Ścieżka przyrodnicza wokół Kotłów Małego i Wielkiego Stawu · Jelenia Góra 2014 Roman Gramsz, Andrzej Paczos. 2 Ścieżka przyrodnicza wokół Kotłów Małego i Wielkiego

Ścieżka przyrodnicza wokół Kotłów Małego

i Wielkiego Stawu

II wydanie

Karkonoski Park NarodowyJelenia Góra 2014

Roman Gramsz, Andrzej Paczos

Ścieżka przyrodnicza wokół Kotłów Małego i Wielkiego Stawu2

Spis treści

Wstęp 3Częśćogólna 6Położenie 6Budowageologiczna 6Ukształtowanieterenu 8Klimat 9Roślinność 10Zwierzęta 14

Częśćszczegółowa(opistrasiwyznaczonychnaniejpunktówprzystankowych) 16Polana 16Pielgrzymy 18Słonecznik 24KrawędźKotłaWielkiegoStawu 29KrawędźKotłaMałegoStawu 31RozdrożekołoSpalonejStrażnicy 36BiałyJar-widokzdrogipowyżejStrzechyAkademickiej 42Samotnia 43ŚcieżkapomiędzySamotniąaDomkiemMyśliwskim 48DolinaPląsawy(odKarpaczadoPolany) 50MarmitwkorycieŁomnicy 51

Przypisy 52Literatura 54

Ścieżka przyrodnicza wokół Kotłów Małego i Wielkiego Stawu 3

WstęP

Przewodniktenwzamierzeniuautorówmadaćmożliwie pełny opis przyrodniczy trasy wokółjednegoznajciekawszychinajbardziejuroczychmiejscwKarkonoszach-KotłówMałegoiWiel-kiegoStawu.Danezróżnychdziedzinnauk,ta-kichjak:klimatologia,geologia,geomorfologia,botanika,zoologiapostaramysięspiąćwjednącałość patrząc nawszystko okiem przyrodnika.Chcielibyśmy, abywędrujący górskimi szlakamituryścizainteresowalisięotaczającą ichprzyro-dą,dostrzeglijejróżnorodnośćibogactwo.Treśćprzewodnikapodzieliliśmynaczęśćgłów-nąiuzupełniającą.Wtejpierwszejznajdująsięwszystkie najbardziej interesujące informacjepisane,beznadużywaniahermetycznejtermino-logiinaukowej.Jeślinieudałonamsiętakowejuniknąćtłumaczymysięztegowczęściuzupeł-niającej.Tu też rozwijamy interesujące,naszymzdaniem,tematy.Charakterystyczne dla wszystkich gór jest stre-fowe występowanie roślinności. Poszczególnestrefy mieszczą się w określonym dla danychgór zakresie wysokości nad poziom morzai zwane są piętrami roślinnymi. KociołMałegoiWielkiegoStawu,jakwiększaczęśćnaszejtrasy,znajdujesięwpiętrzereglagórnegoorazpiętrzesubalpejskimzwanymteżpiętremkosodrzewiny.Jednakto,cowroślinnościopisywanychkotłówpolodowcowych jest najciekawsze, to właśniewyjątek od reguły piętrowości.Występującą tu

roślinnośćnazywamyazonalną, czyli bezstrefo-wąionawłaśniestanowiopięknieiunikalnościKotłówMałegoiWielkiegoStawu.Wzwiązkuz tym,abyzachowaćpewną logikęi porządek narracji, proponujemy następującyprzebiegnaszejwycieczki.PodojściudoPolanyidziemyw kierunku Pielgrzymów i Słonecznikaprzechodzącstopniowozreglagórnegowpiętrokosodrzewiny.Poznamytymsposobemnajpierwregułę występowania roślinności w górach,a w następnej kolejności podziwiać będziemyto, coprzyrodapotrafi„wymyślić”,abynam tęwycieczkę uatrakcyjnić. Najefektowniejszą podwzględem widokowym część trasy kontynu-ować będziemy nadWielkim iMałym StawemwkierunkuSpalonejStrażnicy.DalejpolanąZło-tówkąkołoBiałegoJaruschodzimydoSamotni,nadMałyStaw,skądkołoDomkuMyśliwskiegowracamydoPolany.Zachęcamyrównieżdowy-brania,jakotrasydojściowejlubpowrotnej,zie-lonegoszlakuDolinąPiąsawylubszlakużółtegoz(lubdo)pętliautobusowej„BiałyJar”wKarpa-czu.Opisane tamelementy rzeźby lodowcowejuzupełniajądominującywtejwycieczcetemat.Pamiętajmy,żeprzedwyruszeniemnawyciecz-kę warto się skontaktować z GOPR i zapytaćowarunkiatmosferyczneiewentualnezagroże-nianatrasie.

Zapraszamy


Ryc. 2. Mapa orientacyjna ścieżki przyrodniczej wokół Kotłów Małego i Wielkiego Stawu

ŚcieżkaprzyrodniczawokółKotłówMałegoiWielkiegoStawu


10

11


CZĘŚĆ OGÓLNA

POŁOżeNieKotły Małego i Wielkiego Stawu znajdują sięw Karkonoszach wewschodniej części Grzbie-tuŚląskiego.Zagłębiająsięonewjegopółnoc-ne stoki pomiędzy Smogomią (1489m n.p.m.)nazachodzie,aRówniąPodŚnieżką(ok.1400-1450mn.p.m.) iZłotówką(ok.1200-1300mn.p.m.) na wschodzie (rys. 1). ich północneprzedpole stanowi rozległy, prawie płaski te-ren,zwanyPolaną(ok.1050-1080mn.p.m.),ograniczonyodpółnocyniewysokim,alewyraź-nymgrzbietemprzebiegającymodPielgrzymów(1204mn.p.m.)przezKotki(ok.1090mn.p.m.)poSuszycę(1061mn.p.m.).ŁomnicaiPląsawa,podążając ku głębokiej dolinie Złotego Potoku,opuszczająPolanęprzezszerokieobniżeniepo-międzySuszycąapółnocnymizboczamiZłotów-ki.

BUDOWAGeOlOGiCZNAPodłożeokolicMałegoiWielkiegoStawustano-wigranitkarkonoski1.Występujeontuwdwóchodmianach: - granit gruboziarnisty, porfirowa-ty, co znaczy, że kryształyminerałów, które gotworzą(kwarc,skalenie,biotyt),sąstosunkowoduże,aniektóreznich(skalenie)osiągająwięk-sze rozmiary od pozostałych; - granit drobnoi równoziamisty o drobniejszych kryształach,z których żadne nie wyróżniają się wielkościązpozostałych.Granitporfirowatybudujedolnączęść północnych stoków Grzbietu Śląskiego,natomiast granit drobnoziarnisty, ze względuna bardziej jednorodną strukturę odporniejszyna wietrzenie2, tworzy najwyższą część stokuipartieszczytowe.Od tej reguły znanych jest kilka wyjątków.WokolicachKotłówMałego iWielkiegoStawu

granicapomiędzyobuodmianamigranituprze-biegamniejwięcejwzdłużosipodłużnychobuKotłów.Trudnozauważyćjąnapowierzchnite-renu,bowiemskrytajestprzeważniepodpokry-wami stokowymi3 i osadami polodowcowymi4.Różnicęmiędzyobuodmianamigranitumożnaobserwowaćprzyglądającsięgranitowibudują-cemuskałki:Pielgrzymy(granitporfirowaty)orazSłonecznik (granit drobnoziarnisty). Charaktery-stycznącechągranitusąspękaniaciosowe5two-rzącesiećmniejwięcejprostopadłychwzajemnieszczelin,comożnaobserwowaćnapowierzchniskałekczywkamieniołomach.PokrywystokowewystępującewokolicachKo-tłów Wielkiego i Małego Stawu na stokachGrzbietuŚląskiego (pozazasięgiemzlodowace-nia)toprzedewszystkimblokigranituośrednicyprzekraczającejniekiedy1morazgliny,tj.prze-mieszanezesobąokruchyskałobardzozróżni-cowanejwielkości,odpyłówprzezziarnawiel-kościpiaskuażpodrobnygruzskalny.Powsta-łyonepodczasepoki lodowej. Podpokrywamitymi,wniektórychczęściachKarkonoszy,znajdu-jąsiępozostałości ilastychzwietrzelin6powsta-łychwtrzeciorzędzie7,kiedypanował tuklimatgorącyiwilgotny.Wówczasgranitulegałrozkła-dowichemicznemu8.Z epoki lodowej pochodzą również osady po-lodowcowewypełniającednaobukotłów i ichprzedpole.Sątomoreny9występującewposta-ciwałówipokryworaczejnieurozmaiconejpo-wierzchni.Wałymorenoweosiągająnawet50mwysokościponadotoczenie.Najmłodszymiosadamisą,powstające równieżdziś, stożki usypiskowe10 u wylotów żlebów11,osadyodkładanenadnachobujeziorpolodow-cowychorazniesioneprzezwodypotoków.


Ryc. 3. Mapa gelogiczna Kotłów Małego i Wielkiego Stawu


UKSZTAŁTOWANieTeReNU

TrasaścieżkiprzyrodniczejwokółkotłówMałegoiWielkiegoStawuograniczasięwłaściwietylkodo fragmentugórnej częścipółnocnychstokówKarkonoszy i ich prawie płaskiej powierzchni.Dlategowartozapoznaćsię, choćbypobieżnie,zichotoczeniem.Karkonoszesągóramizrębowymi,tzn.powsta-łymi,podobniejakWogezyweFrancjiczySzwar-cwaldwNiemczech,przezznacznewyniesienieponad otoczenie fragmentu powierzchni Ziemiograniczonegouskokami12.Procespodnoszeniagórmoże trwaćbardzodługo, dziesiątkimilio-nówlat,ajegotempobywazmienne.Jakwszel-kiewypukłościKarkonoszeniszczonesągłównieprzezczynnikiatmosferyczne,tj.wodęwróżnejpostaci, wiatr, zmienną temperaturę. W wyni-

kuichdziałaniapowierzchniagórulegaciągłymzmianom,którychefektemkońcowymjestniwe-lacja wszelkich wzniesień i wyrównanie krajo-brazu.Mimo trwających już kilkadziesiątmilio-nów lat zmagań pomiędzy silamiwewnętrzny-mi, jakieciągle,powoliwypiętrzająobszarKar-konoszy a niszczącymi je siłami zewnętrznymizachowałyone fragmentypowierzchni, którychpoczątków można doszukiwać się w dawnymtrzeciorzędowymkrajobrazie,jeszczeprzedpo-wstaniemgór.Jesttoprawiepłaskapowierzch-nia Karkonoszy zwana wierzchowiną. Od oto-czenia,ponadktórezostaławyniesionaoddzie-lająjąstoki.PółnocnestokiKarkonoszysąstronieidłuższeodpołudniowych,comożebyćefektemskośnegopodniesieniatychgór-większegonapółnocyniżnapołudniu.OpadająonekuPrzed-górzuKarkonoskiemu13wczęścizachodniejalbo

Ryc. 4. Powstanie skałek granitowych


bezpośredniokuKotlinieJeleniogórskiejwczęściwschodniej.Wobrębiestokumożnazaobserwo-waćszeregzrównań,spłaszczeńprzybierającychpostać półek bądź izolowanych już wzniesień.Do nich należą m.in. zrównania Pielgrzymówi Złotówki.Na zrównaniach tych częstowystę-pują skałki niewielkiej pozostałości dawnej po-wierzchni terenu. ich kształt w dużym stopniuokreślonyjestprzezprzebiegszczelinciosowych(rys.4).DoskonałymichprzykłademsąPielgrzy-my i Słonecznik. Długotrwałe oddziaływaniewód opadowych i powierzchniowych zaznaczasięwyraźnie naobliczu Karkonoszy. licznedo-liny rzek ipotokówgłębokowcinają sięwpo-wierzchnię stokóworazwwierzchowinę, dzie-lącjąnacorazmniejszefragmenty.Tędy,dolina-mi,niszczone,zwietrzałeskałyodprowadzanesąpozaobrębgór.Kiedyprzedkilkusettysiącamilatklimatoziębiłsięinastałaepokalodowa,nazywanaprzezgeogra-fówplejstocenem, górne części niektórych dolinkarkonoskichstałysięmiejscemgromadzeniasiępotężnychilościśnieguzwiewanegozwierzcho-winy.Śniegpodwpływemrosnącegonaciskuco-raz tonowychwarstwbiałegopuchustawałsiębardziejzbity,zamieniałsięwlód.Takdoszłodopowstania lodowcówwKarkonoszach.Niebyłyoneduże.Nawetdziś,kiedyjestznaczniecieplej,niemogłybyrównaćsięzlodowcamialpejskimi.Najduższeznichosiągałyok.6kmdługości.lodo-wiecdolinyŁomnicybyłdługinaok3km.Pozostałością ich istnienia są kotły (cyrki) polo-dowcowe, jeziora polodowcowe (Wielki i małystaw,ŚnieżneStawki)imoreny.Przyjmujesię,żeKarkonosze były wówczas zlodowacenie dwu-krotnie,amożenawettrzykrotnie(ryc5.).Dowodzątegoróżnicewstopniuzwietrzeniamo-renpozostawionychpostopieniusię lodowców.PopolskiejstroniegórnajpiękniejwykształconesąonenaprzedpoluŚnieżnychKotłóworazkotłówMałegoiWielkiegoStawu.

Współcześnie najbardziej intensywne procesyzmieniające krajobraz mają miejsce, tam gdziejest on najbardziej zróżnicowany, tj. w kotłachpolodowcowych. Trudno, co prawda, zaobser-wowaćobrywającesięześciankotłablokiskal-neczy lawinębłotnogruzową, leczświeżeślady,lubnawetporównaniezdjęćsprzedkilkudziesię-ciu lat iwspółczesnych,świadcząniezbicieo ichzachodzeniu.

KliMATPrzemieszczając się kilkaset metrów w pioniewgórachosiągamytakiestrefyklimatyczne,dlaktórychosiągnięcianapoziomiemorzamusieli-byśmy przemieścić się kilka tysięcy kilometróww kierunku wyższych szerokości geograficz-nych. Na szczycie Śnieżki (1603,3m n.p.m.)średnia roczna temperatura wynosi +0,3°C -,a typpanującego tuklimatuzaliczyćmożnabydo górskiej odmiany Klimatu Polarnego Tundry(klasyfikacjaKóppena).Podobnewarunkipanująnp. na 77° szerokości geograficznej północnejna Spitsbergenie, gdzie mieści się Polska Na-ukowa Stacja Polarna (chociaż średnia rocznatemperaturajesttamnieconiższa).NakrawędziKotłaWielkiegoStawu(14l5mn.p.m.)taśredniarocznatemperaturawynosi+i,1°CanaPolanie(1077m. n.p.m)+3,7°C, aby u podnóża gór,wKarpaczu czy Szklarskiej Porębienawysoko-ściniecoponad600mn.p.m.,osiągnąćokoło+6,5°C,PasmoKarkonoszystanowiprzeszkodędlawil-gotnychmas powietrza napływających z połu-dniowego-zachodu,najczęstszegotukierunkuwiatrów. Takie położenie Karkonoszy jest przy-czynąnotowanianaichgrzbiecienajsilniejszychwiatrówwPolsce.12m/stośredniarocznapręd-kośćwiatrunaŚnieżceaichmaksymalnapręd-kośćczęstoprzekracza50m/s(35m/stojuż12°wskaliBeauforta-huragan).Częstośćwystępo-waniadnimglistychjesttuteżrekordowaimoże


wynosićdo300dniwrokuwszczytowychpar-tiachgór.Opadysątudośćwysokieidochodządo1500mm/rok(okołotrzyrazytylecośrednieroczne opady na nizinach w Polsce). Do tegododaćnależyilośćwodyzosadów,szczególniew strefie szczytowej iwokresiewystępowaniaujemnychtemperatur-wpostaciszadzi.Charak-terystycznedlagór i częstewKarkonoszachsązjawiska fenowe (wiatr halny) najintensywniej-szejesieniąiwiosnąorazinwersjetemperaturo-we-główniezimą.Częściejniżnanizinachzo-baczyćmożemywKarkonoszachciekawezjawi-skaoptyczne:halosłoneczneiksiężycowe,wie-niec (częściejwokółksiężyca),a także toczegona nizinach nie zobaczymy - widmo Brockenuiglorię,atakżeognieŚw.elma–zjawiskoelek-tryczne.

ROŚliNNOŚć

Charakterystycznydlawszystkichgórjestpiętro-wyukładroślinnościspowodowanygłówniewa-runkamiklimatycznyminaróżnejwysokościnadpoziom morza. Karkonosze jako stosunkowoniewielkie,odosobnionepasmogórskiecharak-teryzująsięsurowszymklimatemwposzczegól-nych strefach wysokościowych w porównaniuzwiększymi(rozleglejszymi)masywamigórskimijaknp.TatryczyAlpy.DzisiejszaflorairoślinnośćKarkonoszy jest nie tylko odbiciem aktualniepanujących warunków klimatycznych i siedli-skowych, ale takżewynikiem procesów zacho-dzącychwdośćodległej(zlodowacenieizmianyklimatyczne)iniedalekiejprzeszłości(działalnośćczłowieka).

Ryc. 5. Śnieżka


Ryc. 6. Wierzba lapońska nad stawem

Ryc. 7. Malina moroszka


Ryc. 8. Skalnica śnieżna


W okresie zlodowaceń roślinność tundrowa wy-stępująca na przedpolu lądolodu graniczyła bez-pośrednio,awzasadziemieszałasięzroślinnościąwysokogórskąKarkonoszy.Dziśstrefatundryodle-gła jestokilka tysięcykilometrówodKarkonoszyioddzielonastrefami roślinnościklimatuumiarko-wanego-lasamiliściastymiiiglastymi.Pozostało-ściztamtegookresuweflorzeKarkonoszytodziśgatunkiotzw.północno-górskimrozmieszczeniugeograficznym. Rośliny, które przywędrowaływKarkonoszewokresielodowcowymiprzetrwałytutajdodziśtotzw.reliktyglacjalne.Należydonichnp.:wierzbalapońskaSalix lapponum,malinamo-roszkaRubus chamaemorus,skalnicaśnieżnaSa-xifraga nivalis,gnidoszsudeckiPedicularis sudetica czywystępującyjedyniewWielkimStawieporyblinjeziornyIsoetes lacustris.inne gatunki o podobnym dziś rozmieszczeniugeograficznym np.: wierzba zielna Salix herba-cea, bartsia alpejska Bartsia alpina czy sit sku-cina Juncus trifidus są pochodzenia górskiego,awokresielodowcowymrozprzestrzeniłysięnatundręidziśwystępująrównieżwpółnocnejeu-ropie.

Większośćtychinteresującychgatunkówspotkaćmożemynatrasienaszejwycieczkiwkotłachpo-lodowcowychiwichbezpośrednimsąsiedztwie.Równie istotne piętno na charakter roślinnościKarkonoszy wywarła, przede wszystkim w naj-nowszychczasachhistorycznychdziałalnośćczło-wieka.Wwidocznysposóbwpływczłowiekada-tujesięjużodkilkusetlat-pozyskiwaniedrewna,pasterstwo, zielarstwo, początki turystyki i dalejrozwójprzemysłu-najpierwhutyszkła,cowią-załosięzwyrębem lasów iwprowadzaniemnaichmiejscemonokultur14 nie rodzimego świerkai dzisiejsze zamieranie lasów jako skumulowanyefekt tamtej gospodarki leśnej, zanieczyszczeńprzemysłowychatmosferyigradacjiowadówże-rujących na świerku.Wostatnich latach docho-dzitakżeogromnapresjazwiązanazrozbudowąinfrastrukturyturystycznejisportowej.Tewszyst-kieczynnikisprawiajążepowinniśmysobiezdaćsprawęjakniezwykleważnejestzachowanietychzbiorowiskroślinnych,które jeszczemożemyna-zywaćnaturalnymi.Natrasienaszejwycieczkibę-dziemymieliokazjęzobaczyćichwyjątkowowie-le.Sątomiędzyinnymi:torfowiskasubalpejskie;torfowiska,młaki iźródliskastokowe;ziołorośła;zarośla liściastych krzewów; roślinność piargówiwyleżyskśnieżnych;borówczyska.Postaramysięopisaćjewewłaściwychmiejscachtrasy.

Ryc. 9. Poryblin jeziorny

Ryc. 10. Wierzba zielna


ZWieRZęTA

Świat zwierzęcy Karkonoszy jest bogaty, aleszczególniewgrupiebezkręgowcówniedokoń-ca jeszczepoznany.Występuje tuwielegatun-kówgórskichatakże,podobniejakwprzypad-kuroślinmamydoczynieniazgatunkamioroz-mieszczeniugeograficznympółnocno -górskimi tak zwanymi reliktami glacjalnymi15. Spośródbezkręgowców do reliktów glacjalnych zalicza-

mynp. żyjącegowWielkimStawiewirkaOto-mesostoma auditivum. Wiele gatunków pta-ków to przedstawiciele mieszkańców dalekiejtundry-mornelEudromias morinellus,skandy-nawski podgatunek podróżniczka luscinia sve-cica svecica i tajgi -włochatkaAegolius fune-reus. orzechówka Nucifraga caryocatactes,krzyżodzióbświerkowyLoxia Curvirostraiinne.

Ryc. 11. Orzechówka


NiestetyoddawnaniemajużwKarkonoszachniedźwiedzia,wilkaczyżbika.Jednązprzyczynzaniku tegoostatniegogatunkubyło zpewno-ścią zakwaszenie i zanieczyszczeniewód. Spo-wodowałotozubożeniezarównogatunkowejaki ilościowe faunywodnej,wszczególności ryb.CiekawostkąjestistnieniewKarkonoszachintro-dukowanej16 populacjimuflonaOvis musimon.Zwierzętasądużotrudniejszedoobserwacjiniż

Ryc. 12. Krzyżodziób świerkowy

rośliny,szczególniepodczaskrótkiejturystycznejwycieczki. Małe bezkręgowce wymagają spe-cjalistycznych metod i sprzętu do obserwacjiawiększeczęstocelowounikająmiejscuczęsz-czanych przez ludzi. Są jednak grupy zwierząt,któredadząsiębeztruduzaobserwować-pta-ki iwiększessaki.Spróbujemykrótkoprzedsta-wićnajbardziejcharakterystycznychdlatrasywy-cieczkiprzedstawicielitychgrup.


PRZySTANeK1Polana

Polanastanowirozległy,prawiepłaskiteren,lek-ko nachylony ku północnemu wschodowi, po-łożonynawysokościok.1050-1080mn.p.m.pomiędzy Pląsawą na południu, a niewysokimgrzbietemciągnącymsięodPielgrzymówpoSu-szycęodpółnocy.Zmiejscapostojuroztaczasięrozległywidoknaotocznie Polany w kierunku południowego za-chodu.WidocznajestzniejgórnakrawędźKo-tłaWielkiegoStawuzagłębionegowszczytowejczęściGrzbietuŚląskiegoizamykającygopotęż-nywałmorenowyopadającystopniowokuPola-nie.Naprawoodniszykotławidocznajestskał-ka Słonecznik. Od niej stok Grzbietu ŚląskiegoobniżasięjednostajniekuwidocznejpostroniezachodniejgrupiepokaźnychskałzwanychPiel-

grzymami.Dalejkupółnocywidocznesąkolejneskałki-Kotki,azanimirozległe,płaskiewznie-sienie - Suszyca - oddzielone od Polany płytkąale wyraźnie widoczną dolinką Wapniaka. Wtamtymkierunkuprowadzidrogadogórnejczę-ściKarpacza (Wang).Dalej,niecowprawo, zaSuszycą,widocznajestniższaodniejRówienka(960mn.p.m.).Postroniewschodniej,tużzapły-nącąponiżejnaszegomiejscaobserwacjiwzdłużdrogi Pląsawą, widoczne są niewysokie wałyzbudowanezblokówskalnych.Niższywznosisięok.2-3m.ponadpowierzchnięPolany. Powyżej niego, o dalsze 6-8m,wzno-sisięnastępnywał.Ciągnąsięonewzdłużpra-wegobrzeguPląsawyodstronyKotłaWielkiegoStawu ku północnemu wschodowi, gdzie dal-

Ryc. 13 a,b. Formy świerka w piętrze reglowym

CZĘŚĆ sZCZeGÓłOwA (opis tras i wyznaczonych na niej punktówprzystankowych)


szy ichprzebieg,podobnie jakpowyżejPolany,skrytyjestwlesie.Szlakniebieskiwiodącydrogąz Polany ku Samotni i Strzesze Akademickiej,wspinasięnaowewałytużzawidocznymmost-kiem na Pląsawie.Wały te, tomoreny boczneniegdysiejszego lodowca spływającego z KotłaWielkiegoStawuprzezPolanęwkierunkudoli-nyZłotegoPotoku.Miejsce,zktóregoobserwu-jemyotoczeniePolanyznajdujesięnazewnątrzwidocznychmoren, awięc poza zasięgiem lo-dowca.Stojącwtymmiejscuraczejtrudnowy-obrazić sobie kilkunasto, może kilkudziesięcio-metrową ścianę lodową ciągnącą się od KotłaWielkiegoStawu,wówczaswypełnionegorów-nieżpotężnymimasamiloduiśniegu.Ujejstópgromadziłysiębloki skalnewytapianezcielskalodowca.Towłaśnietegranitowebloki,usypanewformiewałówwyznaczającychzasięglodow-ca,możemydziśoglądaćstojącnaPolanie.Po-dążającstąddalejnapołudnie,niebieskimszla-kiemw stronę Samotni, po obu stronach dro-gi można zobaczyć skomplikowany układ za-głębień iniewielkichnaogół kolejnychwałów,młodszychodobserwowanychzPolany,moren.Jesteśmywpiętrze reglagórnego,gdziegdybynie działalność człowieka powinien rosnąć su-deckibórświerkowyPlagiolhecio-Piceelumher-cynicum17.Powszechnieuważasię,żeregielgórnyniebyćwprzeszłości tak eksploatowany jak lasy regladolnegoawięcjegocharakterjestbardziejzbli-żony do naturalnego, Ten pogląd z pewnościąnieodnosisiędorejonuPolany-tulasyeksplo-atowane były szczególnie intensywnie, czegodowodemjestsamoistnieniePolanyatakżewy-glądlasówiilościwiatrołomówwokolicy.Bezpośredniąprzyczynątychwiatrołomówsąsil-newiatry fenowe18,aleprawdopodobnymuła-twieniem dla nich są sztuczne nasadzenia nieprzystowanychdopanującychtuwarunkówod-mianświerka.Niedysponujemypełnądokumen-tacjątychnasadzeńalewiemy,żeobsiewimpor-

towanymi nasionami odbywał się przynajmniejod roku1869,mógłbyć jednakstosowany jużwlatach30-ychXiXwieku.Zdużądoząpraw-dopodobieństwazarodzimemożnawięctrakto-waćdopierodrzewostanyokoło150letnie.JestichwKarkonoszachniewiele.WróćmydosamejPolany-rośnienaniej jeszczepojedynczokilkapotężnych, niestety, zamierających świerków.Zwróćmyuwagęnaichpokrój.Jestoncharakterystycznydladrzewarosnącegocałe życiewpełnym świetle. Świerk jest rozło-żysty,ugałęzionydosamejziemiabardzogru-by u dołu pień wyraźnie zwęża się ku górze.Takipokrój leśnicynazywają„zbieżystym” (Ryc.13a).Wyraźnieróżnisięodniegoświerkrosnącyw lesie, zmuszonywalczyć o światłowzmożo-nymwzrostemwgórę.Takąformę,zwaną„gon-ną”(Ryc.13b)możnazobaczyćwefragmentachocalałegodookołaPolany lasu. Jeśli takiświerkrośniepojedynczo, toświadczyo tym,że jedy-nie to drzewo ocalało z lasu, w którym rosło.Wkrótce na trasie naszej wycieczki zobaczymyjeszcze inne niezwykłe formy świerka. Jeśli bę-dziemymieliszczęściemożeudanamsięzaob-serwowaćtuorzechówkęNucifraga caryocatac-tes-gatunekcharakterystycznydlaborówświer-kowych.OrzechówkajestdośćrzadkimptakiemwPolsce-gnieździsięgłówniewgórachiwczę-ścipółnocno-wschodniej.Jestgatunkiemosia-dłymzimującymnaterenieareałulęgowego.idąc żółtym szlakiem w kierunku Pielgrzymówzatrzymajmy się na chwilęwgórnej części Po-lany przed wejściem między świerki rzadkiegomłodnika.Mamymożliwośćzaobserwowaniastądprzebie-gugórskiejgranicylasu19,którawKarkonoszachwystępujenawysokości1250-1350m.n.p.m.WidzimyjąponiżejKopy,dalejprzedBiałymJa-rem,któryprzecinaszlaknaKopę,następniezni-kanamzoczuwBiałymJarze,pojawiasięprzyStrzechaAkademicka,znówznikawkotleMałe-goStawu,podgrzędąOwczymżebrem,docho-


dzipodmorenęWielkiegoStawuidalejprzecho-dzinadPielgrzymami.Widzimytudwarodzajezaburzeńwjejprzebiegu-naturalne,spowodo-wane obecnością kotłów polodowcowych i ni-szyniwalnejBiałegoJaru,orazantropogeniczne-pozbawionalasu,awięcijegogórnejgranicy,polanaZłotówka.

Ryc. 14. Pielgrzymy. Skałka środkowa widziana od północnego zachodu

b

c

a

PRZySTANeK2Pielgrzymy

Z Polany żółty szlak wiedzie ku widocznymwkierunku zachodnimPielgrzymom,początko-wopoprawiepłaskiejpowierzchniPolany,ana-stępniepogrzbiecieciągnącymsięodPielgrzy-mów ku wschodowi. Podchodząc do Pielgrzy-mów dostrzega się najpierw ponad drzewamidwie iglice skalne. Ta z lewej strony, smuklej-sza, zwieńczona jest blokiem skalnym przypo-minającym kapelusz Fryderyka Wielkiego. Sta-nowi ona kulminację jednej z trzech położonej


nawschódodpozostałychbasztskalnychskła-dającychsięnaPielgrzymy.Wszystkieonemająkształt prawie równoległychmurówo długościok.50–60m,szerokościkilkumetrówwydłużo-nychwkierunkupołudniowywschód-północ-nyzachód.Zbliżającsiędoskałwidzimynalewoodszlakupotężny,masywnycokółskalny,zktóregowzno-sząsięobieiglice.Cokółtenpociętyjestliczny-miszczelinamipoziomymi,jednakniemająonewiększego wpływu na kształt skałki. Jej ramywyznaczają wyraźne, pionowe szczeliny cioso-we.Dalej szlakprowadzi naniewielki „placyk”pomiędzy skrytą częściowo wspomnianą skał-

ką południowo-wschodnią a całkowicie odsło-niętąskałkąśrodkową.Ztegomiejscamożemyją obserwować w całej krasie. Podstawę skał-ki stanowiwydłużonyw kierunku pd.-pd.zach.- pn - pn.wsch., awięcwzdłuż szczelin cioso-wychtypuQ,cokółgranitowy(„a”naryc.14).Jestonmasywny,zrzadkaprzeciętypoprzeczniepionowymiszczelinami.Wjegoczęścipółnocnejbardzoliczniewystępujądrobneszczelinypozio-metworzącukładzwanymateracowym.Górnągranicęcokołustanowiszczelinaciosowa,pozio-ma,wpółnocnej części skałkinachylona zgod-niezeskłonemstoku.Ztegomasywnegcokołuodługości ok.40-50m iwysokości ok.6–7


mwystająpotężnefilaryskalneowysokości10–12m („b” na ryc.14).U ich stóp, na cokolespoczywapotężny blok granitowynoszący śla-dyeksfoliacji,tj.wietrzeniagranituwformiełu-sek,warstw.Powierzchniabloku jest stosunko-wogładkaijaśniejszaodpowierzchniwidocznejpodtązewnętrznąwarstwą.Wygląd filarów skalnych w zasadniczy sposóbróżnisięodcokołu.Dolnaichczęśćjestbowiemwyjątkowomasywnainienosiśladówspękań.Natomiastpartiewieńcząceskalę(„c”naryc.14)odznaczająsiędużymbogactwemform.Stosun-kowo liczne szczeliny pionowe, poprzeczne doosiskałysą tuszerokie,cowpołączeniuzwy-raźniezarysowującymisięszczelinamipoziomy-midoprowadziłodopowstanialuźnychblokówskalnych.Naichpowierzchniwidocznesągłębo-kie,pionoweniszeośrednicyrzędukilkudziesię-ciucmidługościprzekraczającej1m.Przypomi-nająoneniekiedyśladyżerowaniaowadówdrą-żących drewno. Są to tzw. kociołkiwietrzenio-we20.Szczególneichnagromadzenieobserwujesięodstronypołudniowej.Występujątuonenaskrajublokówskalnych,zwyklesąbardzoznisz-czone, pozbawione częściowo ścian bocznychtworząc głębokie pionowe nisze. Obok nich,mniejzagłębionewskalę,leczdłuższe,rozwinię-te przeważniewzdłuż szczelin pionowych,wy-stępująrynnyerozyjne21.Temikroformywietrze-nia granitu,mniej zagłębionew skalę, przypo-minająniekiedytzw.żłobkikrasowewypłukiwa-neprzezwodyopadowewskalachwapiennych.Szlakprowadzidalejkupld.-wschodowiomija-jącpozostałeskałkiPielgrzymów,leczwydepta-na przez turystów ścieżka obchodzi środkowąskałkę z drugiej strony i doprowadza do trze-ciej skałki, wysuniętej ku północnemu zacho-dowi. Jest to najwyższa skałka w całej grupieiwcałychKarkonoszach.Osiągaonawysokośćok.25m.WyższeodniejsąjedyniegranitoweskałkiwGórachSokolichnawschódodJeleniej

Góry. Cokół tej skałki wydaje się być równieżwyższy niż u pozostałych skałek, lecz bardziejpociętyszczelinamipoziomymiipionowymi.Nanim spoczywa partiamasywna, prawie pozba-wionaszczelin,alezatozniszami,rynnamiero-zyjnymiikociołkamiwietrzeniowymi.Wysokośćtejczęściskałkiwynosiok.6–7m.Mniejwięcejw środku południowo -wschodniej ściany co-kołu, podmałymokapemwidoczne są ciemnesmugi.Sątotzw.szliry,czylilokalne,wydłużonenagromadzenia jakiegośminerału,w tymprzy-padkubiotytu.Szlirytesąlepiejwidocznemniejwięcej na tej samejwysokości po drugiej stro-nieskałki.Równieżtutajwpartiachszczytowychskałkiwystępująkociołkiwietrzeniowe, liczniej-szeodstronypołudniowej.Bardzowyraźnesąszczelinypionowe,poprzecz-new stosunkudoosi podłużnej skałki. Popo-łudniowej i północno-zachodniej stronie skałki,ujejstóp,licznesąpojedynczeblokigranituod-padłekiedyśodniej.Pewne prawidłowości w wyglądzie wszystkichtrzechskałekpozwalajądomyślać sięoprzebie-gu ich rozwoju. Górne części skałek, wyróżnia-jące się największym bogactwem form wietrze-nia (szerokie szczeliny, luźne bloki, kociołkiwie-trzeniowe, rynny erozyjne) wydają się być star-szeodmasywnych,stosunkowosłaborozciętychszczelinamiipozbawionychnp.rynienerozyjnychikociołkówwietrzeniowychdolnychpartiiskałeki ich cokołów.Musiały one być dłużej narażonena niszczące działanie czynników atmosferycz-nychniżśrodkoweidolnepartieskał.Byćmożetylkoonewystawałykiedyśnadpowierzchnięte-renu,podczasgdypodłożegranitowewokółska-ły ulegałowietrzeniu, rozkładowi. Tylkobardziejodporne jego części, pod istniejącą skałką (jak-byw jej cieniu) opierały się skuteczniej niszcze-niu.Wietrzeniemusiałosięgaćgłębokoausunię-cie grubejwarstwy luźnej zwietrzeliny nastąpiłostosunkowoszybkoskorośrodkoweczęściskałek


i ich cokoły są bardzo masywne i pozbawionebogactwa formwietrzenia granitu występujące-gowgórnychpartiachskałek.Brakjednakinnychprzesłanek potwierdzających to przypuszczenieiumożliwiającychumieszczeniegowczasie.Po tymbliskimspotkaniu z fascynującymświa-temskałrozejrzyjmysiędookoła,jesteśmywle-sie, i jesttosudeckibórświerkowy.Niewnika-jącjużwpochodzenie„naszego”świerkaito,żelasektutrochęrozdeptaliśmy,wykazujeonspo-rocechcharakterystycznychdlaborugómo-re-glowego.Takwięclasjesttrochęrzadszy,świerkniższy,gęstougałęziony.Prawieniespotykasiętuinnychgatunkówdrzewikrzewów,ajeślisięsporadycznietrafią,tojesttogórskaodmiana jarzębinySorbus aucuparia var. glabrata, klon jaworAcer pseitdoplatanuslub brzoza karpackaBetula carpatica.W runiezobaczyćmożemyborówki:czernicęibrusznicęVaccinium myrtillus i V. vitis-idaea, siódmacz-ka leśnegoTrientalis europaea, pszeńca leśne-go Melampyrum sihaticum, szczawik zajęczyOxalis acetoselta,awmiejscachlepiejnaświe-tlonychgoryczkętrojeściowąGentiana asclepia-dea.CzęstowystępująteżmchywszczególnościPlagiotheciumundulatum,odktóregobórbierzeswąłacińskąnazwę,atakżewmiejscachwilgot-nychtorfowceSphagnum.Wtakichpłatachbagiennejodmianyboruzoba-czyćmożemy też rośliny torfowiskowe: turzycępospolitą Carex fusca, wełniankę wąskolistnąi pochwowatą Eriophorum angustifolium i E. Vaginatum,atakżeinteresującąroślinęzrodzi-nygoryczkowatych -niebielistkę trwałąSweer-tia perennis. Takich podmokłych fragmentówbędziewięcejpodrodzewkierunkuSłoneczni-ka. Zwróćmy uwagę, że las często przerzedzasięustępującmiejscaroślinnościmłakiźródlisk.W okolicy szlaku, którym idziemy są one sto-sunkowoniewielkiepowierzchnioweaczkolwiekdośćliczne.

TakiemiejscawspanialenadająsięnatokowiskadlacietrzewiLyrurus tetrix.Mająctrochęszczę-ściamożemy jewiosnąusłyszeć, alepotrzebu-jemy tego szczęścia i wytrwałości dużowięcejaby jezobaczyć.Widziano jednak tokującecie-trzewieprzyPielgrzymachinaszlakuwkierunkuSłonecznika.DużyobszarstokuŚlaskiegogrzbie-tuponiżejSłonecznikatomiejscelicznychwypły-wówiwysiękówwódgruntowych.Wzależnościodrodzajuwypływu,jegoobfitościoraznachy-leniastokupowstająwtychmiejscachźródliska,młakilubtorfowiskastokowe.Matuswojeopti-mumwystępowaniawieleinteresującychroślin,jakwspomnianajużniebielistkatrwała,atakżebartsiaalpejskaBartsia alpina,fiołekdwukwiato-wyViola biflora,czosneksyberyjskiAlium sibiri-cumignidoszsudeckiPedicularis sudetica,którydużo częściej rośnie jednaknawilgotnychpół-kachskalnychiwżlebachwobrębiekotłów.Tor-fowiskastokowebudująprzedewszystkimmchytorfowce charakterystycznedla torfowiskprzej-ściowych - Sphagnum recarvum i S. Girgen-sohnii, turzyce pospolitaC. Fusca, dzióbkowa-taC. rostrata,gwiazdkowataC. stellulataiweł-niankawąskolistnaEriophorum angustifolium.W czerwcu i lipcu wełniankę rozpoznamy beztrudupojejpodobnychdokłaczkówwatyowo-costanach,ajesieniąjejskupiskawyróżniająsięciemnorudąbarwąnatlezielenimchówiżółkną-cychtrawiturzyc.Nabardziejzaawansowanychw rozwoju torfowiskachpojawiasięwełniankapochwowataE. Vaginatum, któraw odróżnie-niuodpoprzedniej tworzywyraźneduże kępy,zwiększa się udziałmchówbrunatnych - płon-nikPolytrichum commune iP. strictum tworzązwartepoduchy,pojawiająsiętorfowcecharak-terystyczne dla torfowisk wysokich Sphagnum medium. Rośliność wysokotorfowiskowa jesttu jednakwyjątkiem, częściejwystępujewyżej,naRówni PodŚnieżką. Rozwijające sięwdo-brychwarunkach torfowiskostokowepowodu-


je śmierć rosnących w jego obrębie świerków(rosnąca warstwa torfowców podnosi poziomwody, podtapia i odcina dopływ powietrza dokorzeni) Stąd małe i większe torfowe polankiwobrębieboruświerkowego.Podchodzącwyżejzauważamy,że lasniecosięprzerzedza,zmieniasię teżpokrój świerka, jest

niższy,gęściej,prawieoddołuugałęziony ico-razczęściejtworzyskupieniapokilkaosobnikówtzw. biogrupy (ryc.16a). Dotarliśmy do górskiejgranicylasu.Kiedyibiogrupyświerkastająsięrzadszewwol-nychmiędzynimiprzestrzeniachpojawiasięko-sodrzewina, krzewiasta choć niejednokrotnie

Ryc. 15. Cietrzew


b

c

a

Ryc. 16 a,b, c. Formy świerka w strefie górnej granicy lasu.

Do następnego punktu naszej ścieżki podąża-my szlakiem żółtym pod górę dość monoton-ną ścieżką wśród kosodrzewiny. Co jakiś czasześcieżki tejodsłaniasięwidoknaPielgrzymy.Można wtedy zauważyć, że najwyższa skałkaznajdujesiępolewejstronie,anajniższapopra-wej.Podobniespostrzeżenieodnosisiędocoko-łówskałek.Nasuwatoprzypuszczenie,żedaw-

niejpołudniowo-wschodnistokgrzbietuzwień-czonegodziśprzezPielgrzymybyłmniejstromyniżobecnieawietrzeniesięgałogłębiejwjegoczęściosiowej,bliżejnajwyższejskałki.Tuprzy-puszczalnie szczeliny pionowe były’ naprawdępionoweibardziejrozwarte,przezcowodamo-głaspływaćnimigłębiejiprzyczyniaćsiędowie-trzeniaskał.

sporych rozmiarów i z pewnościąwiekowa ja-rzębina, czasembrzoza karpacka.Wmiejscachwilgotnych, i tutaj z braku drzew lepiej nasło-necznionych, rośnie wierzba śląska Salix sile-siaca i lapońska S. Lapponum. Ciągle jeszcześwierkusiłujepokazać,żepotrafiprzeżyćwzu-pełnieekstremalnychdlasiebiewarunkach.Na-rażonytunaobciążenieśniegiemiszadzią,hura-ganowewiatrychłoszczącegośniegiemilodem

wzamiecilubpowodującewymrażanielubwy-suszaniepędówtworzyprzedziwneformydają-cemumożliwośćprzetrwania(ryc16bc).


b

a

Ryc. 17. a,b. Wykorzystanie ochronnego działania pokrywy śnieżnej przez świerk i kosodrzewinę.

PRZySTANeK3Słoneczniki

Kręta, wąska ścieżka wśród kosodrzewiny do-prowadzanasdosamotnejskałkistojącejuzbie-gu szlaku żółtego i czerwonego. Jeślimieliścieszczęścieznaleźćsiętutajnapoczątkulata,naj-lepiejwkońcuczerwcaitrafiliścienapiękny,cie-płyisłonecznydzieńmożliwe,żetrafiliścierów-nieżnaporękwitnieniakosówki.Opróczwspa-niałegożywicznegozapachurozchodzącegosięod rozgrzanych w słońcu krzewów, każdy po-wiewwiatru lubpotrąceniegałązki z kwiatamimęskimirozpraszawpowietrzucałechmurypył-

ków. Kosodrzewina nie kwitnie co roku zdarzasiętorazna2–3lata.Kwiatostanyżeńskieroz-wijająsięnaszczytachgałązektużpodpąkiemszczytowym i od razu przypominająwyglądemmałeszyszeczki.żółte,silniepylącekwiatostanymęskie wyrastają w niższych partiach gałązek.Wmiejscu,gdziesięznajdujemykosodrzewinaw optymalnych dla siebie warunkach wysoko-ściowych i klimatycznych.Wprawdziehulają tuzimą srogie wiatry, ale kosodrzewina znalazła„genialny”sposóbnaichuniknięcie.


Zamiastwalczyćzwiatremkosodrzewinawyko-rzystujepokrywęśniegudoochronyprzednim.Jejbardzogiętkiegałęzieuginająsięinachylajądoziemipodciężaremśniegu tak, żepopew-nymczasie kosodrzewina całkowicie znikapodjegoochronnąpokrywa.Świerktegoniepotrafi,ochronępodpokrywąśnieguznajdujątylkojegodolnegałęzie,awierzchołekstalenarażonyjestnawarunkiklimatyczne(ryc.17a,b).ZaroślakosodrzewinyPinus mughustworząze-spółPinteum mughi sudeticum–sąnajważniej-szyminajbardziejrozprzestrzenionymzbiorowi-skiem.Stądteżjegorównoległanazwa–piętrokosodrzewiny.Kosodrzewinietowarzyszyćmogąkrzewygórskiejodmianyjarzębinyiwierzbaślą-ska.Wskładrunawchodzisporogatunkówgór-noreglowych: podbiałek alpejski, siódmaczekleśny, smiałek pogięty, a także gatunki ziołoro-ślowe:paproćwietlicaalpejska,starzecgajowyiinne.Stoimykołojednejznajbardziejznanychskałek karkonoskich - Słonecznika. Od dawnaowianylegendamizewzględunato,żewidocz-nyjestzdalekaizewzględunaprofilpółnocne-gofilaraprzypominającystojącąpostaćzwróco-nąkuKotlinieJeleniogórskiej(ryc.18.).Wierzo-no,żejesttopostaćdiabłastrzegącegoWielkie-goStawu.Dodziśjeszczetużzaczeskągranicązachowały się w pobliżu nazwy topograficznezwiązanezdiabłem:ćertovalouka,ćertovdul,ćertovastrań.Wmniejodległychczasachnazy-wanogoMittagsteiniPoledníkameny,cozna-czyKamieńPołudniowy,gdyżdlamieszkańcówpodgórskichmiejscowościpełniłrolęzegarasło-necznegowskazującpołudnie-poręobiadu.Słonecznik jest znacznie mniejszy od Pielgrzy-mów. W przeciwieństwie do nich zbudowanyjest nie z granitu porfirowatego lecz z granitudrobnoziarnistego.Jednakpodobniedonichsta-nowionmurskalnywydłużonywkierunkupołu-dniowyzachód–północnywschód.Skałkasięgaok.10mwysokości,12mdługościiok.4–5sze-rokości.Trudnodopatrzyćsięwniej takwyraź-

negowprzypadkuPielgrzymówcokołu, jednakzauważyćmożna,żejesttomasywnabryła,któ-rejwyodrębniasięprawieoddzielniestojącyfilarpółnocny i (“a” na ryc. 18) „warstwa” lużnychbloków granitowych o średnicy do ok. 1,5mwieńczącychskałkę(„b”naryc.18).Korpusskał-kipocięty jestwyraźnymiszczelinamipionowy-mi,poprzecznymi.Sąonestromonachylonekupółnocy co sprawia, żepołudniowaczęść skał-kijesttrochęprzewieszonai,pozbawionamoc-negooparcia,bardziejpodatnanarozsypywaniesię („c” na ryc. 18). Potwierdza to zresztą blo-kowiskowystępująceprzedewszystkimodpo-łudniowej i południowo zachodniej strony („d”naryc.18).Postroniezachodniejwśródbloko-wiska leży jeden blok, na którego bocznej po-wierzchni znajduje się kociołek wietrzeniowyośrednicyok.20cm.Ponieważkociołkirozwijająsięnapowierzchniskałek,możnaprzypuszczać,żewspomnianyblokstanowiłniegdyśzwieńcze-niejednegozjejfilarów.Kiedytenprzewróciłsię,wspomnianyblokupadłnabokiwtakiejpozycjimożemygododziśobserwować.Ciekawe, że istniejącyna jegopowierzchni ko-ciołeknieprzestałsięrozwijaćpoupadkubloku.Można to poznać po tym, żew nowej pozycjiuległa pogłębieniu ścianka kociołka znajdującasięobecniewnajniższympołożeniu. Jeśli zało-żyć, żeblokzkociołkiemwieńczyłfilar,poktó-rym śladwpołudniowej części skałki jest jesz-czecałkiemświeżygładka, rozległapowierzch-niaszczelinyiostrekrawędziewporównaniudopozostałej części skałki, szczególnie tej pozba-wionejblokowiskaupodnóża,tomożnanabraćwyobrażeniao tempie rozwojukociołkawsto-sunkudowiekuskałki.Odkiedyjednakonatustoi tego nikt niewie na pewno. Na połódnieod słonecznika,w odległości ok. 200 – 250mwidocznyjestwyrażny,stromyzałomowysoko-ści kilkumetrów. Szczególnie dobrzewidać gowprofilutegostoku.Obserwująctenprofil,np.zeZłotówki,odnosisięwrażenie,żejesttopozo-


Ryc 18. Skałki Słonecznik. Widok od wschodu

c

d

stałośćzewnętrznejwarstwyczyteżłuskiznisz-czonej jużwniższej części stoku,akrawędz tacofasiękujegogórze.Słonecznik,któregowy-sokośc porównywalna jest z wysokością zało-mu byłaby ostańcem wyodrębnionym z owej„warstwy” czy też „łuski”. Być może mamy tudo czynienia z terasą krioplancyjną. OtoczenieSłonecznika stanowi znakomity punkt widoko-wy.NazachódwidaćznacznączęśćzachodnichKarkonoszy ich Przedgórza oraz Góry izerskie.W kierunku północnym rozpościera się KotlinaJeleniogórskazamkniętaodpółnocyGóramiKa-czawskimi.


b

a


NawschodziezaświdocznesąwschodnieKar-konoszezeŚnieżką,RudawyJanowickie,ana-wetŚlęża.Terendookołapokrywanietylkoko-sodrzewina.NawidocznychstądstokachSmo-gornii występują niskie murawy z dominującąbliźniczką psią trawką.W skład muraw błiźni-czyskowych wchodzą również: kosmatka su-decka, turzyca tęga i bardzo rzadko spotykanywidłak alpejski. Dużo częściej spotyka się tutajjegoszerzej rozprzestrzenionegokrewniakawi-dłakawrońca.Zbiorowiskatewystępująpospo-licie w tej strefie wysokościowej, szczególnienaRówni Pod Śnieżką, chociaż sąprawdopo-dobnie efektem rozwojugospodarki pasterskiejwzeszłymwieku.Obecnośćzwartychzbiorowisktrawiastychbardzoutrudnialubwręczuniemoż-liwiakiełkowanieiwzrostnasionkosodrzewiny(ipodobnezresztątrudnościznaturalnymodna-wianiemmanaPolanieświerk).Takwięcmura-wybliźniczyskowe, jak ipolany znieco innymizbiorowiskami trawiastymi w niższych piętrachroślinnych,tozbiorowiskaantropogeniczne(po-wstałe w związku z działalnością człowieka).WkomponowałysięonejednakwkrajobrazKar-konoszyiwiększośćludziodbierajejako„natu-ralne”.Dodziś trwadyskusja i nie rozwiązanodo końcaproblemu czyutrzymaćwypasowiecw Tatrzańskim Parku Narodowym. Nie ulegawątpliwości, że tatrzańskie polany dodają uro-ku tymgórom, zwiększają różnorodność siedli-skowąizapewniająmożliwośćegzystencjiwie-lugatunkom,któreniewystępowałybywlesie.Jeśliautorzymoglibywyrazićtuswojąopinię,tochętniewidzielibyśmywParkuNarodowymtyl-koukładyiprocesynaturalne,bowprzeciwnymrazieczymróżniłbysięParkNarodowyodKrajo-brazowego?Niechcielibyśmyteżwnastępnychedycjach „Przewodnika...” opisywać np. narto-stradowejformykosodrzewiny!W rejonie samego Słonecznika i w pobliskichgłazowiskachgnieździsiękopciuszek(alenieta

dziewczynazbajki,tylkoptaszek!)Phoenicurus ochruros. Jest toptakwielkościwróblaz rdza-wymogonkiem.Samieckończy swoją „piosen-kę” charakterystycznym, łatwym do rozpozna-nia zgrzytliwym odgłosem. Miejsce, w którymsięznajdujemyjestnaturalnymsiedliskiemkop-ciuszka, ale zapewnedlawiększości z nas jestto ptak znany, bowiem bardzo często gnieździsięrównieżwśródosiedliludzkich.Natomiastsi-wierniakaAnthus spinoletlabędziemymielioka-zjęzobaczyćtylkotutaj. Jest torzadkiwPolsceptak,któregobiotopemsąłąkigórskieorazpar-tie głazowisk i rumoszu skalnego.Od Słonecz-nika idąc czerwonym szlakiemw kierunku po-łudniowo-wschodnim, przed dojściem do kra-wędzi KotłaWielkiego Stawumijamy po lewejstronieotyczkowanyszlakprowadzącydoPola-ny.Dziękiowymtyczkomjestonwidocznyrów-nieżzimą.OmijaonwprawdziePielgrzymyiSło-necznik ale umożliwia odnalezienie drogi pod-czasmgły i zamieci śnieżnej. Szlak tenwiedziewswejgórnejczęściprzezrozległe,otwartete-renypodmokłe-torfowiskastokowe,młaki,źró-dliska,któreopisaliśmypodrodzezPielgrzymówdoSłonecznika.Zbiorowiskatenajlepiejwidocz-nesąwłaśnietutajizainteresowanimogązejść200-500mtymszlakiem,abyprzyjrzeć imsięzbliska,Nastokuwpobliżukrawędzikotłamo-zaika muraw bliźniczyskowych, innych, bogat-szychgatunkowotraworośli,borówczyskimłakwypierapłatykosodrzewiny.


PRZySTANeK4KrawędźKotławielkiegoStawu

KociołWielkiegoStawu to jednoznajbardziejtajemniczych miejsc w całych Karkonoszach.Według legendwbezdennychmiało się znaj-dować wejście do piekieł czy też podziemnejkrainyDuchaGór.Tutaj był on obserwowany podczas sanny nawodziewsaniachzaprzężonychwdzika,wal-czącyzWodnikiem,bądźjakowielkazłotarybapląsającyzinnymirybamiPrzezwielewiekówbano się zapuszczać w pobliże Stawu.Wodęwnimuważanozapozbawionążyciaitrującą.DopierowpierwszejpołowieXiXw.zmierzonojegogłębokośćiwtedymitprysł.Z krawędzi KotłaWielkiego Stawu, obok ruindawnego schroniska, roztacza się piękny wi-doknajegodnowypełnionewodamiWielkie-go Stawu oraz północne przedpole Kotła.Maonwydłużonykształtzzachodniegopółnocne-gozachodukupołudniowemupołudniowemuwschodowi(WNW-SSe).Strome,miejscamipionoweścianyowysokościok. 180m zamykają go jedynie od strony po-łudniowejizachodniej.GórnaczęśćtychścianniejesttakstromajakdolnaZapewnedopierowgłębszychpartiachkotławypełnionegośnie-giem dochodziło do przeobrażania go w firn

i lód.Tamteżmiałymiejscenajbardziej inten-sywne procesy niszczenia, żłobienia skalnegopodłożaprzezlód,tzw.egzaracja.Zczasemdo-szłodowytworzeniaolbrzymiegoprzegłębieniazamkniętego od północy skalnym ryglem. Czyrzeczywiście jest torygiel,wydajesięniepew-ne,ponieważ litepodłożewidoczne jest jedy-nieponiżejwypływuŁomnicy.Jezioropowstałenadniezagłębieniapostopieniusię lodowca,zwanedziśWielkimStawem,mapowierzchnię8,32ha(długość646miszerokość183m)anaj-większagłębiawynosi24,4m (ryc.19).WodywypełniającemisęjezioraprzelałysięprzezwałzamykającydnoKotłairozcięłygowjegonaj-niższej,północnowschodniejczęścijezioratużpodpowierzchniączęściNatomiastwzachod-niejwodywidaćnagromadzenieskalnychblo-ków.Sątośladylawinśnieżnych,którewtejczęściKotłasąnajczęstsze.Wynikato,próczdużegonagromadzeniaśnieguwłaśniewtymmiejscu,równieżzestromegonachyleniaszczelincioso-wych,którychpowierzchniesątuprawierów-noległe do powierzchni stoku, co ułatwia ze-ślizgiwanie się mas śniegu. Porywają one zesobą duże ilości skał, które osadzane są, po

Ryc. 19. Mapa gębokości Wielkiego Stawu


stopieniuśnieguilodu,nadniestawu.Jednakw ostatnich latach najwięcej materiału skal-nego wniosła doń lawina blotno - gruzowa(mura),którazeszłatujesienią1995r.Wpraw-dzie toru owej lawiny nie widać z miejsca,wktórymstoimy,aledobrzewidocznejestusy-piskomateriałuskalnego,jakiporwałazesobąze stoku, pod powierzchnią wody w zachod-niej części jeziora. Jeszczew1996 roku jedenzblokówskalnychwystawałnadpowierzchnięwody, co zaznaczonopunktemna ryc. 19. ZeścianKotła,zeszczelinwypływająlicznepotokitworzącewzimiewysokienawetna20mlodo-spady.Zewzględunaróżnesubstancjezawar-tewtychwodachlodospadyprzybierająróżnebarwy-niebieską,żółtą,białą.Bogactwowódszczelinowych w zachodniej części kotła mia-łozpewnościąpewienwpływnajegorozwójw tym kierunku, gdyż ułatwiało powstawaniewtymmiejsculodu.Obastawykarkonoskienależądogrupypodal-pejskichjezioroligotroficznychnieposiadająro-ślinnościwstrefielitoralnejorazcharakteryzująsięwyjątkowoniskązawartościąbiogenów.Sątorównieżwodykwaśne-pHwahasięnajczę-ściejwgranicach4,5-5,5.latemtemperaturawodyutrzymujesięzazwy-czaj między 9 - 13°C.Wielki Staw ze wzglę-dunawiększągłębokośćwykazujecharaktery-stycznąstratyfikacjęletniąizimowąaprzezro-czystośćjegowodydochodzido17m.lódnaobujeziorachutrzymujesięnaogółodpołowylistopadadomajaagrubośćdochodziprawiedoim.WielkąosobliwościąflorystycznąWiel-kiego Stawu jest rosnący tu poryblin jeziornyIsoetes lacustris.Należyondoroślinzarodniko-wych.StanowiskowWielkimStawiejestwysu-niętenajdalejnapołudniowy-zachód.WPol-sce rzadkowystępujew jezioracholigotroficz-nychnaPomorzuaczęściejdopierowpodob-nych jeziorach europy Północnej. Ciekawostką

jest,żenaWielkimStawiegnieździsiękaczkakrzyżówkaAnasplatyrhynchos. Jest to najwy-żej położone stanowisko gniazdowe tego ga-tunkunaŚląsku.Tu, z góry zobaczyćmożemy, że kosodrzewinazwartym łanem pokrywa morenę przed nami,tworzy dość gęste płaty na grzędzie dzielącejKociołWielkiegoiMałegoStawu,alenapozo-stałychzboczachschodzącychdoWielkiegoSta-wu tworzy tylkomałe,wydłużonepłaty na że-brach,aunikażlebów.CałyobszarKotłamieścisięwpiętrzekosodrzewiny,aletakieczynnikijakukształtowanieterenu,rodzajiwilgotnośćpod-łoża,grubość idługośćtrwaniapokrywyśnież-nej,lawinysprawiają,żewwielumiejscachko-sodrzewinęzastępująinnelepiejprzystosowanezbiorowiskaroślinne.NadzachodniączęściąKotłainajegoekspono-wanychnawiatrfragmentachstokówwystępu-ją borówczyska bażynowe.Nanajbardziej eks-ponowanychinajsuchszychmiejscachwystępu-jebażynaEmpetrum hermaphroditum -niskopłożącasiękrzewinka,częstoobficieowocującaiwrzoscalluna vulgaris. Towarzyszyć jejmożeborówka brusznica Vaccinium vitis-idaea. Ro-snąone częstowśródporostów,mchów iwą-trobowców, co bardzo upodabnia to zbiorowi-skodo tundry krzewinkowej z północnej euro-py. Wilgotniejsze miejsca zajmują płaty z do-minacją borówki czarnejVaccinium myrtilluss,atakżebagiennejV. uliginosum.Wszystkiebo-rówkizazwyczajobficieowocują.Owocemogąpozostawaćnagałązkach,zamrożoneprzezcałązimę,aponieważpokrywaśniegu jest tucien-kastanowiąonełatwodostępnąspiżarnięszcze-gólnie dla cietrzewi lyrurus tetrix, które dziękitemumogąprzetrwaćtuzimę.Obokichśladówczęstowidzi się teżślady lisówVulpes vulpes.Wokresiewiosny i latamożeudasięzaobser-wowaćcharakterystycznydlakotłówgatuneklę-gowypłochaczahalnegoPrunella collaris,który


oprócztegomiejscawystępujejeszczenaŚnież-ceiwŚnieżnychKotłach,atakżepustułkę Falco tinnunculus.Wostatnichlatachokażdejporzerokumożna spotkać zalatujące tu krukiCorvus corax.ZkrawędziKotławidaćzasięgmorenbocznychlodowcaWielkiegoStawunaPolanie(opisprzy-stankunaPolanie).Naprawooddrogiwiodą-cejkuświątyniWang,tużzapotokiem,widocz-nyjestwyraźnywałciągnącysiękudolinieZło-tegoPotoku.JegoprzebiegmiędzyKotłemaPo-lanąiponiżejPolanyskrywalas.Wśródniewy-sokichpagórkówtworzącychwałwidocznyjestdachszałasunaPolanieprzyszlakuniebieskim.latemprzy ładnej, ciepłejpogodzieniesposóbnie zauważyć i nie podziwiać jerzyków Apus apus - ichwspaniałego, szybkiego i zwinnegolotu.Jerzykignieżdżąsięwmiastach.Czyzasta-nawialiściesiępocotuprzylatują?Zaloty,ana-wetwysiadywanieowych jaj już się skończyło,z jajwykluły sięmłode i teraz trzeba jakoś za-pchać krzyczące dzióbki. Jeśli jest ciepło i bez-wietrznieniemusiciesięrozglądaćczegoszukająjerzyki,samewłażąWamwoczy-tosetkiitysią-cemuch, które z lubościądotrzymują turystomtowarzystwa.Nietylkomuchy,aleiinneowadyrojąsięwobfitościotejporzerokudająsięwy-nieśćprądomkonwekcyjnympowietrza,ażnadgrzbiet Karkonoszy. Owady są energetycznymi bogatymwbiałko źródłempokarmu, dlategojerzykom „opłaca się” przylatywać tu z dużychodległościpoto,abynietracićczasunaszukanieowadówapoprostujełapaćtam,gdziewystę-pująwobfitości.DalejwkierunkupołudniowymczerwonyszlakdoprowadzanasnadkrawędźKotłaMałegoSta-wu.Wzimie,zewzględunawiększeniebezpie-czeństwoupadkudownętrzaKotłaszlakwiedziezdałaodjegokrawędzi.

PRZySTANeK5

KrawędźKotłaMałegoStawu

Między krawędzią Wielkiego i Małego Stawuścieżkaprowadziprzezmniejlubbardziejzwar-tepłatykosodrzewiny.Nietrudnozauważyćwie-leścieżekwiodącychwgłąbzarośliitylkozanie-które obwiniać można by turystów.Większośćznichwyraźnieprzecina„nasz”szlak,apotro-pach poznamy, że to ścieżki jeleniCervus ela-phus.Jest toprawdopodobnie ich „szlak tranzytowy”znaturalnychżerowiskwrejonieKotłównabyłepastwiskanaRówniPodŚnieżką,gdzieterazist-niejąniewykorzystanezasobypokarmowe.Grzę-damiędzyKotłamijestdlanichnajwygodniejsząi „niekrępującą”, główniew ciągu dnia, drogą(przynajmniej tam nie chodzą turyści). Jesieniązaobserwowano,żewolnosączącesięstrumycz-kiporastająglonynitkowateimożeinnezieleni-ce. Świadczy to o sporej zawartości biogenóww tejwodzie, co przeczy naszejwiedzy na te-mat żyznościwód karkonoskich. Krótki rekone-sans ścieżkami jeleniwgłąbkosodrzewinybyćmożewyjaśnia ten problem -wszędzie jest tubardzodużoodchodów jeleni, któremogąbyćprzyczynąokresowejeutrofizacjistrumyków.Au-torzydośćczęstowidywalitułasicęMustela ni-valis.MimosłabegozbadaniassakówwKarko-noszachwydajesięmożliwe,że łasica jest jed-nym z najpospolitszych drapieżników w całymprzekrojuwysokościowymgór.Będąctuwśródzaroślikosodrzewinyzpewno-ścią usłyszymy i zobaczymy pokrzywnicę Pru-nella modularisiczeczotkęAcanthis flammea.Pokrzywnica-ptaszekwielkościwróblajestnaj-liczniejszym gatunkiem lęgowym strefy koso-drzewiny.Napewnozauważymygosiedzącegoiśpiewającegonaszczycieświerczkalubgałąz-cekosodrzewiny.Czeczotkęnajczęściejzobaczy-


myprzelatującąniskonadkosodrzewinąwstad-kachpokilkasztuk.Aczkolwiekptaktenspotyka-nyjestwpiętrzękosodrzewinywKarkonoszachdośćczęsto,todotejporyudałosięstwierdzićjedyniepojedynczejegogniazda.Niewiadomowiecdokładniejakintensywniesięturozmmna-ża.KociołMałegoStawujestnajwiększymzkotłówpolodowcowychpolskiejczęściKarkonoszy.Jegodługośćwynosiok.1km,aszerokośćod400do700m.Urwiste,prawiepionoweścianyskalneosiągającewysokośćblisko200mzamykajągoodzachodu,awięcztejstrony,zktórejgowła-śnieoglądamy.

Odstronypołudniowej (naprawo)ścianykotłasąłagodniejsze.Dnokotławypełnionejestosa-damipolodowcowymi-wałamimorenoddzielo-nymizagłębieniamiorazstożkamiusypiskowymi(piargami) zbudowanymi z gruzu granitowegoosuwającegosięnadnokotłażlebami.NajlepiejwidocznesądwiemorenypołożonenawschódodMałegoStawu(ryc.20).Naniższejznich(„a”naryc.20),owysokościok.8-10mponadlustrowody,posadowionejestschronisko„Samotnia”.Płaska powierzchnia tego wału morenowegow dużym stopniu została ukształtowana przezczłowieka.Dalejkuwschodowi,tużza„Samot-nią”wznosisięstarszy,potężnywałmorenowy

Ryc. 20. Dno kotła małego stawu widziane z jego krawędzi w kierunku poludniowo – wschodnim.

bb

c

dd

ea

Złotówka

Śnieżka

RówniapodŚnieżką Studničnihora


(„b”naryc.20)owysokości59mponadlustrowodywMałymStawie.Sądzączusytuowaniatejmorenymożnaprzypuszczać,żeusypał jąmałylodowiec schodzącyw ostatnim okresie zlodo-waceniaspodskalnychścianpołożonychnapół-nocodżlebuFajkoszaiwypełniającyzagłębienieMałegoStawu.OdpołudniamorenataprzylegadostromegostokuRówniPodŚnieżką(„c”naryc20),naktórymwidaćwąskiealedługieżlebylubśladylawinbłotnogruzowychzwanychmurami(„d”naryc.20).Odstronywschodniejmorenataoddzielonajestwyraźnymzagłębieniem(„e”naryc20)odzboczyZłotówkinatomiastkupółnoc-nemu zachodowi przechodzi ona w niewysokiwałmorenowyzamykającyMałyStawodpółno-cyorazwdługiwałmorenyciągnącysięwzdłużzboczyZłotówkinaprzestrzeniok.500m,ażdodolinyŁomnicy.Obietemorenysąznacznieniż-szeniżwałza„Samotnią”.ZkrawędziKotłamożnaprześledzićprzebiegtyl-kotegopierwszego,drugiskrytyjestwlesie.Da-lejnapółnoc,poniżejmorenyzamykającejjezio-roznajdujesiębniżeniewypełnionechaotycznierozmieszczonymi pagórkami morenowymi od-dzielonymi niewielkimi zagłębieniami Jeszczedalej,ażpoDomekMyśliwski,któregodachwi-doczny jestw lesie rozciąga się bardzo plaski,niezalesiony teren -byćmożedno istniejącegotu kiedyś jeziora polodowcowego. Łomnica natymodcinkutworzymeandrywidocznenawetzkrawędziKotła.Trochęnieoczekiwanytowidokw górskiej, polodowcowej scenerii. Ten płaskiobszar zamknięty jest od północy wyraźnym,choć niewysokim wałem morenowym Łomni-carozcięłatęnaturalnązaporęwokolicyDom-kuMyśliwskiego,codoprowadziłozapewnedospłynięciatędywódzdawnegojeziorka,Nieste-tytenfragmentdnaKotłaskrytyjestwlesie,couniemożliwiaobserwowaniegozkrawędziKo-tła. Dobrze można obserwować go wędrującszlakiemniebieskimpomiędzyKozimMostkiem

a „Samotnią”. Porównując z tejwysokościwy-sokie i wyraźne moreny wokół Małego Stawuz,coprawdaskrytymiwlesie,niskimiitrudny-midoprześledzeniawałamimorenowymiwdo-linieŁomnicynapółnocodMałegoStawuodno-sisięwrażenie,że teostatnieuległy jużznacz-nemu zatarciu, jakby dłużej narażone były naniszczenielub,żedługijęzorlodowcowyzktó-regosięonewytopiłyistniałstosunkowokrótkowporównaniudotego, jakiusypałnajmłodszemoreny.Często jeszczenapoczątku latamożemyzoba-czyćwKotłachpłatytopniejącegośniegu.Naj-większeznichznajdują sięw„żlebieSlalomo-wym’’tamśniegubyłozimąnajwięcej,upod-nóżawiększychżlebównagromadziłytamśniegschodzącelawiny,atakżetużponiżejszlakunakrawędziKotła.Wtymmiejscuśniegzwiewanyz Równi (po przykryciu kosodrzewiny) tworzyłpotężnenawisyprzygórnejkrawędzikotła.Nawisy takie mogą być nawet przewieszonenad Kotłem. Z badań lawinowych prowadzo-nychprzezGOPRwynika,żesąonestosunkowostabilne i rzadko sięodrywają. Jednakwokre-ślonychwarunkachpogodowychiwprzypadkupodcięcianawisuprzeznarciarzyiturystówpie-szychtracąstabilnośćimogąsięodrywaćpowo-dująclawiny.Przedewszystkimdlategotenod-cinekszlakujestzimązamknięty.


Przyjrzyjmy się otoczeniu takiego płata śniegu.Przy samympłacie odsłaniają sięmocnoubite,szarezeszłoroczne trawy.Niecodalej trawyza-czynają się lekko zielenić i pojawiają sięwybi-jające z kłączy inne rośliny. Znajdziemy tupier-wiosnkę najmnjejsząPrimula minima, sasankęalpejskąPulsatilla alpina,atakżerdestwężow-nik Polygonum bistorta. im dalej od śniegu,tymroślinysąbardziejzaawansowanewrozwo-ju.Zdarzasię,że roślina tegosamegogatunkuwjednymmiejscujużkwitnie,podczasgdykil-kametrówdalejdopierowschodzi.Takiemiejscanazywamy wyleżyskami śnieżnymi. Często po-rastajebardzospecyficznaroślinnośćzwierzbązielnąSalix herbaceaiszarotądrobnąGnapha-lium spinu.WKarkonoszachznanejestichsta-nowiskowMałymŚnieżnymKotle.WKotleMałegoStawubujnierozwijająsięzbio-rowiska ziołorośli i traworośli oraz specyficz-ne dla Karkonoszy zarośla liściastych krzewów.Jednym z tych do zaobserwowania z krawędziKotłasąskupieniawierzbylapońskiejSalix lap-ponum.Występują one na terenach źródlisko-wych,wzdłużstrumyków,wmiejscachstalewil-gotnych, czasem zatorfionych. Srebrzystoszarykolorliścitejwierzbypozwalazdalekadostrzecjej płaty. Największe jej skupieniemożemy zo-

Ryc. 21. Nawis śniezny przy krawędzi kotłów

baczyćponiżejprzepływającegoprzezszlakstru-myka.NajlepszywidoknacałyKociołmamyja-kieś 100mprzed opuszczeniem jego krawędzi.DnoKotłależywstrefiereglagórnegojednakniewidzimytamdrzewchociażrosnąonewyżej,zamorenąnaszlakudoStrzechyAkademickiejtwo-rząc tam górną granicę lasu, aw dolnej partiiKotłazwartyiwysokijużbórświerkowyobrzeżaKociołMałego Stawu zameandrującą Łomnicąi na przedłużeniu grzędy. Specyficzne czynnikisiedliskowewKotlepowodują,żebórjeststądwypierany.W dolnej jego części są to z pew-nością lawiny schodzące aż na torfowisko nadŁomnicą. Z kolei (najprawdopodobniej) rodzajpodłoża jest główną przyczyną nieobecnościświerkanamoreniezaSamotnią.Tworzy jąru-mowiskogłazów,wktórympłytkisystemkorze-niowyświerkaniebardzodaje sobie radę.Ko-rzystaz tegokosodrzewinazarastajączarównomorenęjakischodzącjęzykamiażnatorfowiskonadŁomnicą.Jednak i ona unikamiejsc najczęstszego scho-dzenialawin-czyliżlebówiichprzedłużeń.Za-uważmy też,aszczególniedobrzewidać tonamorenie,wpływwiatrunaformęwzrostukoso-drzewiny i towarzyszącej jej jarzębiny - sąonejakby„uczesane”podgórę.Widzieliśmyjużjak


podwpływemwiatrukształtująsięposzczegól-ne osobniki stąd widzimy reakcję całych zbio-rowisk roślinnych. Opuszczając krawędź KotłaMałego Stawuwchodzimymiędzy rozproszonepłatykosodrzewinyiukształtowaneprzezzimo-wewiatryświerki.Poprawejstronie,niewidocz-ne za kosodrzewiną, znajduje się podalpejskietorfowisko22 „Pod Smogomią”.Drugie, bardziejznane, owiększej powierzchni znajduje się naRówniPodŚnieżkąwpobliżuSpalonejStrażni-cy.Poprzejściuokoło200mprzechodzimyprzezdwiedrewnianekładkinastrumykachspływają-cychzRówni.Szlakna tymodcinkubył zawszebardzozaba-gniony co skłaniało turystów do obchodzeniawilgotnychmiejscbokiemiwefekcierozdepty-waniaszlakuorazniszczeniaroślinnościnadu-żej jego szerokości. Aby usprawnić ruch tury-styczny i zahamować zniszczenia przekopanow tym miejscu rowy zbierające i kanalizują-cespływającąwodę.Nadtymirowamipołożo-no kładki na ścieżce. Spowodowało toosusze-nieszlakuimożliwośćwygodnegoprzejścia.Ale

również roślinność zareagowała na tę zmianęw siedlisku. Pierwotniewystępowała tu roślin-ność torfowiskowa z dużym udziałem mchówtorfowców,awięctorfowiskozczynnymwzro-stem.Wykopanie rowówspowodowałodrenażterenuwichbezpośredniejbliskościistopniowyzanikroślinnościtorfowiskowej(torfowce,turzy-ce,wełnianki),aichmiejscezajęłytrawy(głów-niebliżniczkapsia trawka), borówki, podbiałekalpejskiHomogynealpinaiinnegatunki.Wtymmiejscuingerencjaczłowiekawśrodowiskobyłarozsądnymkompromisemmiędzypotrzebamitu-rysty i zachowaniemw tymmiejscu naturalnejroślinności.Natorfowiskachpodalpejskichwna-turalnysposóbwwynikuerozjiwodnejnastępu-jeosuszaniepewnychfragmentówterenuipo-dobne zmiany - sukcesja roślinności jak obser-wowanoprzykładkach.Dalej podążamy czerwonym szlakiem na po-łudnie, a potem nawschód omijając po lewejstronieobszernąniszęniwalną,lepiejjednakwi-docznązdnaKotła.

Rys. 22. Okolice Spalonej Strażnicy widok na wierzchowinę Karkonoszy na południe od Smogorni

aa


PRZySTANeK6

RozdrożekołoSpalonejStrażnicy

Rozpościerasięstądpięknywidoknapowierzch-nięwierzchowinyKarkonoszy.(rys22.).Wkierunkupołudniowymizachodnimwidocznajestrównia,zktórejwystająniewysokiewznie-sieniaołagodnychzboczach.Geografowienazy-wająją„paleogeńskąpowierzchniązrównania”ponieważ początków jej powstania doszukująsię przed kilkudziesięciu milionami lat w star-szym trzeciorzędzie, zwanym paleo. Panowałwówczas gorący i wilgotny klimat tropikalny,podwpływemktóregpo skaławietrzały, ulega-ły rozkładowibardzogłęboko.Podprzykryciemgrubejwarstwyzwietrzeliny.Takikrajobrazroz-wijał się na rozlległych obszarach dzisiejszychSudetówiterenówprzyległych.Zmieniającesiewarunkiklimatyczneorazstopniowepodnosze-niesięSudetów,aszczególnieKarkonoszy,po-

nad otoczenie doprowadziły do spowolnieniawietrzenia, spłukiwaniawarstwy luźnych zwie-trzelin ich przez rzeki na stosunkowo płaskimprzedpolu gór.W ten sposób doszło z czasemdoodsłonięcia,wypreparowanialitegoskalnegopodłożaitaklicznychwKarkonoszachskałek.Tezaśpoddanezostałyzkoleiniszczącemudziała-niu klimatupolarnemuwplejestocenie, inaczejzwanymepokąlodową.Jegorezultatemsąroz-ległe pokrywy blokowe i gliniasty oraz drobnygruz granitowy - kasza granitowa. Na łagod-nych zboczach wielu Karkonoskich wzniesieńtworzących owa powierzchnię zrównania po-wstaływówczas,wwarunkachwiecznej zmar-zliny tzw.Teresykryoplancyjne (rys.23.)Najle-piejwykształciłysięonenapółnocnychzboczachlućnihory(1547mn.p.m.),któredobrzewidaćz tegomiejscawkierunkupołudniowym.Tera-sy tewyglądają jak olbrzymie schody owyso--kościkilkumetrówusypanezpotężnychblokówskalnych.

Ryc. 23. Przekrój przez terasy kriopolacyjne szczytowej partii Karkonoszy


W płytkich, ale rozległych zagłębieniach pła-skowyżuoddawnazbierałysięwodytopnieją-cych śniegów i obfitych opadów deszczu two-rzącmałe jeziorka.Wmiarę ocieplania się kli-matustopniowozaczęła jeporastać roślinność,azjejobumierającychczęścipowstawałytorfo-wiska.Wiek torfowiskpodalpejskichocenia sięna około 5000 lat (torfowisko Pod Smogornią)iokoło3500lat(torfowiskonaRówniPodŚnież-ką).Warstwatorfuosiągatuprzeciętnie1-2mmiąższości,istniejąnanichjeziorkaogłębokoścido2m.Wpoczątkowejfaziewzrostutorfowiskomiałomniejwięcejjednorodnąwyrównanąpo-wierzchnię. Tworzyły jąwzrostowe zespoły tor-fotwórczezdużymudziałemmchówtorfowców.Obecnie w wyniku uaktywnienia się z czasemprocesów erozyjnych powierzchnia torfowiskarozczłonkowanajestnaszeregelementówmor-fologicznych.Onewłaśnienadajątorfowiskupo-dalpejskiemuspecyficznycharakter.Sąto:Jezior-katorfoweopowierzchniodkilkudokilkudzie-sięciu metrów kwadratowych, największe maszerokośćokoło15m idługość50m. ichgłę-bokośćwynosiprzeciętnie30 -150 cm,wodama kolor brunatny od zawartości kwasów hu-musowych i oprócz różnych rodzajów glonówpozbawiona jest roślin-ności. rynnowate obni-żenia,częstospłyconejeziorkatorfowe,porastaje zespół roślinnyz turzycądzióbkowatąCarex rostrata, torfowiec Sphagnum dusenii i mechbrunatnyDrepanocladus fluitans.Rozległepła-skiepowierzchnietorfowiska,dośćwilgotne,za-jęte przez zespoły torfotwórcze z udziałem na-stępującychgatunkówcharakterystycznych:weł-nianeczkadarniowaTrichophorum cespitosum,modrzewnica zwyczajnaAndromeda polifolia,turzyca skąpokwiatowaCarex pauciflora,weł-nianka pochwowata Eriophorum vaginatumi torfowce. kępiaste partie torfowiska, średniowilgotne, porośnięte wełnianką pochwowatą,żurawiną błotną i drobnolistkową Oxycoccus quadripetalus iO. Microcarpus, a także mo-

drzewicą,wrzosemzwyczajnymCalluna vulga-risibażynąobupłciowąEmpetrum hermafrodi-tum.WystępująturównieżtorfowceSphagnum ruhellum,płonnikPolytrichum strictumiporo-sty np. płucnica islandzka Cetraria islandica.Wypiętrzone wały torfowe dość suche, częstoporośniętekosodrzewiną.WśródniejspotykamymiędzyinnymimalinęmoroszkęRuhus chama-emorus. Partie nagiego torfu. W torfowiskachwierzchowinowych Karkonoszy mają począteklicznepotoki,wtymprawiewszystkiespływają-cedoKotłaMałegoStawu.Stojącnaczerwonymszlakutużprzedjegopołą-czeniemzdrogą„Jubileuszową”widzimyprzedsobąwwidłachobuszlakówtorfowiskonachy-lonelekkowkierunkuKotłaMałegoStawu.Po-siadaonodużoelementówroślinnychcharakte-rystycznychdlatorfowiskpodalpejskichwidocz-neprzysamymszlaku:wełnianeczkadarniowa,turzycaskąpokwiatowa,poduchypłonnikaiwie-letorfowców,alesąielementycharakterystycz-nedlatorfowiskstokowych-wełniankawąsko-listna,turzycapospolitaigwiazdkowata.NatychpodmokłychterenachrośnieteżgnidoszsudeckiPedicularis sudelicaibardzorzadkawełnianecz-kaalpejskaTrichophorum alpinum.WystępującenaRówni torfowiskapodalpejskiew dużym stopniu przypominają niektóre typytorfowiskwGórachSkandynawskich inadale-kiejpółnocy.Wśródroślinwystępującychnatymtorfowiskumamy niezwykle rzadkie i interesu-jącegatunkisubarktyczne.Sątomiędzyinnymiwspomnianamalinamoroszka,turzycapatagoń-skaCarex magellanicaczytorfowiecSphagnum lindbergii.Małotegokilkanaścielattemuodkry-to na torfowiskach, po polskiej stronie granicygniazdowanie skandynawskiego podgatunkupodróżniczkaLuscinia svecica svecica.TenptakzrodzinysłowikowatychwystępujewPolscenie-licznie tylkowKarkonoszach iTatrach,agłów-nyobszar jegowystępowania toSkandynawia.


Ryc. 24. Sudeckie torfowiska wysokie


Czescyornitolodzypotwierdzająteżsporadycznepojawianie się a nawet gniazdowanie tundro-wegogatunku-mornelaEudrontias morinellus.Na tej rozległej, prawie płaskiej powierzchniwierzchowiny Karkonoszy, przy dominującychwiatrachpołudniowo zachodnich i zachodnich,śniegzwiewanybyłwkierunkupółnocnymipół-nocno-wschodnim.Tamgromadziłsięonponi-żejkrawędzipłaskowyżu,wgórnejczęścistoku.Dlatego też właśnie tam doszło do powstaniakotłów lodowcowych i licznychniszniwalnych.Doskonałym tego przykładem są KotłyMałegoiWielkiegoStawu.Napowierzchnipłaskowyżu,wkierunkuzachodnimwidoczne jestpomiędzyRównią Pod Śnieżką, na której stoimy, a Smo-gornią(1489mn.p.m.)ićertovąlouką(1471mn.p.m.) podłużne, szerokie obniżenie („a” naryc. 14). Z torfowisk, jakie je wypełniają wy-pływa ku zachodowi, dopływBiałej Łaby, a kuwschodowijedenzeźródłowychpotokówŁom-nicy spływający żlebem Fajkosza do KotłaMa-łego Stawu. Powstanie najgłębszego, najbar-dziejwciętegowwierzchowinę żlebu Fajkoszana przedłużeniu zagłębienia przechodzącegowprzeciwnymkierunkuwdolinęprzemawiazaistnieniemw tymmiejscu lokalnej strefy mniejodpornegogranitu,możedyslokacjilubgęstszejsiecispękań.Dalej trasa ścieżki prowadzi brukowaną drogą„Jubileuszową”,szlakiemniebieskimkupółnocy.Niecodalejodtegomiejsca,wkierunkuŚnież-kirozpoczętoprzedkilkulatyniefortunnąinwe-stycjępolegającąna renowacji istniejącejdrogitzw. „trylinką”, co spowodowało liczne prote-styw środkachmasowegoprzekazu i zwróciłouwagę na sprzeczność działalności inwestycyj-nejiochronyprzyrodynaterenieKarkonoskiegoParkuNarodowego. Po bokachmijamy zaroślakosodrzewiny.Występująwśródniejpojedyncześwierki i jarzębiny.Wmiarę schodzenia drogąwkierunkupolanyZłotówkiwidzimy, że świer-

kisącoraz liczniejsze, rosnągrupami iwszpa-lerach, a jarzębina jest corazwyższa. Zarównoświerkjakijarzębinamająsporouszkodzonychi uschniętych gałęzi, a w szpalerach świerkaw najgorszej kondycji są te, stojące po stroniepołudniowo-zachodniej, od strony nawietrznej.Tędy silnewiatry przenoszą zimąmasy śniegudo Białego Jaru.W przerwachmiędzy płatamikosodrzewiny pojawia się roślinność traworo-śli i ziołorośli. Przed zakrętemdrogi nad Strze-chąAkademickąwidocznesąsporepowierzch-nieborówczyskzborówkączarną,awmiejscachdośćsuchychieksponowanychzwrzosem.Zbli-żamysię(tymrazemodgóry)dogórskiejgranicylasu,alejejnieosiągamy,bonadużejprzestrze-niprzednamizarównoświerkjakikosodrzewi-nazostaływycięteaterentenjeszczewnieda-lekiej przeszłości użytkowano jako pastwisko.PrzednamirozciągasiępolanaZłotówka,apoprawejstroniezagłębienieBiałegoJaru.


Ryc. 25. Biały Jar widziany od zachodu



PRZySTANeK7BiałyJar–widokzdrogipowyżejStrzechyAkademickiej.

Podobnie jak Kocioł Jagniątkowski towarzyszyodwschoduŚnieżnymKotłom,takBiałyJar to-warzyszyteżodwschodukotłomMałegoiWiel-kiegoStawuiniedorównujeimwstopniuroz-woju. Jednak w przeciwieństwie do Kotła Ja-gniątkowskiegoBiały Jarnie jestwłaściwiecyr-kiempolodowcowymlecztylkojegostadiumpo-czątkowym.ZdrogipowyżejschroniskaStrzechaAkademic-kawidaćgórnączęśćBiałegoJaruijegootocze-nia(rys.25).Jesttoobszernezagłębieniewgórnejczęścipół-nocnegostokuRówniPodŚnieżkądającepoczą-tekdolinieZłotegoPotoku.Południoweizachod-nieścianyBiałegoJaru,pozbawioneroślinności,rozciętesąkilkomarynnamierozyjnymizbiegają-cymisięnajegodnie.Rynnyteniesątakgłębo-kiejakżlebywKotleMałegoStawu,leczmożnasięwnichdoszukiwać ichpoczątkowych form.Biały Jarnie jestkotłempolodowcowym i choćpomiędzy żlebami odsłania się miejscami lite,skalnepodłoże,tobrakmuskalnychścian,typo-wegoprzegłębieniadnaimorennaprzedpolu.Przypominaonraczejdużąniszęniwalnązawie-szonąodstronypołudniowejnadKotłemMałe-go Stawu. Tego typu formy były modelowaneprzezpotężnemasyśnieguzbierającesięwnich.Nie było ich jednak takwiele, jak np.w KotleMałegoStawu,bypodwpływemnaciskunad-ległychmas śniegumogły zamienić sięw lód.Zbityśnieg,firnwmniejszymstopniuoddziały-wałnapodłożeniżlódczywodyspływającepostokupo jegowytopieniuw lecie.Dodziś jed-nakwniszyBiałegoJarugromadząsięwzimieolbrzymiemasy śniegu nawiewanego z RówniPodŚnieżkąCzęstoobrywająsięonenagleispa-dająwdółczyniącwzimietenzakątekjednym

z najniebezpieczniejszych w całych Karkono-szach.Najbardziejznanalawina,zewzględunadużąliczbęofiar(19osób),zeszławBiałymJarzewmarcu1968roku.Miałaonadługośćok.1km,szerokość30–50m,agrubośćwarstwyśnie-guujejczoławynosiłaponad10m!PodobnejwielkościlawinywystępująwBiałymJarzeprzy-najmniej raz na kilka lat. Jest towystarczającoczęsto abywywrzeć trwały efekt na roślinnośćznajdującąsięwzasięgutychlawin.Najbardziejcharakterystycznyjestdługijęzykpo-zbawionegoboruświerkowegodnadolinyZło-tego Potoku. Określa on wyraźnie zasięg naj-większychlawin,Najciekawszejestjednakto,żednodolinynadpotokiemporastazespółzaroślo-wyzłożonyzwysokichdo4mkrzewówjarzębi-ny,Salix capreaiwierzbyśląskiej.Częstesąteżpłatykosodrzewiny.Wjakisposóbtozbiorowi-skopotrafiprzeciwstawićsięimpetowispadają-cychnanie lawin?Prawdopodobniewytłuma-czenie tkwiw charakterzewiększości karkono-skich lawin -są tonajczęściej tzw.deski śnież-ne,czylilawinyześlizgującesiępozlodowaciałejwarstwie starego śniegu. lawina taka nie zry-wa roślinności przy gruncie, czy nawet razemznim,aletylkoobrywawystającezestarejwar-stwyśniegujejczęści.Wspomnianezbiorowiskaznajdująsięnadniedolinyomałymjużspadku,wstrefieakumulacjilawin-przychodziimwięcznosićogromneobciążeniamasaminaniesione-gośniegu.Rosnącetukrzewyposiadająmocneigiętkiegałęzie,amasyśniegujakkolwiekbyły-byciężkieniełamiąichtylkoprzyginają.Możnateżspojrzećna tenproblem inaczej -występo-wanie lawin jest warunkiem egzystęcji zbioro-wiskzaroślowych,boeliminujestądkonkurencjęświerka. Poniżej tegomiejsca, ku północy roz-pościerasięrozległezrównaniewobrębiestokuzwane„Złotówką”.NachyleniestokunaZłotów-ce jestwyraźniemniejszeniżponiżej ipowyżejniej. Zrównanie to odpowiada pod względem


Ryc. 26. Mapa głebokości Małego stawu

wysokości zrównaniu Pielgrzymów. Być możestanowiłyoneniegdyśjednąpowierzchnię,którasprzyjałapowstaniunatympoziomielodowców,tezaśpodążającwstronędolinyZłotegoPotokurozcięły jądokonując jejpodziałunadwa frag-menty: Złotówki i Pielgrzymów? Ścieżka omijaBiałyJariobokStrzechyAkademickiejprowadzidoKotłaMałegoStawu.DoschroniskadochodziteższlakżółtyzKarpacza-BiałegoJaru.WiedzieonzboczamiZłotówkidodolinyZłotegoPotokui Łomnicy. Po jego zachodniej stronie, „dzięki”wylesieniom, można obserwować wały more-nowenajdalszegozasięgulodowcadolinyŁom-nicy.

PRZySTANeK8Samotnia

Początkowo szlak wiedzie zboczem Złotów-ki. Bardzo szybko, mijając najpierw biogru-py świerka wkraczamy w strefę boru świer-kowego. Po prawej stronie widać jak zbo-cze opada w stronę doliny Łomnicy do po-dłużnego obniżenia oddzielającego je od oka-załego wzgórza morenowego, za którymwdolestoischroniskoSamotnia.Wtymobniże-niu,zpowoduzablokowaniaprzezmorenęod-pływuwodyistniałbyćmożekiedyśmały,możeokresowy stawek, który stopniowo zarastał ro-ślinnością torfowiskową. Dziś drenaż wodyztegomiejscajestnatakimpoziomie,żetorfo-wisko już nie przyrasta na grubość a jego po-


wierzchnięwwiększościpokrywabliźniczkapsiatrawka, tylkowniewielkichwilgotnychobniże-niach rosną torfowce, mech płonnik. wełnian-kawąskolistnaiturzyce.Znamienne,żenawalemorenowym rośnie tylko kosodrzewina i jarzę-bina, bardzo rzadko świerk. Świerki rosną jed-naktużobokalejużnazboczuniemorenowym.Zwróciło już to naszą uwagę patrząc z krawę-dziKotła.Namoreniewidocznejestgłazowiskoprzeplatanekępamiborówkiczarnej ibrusznicyWystępujetuteżsporowidłakawrońca.Szlakgwałtownieskręcawprawowmiejscupo-łączeniamoreny ze zboczem Złotówki - RówniPodŚnieżką.Ztegozakrętu,podobniejaksprzed„Samotni”,rozpościerasięwspaniałapanoramawnętrzaKotłaMałegoStawu.Rozległe zagłębienie w dnie Kotła wypełniająwody polodowcowego jeziora zwanego Ma-łym Stawem. Osiąga onmniejsze rozmiary niżWielkiStawijestodniegopłytszy(ryc.26).Po-wierzchnia Małego Stawu wynosi ok. 2,9 ha,a maksymalna głębokość 7,3 m. lustro wodyleżynawysokości1183mn.p.m.,awięc36mniżejniżwWielkimStawie.Stareprzekazydo-noszą,żenadStawemmiałniegdyśswojąbud-kęstrażnikpilnującyryb.Stawsłynąłzżyjącychw nim pstrągów. Dziś w niewielkich ilościachwystępujetupstrągpotokowySalmo trutta m. fario.Możnagoczasemzauważyćwygrzewają-cegosięnapłyciznachstawuiwwodachwpł-wającejzeńŁomnicy.SkalneścianyKotłaMałegoStawustanowiąurwiskaowysokościok.200mponadjegodno.Wichukształtowaniuzauważasiękilkapoziomówołagodniejszymnachyleniuoddzielonychstromymiścianamiskalnymi.Na stromych zboczach zachodnich taka skalnapółka,przerwanawkilkumiejscach,dajesięob-serwowaćmniejwięcejodŹlebuFajkoszanapo-łudniu, aż po Owcze żebro - grzędę oddziela-jącąKotłyMałego iWielkiego Stawu - napół-nocy. Półka ta opada ku dnu Kotła urwiskamiowysokoścido70m.Uichpodnóżarozległepo-

wierzchnie zajmują stożki usypiskoweomniej-szymnachyleniupowierzchni.NajwiększeznichznajdująsięuwylotużlebuFajkosza iniszyni-walnej-nadMałymStawemoraznapołudnio-wy zachód od DomkuMyśliwskiego. Te zrów-naniawobrębiezachodnichzboczyKotłaznaj-dująpostroniepołudniowejzachódodDomkuMyśliwskiego.TezrównaniaWobrębiezachod-nichzboczyKotłaznajdująpostroniepołudnio-wejodpowiednikwpostaciniszyniwalnej.Byćmożejednakstanowiąoneskalnąresztkędaw-negodnakotła,wktórezagłębiłsięmłodszylo-dowiec.Jeślitak,czysątorównieżśladydwóchróżnychzlodowaceń,poktórychzostałydodziśdwasystemymoren...?GłębokiewcięciawścianachKotłaMałegoSta-wu,zwaneżlebami,mająprzeważniepionoweskalne ściany i dno, szerokie na kilka metrów,przykrytegruzemskalnymosuwającymsięzkra-wędzikotła lubspadającymześcianżlebu(„a”naryc.27).żlebytepowstaływmiejscachwy-stępowaniaszerszychszczelinciosowychlublo-kalnego zagęszczenia szczelin. Świadcząo tymnaogółgładkieirównoległedoprzebieguszcze-linścianyżlebóworazodłamkiskalnewypełnia-jące dna żlebów. Są one na ogółmniejsze niżpartie granitu ograniczone szczelinami, jakiemożnaobserwowaćpozastrefamiwystępowa-niażlebów.Gruzosuwającysiężlebamiwdółtworzyupod-nóżazboczy,nadniekotłapotężnestożkiusypi-skowe zwanepiargami („b”na ryc.. 27).Mająonekształtprzeciętychwpionienapółstożków-stądichnazwa.Naichpowierzchnidochodzidograwitacyjnejsegregacjiosuwającychsięodłam-kówskalnych.Największe,najcięższeblokista-czająsięnajniżej,nadnokotła.Czymdrobniej-szygruztymzatrzymujesięwyżejNiekiedypoto-kispływająceżlebaminapowierzchniępiargówżłobią w nie kręte rynny, tym wyraźniejsze imbardziejpłaskistożek.


Ryc. 27. Źlebu Fajkosza w Kotle Małego Stawu i piarg poniżej niego.

b

c

a

Takicałkiempłaskistożekusypanyzostałwpo-łudniowejczęścikotła, tworząc rozległąprawiepłaskąpowierzchnięprzypominającąraczejdużądeltę„c”naryc.27).Stożektenzasypujepowolidnokotłazmniejszającwtensposóbpowierzch-nięjeziora.Potokispływającetuzezboczycałejpołudniowej części kotła powcinały sięw jegopowierzchnięznaczącjąkrętymiigłębokimizwy-klenakilkadziesiątcentymetrówkorytami.Nad

południowymiścianamikotła,znacznieniższymiimniejstromyminiżścianyzachodnie,znajdujesięobszerna,półkolistanieckaodośćstromychzboczach(ryc.28).Jestonaotwartakupółnocy,downętrzakotła.Jejdnoznajdujesiękilkadzie-siątmetrównadjegodnem.Jestwięctoformazawieszona.Wnieccetej,zwanej„żlebemSlalo-mowym”,choćniejestonażlebem,bardzodłu-go zalega śnieg , częstonawetdo lata. Swym


Ryc. 28. Nisza zwana Żlebem Slalomowym

b

a

kształtemprzypominaonaBiałyJaripodobniejakonjestuznawanazaniszęniwalną,choćjestod niego o obszerniejsza i bardziej zagłębionawpodłoże.Obserwacjataorazfaktzawieszenianiszynaddnemkotłanasuwająprzypuszczenie,że również tutaj mógł istnieć niewielki lodow-czyk. Prawdopodobnie jego czoło opierało sięowiększy lodowiec, którywyżłobił zagłębienieMałegoStawuiusypałwysokąmorenęza„Sa-motnią”.Wtensposóbmożnawytłumaczyćza-wieszenieniszy,aleczytakbyłonaprawdę,tegoniepamiętająnawetnajstarsikarkonoscygóra-le.Napołudniowyzachódodopisanejniszy,po-wyżejniej,prawienapowierzchniwierzchowi-nywystępujejeszczejedna,małaniecka(„a”naryc.28). Jejpowstaniazpewnościąniemożnawiązać z lodowcem, jest ona raczej rezultatemdziałania śniegu iwody, po zasadniczymokre-siezlodowacenia.Tymniemniejjejistnieniepo-wyżej niszy zawieszonej nad dnem kotła upo-dabnia,oczywiściewniewielkimstopniu,górnączęśćdolinyŁomnicydoniektórychdolintatrzań-skich,np.DolinyPięciuStawówczyKotłaCzar-

negoStawu iKotłaMorskiegoOka - typowychkotłówschodowych,coświadczyostopniowympodnoszeniusięgranicywiecznegośniegu.Po-łudniowo-wschodnie ściany Kotła Małego Sta-wu, ponad punktem widokowym na zakręciedrogizSamotnidoStrzechyAkademickiejporoz-cinane są, znacznie płytszymi niż żleby, rynna-mierozyjnymi („d”na ryc.20 )Niektóreznichsą tak długie, że sięgająmoren na dnie Kotła.Większośćjednakzaznaczasięjedyniewgórnejczęści stokuwpostaci pozbawionych roślinno-ści podłużnych zagłębień terenu wypełnionychgruzemskalnym.Byćmożeczęśćznichtośladylawinbłotno-gruzowych,zwanychinaczejmura-mi. Powstają one, kiedy przykrywająca zboczewarstwautworów luźnychzostanienasączona,np.wwynikubardzointensywnychidługotrwa-łychopadów,taką ilościąwody,żespływaonapolitympodłożuwdółTaskomplikowanaiuroz-maicona rzeźba Kotła oraz czynne, intensywneprocesystokowe(erozja,osypiska,mury),atak-żewpływśnieguilawinzimąstwarzaspecyficz-neiróżnorodnesiedliskadlaroślinności.Jedynie


wKarkonoszachwkotłachpolodowcowychwy-stępujązaroślaliściastychkrzewów.Opróczcze-remchyskalnejPadus petraeaigórskiejodmia-nyjarzębinytworzyjebrzozakarpacka,porzecz-kaskalnaRibes petraeum i różaalpejskaRosa pendulina.Zbiorowiskatewystępująnajczęścieju podnóża ścian skalnych w miejscach zacisz-nych(nieeksponowanenawiatr),częstowza-sięgulawin,alepodobniejakzaroślawBiałymJarze,w ichstrefieakumulacyjnej.Znacznepo-wierzchnie w kotle zajmują bogate w gatunkizbiorowiska ziołorośli i trawrośli. WyróżniamywKarkonoszachdwazespołyziołoroślowe:zio-łorośla miłosny górskiej Adenostyletum allia-riaeiziołoroślapaprocioweAthyrietum alpestriszwietlicąalpejskąAthyrium alpestre.Występu-jetucałagamakwitnącychbylin:miłosnagórskaAdenostyles alliariae. modrzyk górski Mulge-dium alpinum, tojadmacnyAconitum callibol-rion, ciemiężyca zielonaVeratrum lobelianum,goryczka trojeściowaGeniiana asclepiadea czystarzec gajowy Senecio nemorensis.Mniej za-uważalne,alecharakterystycznedlatychzespo-łów są też wierzbownica okółkowa Epilobium alpestre i trybulia lśniąca Anthriscus nitida.Ziołorośla zajmują najczęściej miejsca wilgotnezprzepływającąwodą.Namiejscachniecosuchszychwystępujątrawo-roślanp:zespółztrzcinnikiemowłosionymCre-pido-Calamagrostietum villosae. Znajdziemyw tym zespole także kosmatkę gajową Luzula nemorosa,dziurawiecczterobocznyHypericum maculatum,pępawęwielokwiatowąCrepis co-nyzifolia,a takżesasankęalpejskąPulsatilla al-pina innym zespołem traworoślowym zajmu-jącym żyźniejsze, ciepłe i relatywnie suche sie-dliska jestBupleuro - Calamagrostietum arun-dinaceae, z dominującym trzcinnikiem leśnymCalamagrosiis arundinacea. Występuje tu tak-że wiele okazałych. kwitnących bylin: lilia zło-togłówLilium martagon,bodziszekleśnyGera-

nium sihaticum Anemone narcysiflora. Rosnątutakżetakietypowegatunkileśnejakkonwa-liamajowaComallaria majalis,wawrzynekwil-czełykoDaphne mezereumczypierwiosnkawy-niosłaPrimula elatior. istnieje teżwielemikro-siedlisk,np.nawilgotnychpółkachskalnych,ru-chomych,osypującychsiępiargachczywmiej-scachodsłoniętychlubzasypanychprzezlawinybłotno - kamieniste. Wiele innych jeszcze sie-dlisk stwarzamożliwościwystępowaniaw Ko-tłach takich niejednokrotnie skrajnie rzadkichiunikalnychgatunkówjakpaproćzmienkagór-skaCryptogramma crispa,wełnianeczka alpej-skaTrichophorum alpinum,widłakalpejskiLy-copodium alpinum,atakżepierwiosnkamaleń-kaPrimula minima,gnidoszsudeckiPedicularis sudetica, rozchodnik alpejski Sedum Alpinum,czosneksyberyjskiisiatkowatyAllium sibiricumiA. VictorialisSiedliskatesączęstobardzospe-cyficzneikrótkotrwałe,alestwarzająmożliwośćwystępowania roślin, które nie przetrwały bywcieniuboruświerkowegoczyzaroślikosodrze-winy.Dlategodynamikairóżnorodnośćproce-sówkształtującychzmiennośćsiedliskawpływa-jąnazwiększenibioróźnorodności-jednejznaj-bardziejpożądanychcechbiocenozNiestety,zezrozumiałychwzględów–obszarKotłówjestści-słymrezerwatemprzyrody-niebędziemymogliwszystkichtychgatunkówzobaczyćzbliska,aleprzyodrobinieuwagiwiększośćznichzobaczy-mynieschodzączeskalnegoszlakuprowadzą-cegoupodnóżaurwistychścianKotławkierun-kuDomkuMyśliwskiego.


PRZySTANeK9Ścieżka pomiędzy Samotnią a DomkiemMyśliwskimSpod Samotni ścieżka ta wiedzie początkowonadbrzegMałegoStawu.Poprzekroczeniuma-łegomostku nawypływającej z jeziora Łomni-cyokrążaonakilkumetrowejwysokościpagórekmorenowy.Odstronyjeziorapozbawionyjestonwpewnymmiejscuroślinnościijakbyrozkopany(miejscepobieraniamateriałudonaprawyszla-ku?).Umożliwia towglądw jegobudowęwe-wnętrzną. Okazuje się, że morena zbudowanajestzprzemieszanychblokówgranitowychróż-nej wielkości oraz drobnego gruzu przypomi-nającego niekiedy gruboziarnisty piasek. Wy-pełnia on przestrzenie pomiędzy blokami two-

rzącszczelnązaporędlawódjeziora.Zapagór-kiemszlakutrawersujestożki.Wdolepoprawejstronie widoczne są niewysokie i nieregularnewzniesieniamorenowerozcięteprzezŁomnicę-byćmożeresztkiwałumorenowegozniszczone-gopóźniejszarżąlodowca-zasypywaneobec-nieodstronyurwiskskalnychprzezstożekusypi-skowy.Dalejkupółnocyprzechodząonewdośćpokaźnąpolankęowyjątkowopłaskimdnie.ZeszlakuwidaćwyraźniemeandryŁomnicy.Płaskiednopolankizamkniętejodpółnocyniewysokim,alewyraźnymwałemmorenowymnasuwamyśl,żeistniałotuniegdyśjezioropolodowcowe.Czytakbyłonaprawdęmogłybypotwierdzićwierce-nia. Od strony zachodniej na polankęwkraczadużystożekusypiskowy(piarg).

Ryc. 29 a, b, c. Wpływ pokrywy sniegu na stoku i lawin na formę wzrostu drzew i krzewów.

b

c

a


Znamy już większość czynników kształtującychwystępowanieroślinnościwgórachiwkotłachpolodowcowych w szczególności. Spróbujmysamiwytłumaczyć rozmieszczeniepłatówkoso-drzewiny,zarośliwierzbowych,ziołorośli,trawo-rośli,torfowiskanadŁomnicązajmującegowięk-szączęśćwspomnianej„polanki”,czybrakboruświerkowego,choćwniektórychrejonachpoje-dyńczo lub grupowo świerk występuje. Wartoteżpodrodzezwrócićuwagęnapokrój imiej-scewystępowaniabrzozykarpackiej.Tworzyonakrzaczasteformy,bardzopodobnedobrzozyBe-tula tortuosa tworzącej w Skandynawii gómągranicę lasu w górach (zamiast kosodrzewiny)ipółnocnągranicęlasutzw.„laso-tundrę”.Brzo-zamadelikatniejszegałązkiodjarzębiny,dlate-goeliminowanajestzmiejsceksponowanychnawiatr preferuje miejsca bardziej zaciszne, przy-ścianachskalnych,wzagłębieniachterenuitp.Spójrzmy na charakterystyczne ukształtowanieodziomkowych części pni zarówno brzozy jakijarzębiny(nizinychgatunków)rosnącejnastoku(ryc.29a)towpływnieznacznegospełzywaniai osiadania pokrywy śnieżnej co przeginamło-dy pędw dół stoku. Kiedy pęd osiągnie pew-nągrubosciwysokośćpotrafisiętemuprzeciw-stawić i rośnie juz normalnie (ryc. 29 b). dalejjednakformędorosłegojuzkrzewuczydrzewkakształtują co jakiś czs schodzące lawiny. Łamiąone rosnące dostokowo gałęzie, pozostawia-jąc tylko skierowane zgodnie ze spadkiem sto-ku ,potrafiąceugiąć siępod lawiną (ryc.29c).WpobliżuOwczego żebra raptowniebez żad-nychstrefprzejściowych.dochodzimydowyso-kościiukształtowanegojużtowanegojużboruświerkowego.Właśnietu,wokolicyDomkuMy-śliwskiego mamy najstarszy i najlepiej ukształ-towany fragment boru gómoreglowego na ca-łejtrasienaszejwycieczki.Zanimwejdziemydolasurozejrzyjmysięjeszczeiposłuchajmy.Mamytuszansęusłyszećamożeizobaczyćparęgatun-

ków ptaków, których „zaliczenie” poza góramimożebyćtrudnelubwręczniemożliwe.Dotych„trudnych”należypliszkagórskaMotacilla cine-reażerującaignieżdżącasięnadpotokamiorazkrzyżodzióbświerkowyLoxia cunirostra-gatu-nek„tajgowy”pojawiającysięwKarkonoszachinwazyjniewczasieurodzaju szyszek.Ciekawejest, że gatunek ten może wyprowadzać lęgiwróżnychporachroku,abardzoczęstorobitowgrudniulubstyczniu(!),kiedyjestdużonasionświerka. Okolice Domku Myśliwskiego są teżnajlepszymmiejscemdozaobserwowaniadroz-daobrożnegoTurdustorquatus,alewójcikazie-lonegoPhylloscopus trochilloideswcałychpol-skichKarkonoszachznajdziemygłówniewKotleMałegoStawu.Tychdwóchostatnichgatunkówraczej nie znajdziemy poza góram. Tuż poniżejDomku Myśliwskiego ścieżka wiedzie wzdłużgłębokiegorozcięcia,którymŁomnicaprzełamu-je się przezwałmorenowy.Miejsce to bardzoprzypomina rozcięciewałumorenowegozamy-kającego Jaworową Łąkę przezWrzosówkę naprzedpolu Kotła Jagniątkowskiego. Obserwacjadalszej części KotłaMałego Stawu do KoziegoMostkujestutrudnionazewzględunarosnącytubór świerkowy.Niestety (dlaowychobserwacjimożenaszczęście),bórtenginiejakwiększośćdrzewostanów świerkowych w Karkonoszach.PrzezcałądrogęwkierunkuPolanyzmuszenibę-dziemyprzyglądaćsięskutkom„klęskiekologicz-nej” w Karkonoszach Bezpośrednią przyczynątychzniszczeńsąsilnewiatryłamiącelubwywra-cającedrzewaiżerującynaigłachświerkowychmotyl-wskaźnicamodrzewianeczkaZeiraphera diniana,aleznamygłębszetegoprzyczyny.Obywnastępnychedycjach„Przewodnika...”niepo-zostałanamdoopisutylkogemorfologia!


PRZySTANeK10DolinaPląsawy(odKarpaczadoPolany)

Początkowo szlak wiedzie trawersem po połu-dniowym zboczu Suszycy w kierunku zachod-nim.DolinaPląsawy jest tu stosunkowoszero-kaigłęboka.PoprzekroczeniupotokuWapniakskręcakupołudniowiidoprowadzawkrótcedoPląsawy.Nalewoodszlakuwidocznajestskałkazwieńczonametalowąbarierką.Stanowionado-brypunktwidokowy.Wodległości30-50modniejwkierunkupołudniowymwznosisiębardzowyraźny,wysokinakilkanaścieiwięcejmetrówpotężnywałmorenowy.Najegopowierzchniwi-daćgranitoweblokidużychrozmiarów.WałtenopadastromokudoliniePląsawy,ŁomnicyiZło-tego Potoku, natomiast w przeciwnym kierun-ku,w stronęPolany jegopowierzchnia jest ra-czejwyrównanainieodznaczasięwiększymna-chyleniem.Możnawnioskować stąd, że obser-wujemyzbokumorenęczołową lodowcaspły-wającegoniegdyśzkotłówMałegoiWielkiegoStawudodolinyZłotegoPotoku.Ponieważniżej,wdolinieZłotegoPotokuniestwierdzonowystę-powaniamorentutajznajdowałsiękoniectegolodowca.Pląsawapłyniewtymmiejscuwąziut-ką i niegłębokądolinkąpo zewnętrznej stroniemoreny,jakbyzostałakiedyśzepchniętanabokprzezlodowiec.Kilkumetrowejwysokościskałka,naktórejznajdujesiępunktwidokowystanowipionowyfilarwystającyzezboczadolinkiwpo-przekbieguPląsawy.Naprzeciwległymzboczudolinki występuje bliźniaczy filar, co nasuwaprzypuszczenie,żewmiejscutymistniałkiedyśprógskalny,zktóregospadałaPląsawatworzącwodospad. Próg ten został z czasem rozciętyiobecniePląsawapłyniepomiędzyjegoresztka-miwidocznymijakodwafilarynaobujejbrze-gach. Podobną sytuację można obserwowaćz tego miejsca patrząc w górę dolinki. Oko-ło40mpowyżejwidocznesąnaobubrzegachpotoku podobne, nieco tylko niższe filary skal-

ne ślady kolejnego wodospadu. Jeszcze wyżejnalewymbrzeguwidocznajestjeszczemniejszaskałka,któramożestanowićpozostałośćtrzecie-goproguskalnego.Wszystkietecechyoraznie-wielkie rozmiarydolinkiPląsawyna tymodcin-kuświadcząo jejmłodości.Wyraźnie towidaćwzestawieniuzwyglądemdolnegoodcinkajejdoliny,który,jakjużwspomniano,jestznacznieszerszy. Z tego faktu wyciągnięto wniosek, żedolna, szeroka część doliny Pląsawymoże sta-nowićpradolinęŁomnicyzasypanąprzezosadymorenowe. Dzisiejsza Łomnica przełamuje siędodolinyZłotegoPotokuprzezmorenynieconapołudnie od tegomiejscawykorzystując zagłę-bieniepomiędzymorenamibocznymi,amorenączołowązajęteniegdyśprzezlodowiec.OdtegomiejscaszlakwiedzieskrajemdolinkiPląsowy,ażdoPolany.

Ryc. 30. Marmit w korycie Łomnicy w Karkonoszach


PRZySTANeK11MamitwkorycieŁomnicy

Kilkadziesiąt metrów poniżej mostu na Łomni-cywpobliżudolnejstacjiwyciągunaKopę,wli-tymgranitowymkorycieŁomnicyznajdujesiępo-tężny basen eworsyjny zagłębienie o okrągłymwprzybliżeniu zarysiewyżłobionewdniepoto-ku przez jego wody spadające z progu skalne-golubwodospaduiporuszaneprzezniegłazy-ośrednicyok.8migłębokości2,65cm.Jestonpozostałością istniejącego tu niegdyś wodospa-du.Napłycie granitowej, na lewymbrzeguba-senuznajdujesięnajwiększyzeznanychwSude-tachmarnitów(ryc.30).Zagłębienia te powstająwpodobny sposób jakbaseny eworsjne, lecz nie wymagają istnieniawodospadu. Z tego względu osiągają też dużo

mniejsze rozmiary. Marmit w korycie Łomnicymamaksymalnągłębokość2,25miśrednicę73- 86 cm.Wypełniony jest głazami naniesionymidoń przez Łomnicęw czasiewyższych niż zwy-klestanówwodywkorycie(np.poulewie)orazwodą.Z tegopowodusprawdzenie jegogłębo-kościczyteżspojrzenienajegodnoniejestmoż-liwe.Dawniejwiązanopowstaniemarmituzdal-szym, niż obecnie się uważa, zasięgiem lodow-cadolinyŁomnicy.Mielibyśmywtedydoczynieniaz tzw. garncem podlodowcowym powstającymwwynikużłobieniaskalnegopodłożaprzezgła-zywprawianewruchwirowyprzezwodypłynącepopowierzchnilodowcaispadającenadnopio-nowejszczeliny,gdziegłazytesąuwięzione.Po-nieważpóźniejszebadaniawykluczyły obecnośćlodowcaw tymmiejscupozostaje uznanie tegoniezwykłegozagłębieniajakomarmitu.


1. Granitjestskałapowstałązzastygłejmagmy.Tworząjądobrzewidocznegołymokiemkryształy:szare–kwarcu,kremowe,różowe,niekiedybiaławe–skaleniorazczarne,błyszczące–biotytu.

2. wietrzenietoinaczejrozpad,rozkład,rozkładlubniszczenielitejskałyprzezwodę,zmiennątem-peraturę,substancjechemiczneitp.

3. Pokrywy stokowe to luźneutwory skalne różnegopochodzeniaprzykrywające litą skalnąpo-wierzchnięstoku.

4. Osady polodowcowetowszelkienagromadzeniamateriałuskalnegopowstałewzwiązkuzist-nieniemlodowców

5. spękania ciosowe,szczelinyciosowepowstająwwynikukurczeniasięskałystygnącej(powsta-łejzmagmylublawy)lubschnącej(skałyosadowe-iły,piaskowce).Zregułytworząoneukładtrzechwzajemnieprostopadłychpowierzchni:dwóchpionowych(Q–poprzecznych,wKarkono-szachokierunkuWNW–eSe,Podłużnych,wKarkonoszachwkierunkuS.SW.–N.Ne.)ijednejpoziomej(l).

6. Zwietrzelinailastatoutwórpowstającywwynikuchemicznegorozkładuskałzbudowanyzbar-dzodrobnychziarenskalnych(ośrednicyponiżej0,01mm)

7. Trzeciorzęd tostarszyokres trwającejobecnieerykenozoicznej: trwałodok.60do2mln lattemu.

8. Rozkładchemicznytonaturalnareakcjachemicznaprowadzącadoniszczeniaskał ibudującychjejminerałów

9. Morenatomateriałskalnyniesionyprzezlodowiecinastępniewytopionyzniego.Morenyprzyj-mująróżneformy–wzgórz,wałów,pokrywitp.

10. stożek usypiskowy to rumowisko różnychblokówskalnychokształcieprzypominającympo-łowęprzeciętegowpioniestożkalubhałdępowstającąustópżlebów,stromychścianskalnych.

11. Żleb topodłużnezagłębieniewstromejścianieskalnej,którymobrywającesięzniejluźneokru-chyskalneosuwająsięwdół.

12. Uskokaminazywasiępęknięciawobrębieskałlubskorupyziemskiej,wzdłużktóregonastępujeprzemieszczenie.

13. PrzedgórzeKarkonoskietopaswzniesieńupółnocnegopodnóżaGrzbietuŚląskiegociągnącegosięoddolinyKamiennejnaZachodzieażpoMiłkównawschodzie.

14. Monokultura–uprawajednogatunkowa,np.sadzonylasskładającysięześwierka.15. Trudnoodnieść dodużychiruchliwychzwierząt,np.ptaków,pojęciereliktuwrozumieniutakimjakdoroślin.Np.podróżniczekgniazdującydziśnaRównipodŚnieżkąniejestpraprawnukiempodróżniczkasprzed10tys.lat,któryzostałwKarkonoszachwodróżnieniuodresztyswoichkrew-nych,którzypodążalizacofającymsięlodowcemdoSkandynawii.

16. Introdukcja–sztucznewprowadzenieobcegogatunkunadanyteren.17. Zbiorowiskami i zespołami roślinnymizajmujesięnaukałączącabotanikęzekologią,zwanafitosocjologią.Zespołyroślinnewyodrębniasięnapodstawiewchodzącychwichskładgatunkówroślinozazwyczajwąskookreślonychwymaganiachsiedliskowych.Podobniejakgatunki,zespo-łyotrzymująłacińskienazwywywodzącesięzazwyczajodgatunkówdominującychwdanymze-spoleroślinnym

PRZyPiSy

15.


18. wiatry fenowe–charakterystycznedlaterenówgórskichsilne,porywiste,sucheiciepłewiatry.19. Zasięgwystępowanialasówokreślająwarunkiklimatyczne.Wgórachzasięgwystępowanialasunazywamygórskągranicalasu.Wpoziomierozprzestrzenianielasówokreślająstrefyklimatyczne.Wtedymamydoczynienianp.zpółnocnągranicąlasu

20. Kociołki wietrzeniowetoprzeważniekolistewzarysiezagłębienianapowierzchniskałekgrani-towych.ichśrednicaigłębokośćmogądochodzićdo1m.sąrezultatemnierozpoznanychjeszczedokońcaprocesówwietrzeniagranitu.

21. Rynny erozyjne to podłużne, płytkie zagłębienianapowierzchni skałekgranitowych, którymispływająwodyopadowelubprzelewającesięzkociołkówwietrzeniowych.

22. Torfowisko jesttoobszarostałymuwilgotnieniu,któresprzyjarozwojowiokreślonejroślinno-ści–torfowiskowej–iodkładaniunamiejscujejobumarłej,nierozłożonejmateriiorganicznejwpostacitorfu.Zbiegiemlatpokładtorfuprzyrastanagrubośćsamstającsięmagazynemwodypotrzebnejdowzrostubudującejgoroślinności.Najbardziejznanaklasyfikacjadzieli torfowiskana:wysokie-skąpożywnezasilaneubogąwodąopadową,ewentualniegruntową,obardzoni-skimpH.Wodatazazwyczajstagnujewobrębietorfowiskalubmabardzonieznacznyprzepływ.Porastajeroślinnośćobardzomałychwymaganiachpokarmowych-główniemchytorfowce,nie-któreturzycowate.Niskie–żyzne,zasilanewodamipłynącymioodczynielekkokwaśnymlubobo-jętnym.Porastajeroślinnośćszuwarowa,turzyce,atakżewielewilgociolubnychroślinzielonychorazmchybrunatneitorfowce.Występujaonenajczęściejwzdłużdolinrzecznych.Przejściowe–mającharakterpośrednimiędzytorfowiskamiwysokimi,aniskimi.Najczęściejspotykasięjewokółzarastającychjeziorinamałychbezodpływowychzbiornikach.


FABiSZeWSKiJ.1971,RoślinySudetów.Atlas.PZWS.Warszawa.GURiCHG.1914,DiegeologischenNaturdenkmalerdesRiesengbirges.Sonderabdruckaus:BeitragezurNaturdenkmalpflege,Bd.iV,H.3,Berlin.JAHNA.(red)1985,Karkonoszepolskie,Ossolineum.Wrocław.KleMeNTOWSKiJ.1979,ProcesygeomorfologicznenatorfowiskusubalpejskimnaRówniPodŚnieżkąwKarkonoszach.ProblemyZagospodarowaniaZiemGórskich,z.20,Warszawa–Kraków.S141-162.MACKOS.1970,SwiatroślinKPN.WrocławskietowarzystwoNaukowe.Wrocław.MiGOń P. DUDZiAK T. 1993Wyprawa downętrzamarmitu. Karkonosz, SudeckieMateriały krajo-znawcz,Wrocław,142–149MODRZyńSKiJ.1984,ProblemrasświerkawKarkonoszach.BadanianaukowewKarkonoskimParkuNarodowym.PraceKarkonoskiegoTowarzystwaNaukowego,JeleniaGóraPODBielKOWSKiZ,1975RoślinośćKuliZiemskiej.WSiP,Warszawa.SielATyCKiM.1986,ŚcieżkaprzyrodniczawokółMałegoiWielkiegoStawuwKarkonoszach.JeleniaGóra.SyKORAB.iin,1983KarkonosskyNarodniPark.Statnizemedelskenakladatelstvi,Praha.SZAFeRW.1959,SzataRoślinnaPolskiPWNWarszawa.SZAFeRW.KUlCZyńSKiS.PAWŁOWSKiB.1988RoślinyPolskiPWNWarszawa.SzałamachaM,1957,SzczegółowamapagelogicznaSudetów.Sosnówka.WydawnictwoGeologiczne,warszawa1960.TRACZyKA.1989,ZlodowaceniedolinyŁomnicywKarkonoszachorazpoglądna ilośćzlodowaceńplejstoceńskichwśrednichgóracheuropy.CzasopismoGeograficznelX,s267-286.TRACZyKA.1992NowepoglądynazlodowaceniewschodnichKarkonoszy.KarkonoszSudeckieMate-riałyKrajoznawcze,Wrocław.s153-167.

liTeRATURA


NOTATKi...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


© Copyright byKarkonoskiParkNarodowy2014

Autorzy tekstuRomanGramsz,AndrzejPaczos

Autorzy rysunkówMonikaKrakowska-14,16,17,18,20,22,23,27,28,29,30

Autorzy fotografiiKarkonoskiParkNarodowy-1,2,3,4,5,6,7,8,10,13,19,21,25,26,31GrzegorzBobrowicz-9,11,12,15,24MaciejGontarek-13a,b

MapyPracowniaGiSKarkonoskiegoParkuNarodowego

wydawcaKarkonoskiParkNarodowy

skład i drukZakładPoligraficznySiNDRUK,45-565Opole,[email protected],tel.:774420969

IsBN:978-83-64528-25-5

PublikacjadofinansowanaześrodkówWojewódzkiegoFunduszu Ochrony Środowiska i GospodarkiWodnejweWrocławiu

PoglądyautorówitreścizawartewpublikacjiniezawszeodzwierciedlająstanowiskoWFOŚiGWweWrocławiu.

Documents

Ścieżka przyrodnicza wokół Kotłów Małego i Wielkiego Stawu · Jelenia Góra 2014 Roman Gramsz, Andrzej Paczos. 2 Ścieżka przyrodnicza wokół Kotłów Małego i Wielkiego