Dil Eğitiminin Temel KavramlarıEditör:

Ülker ŞEN

Editör: Doç. Dr. Ülker ŞEN

DİL EĞİTİMİNİN TEMEL KAVRAMLARI

ISBN 978-605-241-566-5DOI 10.14527/9786052415665

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2019, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anı-lan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

I. Baskı: Şubat 2019, Ankara

Yayın-Proje: Nilay BalinDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1

İskitler/ANKARATel: 0312-3411020

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26062

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

ÖN SÖZBeşeri bilimlerin temelini bir bakıma kavramlar oluşturur. Kavramlar, bilim

insanının araştırmalarının hem öznesi hem nesnesidir. Araştırmalar, kavrama göre yapılırken araştırmanın sonuçlarının ortaya konmasında yine kavram kullanmaya ihtiyaç vardır. Bu ihtiyaca binaen beşeri bilimlere ait her bir disiplin kendi kavram alanını oluşturmuştur. Kimi zaman da bu disiplinler birbirlerini etkileyerek ortak kavram alanları da oluşturmuştur. Burada üzerinde durulması gereken nokta her bir disipline ait kavramların doğru kullanımı ve kavram birliğinin sağlanmasıdır. Kavram karmaşasının yaşanması, kavram birliğinin sağlanamaması bilgi alışveri-şini engellediği gibi yanlış anlamaları da beraberinde getirmektedir.

Beşeri bilimler için önem arz eden kavramlar, dil eğitimi için de önem arz etmektedir. Bu alanda çalışan ve yetişen her ilgilinin dil eğitiminin kavram alanını bilmesi ve kavramları buna göre kullanması gerekmektedir. Elinizdeki bu kitap alana yeni kavram eklemek iddiası ile değil alanın kavramlarının neler olduğunu ortaya koymak amacı ile hazırlanmıştır. Dil eğitiminin temel kavramları kitapta tematik bir yaklaşımla sunulmuştur.

Kitap on bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde dil eğitiminin çatısı nite-liğinde olan genel kavramlar üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde dil eğitiminin önemli bir boyutunu oluşturan dinleme becerisiyle ilgili temel kavramlar açık-lanmış, bu kavramların genel çerçevesi belirlenmiştir. Üçüncü bölümde konuş-ma becerisi kapsamına giren genel kavramlara yer verilerek bunların “konuşma” açısından ne anlam ifade ettiğine değinilmiştir. Dördüncü bölümde okuma eğiti-mine ait temel kavramlar üzerinde durulmuştur. Beşinci bölümde yazma eğitimi alanına giren temel kavramlar verilmiştir. Altıncı bölümde dil bilgisi eğitiminin temel kavram ve terimleri hakkında bilgi verilmiştir. Yedinci bölümde ise sözcük eğitimiyle ilgili temel kavramlar farklı bir sınıflandırmayla bir araya getirilmiştir. Sekizinci bölümde metin bilgisine ait kavramlar açıklanmıştır. Dokuzuncu bö-lümde dil eğitiminin kavram alanını oluşturan başlıca disiplinlere pozitif bilimler ekseninde değinilmiştir. Onuncu ve sonuncu bölümde dil eğitimine diğer disip-linlerden aktarılan kavramlara yer verilmiştir.

Kitabımızın dil eğitiminin kavramlarını tematik yaklaşımla ele alan ilk kitap olma özelliğini taşıdığını söylemek gerekir. Bu sebeple kavramların belirlenme-sinde ve tasnifinde zaman zaman zorlandık. Örneğin "dil atlası" kavramı dil bilgisi eğitimi alanı için önemli bir kavram olduğu gibi dil eğitiminin ilişkili olduğu dil sosyolojisi alanı için de önemli bir kavramdır. Her iki yerde aynı kavramın veril-mesi okuru tekrara düşüreceği için bu tür kavramlar bir yerde verilmiştir. Kav-ramlar bölümlerde ele alınırken de alfabetik bir sıra değil konu bütünlüğü dikkate alınmıştır.

iv Dil Eğitiminin Temel Kavramları

Her bir yazarımız bölümlerini titizlikle çalışmıştır. Ancak gözden kaçan hu-suslarla ilgili öneri ve eleştirilere açık olduğumuzu ifade etmek isteriz. Kitabımızın başta dil eğitimi alanında yetişen öğrencilerimize ve yine bu alanda akademik ça-lışma yapan araştırmacılara, Öğretmelik Alan Bilgisi Testine hazırlanan öğretmen adaylarımıza kaynaklık etmesini diliyoruz.

Kitabın oluşmasına katkı sağlayan yazarlarımıza, yazarlarımız ve şahsım adı-na kitabın dizgi ve düzenlenmesinde büyük yardımları olan Pegem Akademi Ya-yıncılığın değerli çalışanlarına teşekkürü borç bilirim.

Doç. Dr. Ülker ŞEN

Şubat 2019

BÖLÜMLER VE YAZARLARI

Editör: Doç. Dr. Ülker ŞEN

1. Bölüm: Dil Eğitiminin Genel Kavramları Doç. Dr. Ülker ŞEN - Gazi Üniversitesi

2. Bölüm: Dinleme Eğitiminin Temel Kavramları Dr. Öğr. Üyesi Kübra ŞENGÜL - Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi

3. Bölüm: Konuşma Eğitiminin Temel Kavramları Dr. Öğr. Üyesi Müzeyyen ALTUNBAY - Giresun Üniversitesi

4. Bölüm: Okuma Eğitiminin Temel Kavramları Doç. Dr. Aliye USLU ÜSTTEN - Gazi Üniversitesi

5. Bölüm: Yazma Eğitiminin Temel Kavramları Dr. Öğr. Üyesi Müzeyyen ALTUNBAY - Giresun Üniversitesi

6. Bölüm: Dil Bilgisi Eğitiminin Temel Kavramları Dr. Öğr. Üyesi Berker KURT - Akdeniz Üniversitesi

7. Bölüm: Sözcük Eğitiminin Temel Kavramları Dr. Öğr. Üyesi Berker KURT - Akdeniz Üniversitesi

8. Bölüm: Metin Bilgisinin Temel Kavramları Dr. Efecan KARAGÖL - Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi

9. Bölüm: Dil Eğitiminin Kavram Alanını Oluşturan Başlıca Disiplinler Doç. Dr. Başak UYSAL - Gazi Üniversitesi

10. Bölüm: Dil Eğitiminin Disiplinler Arası Kavramları Doç. Dr. Başak UYSAL - Gazi Üniversitesi

İÇİNDEKİLER

Ön Söz .................................................................................................................................... iiiBölümler ve Yazarları .............................................................................................................v

1. BÖLÜM DİL EĞİTİMİNİN GENEL KAVRAMLARI

Özet ..........................................................................................................................................1Giriş ..........................................................................................................................................1Dil .............................................................................................................................................2Ana Dili....................................................................................................................................3Ana Dil .....................................................................................................................................4Yabancı Dil ..............................................................................................................................4İkinci Dil ..................................................................................................................................5Diller İçin Avrupa Ortak Öneriler Çerçevesi ....................................................................5Avrupa Dil Portfolyosu ..........................................................................................................6Ara Dil .....................................................................................................................................7İki Dillilik ...............................................................................................................................7Çok Dillilik ..............................................................................................................................9Çoğul Dillilik ........................................................................................................................10Ortak Dil ...............................................................................................................................10Konuşma Dili ........................................................................................................................10Halk Dili ................................................................................................................................11Yazı Dili ..................................................................................................................................11Yazılı Dil ................................................................................................................................11Standart Dil / Ölçünlü Dil ...................................................................................................11Resmî Dil ...............................................................................................................................11Doğal Dil ...............................................................................................................................12Yapma Dil/Yapay Dil ............................................................................................................12Karma Dil / Sabir / Pidgin /Creol.......................................................................................12Edinç .....................................................................................................................................12Edim .......................................................................................................................................13Edinim ...................................................................................................................................13Dil Edinimi ve Dil Öğrenimi ..............................................................................................13Dil Eğitimi ve Dil Öğretimi .................................................................................................14Dil Becerisi ............................................................................................................................17

viii Dil Eğitiminin Temel Kavramları

Dil Yetisi .................................................................................................................................17Dil Yetkinliği .........................................................................................................................17Dil Düzeyi .............................................................................................................................17Dil Yeterliği ............................................................................................................................18Dil Kullanım Alanı ...............................................................................................................18Kültür .....................................................................................................................................18Çok Kültürlülük ....................................................................................................................18Kültürlerarasılık ....................................................................................................................19Sonuç ......................................................................................................................................19Kaynaklar ...............................................................................................................................20

2. BÖLÜM DİNLEME EĞİTİMİNİN TEMEL KAVRAMLARI

Özet ........................................................................................................................................23Giriş ........................................................................................................................................23İşitme ......................................................................................................................................25İzleme .....................................................................................................................................25Dinleme .................................................................................................................................25Şema (Schemata) ..................................................................................................................26Senaryo (Scrıpt) ....................................................................................................................26Aşağıdan Yukarı Dinleme Süreci (Bottom-Up Listening Process) ................................27Yukarıdan Aşağı Dinleme Süreci (Top-Down Listening Process) .................................27Dinleme Eğitimi ...................................................................................................................27Dinlenebilirlik .......................................................................................................................27Etkileşimli Dinleme..............................................................................................................28Etkileşimsiz Dinleme ...........................................................................................................28Rahatlama Amaçlı Dinleme ................................................................................................28Akademik veya Bilgi Edinme Amaçlı Dinleme ................................................................28Dinleme Türü ........................................................................................................................29Empati Kurarak Dinleme ....................................................................................................29Ön Yargılı Dinleme ..............................................................................................................29Ayırt Edici Dinleme .............................................................................................................29Fonolojik Farkındalık...........................................................................................................30Terapatik Dinleme ................................................................................................................30Sosyal Dinleme .....................................................................................................................30Eleştirel Dinleme ..................................................................................................................31

ixİçindekiler

Aktif Dinleme .......................................................................................................................31Yoğun Dinleme .....................................................................................................................31Kapsamlı Dinleme ................................................................................................................32Dar Dinleme ..........................................................................................................................32Dinleme Stili .........................................................................................................................32Görünüşte Dinleyici .............................................................................................................33Seçici Dinleyici .....................................................................................................................33Saplantılı Dinleyici ...............................................................................................................33Savunmacı Dinleyici ............................................................................................................33Tuzak Kurucu Dinleyici .......................................................................................................34Yüzeysel Dinleyici ................................................................................................................34Dinleme Kaygısı....................................................................................................................34Dinleme Tekniği ...................................................................................................................34Alt Yazılı Dinleme ................................................................................................................34Metinden Takip Ederek Dinleme .......................................................................................35Not Alarak Dinleme .............................................................................................................35Cornell Not Alma Tekniği ...................................................................................................35Seçerek Dinleme ...................................................................................................................35Strateji ....................................................................................................................................35Dinleme Stratejisi .................................................................................................................36Bilişsel Dinleme Stratejisi ....................................................................................................36Üstbilişsel Dinleme Stratejisi ..............................................................................................36Sosyal / Duyuşsal Dinleme Stratejisi ..................................................................................36Sonuç ......................................................................................................................................36Kaynaklar ...............................................................................................................................40

3. BÖLÜM KONUŞMA EĞİTİMİNİN TEMEL KAVRAMLARI

Özet ........................................................................................................................................43Giriş ........................................................................................................................................43Konuşma ................................................................................................................................44Konuşma Becerisi .................................................................................................................44Konuşma Eğitimi ..................................................................................................................45Konuşma Hızı .......................................................................................................................45Konuşma Kaygısı ..................................................................................................................46Ses ...........................................................................................................................................46

x Dil Eğitiminin Temel Kavramları

Ses Özellikleri........................................................................................................................46Dublaj (Seslendirme) ...........................................................................................................48Söz ..........................................................................................................................................48Boğumlanma .........................................................................................................................48Telaffuz ...................................................................................................................................49Diksiyon .................................................................................................................................49Vurgu ......................................................................................................................................50Tonlama .................................................................................................................................50Durak .....................................................................................................................................51Ulama .....................................................................................................................................51Ezgi .........................................................................................................................................51Ritim .......................................................................................................................................52Konuşma Bozuklukları ........................................................................................................52Belâgat ...................................................................................................................................55Konuşma Yöntemleri ...........................................................................................................56Hazırlıksız Konuşmalar .......................................................................................................56Hazırlıklı Konuşmalar .........................................................................................................57Sonuç ......................................................................................................................................58Kaynaklar ...............................................................................................................................59

4. BÖLÜM OKUMA EĞİTİMİNİN TEMEL KAVRAMLARI

Özet ........................................................................................................................................61Giriş ........................................................................................................................................62Okuma ...................................................................................................................................62Okuma Becerisi ....................................................................................................................63Okuma Kültürü .....................................................................................................................63Okuma Eğitimi .....................................................................................................................64Yazar .......................................................................................................................................64Okur .......................................................................................................................................65Okuryazarlık .........................................................................................................................65Okurluk Donanımı ...............................................................................................................65Erken Okuryazarlık ..............................................................................................................65Okuma Alışkanlığı ...............................................................................................................66Okuma Tutumu ....................................................................................................................66Okuma Kaygısı ......................................................................................................................66

xiİçindekiler

Kelime Tanıma ......................................................................................................................67Aleksi (Okuma Kaybı) ........................................................................................................68Disleksi ..................................................................................................................................68Sahte Aleksi (Pseudoalexsia) ..............................................................................................69Dikkat .....................................................................................................................................69Netlik Açısı ............................................................................................................................69Netlik Alanı ...........................................................................................................................69Okuma Mesafesi ...................................................................................................................70Göz-Ses Genişliği .................................................................................................................70Görüntü Alanı .......................................................................................................................70Görüntü Tanıma Merkezi ....................................................................................................70Görüntü Yorumlama Merkezi ............................................................................................70Okunabilirlik .........................................................................................................................70Metin Dışı Öge ......................................................................................................................71Metin Dışı Anlam Kurma....................................................................................................71Literatür .................................................................................................................................71Yaymaca Anlam ....................................................................................................................71Medya Okuryazarlığı ...........................................................................................................72Ekran Okuma ........................................................................................................................72Kelime Sıklığı .......................................................................................................................72Kelime Yaygınlığı ..................................................................................................................72Tema .......................................................................................................................................73İzlek ........................................................................................................................................73İleti..........................................................................................................................................73Bütünleştirici Okuma Yaklaşımı.........................................................................................73Çözümleyici Okuma Yaklaşımı ..........................................................................................73Etkileşimli (İnteraktif) Yaklaşım ........................................................................................74Okuma Stratejisi ...................................................................................................................74Okuma Yöntemi ....................................................................................................................74Okuma Tekniği .....................................................................................................................74Akıcı Okuma .........................................................................................................................75Prozodik Okuma ..................................................................................................................75Sesli Okuma ..........................................................................................................................75Sessiz Okuma ........................................................................................................................76Hızlı Okuma ..........................................................................................................................77Not Alarak Okuma ...............................................................................................................77

xii Dil Eğitiminin Temel Kavramları

İşaretleyerek Okuma ............................................................................................................77Göz Atarak Okuma ..............................................................................................................78Tahmin Ederek Okuma .......................................................................................................78Tartışarak Okuma .................................................................................................................78Görsel Okuma .......................................................................................................................78Soru Sorarak Okuma ...........................................................................................................78Metinlerle İlişkilendirme .....................................................................................................79Eleştirel Okuma ....................................................................................................................79Okuma Çemberi ...................................................................................................................80Söz Korosu ............................................................................................................................80Okuma Tiyatrosu ..................................................................................................................805N1K ......................................................................................................................................81Grafik Düzenleyiciler ...........................................................................................................81Sonuç ......................................................................................................................................81Kaynaklar ...............................................................................................................................82

5. BÖLÜM YAZMA EĞİTİMİNİN TEMEL KAVRAMLARI

Özet ........................................................................................................................................87Giriş ........................................................................................................................................87Yazma .....................................................................................................................................88Yazma Eğitimi .......................................................................................................................88Yazma Becerisi ......................................................................................................................88Yazı Yazma Tekniği ...............................................................................................................89Yazı .........................................................................................................................................89Alfabe .....................................................................................................................................90Hattat ......................................................................................................................................90Espas .......................................................................................................................................91Satır ........................................................................................................................................91Paragraf ..................................................................................................................................91İmlâ (Yazım) ..........................................................................................................................92Yazım Kılavuzu .....................................................................................................................92Noktalama .............................................................................................................................93Sözlük .....................................................................................................................................93Sözlük Bilim ..........................................................................................................................94Redaksiyon ............................................................................................................................94

xiiiİçindekiler

Plan .........................................................................................................................................95Bitişik Eğik Yazı ....................................................................................................................95Dik Temel Yazı ......................................................................................................................96Yazma Güçlüğü .....................................................................................................................96Yazma Tutukluğu ..................................................................................................................97Yazma Kaygısı .......................................................................................................................98Yazma Yöntemleri .................................................................................................................98Sonuç ................................................................................................................................... 101Kaynaklar ............................................................................................................................ 102

6. BÖLÜM DİL BİLGİSİ EĞİTİMİNİN TEMEL KAVRAMLARI

Özet ..................................................................................................................................... 105Giriş .................................................................................................................................... 105Dil Bilgisi ve Dil Bilgisinin Genel Kavramları .............................................................. 106Ses Bilgisi ve Ses Bilgisinin Kavramları ......................................................................... 116Söz Dizimi ve Söz Diziminin Kavramları ..................................................................... 119Kelime Bilgisi Kelime Bilgisinin Kavramları ................................................................ 121Yapı Bilgisi ve Yapı Bilgisinin Kavramları ...................................................................... 124Sonuç ................................................................................................................................... 127Kaynaklar ............................................................................................................................ 128

7. BÖLÜM SÖZCÜK EĞİTİMİNİN TEMEL KAVRAMLARI

Özet ..................................................................................................................................... 131Giriş ..................................................................................................................................... 131Dille İlgili Temel Kavramlar ............................................................................................ 132Bireyle İlgili Temel Kavramlar ......................................................................................... 144Öğretimle İlgili Temel Kavramlar ................................................................................... 147Sonuç ................................................................................................................................... 152Kaynaklar ............................................................................................................................ 154

xiv Dil Eğitiminin Temel Kavramları

8. BÖLÜM METİN BİLGİSİNİN TEMEL KAVRAMLARI

Özet ..................................................................................................................................... 157Giriş ..................................................................................................................................... 157Yazın .................................................................................................................................... 158Filoloji ................................................................................................................................. 158Dilbilim ............................................................................................................................... 158Göstergebilim ..................................................................................................................... 161Semantik ............................................................................................................................. 163Metin ................................................................................................................................... 165Metin Bilim ........................................................................................................................ 172Metin Dilbilim ................................................................................................................... 173Metinsellik .......................................................................................................................... 173Metin Yapısı ........................................................................................................................ 178Sonuç ................................................................................................................................... 178Kaynaklar ............................................................................................................................ 179

9. BÖLÜM DİL EĞİTİMİNİN KAVRAM ALANINI OLUŞTURAN BAŞLICA

DİSİPLİNLERÖzet ..................................................................................................................................... 183Giriş ..................................................................................................................................... 183İletişim Bilimleri ve Dil Eğitimi ...................................................................................... 184Beyin Araştırmaları ve Dil Eğitimi ................................................................................. 188Felsefe ve Dil Eğitimi ........................................................................................................ 193Psikoloji Bilimi ve Dil Eğitimi ......................................................................................... 195Sosyoloji Bilimi ve Dil Eğitimi ......................................................................................... 197Sonuç Yerine… .................................................................................................................. 199Kaynaklar ............................................................................................................................ 200

10. BÖLÜM DİL EĞİTİMİNİN DİSİPLİNLER ARASI KAVRAMLARI

Özet ..................................................................................................................................... 203Giriş ..................................................................................................................................... 203İletişim Bilimleri ................................................................................................................ 204İletişim ................................................................................................................................ 204

xvİçindekiler

Kitle İletişim Aracı ������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 207Beyin Araştırmaları ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 207Beyindilbilim (Nörolinguistik) ���������������������������������������������������������������������������������������� 207Dilsel Düzensizlik �������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 209Algı �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 211Bellek ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 211Çoklu Zekâ Kuramı ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 213Felsefe Bilimi ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 214Dil Felsefesi ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 214Tümevarım ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 217Tümdengelim ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 218Ütopya ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 218Ayrık Kavram ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 218Psikoloji Bilimi ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 219Çocuk Dili �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 219Psikanaliz ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 219Konuşma Terapisi �������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 219Yazar Krampı ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 220Aleksitimi ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 220Duygu Tonu������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 220Bibliyomani ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 220Bibliyofil ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 221Bibliyofobi �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 221İç Dil ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 221Soğuk Okuma (Cold Reading) ���������������������������������������������������������������������������������������� 221Dil Psikolojisi ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 221İnkâr ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 222Empati ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 222Psikodrama ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 222Yaratıcılık ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 222Bilişim Bilimleri ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 223Bilgisayar Dilbilimi������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 223Yapay Zekâ �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 223Teknopedagoji �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 224Sosyoloji Bilimi ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 226Toplumdilbilim (Dil Sosyolojisi) ������������������������������������������������������������������������������������� 226

xvi Dil Eğitiminin Temel Kavramları

Sosyodrama ........................................................................................................................ 228Sonuç ................................................................................................................................... 228Kaynaklar ............................................................................................................................ 229

Dizin .............................................................................................................................. 233Yazarlar Hakkında ........................................................................................................ 243

Özet

Dinleme, konuşma, yazma ve okuma eğitimi dil eğitiminin temelini teşkil eder. Bununla birlikte dil bilgisi öğretimi, sözcük öğretimi, metin bilgisi olmadan ve disiplinler arası bir yaklaşımı temele almadan bir dil eğitiminden bahsedilemez. Dil eğitimi içinde yer alan her bir alanın kendine özgü kavramları bulunmaktadır. Öyle kavramlar da vardır ki kesin sınırlarla bir alanın içine dâhil edilemez. Örne-ğin dil kavramı, dil eğitiminin konuşma eğitimi sahası için de dil bilgisi öğretimi sahası vd. için de önemli bir kavramdır. Bu sebeple dil gibi bazı kavramlar dil eği-timinin çatısı niteliğine bürünmüştür. Kitabımızın bu bölümünde dil eğitiminin çatısı niteliğinde olan genel kavramlar üzerinde durulmuştur.

Bölümün Kavramları: Dil, Ana dili, Ana dil, Yabancı dil, İkinci dil, Diller İçin Avrupa Ortak Öneriler Çerçevesi, Avrupa Dil Portfolyosu, Ara dil, İki dillilik, Çoğul dillilik, Ortak dil, Konuşma dili, Halk dili, Yazı dili, Yazılı dil, Standart dil / ölçünlü dil, Resmî dil, Doğal dil, Yapma dil/yapay dil, Karma dil sabir / pidgin /creol, Edinç, Edim, Edinim, Dil edinimi ve dil öğrenimi, Dil eğitimi ve dil öğre-timi, Dil becerisi, Dil yetisi, Dil yetkinliği, Dil düzeyi, Dil yeterliği, Dil kullanım alanı, Kültür, Çok kültürlülük, Kültürlerarasılık.

GİRİŞ

İnsanoğlu her dönem iletişim kurma ihtiyacı hissetmiştir. Bu ihtiyacını kimi zaman sesle kimi zaman işaretle kimi zaman çizimle (kaya üstü resimleri ve yazıla-rı, mağara resimleri ve yazıları) karşılamıştır. Nihayetinde en mükemmel iletişim aracı olarak dilin oluşumu ile insanoğlu için daha etkili bir toplumsallaşma süreci de başlamıştır. Dil, toplumda birliği sağlarken bireyin kişisel gelişimine de katkı sağlamıştır. Dil, toplumların devamı için vazgeçilemez bir unsur hâline gelmiş-

1. BÖLÜM

DİL EĞİTİMİNİN GENEL KAVRAMLARI

Doç. Dr. Ülker ŞEN Gazi Üniversitesi

tir. Bu farkındalık, toplum içinde dil eğitimini ve öğretimini gündeme getirmiştir. Türkçenin ilk yazılı belgeleri (Orhun Abideleri/Kitabeleri) dilin varlığına, yazı bo-yutu ile dilin öğrenilmiş dolayısıyla öğretilmiş olduğuna birer delildir.

Geçmişte olduğu gibi günümüzde de dil eğitimi ve öğretimi, önemini hiç yi-tirmemiştir. Dünya üzerinde söz sahibi olan ülkeler, dillerinin öğretimine ayrı bir önem ve bütçe ayırırken dil eğitimi her ülkenin önemle üzerinde durduğu bir dev-let politikası hâlini almıştır. Dünya üzerindeki her bir bireyi ve toplumu yakından ilgilendiren dil eğitimi konusunun kendi içinde önemli kavramları vardır. Bu kav-ramların bilinmesi dil eğitiminin geçmişini, sürecini, amacını, geleceğini anlamak ve anlamlandırmak adına önemlidir. Bu bölümde dil eğitiminin çatısı niteliğinde olan genel kavramlar üzerinde durulmuştur. Ele alınacak ilk genel kavram “dil”dir.

DİL

Dil kavramı, dil eğitimine ait kavramlar arasında tıpkı alfabenin ilk harfi gibi-dir. Dil, dil eğitiminin hem aracı hem amacıdır. Konu alanına ait diğer kavramlar da dil kavramı zemininde şekillenir. Dilin kapsayıcı olması ile birlikte kültür taşı-yıcısı olması, anlaşma aracı olması, toplumların yapı taşı olması gibi daha birçok özelliği vardır.

Dil kavramından bahsederken Ferdinand de Saussure’ü hatırlamak gerekir. Dili bilimsel temelde ele alarak dilbilimin temellerini atan Saussure’ün dil eğiti-minin temellerini de oluşturduğunu söyleyebiliriz. Aynı görüşü Onan (2012: 242) da dile getirmekte, Saussure ile birlikte dilin, bütünsel bir yapı / dizge olarak ta-nımlandığını ve dil eğitiminin dil bilimsel zemininin oluşmaya başladığını ifade etmektedir. Saussure’e göre dil bir dizgedir ve kendi başına bir bütündür (Saussure, 2001). Ayrıca Saussure, dil ile söz arasında belirgin bir ayrılığın olduğunu ve dilin bireylere bağlı bir sistem olduğunu söyler (Saussure, 2001). Skinner, dili davranışçı kurallar çerçevesinde incelerken, Chomsky, ise dili doğuştan gelen bir araç olarak görmüştür.

Dilbilimin Türkiye’deki öncüsü Aksan (2007) ise dil konusunda şu görüşü ifade eder: “Dil bir anda düşünemeyeceğimiz kadar çok yönlü, değişik açılardan bakınca başka başka nitelikleri beliren, kimi sırlarını bugün de çözemediğimiz bü-yülü bir varlıktır. O gerek insan, gerek toplum, gerekse insan ve toplumdan ayrı düşünülemeyecek olan bilim, sanat, teknik gibi bütün alanlarla ilgili bulunan, aynı zamanda onları oluşturan bir kurumdur” (Aksan, 2007: 11).

Banguoğlu (2004) Saussure’ün vurguladığı dilin söz boyutuna dikkat çekerek “Dil insanların meramlarını anlatmak için kullandıkları bir sesli işaretler siste-

2 Dil Eğitiminin Temel Kavramları

midir. Elle, başla, gözle, kaşla işaretler yaparak da bazı duygularımızı, düşünce ve dileklerimizi anlatırız. Fakat en mükemmel anlatma vasıtamız dilimizdir” (Ban-guoğlu, 2004: 9) şeklinde dili tanımlamıştır.

Vardar (1998), dili karmaşık bir bütün olarak nitelemekte, dilin evrensel bo-yuta ve belli koşullara bağlı özgül niteliklere sahip olduğunu ifade etmektedir: “Dil, çok değişik görünümler sunan, ancak bir soyutlama işlemiyle birbirinden ayrı olarak ele alınabilecek yönler içeren karmaşık bir bütündür. Kimi bakımlar-dan evrensel, kimi bakımlardan ise belli koşullara bağlı özgül nitelikler taşıyan dil gerçekliği, görüş açılarına ve inceleme yöntemlerine göre değişik biçimlerde irdelenebilir” (Vardar, 1998: 11).

“Dil nedir?” sorusuna verilebilecek en kapsayıcı cevap için Ergin’in (2000) tanımına bakmak gerekir: “Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî bir va-sıta, kendisine mahsus kanunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş içtimaî bir müessesedir” (Ergin, 2000: 3).

Güneş’in (2014) aktardığına göre UNESCO Dünya Dil Atlası verileri dün-yada 6 bin civarında dilin varlığına işaret etmektedir. Ancak bu dillerden yarısı önümüzdeki yıllarda yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu tehlike 100 bin konuşuru olan diller için geçerli değildir. Bu bilgilerden hareketle 100 binden fazla konuşuru olan Türkçenin yok olmayacak diller arasında olduğunu söyleyebiliriz. Anlaşılacağı üzere bir dilin yaşaması, konuşurlarının varlığına, dolayısıyla dil eği-timine bağlıdır. Dil, bir sonraki kuşağa aktarılabiliyorsa yaşamaktadır.

ANA DİLİ

Ana dili ve ana dil kavramları dil eğitimi alanında sıklıkla birbirinin yeri-ne yanlış kullanılan kavramlardır. Kavramların doğru bir şekilde kullanılabilmesi için öncelikle ana dili kavramının kaynaklarda yer alan tanımlarına bakmak gere-kir. Kaynaklarda ana dili kavramı için şu tanımlara yer verilmiştir:

Ana dili, “çocuğun ailesinden ve içinde yaşadığı topluluktan edindiği dil” (Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük http://www.tdk.gov.tr).

“Belli bir yaşa gelene kadar farkında olmadan bir insanın zihnine işlenen dil kuralları ile sözcüklere ana dili denir” (Yakıcı, Yücel, Doğan ve Yelok, 2004: 7).

“İnsanın içinde doğup büyüdüğü aile ya da toplum çevresinde ilk öğrendiği dil” (Vardar, 1980: 20) ana dilidir.

Dil Eğitiminin Genel Kavramları 3

“Ana dili, başlangıçta anneden ve yakın aile çevresinden, daha sonra da ilişkili bulunulan çevrelerden öğrenilen, insanın bilinçaltına inen ve bireyin bir toplumla en güçlü bağlarını oluşturan dildir” (Aksan, 2007: 81).

Ana dili üzerine daha birçok tanım yapılmıştır (Göğüş, 1978; Öncül, 2000; Korkmaz, 1992; Demircan, 1990; Koç, 1992) . Bu tanımlardan yola çıkarak bazı araştırmacılar ana dili ve ana dil arasındaki kavram karmaşasının önüne geçmek için yeni kavram önerilerinde bulunmuşlardır. Ana dili kavramı için Sağır (2007), “anne dili” kavramını önermiş, Oruç (2016) ise ana dili kavramına karşılık “birinci dil” kavramını önermiştir.

ANA DİL

Ana dil kavramı için Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük’te “Kendisin-den başka diller veya lehçeler türemiş olan dil” (http://www.tdk.gov.tr) tanımının yapıldığı görülmektedir. Ayrıca Oruç (2016), ana dil kavramı için “içinde başka diller barındıran kaynak dil, birkaç dile temel oluşturan dil, birden çok dilin aslını kökenini oluşturan dil” tanımını yapmaktadır. Bu tanımların dışında şu tanımlara da rastlanmıştır:

“Bugün ses yapısı, şekil yapısı anlam bakımından birbirinden az çok farklı-laşmış bulunan dil veya lehçelerin, kök bakımından bilinmeyen bir tarihte birleş-tikleri ortak dil: Ana Türkçe, Ana Moğolca, Ana Altayca, Roman dillerinin temeli Latince gibi”(Korkmaz (1992: 8)”

“Bir veya birden çok dilin kaynaklandığı dil” (Vardar, 1980: 20).

Ana dili kavramı yerine “birinci dil” kavramı önerildiği gibi ana dil kavramı yerine de “ikinci dil” kavramı önerilmiştir (Oruç, 2016).

YABANCI DİL

Yabancı dil kavramı için Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük’te “1. Ana dilin dışında olan dillerden her biri 2. Ana dilin dışında öğrenilen uzmanlık dili.” (http://www.tdk.gov.tr) tanımları yapılmıştır. Yabancı dil, insanın doğduğu anda çevresinde var olan ve kendiliğinden edindiği ana dilinden farklı olarak, içerisinde bulunduğu toplumda iletişim aracı olarak kullanılmayan bilinçli ve planlı bir öğ-retim süreci sonunda o dili ana dili olarak edinmiş ya da yabancı dil olarak öğren-miş bireylerle iletişim kurabilecek seviyede öğrenilen dil olarak da tanımlanabilir (Erden, 2005). Türkiye’de ana dili Türkçe olanların planlı programlı bir şekilde öğrendiği her bir dil, yabancı dildir.

4 Dil Eğitiminin Temel Kavramları

Hedef Dil ve Kaynak Dil

Yabancı dil öğretiminde öğretilen ya da öğretilmek istenen dile “hedef dil (target language)” denir. Öğretimde iki dil birlikte kullanıldığı durumda dil öğ-renicisinin sahip olduğu dil “kaynak dil (source language)” öğretilen/öğrenilen dil “hedef dil (target language)” olarak ifade edilebilir. Yabancı dil olarak Türkçe öğretiminde hedef dilin karşılığı Türkçedir.

İKİNCİ DİL

Yabancı dil ile sıklıkla aynı anlamda kullanılan ikinci dil, “geniş anlamda, ki-şinin ana dilinden sonra öğrendiği herhangi bir dildir. Bununla birlikte, yabancı dil terimiyle karşıt olarak kullanıldığında, daha dar anlamıyla, belirli bir ülkede veya bölgede, onu kullanan pek çok kişinin birinci dili olmamasına rağmen, temel rol oynayan dili ifade etmektedir” (Durmuş, 2018).

İkinci dil ve yabancı dil kavramlarının tanımlarına bakıldığında yabancı dil kavramının öğretilen dilin ülkenin dili (ana dil) olmaması durumunda kullanıl-ması gerektiği görülmektedir. İkinci dil kavramı da bu durumun tam tersi durum-larında kullanılması gereken bir kavramdır. Yani öğretilen dil, ülkenin dili (ana dili) ise bu durumda o dil, ikinci dildir. Bir İngiliz’e Türkçe, Türkiye’de öğretiliyorsa ikinci dil; İngiltere’de öğretiliyorsa yabancı dil kavramlarının kullanılması gerekir.

DİLLER İÇİN AVRUPA ORTAK ÖNERİLER ÇERÇEVESİ

İngilizce adı Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment olan metnin Avrupa’da ve Türkiye’de dil öğreti-minde dikkate alınması sebebiyle dil eğitiminin de kavramları arasındaki yerini almalıdır. Diller İçin Avrupa Ortak Öneriler Çerçevesi (Common European Fra-mework of Reference for Languages, CEFR) 2001 yılında yayımlanmıştır. 2017 yılında Çerçeve üzerinde çeşitli değişiklikler ve eklemeler yapılmış, 2018 yılında da Tanımlayıcı Kitap olarak yayımlanmıştır. Çerçeve, Deniz ve Uysal’ın (2010) be-lirttiği gibi “Avrupa standardında dil müfredatının ortak bir temele oturtulmasını, hazırlanacak programlara rehberlik edilmesini, testlerin ve sınavların ortak bir anlayışa sahip olmasını hedeflemektedir.” Çerçeve, dil öğrenenlerin öğrendikleri dil ile nasıl iletişim kuracaklarını, bunun için neler yapmaları gerektiği ve bildi-rişimsel açıdan başarılı olabilmeleri için hangi bilgi ve yeterliklerini geliştirmeleri gerektiğini kapsamlı olarak betimler (telc, 2013).

Kavramla ilgili literatürde çeviri noktasında birbirinden farklı karşılıkların verildiği tespit edilmiştir. Tespit edilen başlıklar şu şekildedir: Avrupa Dilleri Or-

Dil Eğitiminin Genel Kavramları 5