Émile Hay Là V Giáo DcBÙI VN NAM SN
Vic hc tp ích thc ca chúng ta là hc tp v thân phn con
ngi”...[1]
J.J. Rousseau (Émile hay là v giáo dc)
Trit gia Immanual Kant (l724-l804) tác gi ca câu tr li ni ting
v
“Khai minh là gì” [2]
có k lut sinh hot ht sc nghiêm ngt: úng bn gi chiu mi ngày, ông ra
khi nhà, i do, luôn luôn mt mình, trên cùng mt con ng. Giai thoi
thng k: dân Kònigberg ch ông ra khi nhà lên dây cót hoc chnh ng h!
Và tng truyn ch có hai ran Kant tr “thi khóa biu trong sut my mi
nm: Nhn c tác phm Émile hay là v giáo dc ca J. J. Rousseau và nghe
tin i Cách mng Pháp bùng n. Hai s kin cách nhau ngót 30 nm
(l762/1789) nhng vi Kant, có l quyn sách này cng quan trng không
kém cuc cách mng kia, nu không mun nói, cái sau chính là kt qu ca
cái trc. Ta nh n li ca tng ca mt trong các lãnh t khét ting ca Cách
mng Pháp, Robespierre: “Trong s nhng nhà t tng thì ch có Rousseau
mi tht xng áng vi danh hiu là ngi Thy ca nhân loi” (din vn ngày
7.5.1794) Kant, sut i sng c thân (tc không có nhu cu giáo dc con
cái!), cng ã tr thành mt nhà i giáo dc tiêu biu cho thi cn i là nh
chu nh hng sâu m ca J. J. Rousseau khi Kant nói: “Con ngi là to vt
duy nht cn phi c giáo
dc” [3]
hay “Con ngi ch có th tr thành ngi là nh giáo dc. Con
ngi là nhng gì c giáo dc to nên” [4]
. Vn ch còn là: Nn giáo dc y phi nh th nào?
i vi nc ta, J. J. Rousseau cng không phi là mt tên tui xa l. Trong
mt v ca ôi câu lin trên bia m ca c Phan Châu Trinh do nhân dân Sài
Gòn phng lp nm 1926 ta ã c thy tám ch. “Trung hc Mnh Kha, Tây hc L
Thoa”... ng ý ca ngi C thâu gm tinh hoa ca c hai nn vn hóa ông Tây:
Mnh Kha là tên tht ca Mnh T, còn L Thoa chính là J. J. Rousseau
theo cách phiên âm quen thuc vào nhng thp niên âu th k XX Phn “tinh
hoa” y ch yu là tinh thn “dân vi quý” ni Mnh T và ch trng “dân ch”,
“bình ng” trong tác phm Kh c xã hi (Du contratsocial, 1762) ca J.
J. Rousseau. Là ngi tip thu sm nht các t tng y, c Phan xng áng c
tôn vinh là nhà cách mng dân ch tiên
phong u tiên (“dân ch tiên thanh”) ca nc ta. Phn tinh túy khác ca
Rousseau còn ít c gii thiu, ó là hc thuyt và trit lý ca ông v giáo
dc c trình bày trong Émile hay là v giáo dc, công b cùng nm vi quyn
Kh c xã hi (l762), nhng li c ông xem là “quyn hay nht và
quan trng nht trong mi trc tác ca tôi” [5]
. Quyn sách “hay nht” là iu d nhn thy khi ta sp c thng thc vn tài
kit xut, ni ting là cun cun nh nc chy mây trôi ca Rousseau qua bn
dch công phu và tài hoa, tht xng áng vi nguyên tác ca hai dch gi Lê
Hng Sâm và Trn Quc Dng mà hôm nay tôi vinh hnh c vit ôi li gii
thiu. Nó cng là “quan trng nht” vì ây là mt công trình trit lun s v
bn tính ca con ngi: Ông t nhiu câu hi trit hc và chính tr v mi quan
h gia cá nhân và xã hi, nht là câu hi: Làm sao cá nhân có th bo tn
cái “thin chân” (theo quan nim ca Rousseau v “tính bn thin t nhiên”
ca con ngi) khi dn mình vào cuc sng xô b và “i bi” không tránh khi
ca xã hi. Trong Émile hay là v giáo dc, thông qua câu chuyn gi tng
v cu bé Émile c ngi thy giáo dc t lúc mi chào i cho n khi lp gia
ình và tr thành “ngi công dân lý tng” thông qua nm giai on ào to,
Rouseau phác ha mt trit lý và phng pháp giáo dc giúp cho “con ngi t
nhiên” (c ông phác ha trong Kh c xã hi có sc khe th cht và ngh lc
tinh thn ng u vi nhng th thách trong cuc i. Sau Cng hòa, quyn VIII
ca Platon, ây là công trình hoàn chnh u tiên v trit lý giáo dc phng
Tây, ng thi cng là loi hình Bildunysroman (tiu thuyt giáo dc) u
tiên, sm hn quyn Wilhelm Meister ni ting ca J. W. Goethe hn ba mi
nm. Khó có th nói ht v tm nh hng rng rãi và sâu m ca Rousseau i vi
hu th. Trong khi hc thuyt chính tr ca ông, c bit khái nim “ý chí ph
bin” (volonté générale) gây nhiu nghi ngi v xu hng “toàn tri” và
chuyên ch (phi chng ó cng là n ý trong li ca tng ca Robespierre),
thì các b phn khác vn còn ây sc hp dn. Nu cách tip cn mang tính ch
th-cm xúc (trong tiu thuyt La Nouvelle Héloise và trong
Confessions) ca ông ã không ch nh hng n trào lu vn hóa lãng mn Pháp
mà c n các vn hào c nh J. G. Von Herder, J. W. Goethe, F. Von
Schiller; vic nhn mnh n t do ca ý chí và bác b quan nim c hu phng
Tây v “ti t tông” ã nh hng mnh m n phân tâm hc và trit hc hin sinh
th k XX thì hc thuyt ca Rousseau v giáo dc còn có sc tác ng mnh m
hn na. Nó ã góp phn hình thành các phng pháp s phm khoan dung, xem
trng tâm lý la tui ca nn giáo dc hin i (“thuyt phát trin”, “thuyt
tin hóa t nhiên”...) vi tên tui ca nhiu nhà ci cách giáo dc lng
danh nh Friedrich Frôbel, J. Heinrich Pestalozzi, John Dewey, Mang
Montessori v..v... n vi Rousseau là n vi trung tâm ca
bc ngot thi i gia “trt t c và “trt t mi”. Do ó, ông không ch là nhà
lý lun xã hi mà còn là nhà lý lun giáo dc; và vic ông là c hai, ng
thi có nh hng sâu m ngang nhau trên hai lnh vc cho thy mi liên kt
ni ti cht ch gia nhng bin chuyn xã hi th k XVIII Châu Âu và vic ra
i nn tân-giáo dc.
Bc ngot trong t duy giáo dc c th hin dày c trong tng trang sách
khin ngi c dng nh luôn cm thy mun dng li, dùng bút gch di hay tô m
hàng lot nhng câu c sc. Vt qua khong cách 250 nm, tng nh Rousseau
là ngi sng cùng thi vi chúng ta, ang chia s nhng ni lo âu và bt
bình ca nhng ngi va là th phm va là nn nhân ca mt nn giáo dc ang
phm nhiu sai lm t c s trit lý, cách thit k cho n phng pháp s phm vi
mt hu qu áng s cho ph huynh ln con cái. Ta hãy th nghe ông nói:
“Chúng ta xót thng cho s phn ca tui th, th mà chính s phn chúng ta
mi cn xót thng. Nhng ni au ln nht ca chúng ta do chúng ta mà ra”.
Vì âu nên ni? Vì “ngi ta không h hiu bit tui th: da trên nhng ý tng
sai lm ca ta v tui th thì càng i càng lc li (...) H luôn tìm kim
ngi ln trong a tr mà không ngh v hin trng ca a tr trc khi nó là ngi
ln”. Nói cách khác, ó là nn giáo dc không h “nhìn rõ ch th mà trên
ó ta cn thao tác. Vy xin các v hãy bt u bng vic nghiên cu k hn các
hc trò ca mình”. Và cng vì không hiu rõ “ch th” ca giáo dc là ngi
hc nên ngi ln tha h s dng phng pháp áp t: “thay vì giúp ta tìm ra
các chng minh, ngi ta c cho ta vit các chng minh y; thay vì dy ta
lp lun, ông thy lp lun h ta và ch rèn luyn trí nh ca ta thôi”.
Trong khi ó, úng ra “vn không phi là dy các môn khoa hc, mà là em
li cho ngi hc hng thú yêu khoa hc và em li phng pháp hc nhng môn ó,
khi hng thú này phát trin hn lên. Chc chn ó là mt nguyên lý c bn ca
bt k nn giáo dc tt nào.
Thiu các nguyên lý giáo dc úng n dn o, ta ch to ra nhng con ngi “c
gia công.”, va c nuông chiu quá áng trong vòng tay cha m, va b kim
ta kiu di mái nhà trng: “Nhng ý tng u tiên ca tr là nhng ý tng v
quyn lc và khut phc. Nó h lnh trc khi bit nói, nó vâng theo trc khi
có th hành ng, và ôi khi ngi ta trng pht nó trc khi nó có th bit
li, hoc nói úng hn là có th phm li. Nh vy là ngi ta sm rót vào trái
tim non nt ca nó nhng am mê mà sau ó ngi ta quy ti cho t nhiên, và
sau khi ã nhc công làm nó thành tai ác, ngi ta li phàn nàn vì thy
nó tai ác!”. Sn phm tt yu ca mt nn giáo dc áp t nh th tht áng
s:...” va là nô l va là bo chúa, y kin thc và thiu lng tri, yu ui
bc nhc v th cht cng nh
tâm hn, và b qung vào xã hi Vi Émile hay là v giáo dc, Rousseau mun
th phác ha mt quan nim khác v giáo dc. Quan nim y va mi m, tin b,
va có không ít nhng mâu thun, nghch lý nh bn thân cuc i và toàn b
hc thuyt ca ông. Nó “khiêu khích” và buc ta phi suy ngh hn là quá
“trn tru” ta d dàng nhm mt nghe theo!
1. Rousseau, nhà khai minh v khai minh
Rousseau sinh nm 1712 Genève, có mt tui th u bun và vt v. M ông mt
khi va sinh ra ông. Cha n 10 tui, cha ông-mt th làm ng h tính tình
thô bo-phi trn khi Genève sau mt v xô xát, b ông li cho ngi chú
nuôi. Ông phi sm vt v kim sng bng th ngh tay chân. Vi tui 16, ông
mt mình lang thang n Turin, bt u mt cuc i y sóng gió cho n khi nhm
mt: Làm thuê, hát do, làm ngi tình bt c d ca mt mnh ph ln tui, làm
gia s... Ông phát minh mt ký âm pháp mi m cho âm nhc, làm th ký cho
phái viên Pháp Venise, c gii thng danh giá ca Vin Hàm Lâm tên tui
Dijon, c Diderot mi vit mc âm nhc cho B Bách khoa t in ni ting,
nhng sut i sng bng ngh chép nhc. Ông lng danh khp Âu châu ng thi
luôn b truy nã v chính tr. Ông có nm con, nhng li gi ht vào tri m
côi! Ông sng cuc i lu vong lang bt Ý, Thy S, Pháp và Anh. Ông mt cô
n nm 1778 trong trng tri ca mt Mnh Thng quân ngi Pháp. Di hài ca
ông cng không yên: Nm 1794 cao im ca Cách mng Pháp, c a vào in
Panthéon y vinh quang, ri 20 nm sau, 1814 li b trc xut và tiêu hy
(cùng vi di hài ca Voltaire) sau khi triu ình Bourbons c khôi
phc!
Có th nói hc thuyt ca Rousseau bt ngun t nhng tri nghim y cay ng và
dn vt ca bn thân ông trong bi cnh xã hi ng thi. Bng vài nét phác
ho, ta th dõi theo cuc hành trình t tng ca Rousseau dn n tác phm
Émile hay là v giáo dc:
Bài Lun vn th nht (1750)
Các “philosophes” ca th k ánh sáng hoan nghênh s tin b ca k thut và
s bành trng ca thng mãi và công nghip khp Âu châu. H nhn mnh rng
con ngi cn s dng lý tính va hiu bit th gii, va hin i hóa chính quyn
và lut pháp. H chng li mt hình thc áp bc và kim duyt, tin tng vào s
t do ca t tng và công lun. Phn ln nhng t tng mi ca các
“philosophes” u bt ngun t các nhà t tng tiên phong ca nc Anh nh
Francis Bacon (l561-l626) và John
Locke (l632-l704). Nhng các “philosophes” Pháp dng cm và quyt lit
hn các ng nghip ngi Anh. Giáo hi Pháp cng hùng mnh hn, còn nhà nc
bo hoàng thì chuyên ch hn, vì th, s phê phán i vi hai nh ch y òi h
phi tr giá t. Rt cuc, Diderot, th lnh ca phong trào khai minh Pháp
b tng giam vào ngc ti. Rousseau thng i b t Paris n Vincennes thm
Diderot, qua ó có dp làm quen vi các trí thc khác nh Friedrich
Grimon và Baron di Holbach. T nm 1746, Rousseau ã tr thành mt khuôn
mt quan trng trong i sng trí thc Paris. Trong mt chuyn thm Diderot
trong ngc tht, Rousseau ã t nhiên có mt s “thc nhn” mi m, bin chàng
nhc s trung niên lang thang thành mt trit gia ni ting th gii. ó là
vào nm 1749 trên ng n Vincennes, Rousseau c báo thy tin Vin Hàn lâm
Dijon treo gii cho cuc thi vit v tài: “Phi chng s tin b ca các
ngành khoa hc và ngh thut ã góp phn lành mnh hóa phong tc?”. Ông k
li: “úng giây phút tôi c tin y, tôi ã thy mt th gii khác và tôi ã
tr thành mt con ngi khác. t nhiên lòng tôi ánh lên hàng nghìn tia
chp... Tôi xúc ng quá n ni phi ngi ngh di gc cây sut na ting ng h,
và khi ng lên, c vt áo tôi ã t m nc mt!”. Diderot, vn thích tranh
bin, gp Rousseau trong tình trng b kích ng cao nh th, ã khuyên
Rousseau nên tham gia cuc thi. Và, nh ã bit, bài Lun vn v khoa hc
và ngh thut ca ông ã gây chn ng d lun vì ông ã tr li “không” cho
câu hi y!
Câu tr li ã i vào lch s ca mt trong nhng nhà khai minh hàng u ca th
k khin mi ngi sng st. Ông ã hoài nghi trit nim tin c bn ca phong
trào khai minh rng lý tính là ngun gc không ch ca cái Chân mà c ca
cái Thin. Tuy nhiên, Rousseau ã làm nh th bng chính phng tin và
công c ca s khai minh, ngha là, iu ông làm chính là s khai minh v
khai minh, tc, mt s khai minh có s phn t t-phê phán. Lun im trung
tâm: Rousseau phê phán mnh m các hình thc xã hi nhân to và gi to do
lý tính con ngi lp ra vì chính chúng ã làm tha hóa bn tính sâu xa
nht ca con ngi.
-Tt nhiên, s phê phán-xã hi ca ông trc ht nhm n xã hi ng thi ca nn
chuyên ch quý tc vi cuc sng và l thói “cung ình”: “L thói cung ình
buc ngi ta phi tuân theo quy c ch không theo bn tính ca chính mình.
Ngi ta không còn dám t th hin là chính mình, và, di s cng ch thng
xuyên, con ngi ca “xã hi” này là mt by àn làm
ging ht nhau trong nhng hoàn cnh ging ht nhau”. [6]
-Th hai, Rousseau nhn mnh rng vic n thun s dng lý tính không
m bo mt cuc sng c hnh, tng ng vi bn tính con ngi, vì bn tính con
ngi tuy c quy nh bi lý tính nhng cng còn bi bn tính t nhiên
(nature) na. Ông chng li xã hi ng thi, vì nó da vào lý tính è nén
bn tính t nhiên ca con ngi. Nhng, ông chng li cng bng cách da vào
lý tính gii phóng bn tính con ngi ra khi nhng xing xích y.
Bài Lun vn th hai (1754)
Nm 1754, vin Hàn lâm Dijon li thông báo mt cuc thi vit khác, vi
tài: âu là ngun gc ca s bt bình ng gia con ngi và phi chng nó c bin
minh bng pháp quyn t nhiên? Ng ý ca tài: Nhng s bt bình ng xã hi
(tng lp, giai cp...) không gì khác hn là S th hin ra bên ngoài ca
nhng s bt bình ng t nhiên (nh chiu cao và sc mnh). ó là mt n ý khin
Rousseau phn n. Ông thut li: “Sut ngày tôi lang thang trong rng,
hét to cho mình nghe: “Hi bn ngi iên khùng không ngng trách móc t
nhiên, hãy bit rng mi ti li ca các ngi u do chính bn thân các ngi
gây ra!”
Bài Lun vn th hai cho thy Rousseau là mt trit gia ích thc ch không
ch là mt “thí sinh vit lun vn”. Bài vit phc tp, khó c vì cp nhiu n
các trit gia chính tr khác nh Grotius, Locke và Hobbes chung quanh
vn “bn tính con ngi”. Ta bit rng mt gi thuyt v “bn tính con ngi”
thng là mt b phn không th thiu ca bt k hc thuyt chính tr nào. Xã hi
gm nhng con ngi, vì th tht d hiu khi ngi ta bt u vi vic tìm hiu cái
“vt liu to nên xã hi. Nhng, ngay các trit gia Hy Lp c i nh
Protagoras (490-420 trc CN) ã sm nhn ra rng các xã hi loài ngi quá
phc tp và d bit, nên dng nh không có mt “bn tính ngi” bn vng hay c
nh. Aristoteles thì cho rng con ngi “v bn cht” là sinh vt xã hi, vì
th ch hoàn ho và hnh phúc khi tr thành nhng ngi công dân tt. Các
“trit gia hin i” nh Machiavelh (l469- l527) và Hobbes (l588-l679)
không ng ý. Machiavelli: Con ngi là ích k và luôn hành x xu xa tr
khi b Pháp lut và các nh ch chính tr hùng mnh cng ch. Hobbes: Con
ngi s d chu phc tùng quyn uy tuyt i ca chính quyn ch là vì cn s bo
v trc s uy hip thng trc gia nhng con ngi vi nhau. Rousseau có cái
nhìn khác so vi các hc thuyt “duy bn cht” y. Vi ông, “bn tính t
nhiên” ca con ngi quá c áo, n nht nên không th nói v “bn tính ngi”
nói chung. Con ngi có mt lch s. H ã bin i t mt trng thái này (nh là
nhng ng vt linh trng cô c, n gin và “hn nhiên vô ti”) n mt trng
thái khác (nhng con ngi-xã hi phc tp, c vn minh hóa nh chúng
ta ngày nay). Các xã hi ã to ra con ngi không khác gì chính con ngi
ã to ra các xã hi khác nhau. Vy, con ngi ln xã hi u luôn tin hóa
thành cái gì khác vi trc, và nhng bin i xã hi nào n mun hn, thì
càng có nh hng mnh hn. Nói cách khác, con ngi, theo Rousseau, là ht
sc “mm do”, u b “un nn”, nên ch có th có “nhng bn tính con ngi khác
nhau mà thôi (quan nim v tính mm do ca bn tính con ngi và v mi quan
h ca nó vi th gii xã hi và vn hóa ca Rousseau ã có nh hng ln n
Hegel và Marx). ây, ta nên dành mt trang im li ngn gn mt s lun im
ch yu ca ông:
-Trng thái t nhiên: Nu mi xã hi u khác nhau, thì có ngha rng chúng
u gi to và không có gì là “t nhiên” c. Cng có ngha rng con ngi “t
nhiên” hay tin-xã hi ã tng tn ti trong mt “trng thái t nhiên” rt xa
xa trc khi xã hi và chính tr c thành lp. Ý tng v mt “trng thái t
nhiên” thng c các trit gia chính tr dùng mô t th gii tin- xã hi. Vi
Hobbes, “trng thái t nhiên” luôn là mt trng thái chin tranh vi s hm
da thng trc. Locke thì lc quan hn: Trng thái t nhiên bao gm nhng
con ngi có t hu ch có iu nhng quyn t hu hay nhng ngha v dân s cha c
xác nh rõ ràng. “Trng thái t nhiên” ca Rousseau thì phc tp hn, mang
nng màu sc nhân loi hc và ch có ý ngha lý thuyt và gi tng.
-Pháp quyn t nhiên: tài ca Vin Hàn lâm nhc n “pháp quyn t nhiên”.
Vy, nó là gì Grotius và Pufendorf cho rng có nhng “quy lut hay pháp
quyn t nhiên” ph bin luôn luôn úng và có hiu lc c lp vi nhng quy iu
pháp lut ca xã hi. Chúng c rút ra t bn tính t nhiên ca con ngi.
Rousseau khéo léo tránh nói v “pháp quyn t nhiên” vì ông không tin
vào mt “bn tính t nhiên” bt bin, c nh ca con ngi. Trc ht, th nào là
“bn tính t nhiên”? Vi Aristoteles, ó là cái gì thuc bn cht ca s vt
ch không phi gi to hay tùy thuc (chng hn, ni con ngi, th, i... là
“t nhiên”, khác vi vic có chic mi tht p hay ôi chân tht dài).
Rousseau hiu khác: “t nhiên” là không b ô nhim bi xã hi gi
to!
-Con ngi t nhiên: Theo Rousseau, bn tính t nhiên nguyên thy ca con
ngi là “tt”, nhng b xã hi gi to làm cho i bi i. Có ngha: Bên trong
mi con ngi hin i u lu li du vt ca mt bn ngã thin ho hn ca thi xa
xa. Nhng, ta li không th nào mô t chính xác “con ngi t nhiên”
nguyên thy y, vì, ging nh bc tng c vt lên t áy bin, b xói mòn và
bám y rong rêu, ta không th thy rõ c “bn lai din mc” ca “con ngi t
nhiên” hiu nh s tht lch s mà ch nh là gi
thuyt cho vic nghiên cu trit hc: “không th bit rõ v mt trng thái
không còn tn ti hay có th ã và s không bao gi tn ti” mà ch có th
phng oán da vào mt s du vt hin nhiên, chng hn ni các b lc nguyên
thy còn sót li hay ni cách hành x ca các loài linh trng cp cao.
Trái vi cái nhìn bi quan ca Hobbes, h có th ã là nhng con ngi sng
cô c và gin d, yêu hòa bình, không gia ình hay ca ci, và nht là
không có ý nim gì v tài sn, s công bng, s chm ch hay chin tranh.
Nói cách khác, h là nhng con ngi tin-luân lý, và hnh phúc hn chúng
ta ngày nay. Cng trái vi quan nim lc quan ca Grotius rng h vn có óc
hp qun và hp lý, Rousseau cho rng h không có ngôn ng và ch có nhng
ý tng n gin da trên nhng cm giác trc tip. H là “tt” và “hn nhiên”
theo ngha th ng là không làm iu gì nguy hi. H cha có cách hành x vn
minh vi t duy logic hay s hp tác. Do ó, không th rút ra nhng “pháp
quyn t nhiên” t “bn tính t nhiên” ca h c.
-Con ngi hin i và xã ht hin i: Khí hu thay i, dân s gia tng ã tp hp
h li thành nhng b lc, dn nh c, bt u lu ý n nhau và s so sánh ã dn n
lòng ghen t, s bt bình ng, s kiêu ngo hay quy ly. Vy nh ch tài sn
hay s bt bình ng xã hi không phi là nhng gì “t nhiên”, “không th
tránh c” mà bt ngun t nhng s la chn trong quá kh c hp thc hóa bng
nhng “kh c” xã hi và chính tr. Khác vi Locke, “con ngi t nhiên” ca
Rousseau thot u không bit gì v tài sn hay “lut pháp”. Chính mt thiu
s khôn ngoan, ranh mãnh ã d d s ông tham gia vào mt “Kh c xã hi” bo
m s an ninh và s thng tr ca pháp lut. Nh ó, ngi giàu chim hu và làm
cho mi ngi khác nghèo i. Quan h xã hi tr thành quan h ch nô.
-Chn con ng khác: Rousseau ng ý vi vic dùng “kh c xã hi” lý gii
ngun gc ca xã hi và chính quyn, nhng ông cho rng “kh c” nh th luôn
sai lm và nay không còn hiu lc ràng buc na. Khác vi con vt con ngi
có nng lc t giác và vì th, là t do, nên nu ã có th bin “trng thái t
nhiên” thành “trng thái i bi” thì t nay cng có th thay i vn mnh ca
chính mình. Mi vic phi và có th c thay i!
Ln này, Rousseau không ch không c nhn gii mà còn chuc ly s gin d và
thù ch ca hu ht các “philosophes “ vn tng sát cánh bên nhau.
Voltaire vit cho Rousseau: “Tha ông, tôi ã nhn c quyn sách mi ca
ông chng li loài ngi và xin “méc xì” ông... Cha bao gi nhiu s thông
minh n nh th ã c dùng làm cho con ngi tr nên ngu xun. Khi c nó, ngi
ta ch còn mun bò bng bn chân mà thôi!”. Tình bn ã b v, nhng tng ài
sng sng ca mt cách suy ngh “khác”
ã ra i: Rousseau lánh xa Paris, rút vào an c và tip tc vit...
Nm 1762, Rousseau công b tác phm chính tr quan trng nht ca mình: V
kh c xã hi (Du contratsocial). Câu u tiên: “Con ngi sinh ra t do,
và âu âu cng b trong xing xích”.
Nhng, nu ã th, nu s mt t do không phi do t nhiên (hay Thng ) to ra
thì nó là sn phm ca chính con ngi do ã xa ri và t tha hóa khi trng
thái nguyên thy. Và vy thì, cng chính con ngi (ch không phi ch n
kip sau) phi t gii phóng chính mình (ch không th ngi ch Thng gii
thoát cho)! Không sc mnh nào khác hn sc mnh ca chính lý tính có th
hàn gn li nhng gì ã v. Th nhng, làm iu ó, lý tính cn có mt thc o,
mt chun mc mà nó luôn có th quy chiu ch không th tùy tin t ra: “ bn
tính t nhiên” ca con ngi. Vi Rousseau, ó là s t do nguyên thy,
không phi t c bng lý tính tính toán mà bng s thoát ly khi s ô nhim
ca xã hi; và ó là s t do ca CON NGI, tc ca bt k mt con ngi nào ch
không ch ca nhng thành viên nht nh ca mt tng lp nht nh c u ãi vì
ngun gc xut thân.
2. Bn tính t nhiên và giáo dc
Tác phm Émile hay là v giáo dc (công b cùng nm vi quyn Kh c xã hi,
l762) ban u nh mt lun vn v giáo dc, nhng các v d minh ha u tp trung
vào cu bé Émile khin nó tr thành mt tiu thuyt-s phm. Ngay câu u
tiên ã nói lên lp trng tiêu biu ca Rousseau: mi th t bàn tay to hóa
mà ra u tt; mi th u suy i bin cht trong bàn tay con ngi”. Ông vit
tip: “Con ngi bt ép mt cht t phi nuôi các sn phm ca cht t khác, mt
cái cây phi mang qu ca cây khác; con ngi hòa trn và ln ln các khí
hu, các yu t, các mùa; con ngi ct xo các b phn trong thân th con
chó ca mình, con nga ca mình, nô l ca mình; h o ln mà th, h làm bin
i xu xí mà th, h a s di dng, các quái vt; h không mun cái gì y
nguyên nh t nhiên ã to ra, ngay c con ngi cng th, h phi rèn tp con
ngi cho h, nh mt con nga kéo c máy; h phi un vn con ngi theo kiu
cách ca h, nh mt cái cây trong vn nhà h”.
Nh th, con ngi không ch là t do, mà còn tt ngay t khi sinh ra i.
Cái xu, cái ác là không phi bám sinh mà do nh hng ca xã hi và ca nn
giáo dc tng ng vi xã hi y. (Khng nh này-nht là ch trng “tôn giáo t
nhiên” cui sách, ch không phi các ý tng mi m v nn
giáo dc ly ngi hc làm trung tâm-là mt s khiêu khích chng li quan
nim thng tr ng thi, ây là quan nim v “ti t tông”, khin cun sách b
Tng giám mc Paris lên án, ra lnh tch thu và thiêu hy công khai. Tác
gi ca nó phi sng lu vong sut i!)
Do ó, nu bn thân con ngi ch có th t gii phóng khi nhng gì do chính
mình gây ra, thì cng ch bn thân con ngi mi có th bo tn c cái “thin
chân” ca mình. Chính ây, Rousseau ng chm n vn ht sc c bn: S mng hay
cng lnh giáo dc. Trái vi quan nim thông thng t xa n nay xem s mng
ca giáo dc i vi xã hi quyt nh s mng ca giáo dc i vi ngi hc, có ngha
là giáo dc phi chun b cho ngi hc gia nhp vào mt xã hi nht nh nào ó
phc v, duy trì và phát trin xã hi y, Rousseau ch trng s mng ca giáo
dc không phi là ào to con ngi cho xã hi, mà là làm cho cái “thin
chân” trong con ngi có th c phát huy ti a.
Rousseau không ch chng li mt nn giáo dc phc v cho xã hi hin có mà
còn chng li bt k nn giáo dc nào tuân phc xã hi và ào to con ngi
theo nhng li ích ca mt xã hi nht nh. Vì l bao lâu ngi thanh thiu
niên ch quan tâm n nhng gì xã hi hay ngi khác ch i ni chính mình ly
ó làm inh hng thì bt u có s xuyên tc và trá ngy. Thay vì tìm cách
thích ng vi xã hi, h cn có iu kin tr nên trung thc vi chính mình,
ngha là, sng theo bn tính t nhiên và tin trình phát trin ni ti ca
nó. Theo cách nói ngày nay, ch có nh th h mi trng thành và tr thành
nhng nhân cách mnh m v sau có th t khng nh mình trc nhng thách thc
và òi hi ca xã hi cng nh hành x vi xã hi da theo s xác tín ca mt lý
tính ã c phát trin. Quan nim trit này v s mng giáo dc s dn n phng
pháp và mc tiêu mi v cht ca giáo dc: ào to CON NGI vi t cách là tác
nhân ci to xã hi ch không ch là nhân t tái to xã hi, nh ta s gp li
mc 4.
Mt nn giáo dc nh hng theo bn tính t nhiên ca con ngi nh th tuyt
nhiên không c hiu nh là mt tin trình t nhiên n thun, nh th ch cn
phó mc thanh thiu niên cho tin trình trng thành t nhiên ca h. Làm
cho con ngi có th t phát trin phù hp vi bn tính t nhiên là mt trách
v cc k quan trng và khó khn, òi hi mt s hiu bit rt chính xác v bn
tính t nhiên ca con ngi t phía nhà giáo dc. Vy, giáo dc c quan nim
nh là yu t th ba gia t nhiên và xã hi; mt ming t trung gian c cách
ly vi nhng nh hng ca xã hi nhm phát trin bn tính t nhiên. Và bn
tính t nhiên này, n lt nó, cng ch có th t
phát trin khi c tách khi tin trình t nhiên n thun.
Theo Rousseau, tin trình phát trin y òi hi ta phi lu ý n nguyên lý
nn tng sau ây: ó là s tng ng gia mt bên là các nhu cu vi bên kia là
các sc mnh và nng lc ca bn thân a tr s tng ng này không hình thành
mt cách t nhiên, hoang dã ni a tr còn cn s nuôi dng và chm sóc ca
ngi ln. Nhng, vn quan trng hàng u là: a tr có th phát trin mi nng
lc ca nó, vic chm sóc, giúp ca ngi ln ch nên dng li mc tht cn thit
và cn chú ý ng quá nuông chiu làm h chúng: “khi Hobbes gi k tai ác
là mt a tr cng tráng, thì ông ã nói mt iu mâu thun tuyt i. Bt k s
tai ác nào cng t s yu ui mà ra; a tr ch tai ác vì nó yu ui; hãy làm
cho nó mnh, nó s tt; ngi nào có th thc hin mi iu s không bao gi làm
iu ác”. Có s cân bng gia nhu cu và nng lc thì a tr là mt a tr cân
bng, và, vì th, là mt a tr hnh phúc.
3. Nn giáo dc phòng v
Vy, ngi thy làm gì cho mt tin trình phát trin cân bng nh th. T th k
XVIII tr v trc, các a tr quý tc châu Âu c i x nh nhng ngi ln-tp s,
chúng không c nô ùa và hot ng th cht, c giáo hun nghiêm ngt, b trng
pht nng n nu không vâng li hay có hành vi bt xng. Locke xem ó là
tin trình “to du n” cn thit, và vì th, quyn Émile cng có th c xem
là mt phn ngh i vi tác phm Some Thoughts Concerning Education (Mt s
t tng v giáo dc, l693) ca Locke. Trong bc th trn tình dài ngót 100
trang gi cho Tng Giám mc Paris, Rousseau trình bày rõ các ý nh ca
mình: “Quyn sách ca tôi là nhm ngn không cho con ngi tr thành tai
ác (...) Tôi gi ó là nn giáo dc phòng v (negative) nh là nn giáo dc
tt nht hay thm chí là duy nht tt lành (...) Nn giáo dc ch ng
(positive) là nhm ào to tinh thn quá sm và mun bt tr em phi bit
nhng ngha v ca ngi ln. Còn nn giáo dc phòng v là làm cho các c
quan-phng tin ca nhn thc- c tinh tng trc khi mang li nhn thc cho
chúng. Nên giáo dc phòng v không phi là phóng ãng. Nó không mang li
c hnh, nhng ngn chn ti li; nó không phô trng chân lý mà ngn chn sai
lm. Nó chun b tt c cho tr con chúng có th nhn thc c cái Chân
khi
nng lc thu hiu, và cái Thin khi có th bit ái m” [7]
. Ta ch có th im qua mt s nét chính yu ca phng pháp giáo dc phòng v
này:
-a tr nên c cho t phát trin bn tính tt bng chính tri nghim v
sc lc ca nó, ngha là t mình, không cn s hng dn ca ngi ln. Hãy cho
chính i sng “giáo dc” nó. Th nhng, i sng ó là gì khi không phi là i
sng bn nng ca thú vt, cng không phi là i sng trong khuôn kh trt t
xã hi? Theo Rousseau, ó là mt i sng do ngi thy sp t và cách ly khi
mi nh hng xu xa ca xã hi (vì th gi là “phòng v”): mt cuc sng va
cách ly xã hi, va do ngi thy kin to, tc là “ch ng”!
Nhng, ch khác bit c bn vi li giáo dc “ch ng” là ch: nh hng giáo dc
c tin hành mt cách gián tip: Ngi thy không xut hin trc tip và cn
làm cho a tr tin rng mi iu xy ra cho nó là “t
nhiên” [8]
-Trong bi cnh y, lý tính cha gi vai trò hng dn mà còn nhng ch cho
bn tính t nhiên. Bao lâu ch có a tr và th gii chung quanh xut hin
ra cho nó nh th là t nhiên thì cha cn có các quan h xã hi gia ngi
vi ngi: Ngi ta không th tranh cãi vi t nhiên; còn t nhiên cng không
chu vâng li và nuông chiu. Nói khác i, s t do ca a tr không phi là
s t do ca mt s hin hu thoát ly khi t nhiên bng lý tính mà là mt s
“hòa iu thoi mái gia nng lc và ý mun c T nhiên mang li”; “con ngi t
do ích thc ch mun cái mình có th và ch làm nhng gì phù hp vi
mình”.
Lý tính s gi v trí hàng u tui thanh niên khi tính xã hi tr thành tt
yu. Trc ht, nó th hin nhu cu tình dc mi c khi dy: S thèm khát k
khác gii-trong chng mc không phi là bn nng n thun – òi hi phi có s
trung gii xã hi vi ngi khác. S quan tâm bt u chuyn dch t bn thân
sang mi quan h vi ngi khác, vi iu kin: Bn nng phi c “trin hn”, theo
cách nói ngày nay. Rousseau có cái nhìn tinh t v mi quan h ni ti
gia am mê và vic rèn luyn lý tính: Émile bit yêu nhng không c tha
mãn tình yêu mt cách tc thì! Hu nh trên ôi cánh ca tình yêu, Émile
bt u hc cách tri nghim th gii xã hi và tình liên i vi con
ngi.
Tip theo ó s xut hin vin tng ca vic lp gia ình và m bo cuc sng
trong xã hi. Rt cuc, ý chí riêng không còn c quy nh ch bng nhng nhu
cu và sc lc phát trin mt cách t nhiên mà bng nhng nhu cu xã hi và
nng lc ng phó vi các quan h xã hi: Émile phi t chuyn hóa thành con
ngi trng thành có cuc sng riêng mang kích thc xã hi và có ý mun hp
lý thông qua s trng gii vi nhng ngi khác: Lp
gia ình, có ngh nghip, ngha là mnh i vào i sng xã hi mà không t ánh
mt chính mình. Émile không c giáo dc trc tip v các iu y mà là trng
thành trong nhng iu kin cho phép nó t mình phát huy ht nng lc, nhu
cu và nguyn vng ca mình. Chính ngi thy là k “ng phía sau”, khéo léo
to ra nhng iu kin y.
Rousseau ã i n ích: xác nh mc tiêu ca giáo dc. Émile có th tr thành
mt quan chc, mt thng nhân, mt ngi theo ui binh nghip...Nhng, không
có mt hình nh nào trong s ó c phép tr thành mt mc tiêu chính áng ca
giáo dc. Bi, theo Rousseau, con ngi ch có mt ngh” duy nht c phép
hc: LÀM NGUI: “trong trt t t nhiên, ni mi ngi u bình ng, thì làm
ngi là ngh nghip chung ca h. Và h ai ã c giáo dc làm ngi, t không
th tht bi trong vic hoàn thành mi nhim v t ra cho mình. (...) Sng,
chính là ngh nghip mà tôi mun dy cho hc trò mình. Ra khi vòng tay
ca tôi-và tôi tán thành, hc trò tôi s không phi là quan chc, không
phi là ngi lính, không phi là tu s; nó trc ht s thành ngi”.
-Vy k cùng, cng lnh giáo dc phòng v và thoát ly xã hi ca Rousseau
tuyt nhiên không nhâm n mc tiêu là mt cuc sng quy ngã và phi-xã hi
(cng nh khu hiu “tr v vi t nhiên”-c gán cho Rousseau!- không có
ngha là quay v sng trong rng rm!) mà chính là mt hình thc mi ca
tính xã hi không c hình thành t s phc tùng mà t mt s liên i t nguyn
ca nhng con ngi bình ng: mt xã hi “nhân bn”. Thm chí Rousseau còn
xem ó là ngha và: Sng bên ngoài xã hi, con ngi không chu trách nhim
vi ai c và có quyn sng theo ý thích, còn trong xã hi, là ni tt yu
phi sng trên lng ngi khác, con ngi mang n ngi khác vì ming cm ca
mình-không có ngoi l. Vì th, lao ng là ngha v không th thoái thác i
vi con ngi sng trong xã hi. Dù giàu hay nghèo, dù khe hay yu, bt k
mt công dân nhàn ri nào cng u là mt tên la o!
“Món n” này là món n t mình cm nhn và phát hin. “Tr n xã hi” không
phi là nhim v do ngi khác t ra, buc ta phi vâng li mà là ngha v ca
con ngi trc chính mình, trc nhng iu kin kh th” có th. làm ngi. Món
n y không th thanh tha bng cách nào khác hn là t hin dâng chính
mình: Con ngi và con ngi-công dân không có gì hin dâng cho xã hi
ngoài chính bn thân mình... Ai nhàn nhã hng th công sc ca k khác,
trc mt Rousseau, là k cp, là tên cp cn.
Nhng câu vn cháy bng ca Rousseau không ch nhm vào tng lp quý
tc n bám ng thi mà còn là li ci chính anh thép trc nhiu ng nhn khác
nhau i vi ông.
Hc thuyt v giáo dc ca Rousseau hoàn toàn không phi là mt ch thuyt
“vô-chính ph tùy tin” hay “chng-quyn uy” nh cách hiu vi vã.
Rousseau chng li ch trng “sùng bái” xã hi và công c hóa giáo dc
trong quan nim thô thin v vai trò quyt nh ca xã hi trong vic giáo
dc con ngi, ng thi cng xa l vi s i lp trit gia “con ngi” và “ngi
công dân” trong xã hi. Xã hi hóa nh là hình thc và c hi cho vic cá
nhân hóa là thách thc ca ông. Kin to nên mt th gii thích hp là nhim
v s phm nng n, không b quên “bn tính t nhiên” ca tr em, ng thi
không xem nh nhng kh th lân nhng tr lc do xã hi mang li. C hai u là
các thc o cho mt phng châm úng n v giáo dc, vì, xét n cùng, con ngi
không phi là “i tng” mà là “ch th” ca xã hi và giáo dc. Th hi nhng
giá tr mà mt hình thái xã hi nht nh mun giáo dc cho con ngi t âu mà
ra, nu không phi xut phát t chính nhn thc ca nhng con ngi t do ã
mun ci to xã hi c trc ó?
4. Tính “bin i” ca Rousseau và v mt cách c Émile hay là v giáo
dc
Tm ri khi nhng lun im trên ây ca Rousseau (mà khuôn kh mt bài gii
thiu không th cp y ), ta th lu ý n “hu ý” trong quan nim ca
Rousseau. Vn ni bt ây là mi quan h gia “bn tính t nhiên” và sc mnh
hay quyn lc ca s giáo dc. Rousseau dành cho nhà giáo dc mt quyn lc
khng l nhm phát huy sc mnh ca “bn tính t nhiên”. Ông vit: “Xin các
v hãy i mt con ng ngc li vi con ng ca hc trò mình; sao cho nó tng
nó luôn làm ch, song thc ra chính các v luôn làm ch. Không có s ch
ng nào hoàn ho bng s ch ng vn duy trì v ngoài t do; nh th ngi ta nm
gi c ngay c ý chí. a tr ti nghip không bit gì ht, không làm c gì
ht, không hiu gì ht, nó chng phi phó mc cho các v y sao? Các v chng
tùy ý s dng i vi nó mi th xung quanh nó hay sao? Các v chng làm ch
trong vic huy ng nó theo ý thích ca các v hay sao? Các vic làm ca
nó, các trò chi ca nó, các thú vui, các ni bun kh ca nó, tt c chúng
trong tay các v mà nó không bit hay sao? Hn nó ch phi làm nhng gì
nó mun mà thôi, nhng nó t ch mun nhng gì các v mun nó làm mà thôi;
nó t không nhc mt bc chân mà các v chng tng oán trc; nó t không m
ming mà các v chng bit nó sp nói gì”.
Ta không khi b ng, ri kinh ngc trc mt quan nim nh th! Nu thot u ta
ã hiu Rousseau nh là k ch trng bo v s t do con ngi có th t phát
trin thì bây gi xut hin k “git dây” hu trng (nhà giáo dc) dàn dng
và kim soát tt c. ó chng phi là mt li giáo dc “toàn tr”, mt k thut
“nhi s” thm chí “ty não”? Ti sao Rousseau không nhn ra s mâu thun
kch lit nh th Làm sao lý gii c iu y?
Trc ht, ây là mt vn luôn gn lin vi bt k quan nim nào mun vin dn n
“bn tính t nhiên”. có th nói v “bn tính t nhiên”, ta phi phân bit
cái “t nhiên” vi cái không phi t nhiên ( Rousseau, ó chính là xã hi
và nhng gì xã hi ã to ra t “t nhiên”). Th nhng, s phân bit này là
mt hành vi, mt tác v tinh thn, ngha là bn thân không phi là cái gì
“t nhiên”, và vì th, cái c gi là “bn tính t nhiên” là kt qu ca mt s
quy nh t duy. Vi t cách y, s quy nh t duy phi bin minh cái gì là “t
nhiên”, cái gì không phi là “t nhiên”. Trong Émile, Rousseau ã làm
vic y và ó là mt óng góp lý thuyt cho vn giáo dc th k ánh sáng.
Nhng, nó không ch là lý thuyt. ây, lý thuyt ã xut hin nh th là “t
nhiên “ mà a bé phi phc tùng và không bit rng mình ang thc s phc
tùng ý chí ca ngi thy. S “tt yu t nhiên” khin a bé hành ng là mt s
tt yu do ngi thy quy nh. Song, mt s tt yu nh th rõ ràng không phi
là mt s tt yu “t nhiên”! Ngày nay, ngi ta gi ó là nghch lý ca hành
vi s phm. Nghch lý này là ch: iu mà ý s phm mong mun (s phát trin t
nhiên ca tr em) chính là iu mà nhà giáo dc không th mong mun, bi nó
s th tiêu ngay kh th ca vic giáo dc (vic to nh hng lên ngi hc).
Nhng mt khác, quyn lc ca nhà giáo dc hoàn toàn không phi là thit lp
s thng tr cá nhân ca bán thân nhà giáo dc, trái li, iu mong mun là
thit lp quyn lc ca quan nim. Và, nh nhiu ngi nhn nh, ây chính là
tính hin i khác thng ca Rousseau. Tuy nhà giáo dc có v là k dàn dng
tt c nhng bn thân cng ch là mt “sn phm ca Rousseau không khác gì
Émile hay các “nhân vt” khác xut hin trong tác phm. Tt c u c “iu
chnh” bng s “dàn dng” ca chính Rousseau.
Trong chng mc ó, quyn Émile hay là v giáo dc không có tính cht ca
mt “tiu thuyt giáo dc”, càng không phi ca mt “ án” giáo dc cho bng
ca mt “ th nghim t duy “, c kin to t mt “ý nim” không cn c kim
nghim trong môi trng thc t, tc, nh mt loi hình lý tng “
(Idealtypus) mn mt thut ng ca Max Weber. Tính cc k “hin i” ca tác
phm chính là ch: “th nghim t duy” ca Rousseau trc ây tng ng vi kh
nng cu to nhng không gian “o” ngày nay. Wemer Sesink, trong mt khóa
ging v “Th k s phm “ vào nm 2007
ã lu ý n tính a ngha ca ch “ o” (virtuell) trong môn s phm thc
ti-o:
-bn thân nó không (hay cha) phi là thc (virtuell = không
thc);
-c nêu lên nh là tm gng mu mc (Latin: Virtus = c hnh) mà khi so
sánh vi nó, mi thc ti hin tn u tr nên bt cp;
-là “chng trình” có sc mnh thôi thúc tr thành hin thc (Latin:
Virtus: Sc mnh, quyn lc);
-là phng thuc cha tr hin thc giáo dc và xã hi (Latin: Virtus = nng
lc cha bnh, phép l);
-là mt hình nh v tính ngi hiu nh là “nam tính” (Latin: Vir = ngi àn
ông; virtus = sc mnh nam tính) (và không phi ngu nhiên khi Émile là
mt cu bé, khin Mary Wollstonecraft (1759-l797) bc mình và bà
ã
.
giác y, quyn Émile khin ngi c nh n mt phim h cu ca
Peter Weir [10]
k câu chuyn v mt môi trng cng hoàn toàn nhân to ào to mt chàng trai
tr. Tt c c dàn dng trong mt phim trng khng l vi mt thành ph nh, dân
c toàn là nhng ngi tt bng, li có bu tri và chân tri gi to và mt môi
trng sng c kim soát n tng chi tit dành cho chàng Truman Burbank (ta
chú ý: True man: “con ngi ích thc”!) nhân vt trung tâm và cng là
nhân vt duy nht không bit có s dàn dng. Truman ch khác vi Émile mt
ch: Rt cuc, Truman phát hin c s tht, “lt ty” s dàn dng, t gii thoát
cho mình. Và khán gi ã v tay nhit lit!
S khác bit là ch ó. Chúng ta ang sng u th k XXI, mun hn Rousseau n
hn hai th k kia mà!
Tháng Nm 2008
LI NÓI U
Ebook min phí ti : www.Sachvui.Com
Tp sách gm nhng suy t và quan sát này, không th t và hu nh không
mch lc, c khi tho chiu lòng mt bà m hin bit suy ngh. Thot tiên tôi
ch d nh vit mt bài thuyt minh chng vài trang; do tài lôi cun tôi
ngoài ý mun, bài thuyt minh dn dà thành mt công trình hn là quá to
tát i vi ni dung ca nó, nhng li quá nh bé i vi vn mà nó bàn
lun.
Tôi ã cân nhc rt lâu vic công b nó; và trong khi son tho, nhiu ln
nó ã khin tôi cm nhn rng tng vit vài tp mong mng không bit cu thành
mt cun sách. Sau nhiu n lc vô b làm tt hn, tôi cho rng phi a nó ra
úng nh nó vn th, bi xét thy cn hng s chú ý ca công chúng v phía ó;
và xét rng, dù các ý tng ca tôi có d, song nu tôi làm ny ra c nhng
ý hay ngi khác, thì tôi không hoàn toàn ung phí thì gi ca mình. Mt
con ngi, t ni n c, tung nhng trang vit ca mình ra vi công chúng,
không ngi ca ngi, hng ng, không có phe phái bênh vc, thm chí chng
bit mi ngi ngh gì hoc nói gì v nhng trang vit y, thì nu nh có lm
ln, cng chng phi s mi ngi chp nhn nhng sai lm ó mà không kim tra
xem xét.
Tôi s nói ít v tm quan trng ca mt s giáo dc tt; tôi cng s không dng
li chng minh rng s giáo dc hin hành là d; hàng ngàn ngi khác ã làm
vic ó trc tôi, và tôi không thích vit y mt cun sách nhng iu mà ai
cng bit. Tôi ch nhn xét rng, t lâu lm ri, ch có mt s kêu ca phàn
nàn v cách làm ã c xác lp, mà không ngi nào tính n chuyn xut mt
cách làm tt hn. Vn chng và tri thc thi i chúng ta có khuynh hng phá
hy nhiu hn là xây dng. Ngi ta ch trích vi ging ông thy; xut, phi
dùng mt ging iu khác, mà trit lý cao ngo không a thích lm. Mc dù ã
có bao nhiêu sách v, nh ngi ta nói, ch nhm mi mc tiêu là công ích,
song li ích u tiên ca mi li ích, là ngh thut ào to con ngi, hãy còn
b lãng quên. tài ca tôi hãy còn
hoàn toàn mi m sau cun sách ca Locke [11]
, và tôi rt s là nó vn còn mi m sau cun sách ca tôi.
Ngi ta không h hiu bit tui th: da trên nhng ý tng sai lm ca ta v
tui th, thì càng i, càng lc li. Nhng bc hin minh nht chuyên chú vào
nhng iu con ngi cn bit, mà không coi trng nhng iu tr con
có th hc c. H luôn tìm kim ngi ln trong a tr, mà không ngh v hin
trng ca a tr trc khi nó là ngi ln. ó là iu tôi ã chuyên tâm nghiên
cu hn c, nu nh toàn b phng pháp ca tôi xut có sai lm và hão huyn,
thì mi ngi vn có th li dng c các quan sát ca tôi. Tôi có th ã nhìn
rt kém iu cn làm; nhng tôi cho rng mình ã nhìn rõ ch th mà trên ó
ta cn thao tác. Vy xin các v hãy bt u bng vic nghiên cu k hn các hc
trò ca mình; bi chc chn rng các v không h hiu chúng; mà nu các v c
cun sách này vi ý ó, thì tôi ngh cun sách chng phi là vô ích i vi
các v. V nhng gì mà ngi ta s gi là phn h thng, ây chng là gì khác
ngoài s vn hành ca t nhiên, ó chính là iu s khin c gi khó ngh nht;
chc ngi ta cng s công kích tôi iu này, và có l h không sai âu. Ngi
ta s ngh rng mình ang c nhng m mng ca mt nhà o tng v giáo dc hn là
mt kho lun v giáo dc. Làm th nào c? Tôi không cn c vào các ý tng ca
ngi khác mà vit; tôi cn c vào các ý tng ca mình. Tôi không h nhìn
nh nhng ngi khác; t lâu ngi ta ã trách tôi v iu này. Nhng vic cho
mình nhng con mt khác; nhng ý tng khác có tùy thuc vào tôi hay
chng?. Không. Tùy thuc vào tôi là vic ng t tán thành, ng tng rng
riêng mình khôn ngoan hn toàn th thiên h; tùy thuc vào tôi, không
phi vic thay i cm ngh, mà là nghi ng cm ngh ca mình: ó là tt c nhng
gì tôi có th làm, và là nhng gì tôi ang làm. Nu ôi khi tôi ly ging
qu quyt, thì ó không h là áp t vi c gi; ó là nói vi c gi ging nh
tôi ngh. Ti sao tôi li xut di hình thc nghi vn, iu mà, v phn mình,
tôi chng h nghi ng?. Tôi nói úng iu ang din ra trong u óc mình.
Trong khi trình bày mt cách thoi mái cm ngh ca mình, tôi rt ít mun
cm ngh y có uy quyn, thành th tôi luôn kèm theo ó các lý l ca tôi,
mi ngi cân nhc chúng và xét oán tôi: Nhng, dù tôi không h nh khng
khng bênh vc các ý tng ca mình, tôi vn cho rng mình buc phi xut
chúng; bi các phng châm mà vì chúng tôi có ý kin trái ngc vi ý kin
nhng ngi khác không h vô s. Chúng thuc nhng phng châm mà ta cn phi
bit là úng hay sai, nhng phng châm to nên hnh phúc hay bt hnh cho
loài ngi.
Hãy xut iu gì ó có th làm c, ngi ta không ngng nhc i nhc li vi tôi
nh vy. C nh th ngi ta bo tôi: Hãy xut làm iu ngi ta ang làm; hoc
chí ít hãy xut iu thin nào ó dung hòa c vi iu ác hin hu. Mt d án nh
th, v mt s vn , còn hão huyn hn các d án ca tôi rt nhiu; bi, trong
s dung hòa y, cái thin hng i, còn các ác không cha khi. Chng thà
tôi nht nht tuân theo cách làm ã c xác lp, còn hn là có mt cách làm
tt na vi; nh vy trong con ngi có l s ít mâu thun hn; con ngi không
th ng thi hng v hai mc
ích i lp. Hi các bc cha m, iu có th làm c là iu các v mun làm. Tôi
có phi chu trách nhim v ý mun ca các v hay không?
Trong mi loi d án, có hai iu cn xem xét: Th nht, tính tt p tuyt i
ca d án; th hai, tính d dàng ca vic thc hin.
V iu th nht, cho bn thân d án có th c chp nhn và bn thân nó có th
thc thi, ch cn nhng gì tt p nó thuc v bn cht ca s vt; thí d nh ây,
s giáo dc c xut cn phù hp vi con ngi, và rt thích ng vi lòng
ngi.
iu th hai ph thuc vào các quan h nht nh trong mt s tình th: ó là
nhng quan h ngu nhiên vi s vt, do vy, chúng không h là tt yu, và có
th bin thiên n vô tn. Chng hn s giáo dc này có th thc thi ti Thy S,
mà không thc thi c ti Pháp; s giáo dc kia có th thc thi tng lp th
dân, còn s giáo dc n gii quyn quý. Tính d dàng nhiu hay ít ca vic
thi hành ph thuc vào hàng ngàn trng hp không th xác nh bng cách nào
khác ngoài vic ng dng riêng bit phng pháp cho x s này hay x s n,
cho trng thái này hay trng thái n. Mà tt c nhng s ng dng riêng bit
y, do không thit yu i vi tài, nên không trong k hoch ca tôi. Nhng
ngi khác có th lo iu ó nu h mun, mi ngi lo cho x s hoc quc gia mà h
s nhm ti. i vi tôi, ch cn ni âu s ra i nhng con ngi, ta có th ào to
h theo nhng gì tôi xut; và trong khi ào to h theo nhng gì tôi xut,
ta ã làm iu tt nht c cho h c cho ngi khác, th là . Nu tôi không làm
trn li ha này, chc hn là tôi sai trái; nhng nu tôi làm trn li ha,
thì mi ngi cng sai trái khi òi hi nhiu hn tôi, bi tôi ch ha có vy
mà thôi.
QUYN MT P1
Mi th t bàn tay To hóa mà ra u tt: mi th u suy i bin cht trong bàn
tay con ngi. Con ngi bt ép mt cht t phi nuôi các sn phm ca cht t
khác, mt cái cây phi mang qu ca cây khác; con ngi hòa trn và ln ln
các khí hu, các yu t, các mùa; con ngi ct xo các b phn trong thân
th con chó ca mình, con nga ca mình, n l ca mình; h o ln mi th, h
làm bin i xu xí mi th, h a s d dng, các quái vt; h không mun cái gì
y nguyên nh t nhiên ã to ra, ngay c con ngi cng th; h phi rèn tp
con ngi cho h, nh mt con nga kéo c máy; h phi un vn con ngi theo
kiu cách ca h, nh mt cái cây trong vn nhà h.
Không có iu này, thì mi s có l còn t hn na, và ging loài chúng ta
không mun c ào luyn na vi. Trong tình trng t nay tr i ca s vt, mt
con ngi b phó mc cho bn thân gia nhng ngi khác ngay t khi ra i, s
là k b bin dng nhiu nht. Các thành kin, uy quyn, s cn thit, tm gng,
mi th ch xã hi, trong ó chúng ta b chìm ngp, s bóp ngt bn tính t
nhiên anh ât, và chng gì thay th vào ó. y bn cht t nhiên s nh mt
cây non mà s tình c làm mc ra gia ng, và ngi qua k li chng bao lâu
s làm cht, khi va vào nó t mi phía và un nó theo mi hng.
Chính là tôi ang nói vi bà y, bà m giàu yêu thng và bit lo xa
[12]
, ngi bit tránh con ng ln và bo m cho cây con mi mc khi s va chm ca
d lun ngi i! Hãy vun trng, hãy ti tm cho cây non trc khi nó cht: mt
ngày kia qu ca nó s khin bà c hng lc thú ngt ngào. Hãy sm lp mt
vành ai quanh tâm hn con mình, mt ngi khác có th ánh du chu vi,
nhng riêng bà phi t rào chn.
Ngi ta un nn cây nh vun trng, và ào luyn con ngi nh giáo dc. Nu con
ngi sinh ra vn cao ln và mnh m, thì tm vóc và sc mnh ca anh ta s vô
dng i vi anh cho n khi anh hc c cách s dng chúng; chúng s bt li cho
anh, bi ngn tr nhng ngi khác ngh n vic giúp
anh [13]
; và, b phó mc cho bn thân, anh ta s cht vì khn kh trc khi bit c
nhu cu ca mình. Ngi ta phàn nàn v trng thái ca tui th; ngi ta không
bit rng loài ngi s tiêu vong, nu nh con ngi không khi u bng vic là
tr th.
Chúng ta sinh ra yu ui, chúng ta cn sc mnh; chúng ta sinh ra chng
có gì, chúng ta cn s giúp ; chúng ta sinh ra ngu ngc, chúng ta cn s
phán oán. Tt c nhng gì chúng ta không có khi ra i và chúng ta cn n
khi ln lên, u c s giáo dc em li cho ta.
S giáo dc ó n vi chúng ta t t nhiên, hoc t con ngi hoc t s vt. Bc
phát trin ni ti ca các kh nng và các c quan ca chúng ta là s giáo
dc ca t nhiên; vic s dng các bc phát trin ó, do mi ngi dy cho ta,
là s giáo dc ca con ngi; và nhng gì thu nhn c do kinh nghim ca
chính chúng ta v các i tng nh hng n ta là s giáo dc ca s vt.
Vy mi ngi trong chúng ta c ào to bi ba loi thy giáo. Ngi nào mà anh
ta nhng bài hc khác bit ca các ông thy ó mâu thun nhau, là ngi c
giáo dc d, và s không bao gi ng tình vi bn thân; ngi nào mà anh ta
tt c các bài hc cùng nhm trúng nhng im nh nhau, và hng v nhng mc
ích nh nhau, ngi ó mt mình i n mc tiêu và sng mt cách nht quán. Ch
có ngi y là c giáo dc tt.
Trong ba s giáo dc khác bit y, s giáo dc ca t nhiên không h ph thuc
vào chúng ta; s giáo dc ca s vt ch ph thuc vào chúng ta mt s phng
tin. S giáo dc ca con ngi là iu duy nht mà chúng ta thc s làm ch;
song chúng ta cng ch làm ch trên gi nh; bi ai có th hy vng iu khin
hoàn toàn c các din ngôn và các hành vi ca tt c nhng ngi xung quanh
mt a tr?.
Vy nu nh giáo dc là mt ngh thut, thì nó li hu nh không có kh nng
thành công, bi s hp lc cn thit cho thành tu ca nó chng tùy thuc vào
ai ht. Tt c nhng gì ta có th làm do ht sc chm lo là n gn c mc ích
nhiu hay ít, nhng phi có may mn mi t ti mc ích. Mc ích y là gì? ó
chính là mc ích ca t nhiên; iu này va mi c chng t. Bi s hp lc ca ba
nn giáo dc là cn thit cho tính hoàn ho ca chúng, thì chính nn giáo
dc mà ta không th tác ng gì c là iu mà ta phi lái hai nn giáo dc
kia hng ti. Nhng có l cái ting t nhiên có mt ý ngha quá m h; ây cn
c gng xác nh nó.
T nhiên, nh mi ngi thng bo chúng ta, ch là thói quen. Th ngha là
gì? Chng phi có nhng thói quen ma ta ch tp nhim do cng bc, và chúng
mãi mãi bóp nght t nhiên ó sao? Thí d nh thói quen ca nhng cái cây
b ngi ta ngn tr chiu hng thng ng. Khi c t do cái cây vn gi chiu
nghiêng mà ngi ta ã ép nó khuôn theo; nhng nha cây
không vì th mà thay i chiu hng nguyên s; và nu cây tip tc sinh
trng, phn mc dài ra ca nó thng ng tr li. Các xu hng ca con ngi cng
th. Chng nào ngi ta vn trong cùng mt trng thái, ngi ta có th gi
nhng xu hng hình thành do thói quen, và vi ta nhng xu hng này là ít
tính t nhiên nht; nhng, tình th va thay i, là thói quen ngng và cái
tính t nhiên tr li. Chc chn giáo dc ch là mt thói quen. Mà chng phi
có nhng ngi quên i và mt i s giáo dc, có nhng ngi khác vn gi c s
giáo dc ó sao? S khác bit này t âu ra? Nu phi gii hn danh t t nhiên
vào nhng thói quen phù hp vi t nhiên, ta có th tránh cho mình nhng
li l rc ri trên.
Chúng ta sinh ra có cm giác, và t khi ra i, chúng ta chu nh hng
theo nhiu cách, t nhng i tng bao quanh ta. Ngay khi có th nói rng
ta ý thc c cm giác ca mình, là ta có khuynh hng tìm kim hoc trn chy
nhng i tng sn sinh ra cm giác y, thot tiên tùy theo nhng cm giác
này d chu hay khó chu vi ta, sau ó, tùy theo s thích hp hay không
thích hp mà ta thy gia ta và các i tng, cui cùng, tùy theo các phán
oán ca ta v i tng theo quan nim v hnh phúc hay tính hoàn ho mà lý
trí em li cho ta. Các khuynh hng này dn m rng và cng c tng xng vi
vic chúng ta tr nên mn cm hn và sáng sut hn; nhng, b thói quen ca
chúng ta câu thúc, chúng bin cht i ít hay nhiu do các ý kin ca
chúng ta. Trc khi có s bin cht ó, chúng là cái mà tôi gi là bn tính
t nhiên ta.
Vy cn phi quy tt c mi iu vào các khuynh hng nguyên s ó; và iu này
là có th, nu ba s giáo dc ca chúng ta ch khác bit nhau mà thôi:
Nhng làm th nào khi chúng i lp nhau; khi mà, thay vì giáo dng mt
con ngi cho bn thân anh ta, ngi ta li mun giáo dng anh ta cho nhng
ngi khác? Lúc y s hòa hp là không th. Buc phi chng li bn tính t
nhiên hoc các th ch xã hi, ta cn chn gia vic ào to mt con ngi hay
mt công dân; bi ta không th ng thi ào to c ngi n ln ngi kia.
Bt k mt qun th mang tính b phn nào, khi nó hp và tht oàn kt, cng xa
lìa qun th ln. Bt k ngi ái quc nào cng khc nghit vi dân ngoi quc: H
ch là con ngi mà thôi, h chng là gì trong mt anh ta
ht [14]
. iu bt li này không tránh khi, nhng nó yu t. iu ct yu là tt vi
nhng ngi mà mình sng cùng. bên ngoài thì ngi dân thành
Sparte [15]
y tham vng, keo kit, bt công.; nhng lòng vô t bt v li, s công bng,
s hòa hp, ng tr bên trong nhng bc tng thành. Các v
hãy phòng nga nhng nhà th gii ch ngha, h kim tìm xa xôi trong sách
v nhng bn phn mà h chng bun làm trn xung quanh h. Nh trit gia n yêu
quý nhng con ngi Tartare, khi phi yêu quý láng ging ca mình.
Con ngi t nhiên là tt c i vi mình; anh ta là s thng nht s hc, là s
nguyên tuyt i, ch có quan h vi bn thân hay vi ng loi ca mình. Con
ngi dân s ch là mt n v phân s liên quan n mu s, và giá tr là quan h
vi s nguyên, tc là xã hi. Th ch xã hi tt là nhng th ch bit phi t
nhiên hóa con ngi hn c, bit tc i anh ta s tn ti tuyt i cho anh ta
mt s tn ti tng i, và em cái tôi vào s thng nht chung; sao cho mi cá
nhân không còn cho mình là n nht, mà là b phn ca s thng nht, và ch
còn c cm nhn trong tng th.
Mt công dân thành La Mã chng phi Cailus, cng chng phi Lucius; ó là
mt ngi La Mã; anh ta yêu t quc c hu ca mình. Resgulus bo mình là
ngi Carthage, bi ông ã thành tài sn ca các ch nhân mình. Vi t cách
ngi ngoi bang, ông t chi d hp Vin Nguyên lão La Mã; phi có mt ngi
Carthage ra lnh cho ông làm vic y. Ông công phn vì mi ngi nh cu mng
mình. Ông thng, và c thng quay v cht trong cc
hình [16]
. Tôi thy iu này chng liên quan nhiu n nhng con ngi mà chúng ta
quen bit.
Persdarète ngi Lacédémonie ng c vào hi ng ba trm thành viên; ông
không trúng: Ông quay v rt vui sng vì Sparte có ba trm con ngi u tú
hn ông. Tôi coi s biu l này là thành tht; và có lý do tin rng nó
thành tht: Ngi công dân là th ó.
Mt ngi ph n Sparte có nm con trai trong quân i, và ch tin tc v trn
chin. Mt nô l i ti; bà run run hi tin. “Nm ngi con ca bà u b git
cht-Tên nô l hèn h kia, ta ã hi ngi chuyn ó sao?-Chúng ta ã chin
thng!”. Bà m chy n n th, và t n thn linh. Ngi n công dân là th
ó.
Ngi nào vn mun duy trì quyn ti thng ca các tình cm t nhiên trong
trt t dân s, thì không bit mình mun gì. Luôn mâu thun vi bn thân,
luôn bp bênh do d gia thiên hng và bn phn, anh ta s chng bao gi là
con ngi cng chng là công dân; anh ta s chng tt cho mình cng chng tt
cho ngi khác. ó s là mt trong nhng ngi ca thi i chúng ta, mt ngi
Pháp, mt ngi Anh, mt th dân; ó s chng là gì ht.
là mt cái gì ó, là bn thân mình và luôn luôn n nht, cn phi hành ng
nh ta nói; cn luôn luôn qu quyt v iu mình phi chn, chn mt cách ng
hoàng và i theo mãi. Tôi ch mi ngi ch cho tôi xem con ngi phi phàm
y c bit anh ta là con ngi hay công dân, hoc anh ta làm th nào ng
thi là c con ngi c công dân.
T các mc tiêu i lp mt cách tt yu này, mà có hai hình thc th ch trái
ngc nhau: mt th ch công và chung, mt th ch riêng và thuc gia
ình.
Các v mun có mt quan nim v nn giáo dc công, xin hãy c li Cng hòa ca
Platon. ó không phi là mt tác phm chính tr, nh ý ngh ca nhng ngi ch
xét oán các cun sách qua tiêu : ó là khái lun hay nht v giáo dc mà
ngi ta tng vit.
Khi ngi ta mun liên h n x s ca các o tng hão huyn, ngi ta
thng nêu lên th ch ca Platon. Nu nh Lycurgue [17]
ch vit ra th ch ca ông ta mà thôi, tôi s thy nó còn hão huyn hn th
nhiu. Platon ch làm cho lòng ngi thành cao thng; Lycurgue ã làm nó
bin mt. Th ch công không còn tn ti, và không th tn ti na, bi ni nào
không còn t quc, thì không th có các công dân na. Hai t T quc và
công dân phi c xóa khi các ngôn ng hin i. Tôi bit rõ lý do ca iu
này, nhng tôi không mun nói ra; lý do y chng ng gì n tài ca
tôi.
Tôi không th coi là th ch công nhng t chc nc ci mà ngi ta gi
là
hc vin (collège) [18]
. Tôi cng không k s giáo dc ca xã hi, vì s giáo dc này do hng v hai
mc ích tng phn mà l c hai: S giáo dc y ch thích hp to nên nhng con
ngi kép luôn ra v em li tt c cho ngi khác, song bao gi cng ch mang
li cho riêng mình mà thôi. Mà nhng s bày t y, vì toàn thiên h u th
c, nên chng la c ai. ó là nhng s nhc công ung phí. T nhng mâu thun
này, ny sinh mâu thun mà chúng ta không ngng cm thy trong bn thân
chúng ta. B t nhiên và con ngi lôi kéo vào nhng con ng tng phn, buc
phi chia ct mình gia nhng xung ng khác bit y, chúng ta i theo mt
xung ng phc hp chng dn ta ti mc ích n cng nh mc ích kia. B chng li
và c bp bênh do d nh vy sut i, chúng ta kt thúc cuc i mà chng tng
hòa hp c vi mình, và chng tng tt cho ta cng chng tt cho ngi
khác.
Rt cuc còn li s giáo dc ca gia ình hay s giáo dc ca t nhiên,
nhng mt con ngi c giáo dng duy ch cho anh ta s tr thành cái gì cho
mi ngi? Có l nu mc tiêu kép mà ta t xut có th hp nht thành mt, thì
khi ct b nhng mâu thun ca con ngi, ta s ct b mt tr lc ln cho hnh
phúc ca anh ta. xét oán iu này, phi nhìn thy anh ta ã hoàn toàn c
ào to; phi tng quan sát các thiên hng ca anh ta, tng nhìn thy nhng
tin b ca anh ta, tng theo dõi bc i ca anh ta; tóm li, cn phi bit
con ngi t nhiên. Tôi cho rng sau khi c tác phm này, mi ngi s tin c
vài bc trong nhng tìm tòi nghiên cu trên. ào to con ngi him hoi y,
chúng ta phi làm gì? Chc hn rt nhiu: ó là ngn cn ng iu gì c làm ht.
Khi vn ch là i ngc gió thì ta i vát; nhng nu bin d và ta mun yên
ch, thì phi buông neo. Hi ngi hoa tiêu tr, hãy cn thn ko dây cáp
lng hoc neo trôi, và tàu b git i trc khi anh nhn ra.
Trong trt t xã hi, ni mi v trí u c ánh du, mi ngi phi c giáo dng
cho v trí ca mình. Nu mt cá nhân c ào to cho v trí ca anh ta mà ra
khi v trí y, anh ta không còn thích hp cho vic gì na ht. S giáo dc
ch hu ích chng nào cnh ng phù hp vi khuynh hng ca các bc cha m; bt
k trng hp nào khác nó là có hi cho hc sinh, dù ch do các thiên kin
nó ã em li cho hc sinh ó. Ti Ai cp, ni ngi con trai buc phi theo
ngh nghip ca cha mình, s giáo dc ít ra cng có mt mc ích chc chn;
nhng, chúng ta, ni ch các th bc là còn li, ni mà con ngi không ngng
thay i th bc, chng ai bit c rng khi giáo dng con trai mình cho th
bc ca nó, liu mình có hành ng chng li nó hay không. Trong trt t t
nhiên, do mi ngi u bình ng, nên khunh hng chung ca h là a v làm
ngi; và ai c giáo dng tt cho a v này thì không th thc hin d các a v
có liên quan n a v ó. Ngi ta d nh cho hc trò tôi làm quân nhân,
giáo s, trng s, iu y ít quan h n tôi. T nhiên vi gi anh ta n vi i
sng con ngi, trc c khuynh hng ca b m. Sng là ngh mà tôi mun dy anh
ta. Ra khi bàn tay tôi, anh ta s chng là pháp quan, binh s, linh
mc, tôi tha nhn iu này; anh ta s là con ngi trc ht; tt c nhng gì
con ngi phi là nh th; anh ta s bit là nh th khi cn, y ht bt k ai
khác; và vn mnh tha h làm anh thay i v trí, bao gi anh cng vn v trí
ca mình. Occupavi te Fortuna atque cepi; omnesque aditus tuos
interclusi, ut ad me aspirare non
posses [19]
.
Vic hc tp ích thc ca chúng ta là hc tp v thân phn con ngi.
Theo
tôi ai trong chúng ta bit chu ng tt hn c các iu hay iu d ca cuc i
này là ngi c giáo dc tt hn c; t ó mà thy rng s giáo dc ích thc
trong các gii hun ít hn là trong luyn tp. Chúng ta bt u hc hi khi
bt u sng; s giáo dc ca chúng ta bt u cùng vi chúng ta; gia s u tiên
ca chúng ta là vú nuôi chúng ta. Bi th t giáo dc c nhân có mt ngha
khác mà ngày nay chúng ta không em li cho t ó na: Nó có ngha là thc
nuôi dng. Varron nói rng Educit obstetrix, educat
nutrix, instituit pedagogus, docet magister [20]
. Nh vy vic giáo dng, s dy d, s giáo dc là ba iu khác nhau trong mc
ích cng nh cô giáo dy tr, gia s và ông thy. Nhng nhng s phân bit
này không c hiu úng; và, c dn dt tt, a tr ch c i theo mt ngi hng dn
mà thôi.
Vy cn phi khái quát hóa các kin gii ca chúng tôi, và cn phi xem xét
trong hc trò ca chúng ta con ngi tru tng, con ngi b t trc mi bin c
ngu nhiên ca i ngi. Nu mi ngi sinh ra gn bó vi mnh t ca mt x s, nu
vn mt mùa kéo dài sut nm, nu ai ny dính líu vi cnh ng ca mình n ni
chng bao gi có th thay i nó, thì phng pháp hin hành có l là tt mt s
phng din nào ó; a tr c giáo dng cho a v ca nó, do chng bao gi ra
khi a v y, nên không th có nguy c gp nhng khó khn trc tr ca mt a v
khác. Nhng, vì tính bin ng ca s th, vì u óc bn chn bt an và hiu ng
ca th k này c mi th h li o ln mi s, ta có th quan nim mt phng pháp
nào vô lý hn là vic dy d mt a tr nh th nó s không bao gi ra khi cn
phòng ca nó, nh th nó s không ngng c gia nhân bao quanh? Nu k bt
hnh y ch bc mt bc trên mt t, nu nó xung ch mt bc thôi, là nó lâm
nguy. Không phi là dy nó chu ng s kh s; ó là tp cho nó cm nhn s kh
s. Mi ngi ch ngh n bo tn con mình; nh th không ; cn dy nó t bo tn
khi là ngi trng thành, dy nó chu ng các òn ca s phn, dy nó không s
giàu sang và nghèo kh, dy nó sng nu cn, trên bng giá min Islande
hay trên núi á nóng bng vùng Malte. Các v tha h phòng nga nó ng
cht, tuy nhiên ri nó s phi cht; và dù cái cht ca nó không phi do s
chm sóc ca các v, nhng s chm sóc này vn s b hiu không úng. Vn là
làm cho nó sng hn là ngn cn nó cht. Sng, không phi là hít th, ó là
hành ng; ó là s dng các khí quan ca chúng ta, s dng các giác quan,
các nng lc, mi b phn ca bn th&acir