EGZEGEZA BIBLIJNA (gr. exegesis wyjaśnienie), stoso-wanie zasad i reguł hermeneutycznych (-> biblijna hermeneuty-ka) w celu wydobycia prawdziwego sensu tekstu biblijnego (-> Biblia II); stanowi zasadniczą dyscyplinę naukową -» biblistyki.

Tak rozumiana e.b. jest zróżnicowana — od form prostych (np. przekład, parafraza, glosa, scholion) przez parenetyczno--katechetyczne (np. kateny, postylle i homilie) aż do analitycz-no-naukowych (np. komentarze, czyli wszechstronny i dobrze udokumentowany wykład tekstu bibl.); po przekładzie oraz ba-daniach filoł. i lit. następuje omówienie zawartych w tekście prawd teol. oraz wydobycie i ukazanie wartości kerygmatycz-nych, a także myśli służących pogłębieniu -*• duchowości reli-gijnej. Podstawą tak rozumianej e.b. jest przekonanie o na-tchnieniu tekstu bibl. (-> natchnienie Pisma świętego).

J. Le Long, Bibliotheca sacra in binos sylhbos distincta [...] omnium fere Sacrae Scripturae editionum ac versionum I-II, P 1709,1723 3 ; Assemani (pas-sim); Quetif (passim); Ceiilier (passim); J.G. Roscnmuller, Historia interpre-lationis libroriim sacrorum in Ecclesia Christiana 1-V, L 1795-1814; E.F. Ro-senmuller, Handbuch fiir die Literatur der biblischen Kritik und Exegese I-IV, Go 1797-1800; G.W. Meyer, Geschichte der Schrifterkldrung seit der Wie-derlterstellung der Wissenschaften I-V, Go 1802-09; E. Reuss, Die GeschiclUe der heiligen Schriften des NT, Brau 1842,18876; L. Diestel, Ceschichte des AT in der christiichen Kirche, Je 1869; E. Reuss, Die Geschichte der Heiligen Schrif-ten des AT, Brau I881,1890 !; L. Vogue, Histoire de la Bibie et de l'exegese bibiiąue jusqu'a nos jours, P 1881; R. Cornely, A. Merk, Introductionis in Sacrae Scripturae iibros compendium, P 1889,1934", 265-300; G. Heinrici, RE VII 718-750; Hurter (passim); E. Mangenot, DB III 612-633; G.H. Gilbert, In-terpretation of tlie Bibie. A Sliort History, NY 1908; K. Fullerton, Prophecy and Aitthority. A Siudy in tlie History of llie Doclrine and Interpretalion of Scripture, NY 1911; Bardenhewer (passim); F. Stingeder, Geschichte der Schriftpredigt. Ein Beitrag zur Geschichte der Schriftpredigt, Pa 1920; E. Mac-Queen Gray, OT Criticism. Its Rise and Progress front tlie Second Century to the Endofthe Eighteenth, NY 1923; A. Durand, DAFC I 760-819, 1811-1841; E. Mangenot, J. Riviere, DThC VII 2290-2343; Cavallera (passim); A. Vaccari, Historia exegeseos, w: Institutiones bibticae, R 1937,19516, I 510-567; J. Bon-sirven i in., DBS IV 561-646; L. Fendt, Exegese und Verkiindigung, ThLZ 73 (1948) 259-266, 74(1949) 321-330; R.M. Grant, The Bibie in the Cliurch. A S/tort History of Interpretation, NY 1948; A. Klawek, Zarys dziejów teologii katolickiej iv Polsce, Kr 1948; J. Szeruda, Zarys dziejów teologii ewangelickiej w Polsce, Kr 1952; P. Auvray, Catholicisme IV 893-898; F. Hesse i in., RGG V 1513-1537; H. Ostergaard-Nielsen, Scriptura Sacra et viva rox, Mn 1957; K.H. Schelkle, Von alter und neuer Auslegung, BZ 1 (1957) 161-177; H. Hopfl, L. Leloir, Introductio generalis in Sacram Scripturam, R 19586, 504-539; R. Schnackenburg, Der Weg der katholischen Exegese, BZ 2(1958) 161-176; J.D. Wood, The Interpretation of the Bibie. Historical Introduction, Lo 1958; R. Schnackenburg i in., LTliK III 1273-1293; G. Mayer, W.E. Gerber, RAC VI 1194-1229; G. van Riet, Ex(gese et reflexion philosophique, EThL 43(1967) 389-404; J.B. Bauer, Der Weg der Exegese des NT, w: Einfiihrung in die Metho-den der biblischen Exegese, Wu 1971, 18-38; J. Schreiner, Zur Geschichte der alttestarnentlichen Exegese. Epochen, Ziele, Wege, w: Einfiihrung in die Metho-den der biblischen Exegese, Wu 1971, 1-17; P. Neuenzeit, Auswirkungen der E.wgese auf den Iteutigen Bibelunterricht oder biblischer Mininiaiisinus im Kommen oder Yergehen?, w: NT und Kirche, Fr 1974, 497-518; J. Drozd, J. Homerski, Historia e.b., WPS I 323-341; R. Kiefler, Was Iteisst das, einen Text zu kommentieren?, BZ 20(1976) 212-216; J. Sandys-Wunsch, On Theory

710

EGZEGEZA BIBLIJNA

and Practice of Biblical Interpretatlon, Journal of the Siudy of the OT 3 (1977) 66-74; F. Crusemann, Alttestarnentliche Exegese und Archeologie Erwdgungen angesichts des gegenwartigen Methodenstreits in der Archdologie Palfistinas, ZA W 91(1979) 177-193.

I. STAROŻYTNOŚĆ - E.b. u swych początków koncentro-wała się nad dalszym formowaniem się tekstu bibl. aż do osta-tecznego ustabilizowania źródeł bibl.; później objęła także in-terpretację źródeł bibl. w wersji zarówno żyd., jak i chrześci-jańskiej.

A. W ŹRÓDŁACH BIBLIJNYCH — pierwsze ślady e.b. dostrze-ga się w księgach ST; jako interpretacja natchnionego tekstu przez późniejszych hagiografów ma ona autorytet wykładu na-tchnionego, a jej twierdzenia dotyczące poznania Boga i drogi do niego mają przywilej bezbłędności ( - • bezbłędność Pisma świętego).

W ST przybiera ona różne formy; interpretacja -> biblijnych tradycji (J,E), powoływanie się na wcześniejsze wypowiedzi ( -* cytaty biblijne i aluzje, np. Jr 26,16-19), -* reinterpretacja istniejących już natchnionych wypowiedzi hagiografów i dosto-sowywanie ich do nowych potrzeb rei. (relecture), nowe lub antologiczne ujęcia (-> antologia czy styl) już przedtem gło-szonych prawd (uczniowie proroccy szkoły np. Izajasza, Ma-teusza, prorocy epigoni, autorzy ksiąg dydaktycznych). Wyni-kiem specyficznych form interpretacji tekstu bibl. są — Pwt, w której daje się zauważyć kazn. sposób aktualizowania sta-rych przykazań (rn.in. -> dekalogu I) z czasów Mojżesza, -> deuteronomiczne dzieło (Joz, Sdz, 1-2 Sm i 1-2 Kri), w którym część dziejów ludu Bożego (Izraela) ujęto pod kątem wierności jahwizmowi (-> monoteizm) i centralizacji kultu, dzieło Kro-nikarza (1-2 Krn, Ezd i Ne), dokumentujące tożsamość wiary i kultu w oparciu o dzieje Izraela, a także Dn, gdzie w formie wyroczni apokalipt. przedstawiono przeszłe i teraźniejsze dzieje Izraela jako zapowiedź realizacji Królestwa Bożego.

Jezus Chrystus i pierwsi chrześcijanie przejęli nie tylko tekst ST, ale także metody jego interpretacji (sens wyrazowy, -> alegorię, ->- midrasz), o czym świadczą nowotest. księgi bibl., w których hagiografowie cytują teksty starotest. lub nawiązują do nich przez aluzje; cytaty te i aluzje wskazują na niektóre zasadnicze różnice w stosowaniu metody egzegetycznej.

L. Venard, DBS V 23-51; W.G. Kummel, Jesus und der judisclie Traditions-gedanke, Z N W 33(1934) 105-130; J. van der Ploeg, Vex(ghe de l'AT dans 1'Epitre aux Hibreux, RB 54(1947) 187-228; G. von Rad, Deuteronomische Sludien, F R L A N T 58, Go 1947,19482; B.M. Metzger, The Fornmlas Intro-ducing Quotations of Scriplure in the NT and the Mishnah, JBL 70(1951) 297--307; C.H. Dodd , According to the Scriplures, Lo 1952; T.W. Manson, The OT in the Teaching of Jesus, BJRL 34(1952) 312-332; J. Dupont , Uutillsation apologetiąue de TAT dans les discours des Actes, EThL 29(1953) 289-327; L. Cerfaus, L'exegise de i AT par le NT, w: liecueil Lucien Cerfaux, Ge 1954, II 205-217; K. Stendahl, The School of Saint Mattllew and Its Use of the OT (ASNU 20), Ph 1954; S. Lyonnet, Saint Paul et l'exigese Juive de son temps, w: Melanges bibltąues en Thonneur de Andre Robert, P 1956, 494-506; E.E. Ellis, PauTs Use of the OT, E 1957; G. von Rad, Die levitische Predigt in den BUchern der Chronik, w: Gesammelte Sludien zum AT, Mn 1958, 248-261; A.C. Sundberg, The OT of the Early Church, H T R 51 (1958) 205-226; A. Gelin, La ąuestiort des relećtures bibliques a Tinterieur d'une tradition vivante, w: Sacra Pagina, P 1959, I 303-315; J. Schmid, Die alttestamentlichen Zitate bei Paulus und die Tlleorie vom Sensus plenior, BZ 3(1959) 161-173; J. A. Fitzmyer, The Use of Explicit OT Quotations in Qwman Literaturę and in the NT, NTS 7(1961) 297-333; B. Lindars, NT Apologetic. The Doctrinal Signifteance of the OT Quotations, Ph 1961; J. Kudasiewicz, Harmonia obydwu Testamentów w świetle najnowszych badań, R T K 10(1963) z. 1, 51-75; R .H. Gundry, The Use of the OT in Saint Matthew's Gospel with Special Reference to the Messianic Hope, NovTestSupl 18, Lei 1967; J. Schreiner, Das wissenschaftliche BemUhen urn das Yerstdndnis des AT, w: Wort und Botschaft des AT, Wfl 1967,19702, 32-51; W. Rothiuchs, Die Erfidlungszitate des Matthausevangeliums. Eine bibllsch-theologische Untersuchung, BWANT 88, St 1969; M. Black, The Christological Use of the OT in the NT, NTS 18(1971) 1-14; J. Kudasiewicz, Jedność dwu Testamentów jako zasada wyjaśniania misterium Chrystusa u' Kościele pierwotnym, RBL 24(1971) 95-109; F .F . Bruce, The Earliest OT In-terpretatlon, OTS 17(1972) 37-52; J. Frankowski, Dlaczego chrześcijaństwo nie wyrzeknie się ST, Znak 24(1972) 216-231; J. Kudasiewicz, Styl antolo-giczny a alegoryczna interpretacja „Pieśni nad Pieśniami", SW i2(1975) 407--418; D.L. Baker, Typology and the Christian Use of the OT, SJT 29(1976) 137-157; F. Dreyfus, Lactualisationa Tinterieur de la Bibie, RB 83(1976) 161--202; B. Lindars, P. Borgen, The Place of the OT in the Formation of NT Theo-logy. Prolegomena, Response, NTS 23(1976) 59-75; J. Homelski, Starotesta-mentalne cytaty w Ewangelii Mt, R T K 24(1977) z. 1, 31-39; E. Kutsch, Von der Aktualitat alttestamentlicher Aussagen flir das Verstandnis des NT, ZTbK 74(1977) 273-290; R.P. Caroll, When Profecy Failed. Cognitlre Dissonance in the Prophetic Traditions of the OT, N Y 1979; S. Springer. Neuinterpretation

711

im AT. Untersucht an den Themenkrelsen des Herbstfestes und der Kdnigspsal-men In Israel, St 1979.

B. OKRES JUDAIZMU — Dzieje e.b. w znaczeniu ścisłym roz-poczęły się po uformowaniu -> kanonu Pisma świętego, okre-ślającego liczbę ksiąg ST i NT. Pierwsi komentowali ST żydzi jako spadkobiercy tradycji Izraela.

W środowisku ąumrańskim (-> Qumran), całkowicie zwią-zanym z ideologią wspólnoty oczekującej objawienia -> Mistrza Sprawiedliwości, częściowo posługiwano się alegorią (np. 6 QCD lub 1 QS 8) oraz parafrazą (np. 1 QS 11-18); wykładu ksiąg prorockich (Iz, Oz, Mi, Ha i So) — z uwagi na ideologicznie tendencyjną aktualizację, która najpełniejszy wyraz znalazła w peszerach ( -* peszer) — nie można zaliczyć ani do właściwych komentarzy, ani do midraszów; do midraszów zbliża się wy-kład 4 QFlor i 1 QapGn. Podobieństwa, jakie zachodzą między egzeget. metodą Hbr, Dz 7 czy Jk a dokumentami qumrański-mi, są przypadkowe i mają źródło w mesj. rozumieniu tekstu ST.

W środowisku rabinackim powstawały kolejne szkoły: -> tan-naitów, amorytów, -> talmudystów i -> masoretów, W 39 księgach uznanych za święte, zwł. w -> Torze, uczeni w Piśmie (a rabini od II w.) szukali zawartej w nich woli Bożej; pierw-szymi komentarzami były tzw. parafrazy aram. (-> Targumy)\ praktyczny sposób komentowania tekstu bibl., przeznaczony dla celów dydaktycznych i mor., zw. -> midraszem, miał 2 pod-stawowe formy: halacha (komentarz do tekstów prawniczych Tory) i -> hagada (komentarz do nieprawniczych tekstów ST). Wypracowane w midraszu zasady hermeneutyczne (Hillel podał ich 7, Ismael ben Elisza powiększył ich liczbę do 13, a do 33 Josse ben Chalafta Galilejczyk), jako obowiązujące w egzegezie rabinackiej, znalazły swój pełny wyraz w Talmudzie, tj. w Misznie (oficjalny zbiór doktryny prawniczej opartej na tradycji i komentarzu do tekstów bibl.) i Gemarze (komentarz uzupeł-niający). Prawdziwie nauk. komentarze, mające dość dużą war-tość filol. i rzeczową, pochodzą dopiero ze średniowiecza i opie-rają się na sensie wyrazowym. Drogę do nich przygotował Saadia ben Josef (zm, 942), gaon akademii w Surze n. Eufra-tem, który przełożył na język arab. i skomentował wg sensu wyrazowego większą część ksiąg ST. Do znakomitszych wykła-dów tekstów ST w XII i XIII w., przedrukowywanych w rabi-nackicli wydaniach Biblii, należą komentarze Rasziego z Troyes (Salomon ben Izaak), Aben Ezra z Toledo (Abraham ibn Ezra) i 3 Kimchich z Narbonne — Józefa oraz jego synów, Moj-żesza i najsłynniejszego z nich Dawida (Radak). Sens wyrazo-wy w interpretacji Biblii przyjmowali również egzegeci •-> ka-raimów, np. Jafet ben Ali (X w.) i Jakub ben Reuben (XII w.).

W czasach hellenist. pojawił się alegor. wykład tekstu bibl., za którego głównych przedstawicieli uważa się Filona z Alek-sandrii (zm. 42) i ->• Akibę ben Josefa (zm. 137). Kierunek filoz. w egzegezie żyd. tego okresu reprezentuje Mojżesz ben Maimon z Kordoby (-> Majmonides), który w wykładzie tekstu bibl. w wielu przypadkach odrzucał sens wyrazowy. Mistyczną metodę interpretacji tekstu bibl. zastosował talmudysta i kabalista Moj-żesz ben Nachman (-> Nachmanides). W sposób mistyczno--teozoficzny interpretowali tekst ST tzw. kabaliści (-> kabała), rozwijający swój kierunek w XII w. w pd. Francji i w Hiszpanii. Za kodeks kabały uchodzi księga Zoftar (wspaniała), będąca ko-mentarzem teozoficznym do Tory. Nawrót do sensu wyrazowe-go nastąpił w okresie odrodzenia, zwł. u Izaaka ben Jehudy z Lizbony (-> Abrabanel), który w swych komentarzach uwzględ-niał również opinie egzegetów chrześcijańskich. Egzegeci żyd. aż po czasy współcz. stosują w swych komentarzach te same nauk. zasady i kryteria, co egzegeci chrześc.; w zależności od szkól egzeget., do jakich się zaliczają, reprezentują kierunek tradycyjny bądź racjonalistyczny.

W. Bacher, Die Agada der babylonischen Amoraer, Str 1878; tenże, Die Agada der Tannaiten I-II, Str 1884-90; tenże, Die Agada der paldstinischen Amoraer I-III, Str 1892-99; tenże, Die exegetisclie Terminologie der jtldischen Traditlonsliteratur, L 1899,1905=; JE III 162-174; G. Aicher, Das AT in der Misclma, Fr 1906; Strack E 95-109; A. Kaminka, EJud IV 619-627; G. Bardy. DThC XII 1439-1456; J. Bonsirven, Exegese alligoriąue chez les rabbins Tan-naltes, RSR 23(1933) 513-541, 24(1934) 35-46; S. Rosenblatt, The Interpreta-

712

lian of the Bibie in the Mlshna, Bal 1935; J. Bonsirven, Exegese rabblniąue et exegżse paulinie/we, P 1939; G.G. Scholem, Les grands courants de la mysti-ąue juive, P 1950; S.W. Baron, J.T. Blau, Judaism. Postbibiical and Talmudic Periods, NY 1954; lionsiryen TR (passim); F. Maass, Von den Ursprilngen der rabbinischen Scltriftauslegung, ZThK 52(1955) 129-161; J. Carmignac, Les ci-tations de i AT dans „La guerre des fils de htmiere contrę les fils de tenebres", RB 63(1956) 234-260, 375-390; R . Bloch, DBS V 1263-1281; R. Loewe, The Jewish Midrashim and Patristic and Scllolastic Exegesis of the Bibie (TU 63), B 1957, 492-514; J. Danićlou, Phi/on d'Alexandrie, P 1958; Moore I - I I I ; A.C. Sundberg, On Testimonies, NovTest 3(1959) 268-281; O. Betz, Offen-barung und Schriftforschung in der Qumransekte, W U N T 6, T 1960; E. Slo-movic, Toward an Understanding of the Exegesis in the Dead Sea Scrolls, R Q 7(1969) 3-15; R. Le Deaut , La tradition juive ancienne et l'exćg£se chretienne primitlve, R H P R 51(1971) 31-50; J .R. Villalón, Sources \etero-testamentaires de la doctrine ąumranienne des deux Messies, R Q 8(1972) 53-63; P. Weimar, Fornien frilhjlidiscller Literatur, w : Literatur und Religion des Frillijudentums, Wu 1973, 123-162; M.H. Goshen-Gotlslein, Christianily, Judaism and Modern Bibie Study, w: Congress Volume, VTSupl 28, Lei 1975, 69-88; E .H. Merrill, Rashi, Nicolas de Lyra and Christian Exegesis, WTJ 38(1975) 66-79; M. Kuchler, FrUhjiidische Weisheitstraditionen. Zunt Fortgang weisheitlichen Den-kens im Bereiclt des friihjildischen Jahweglaubens, Fr 1979; B. Lang, Selmie und Unterricht im alten Israel, EThL 51(1979) 186-201; M.P. Morgan, Pesliarim, Oumran Interpretations of Biblical Books, Wa 1979; J. Neusner, Method and Meaning in Ancient Judaism, Providence 1979; S. Sandmel, Piliło of Alexandria. An Introduction, Ox 1979.

C. OKRES WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKI — W chrześcijaństwie po-jawi) się typologiczny (-> typologia biblijna) sposób rozumienia tekstu ST; hagiografowie NT dostrzegli bowiem, że wydarze-nia, rzeczy lub osoby występujące w tekstach ST były zapowie-dzią wydarzeń, rzeczy i osób nowej ekonomii zbawienia i swe urzeczywistnienie znalazły w Chrystusie i jego Kościele. Treść ST przestała być dla chrześcijan jedynym autorytetem rei. oraz wyłącznym wzorcem myślenia teol. i duchowości rei., gdyż stal się nim Jezus Chrystus i jego nauka akceptująca treść objawie-nia Bożego, lecz udoskonalająca je i wzbogacająca o nowe prawdy.

Ojcowie apost. interpretowali Pismo Św., zwł. ST, w sensie alegor.; nie stworzyli jednak komentarzy bibl. w ścisłym zna-czeniu. Również apologeci wczesnochrześcijańscy II w. (Ju-styn, Teofil, bp Antiochii, Ireneusz, bp Lyonu) posługiwali się Pismem iw., ale w mniejszym stopniu; wielu z nich uważało, iż ST jest starszy niż pisma mędrców oraz poetów gr. i dlatego sądzili, że są w nich zapożyczenia ze ST; w odniesieniu zaś do Chrystusa, zwł. w uzasadnieniu jego mesjańsrwa, sięgali do ale-gor. interpretacji ST.

Herezje tego okresu i walka z nimi odegrały w e.b. znaczną rolę; -> Bazylides, Walentyn i jego uczniowie — Ptolemeusz i Herakliusz, Hegezyp, Marcjon, Papiasz, bp Hierapolis, Tacjan i jego uczeń Rodon oraz in. przeszli do historii egzegezy dzięki swoim pełnym komentarzom bibl., w których stosowali zarów-no alegorię, jak i sens hist. (wyrazowy), oraz ustaleniu zasad hermeneutycznych. Ocalałe fragmenty prac nie pozwalają na ocenę ich dzieł. Zasady egzeget. i komentarze na nich oparte dały dopiero szkoły.

W -*• aleksandryjskiej szkole egzeget., będącej centrum inte-lektualnym Wschodu, wypracowano na zasadach hermeneu-tycznych Filona i gnostyków metodę alegor. interpretacji tek-stu bibl., której reguły podał Klemens Aleks. (Strom. V); Ory-genes w Peri archon przedstawił zasadnicze zręby hermeneutyki bibl.; w Heksapli, która zachowała znaczną wartość dla współcz. -> krytyki biblijnej, dokonał zestawu oryginalnych tekstów bibl. i przekładów gr., stworzył nauk. komentarze i scholiony (krót-kie noty wyjaśniające) do prawie wszystkich ksiąg bibl. (więk-szość zaginęła), a w homiliach dał duszpast. wykład tekstów; Dionizy Wielki napisał komentarz do Koh, a zasady interpre-tacji podał w Peri euangelion; Atanazy Wielki cytował liczne teksty bibl. w pismach teol., a w komentarzu do Ps wyłożył zasady życia duchowego i moralności; Dydym Ślepy w komen-tarzach do ksiąg Pisma iie. stosował zasady Orygenesa, choć w przyjmowaniu sensu alegor. był bardziej powściągliwy — tek-sty ST interpretował w sensie duchowym, szukając w nich za-powiedzi Mesjasza, teksty zaś NT w sensie wyrazowym. Odro-dzenie metody alegor. interpretacji Pisma iw. nastąpiło w V w. dzięki dziełom egzeget. Teofila, a zwł. Cyryla Aleks, (autor ko-mentarza do Iz i 12 proroków mniejszych), który w kornenta-

711

starożytność — EGZEGEZA BIBLIJNA

rzu do J dał wykład doktryny chrześc., a w Peri tes en pneu-mati kai aletteia proskyneseos ukazał jedność między ST i NT.

W szkole palestyńskiej, pozostającej pod wpływem Orygene-sa, znanymi komentatorami byli — Euzebiusz z Cezarei, który preferował sens duchowy, ale teksty Ewangelii komentował w sensie wyrazowym, Euzebiusz z Emesy, Teodor z Heraklei i Epi-faniusz z Salaminy; a z komentatorów kapadockich — Grzegorz Cudotwórca, Bazyli Wielki, którego homilie, zwł. o Heksaeme-ronie i pierwszych 16 rozdz. Iz mają dużą wartość egzeget., Grzegorz z Nazjanzu, posługujący się sensem wyrazowym w pismach przeciw zwolennikom -> arianizmu i -*• apolinaryzmu i cytujący teksty Pisma iw. w sensie alegor., oraz Grzegorz z Nysy, który odwoływał się w wykładzie tekstów bibl. do me-tody alegor., ale w Peri kataskeues anthropu oraz Peri tes hek-saemeru komentował tekst bibl. wyłącznie w sensie wyrazowym.

Inicjator - > antiocheńskiej szkoły egzegetycznej, Lucjan z An-tiochii (zm. 312), nie tylko dał kryt. recenzję tekstu NT, ale. stosując w interpretacji tekstu bibl. sens hist., uchronił egzege-zę od wpływu platonizmu. Twórca szkoły Diodor z Tarsu przyj-mował sens duchowy (theoria) i odrzuca! alegorię, ponieważ nie liczyła się ona z sensem wyrazowym, na którym budował inter-pretację tekstu bibl.; Teodor z Mopsuestii, zwolennik sensu wy-razowego, jest autorem komentarzy, z których w przekładzie łac. zachował się komentarz do Listów Pawła Apostola i znacz-na część komentarza do Ps oraz komentarz do J w przekł. sy-ryjskim; Jan Chryzostom w komentarzach duszpast. do wielu ksiąg Pisma iw. nie precyzując swych zasad hermeneutycznych, komentował tekst bibl. w sensie wyrazowym, podobnie jak Se-werian z Gabali, Asteriusz i Policlironiusz z Apamei. Poczet wybitnych egzegetów Kościoła wsch. zamyka Teodoret z Cyru (zm. 466); zainicjował on tzw. -> kateny, będące zestawem wyjątków z dawnych komentarzy ojców, a które od poł. V w. powoli zaczęły zajmować miejsce bibl. komentarzy. Pierwszą katenę stworzył Prokop z Gazy (zm. ok. 530); gdy synod tru-lański z 692 uznał w kan. 19 interpretację ojców za wiążącą, egzegeci wsch. stracili na znaczeniu.

W Kościele zach. — zarówno w środowisku rzym. (Justyn) jak i afryk. (Tertulian, Cyprian) — e.b. przyjęła orientację dusz-past. i służyła poszukiwaniu w Piśmie iii1. prawd dogm. i mo-ralnych. Pierwszym właściwym egzegetą był Hipolit Rzym., któ-ry w komentarzach do Pnp i Dn stosował sens alegor., choć w Dn niektóre partie tekstu interpretował w sensie wyrazowym; Wiktoryn (bp Petawium) napisał komentarz do Dz w sensie alegor., przejmując wiele myśli od Orygenesa.

Poczet wielkich komentatorów zach. zapoczątkował Hilary z Poitiers, autor komentarzy do Mt, Ps i Job. Metodą alegor. posługiwał się Ambroży, przejmując od Orygenesa 3 sensy Pisma św. — naturalny (wyrazowy), mist. i mor.; w De para-diso rozpoczął komentarz Rdz od sensu wyrazowego, a miejsca trudniejsze tłumaczył w sensie alegor., w komentarzu zaś do Ps wiele treści zapożyczył od ojców wsch., zwł. Bazylego Wielkie-go; jemu przypisywano oparty na sensie wyrazowym, a odzna-czający się twórczą samodzielnością komentarz do 13 Listów Pawła Apostoła, napisany za czasów pap. Damazego (366-384) przez nieznanego autora, zw. od XVI w. -»- Ambrozjastrem. Największy zach. egzegeta wczesnochrześc., Hieronim, interpre-tował tekst bibl. w sensie wyrazowym, z uwzględnieniem sensu tropologicznego (mor.), chociaż przyjmował też sens duchowy (typiczny) i alegor., zwł. przy interpretacji tekstów antropomor-ficznych; zasłużył się on nie tylko przekładami ksiąg protoka-nonicznych ST z tekstu oryginalnego na język łac. i poprawie-niem tłumaczenia NT wg tekstu gr., ale także komentarzami do większej liczby ksiąg ST i NT oraz przepracowaniem i oczysz-czeniem z błędów ->- chiliazmu komentarza Wiktoryna (bpa Pe-tawium) do Ap; oryginalnym postulatem Hieronima było pod-kreślenie konieczności komentowania Pisma in». w oparciu o tekst autentyczny (hebr., aram. i gr.). Komentarze Augusty-na pozostają w ścisłej łączności z ówczesnymi dyskusjami i spo-rami dogm. oraz potrzebami duszpast.; wykład tekstu opierał on na sensie wyrazowym i częściowo ną duchowym lub alegor.,

714

EGZEGEZA BIBLIJNA — starożytność

zwł. przy interpretacji liczb oraz imion bibl.; w traktacie her-meneutycznym De doctrina Christiana, w którym przyjął nie-które zasady interpretacyjne donatysty Tykoniusza, wyłożone w Liber regularum, podał metodyczne wskazówki interpretacji tekstu przyjęte i stosowane w kat. egzegezie zach. aż do końca średniowiecza. Po śmierci Augustyna e.b. straciła w Kościele zach. swą oryginalność, ale pozostała aktywna prawie wiek dłużej niż w Kościele wsch.; do bardziej znanych komentato-rów tego okresu zalicza się m.in. Pelagiusza (zm. 418), autora komentarzy do Listów Pawła (z wyjątkiem Hbr) i Juliana z Eklaneum, zwolenników metod interpretacyjnych szkoły antioch., oraz Kasjodora, który poza komentarzami alegor. do Ps, Listów Pawła, Dz i Ap pozostawił Institutiones divina-rum et humanarum lectionum, omawiające zasady studium Pisma św. i wspominające przy tej okazji dzieła mnicha gr. Hadriana z Antiochii Eisagoge eis tas tlieias gra/as i Eucheriu-sza z Lyonu Formulae spiritualis intelligentiae ad Yeranttm oraz lnstructionum ad Salonium libri duo, a także Juniliusza Afry-kańczyka Instituta regttlaria divinae legis. Komentarz teol. do Job pap. Grzegorza I Wielkiego pt. Moralia, oparty na zasa-dach interpretacji augustiańskiej, powstały dzięki klasztornej praktyce -> czytania Pisma świętego, świadczy o powolnym przejmowaniu e.b. w Kościele zach. przez teologów zakon-nych. Listę zach. komentatorów zamyka Izydor z Sewilli (zm. 636), autor dzieła z pogranicza introdukcji i egzegezy Etymologiae.

W egzegezie okresu patrystycznego broniono jedności oby-dwu Testamentów i akcentowano nadprzyr. treść Biblii. Mimo rozbieżności opinii i poglądów co do interpretacji trudnych fragmentów tekstu bibl. istniała zgodność i jednomyślność w uznawaniu Pisma św. za objawione słowo Boże; domagano się też właściwego studium Biblii-, szkoły aleks. i antioch., mimo odmiennych metod interpretacji, uznawały potrzebę stosowania sensu zarówno wyrazowego, jak i duchowego oraz alegorii; na Zachodzie nie powstały żadne szkoły egzeget., gdyż potrzeby duszpast. zadecydowały, że (poza Hieronimem) egzegezę upra-wiali prawie wyłącznie bpi. Komentowany tekst bibl. stosowali w nauczaniu wiernych głosząc wpierw na ambonie, a dopiero później w pisanych komentarzach.

C.H. Turner, Hastings DB Extra Volume 484-531; tenże, The Early Greek Commentators on the Gospel accordlng lo Saint Matlhew, JTS 12(1911) 99-112; L. Pirot, L'oeuvre exegetique de Theodore de Mopsueste, R 1913; W. Bousset, Jildischer und clirisllicher Scliulbetrieb in Atexandrien und in Ront, Go 1915; H.R. Malden, Saint Ambrose as an Interpreter ofHoly Scriplure, JTS 16(1915) 509-522; R. Nelz, Die theologischen Sehulen der niorgenlandischen Kirchen, Bo 1918; L. Allevi, II ..Didascaleion" di Alessandria. La plu antica unlrerslta caltolica, SC 52(1924) 309-328; A. Souter, The Earliest Commentaries on the Epistles o/Paul, Ox 1927; R. Devreesse, DBS I 1084-1283; E. Stein, Die Alle-gorlsche Exegese des Philo aus Atexandrlen (BZAW 51), B 1929; G. Bardy, DBS II 73-103; tenże, La litterature patristiąue des ,,Quaestiones" et ..Respon-siones" sur TEcriture sainte, RB 41 (1932) 210-236, 341-369, 515-537, 42(1933) 14-30, 211-229, 328-352; H. Schlingcnsiepen, Die Wunder des NT. lVe>:e und Abwege ihrer Deutung in der alten Kirche bis zur Mitte desfiinften Jahrhunderts, Gu 1933; K. Staab, Paulus Konunentare aus der griechischen Kirche aus Ka-tenenhandscliriften gesammelt und herausgegeben, NTA 15, Mr 1933; F.M. Abel, Parallelisme exegetique enlre saint Jeróme et saint Cyrille d'Alexandrie, VP 1(1942) 94-119, 212-230; E.J. Goodspeed, A Hislory of Early Christian Lilerature, Ch 1942; M. Pontet, L'exćgese de saint Augustin predicateur, P 1944; J. Guillet, Les exegeses d'Alexandrie et d'Antioche. Conflit ou nialentendu, RSR 34(1947) 257-302; J. Danićlou, Les divers sens de TEcriture dans la tradition cliretienne primitire, EThL 24(1948) 119-126; L. Cerfaux, Simples reflexlons a propos de l'exegese apostolique, EThL 25(1949) 565-576; J. Danielou, Sacra-mentum futuri. Etudes sur les orlglnes de la typologie biblique, P 1950; H. de Lubac, Histoire et esprit. L'intelligence de TEcriture d'apris Origene, P 1950; A. Penna, Prlncipl e caratteri delTesegesi di san Girolamo, R 1950; A. Kerrigan, Saint Cyril of Alexandria. Interpreter of the OT (Analecta Biblica 2), R 1952; J.B. Bauer, Authentische Schrifterklcirung durcll die Kirchenyater, BuLit 24 (1956) 23-26; W. Telfer, The Fourth Century Greek Fathers as Exegetes, HTR 50(1957) 91-105; H. de Lubac, A propos de Tallegorie chritienne, RSR 47(1959) 5-43; J. Danielou, Recherche et tradition cliez les peres du 11' et du III' siecles, N R T h 104(1972) 449-461; O. Kuss, Zur Hermeneutik Tertulllans, w; Schriflaus-legung. Beilrage zur Hermeneutik des NT und im NT, Mn 1972, 55-87; W.H.C. Frend, The OT in the Age of the Greek Apologists AD 130-180, SJT 26(1973) 129-150; L. Bieler, La transmission des peres latins en Irlande et en Angleterre a Tepoque prescolastique, SE 22(1974) 75-84; J. Reuss, Erangelien-Erkldrungen vom 4. bis 9. Jahrhundert in der griechischen Kirche, w: NT und Kirche, Fr 1974, 476-496; H.W. Kuhn, Jesus ais Gekreuzigter in der friiltchristliclien Ver-kttndigung bis zur Mitte des 2. Jahrhunderts, ZTliK 72(1975) 1-46; R. Lorenz, Zwólf Jahre Augustinusforschung (1959-1970), T h R 40(1975) 1-41, 97-149, 227-261; K. Romaniuk, Biblia u ojców Kościoła a ojcowie Kościoła u- studium Biblii. R T K 22(1975) z. 1, 65-74; N.R.M. dc Lange, Origen and the Rabbi:

715

on the Hebrew Bibie, StPatr 14(1976) 117-121; J. Patout Burns, The Economy of Sahation. Two Palristic Traditions, ThS 37(1976) 598-619; M. Simonctti, Notę sulTesegesi veterotestamentaria di Teodoro di Mopsuestia, VeCh 14(1977) 69-102.

II. ŚREDNIOWIECZE - W przeciwieństwie do Kościoła wsch., w którym posługiwano się e.b. w duchu tradycyjnym, w Kościele zach. nastąpiło znaczne jej zróżnicowanie.

A. W KOŚCIELE WSCHODNIM — w e.b. wyróżnia się 3 główne ośrodki (gr.-bizant., nestoriański i monofizycki).

1. Środowisko b i z a n t y j s k i e — cechuje tradycjonalizm, czego wyrazem są komentarze i scholiony oparte przeważnie na cytatach zaczerpniętych z ojców Kościoła. Ponieważ egze-geci nie znali języka hebr., posługiwali się LXX recenzji heksa-plarnej, mającą jednak w rezultacie tekst niejednolity, bo po-prawiany tekstem przedheksaplarnym i późniejszymi recenzjami Hezychiusza z Aleksandrii i Lucjana z Antiochii. Nie ustalono też ostatecznie liczby ksiąg, przyjmując jednak za święte i kan. te, które zawierał spis 47 kan. III synodu kartagińskiego (397), odpowiadający zatem -»• kanonowi Pisma świętego, ustalonemu później na Soborze Tryd. (1546). Do najbardziej znanych ko-mentatorów należeli — w VI w. Olimpiodor, diakon aleks., i Ekumeniusz, w VII w. Andrzej z Cezarei i Atanazy z Synaju, w VIII w. Jan z Damaszku, w IX w. patriarcha Focjusz, w XI w. Teofllakt z Ochrydy i Eutymiusz Zigabenos, w XIII w. Nicefor Blemmydes, w XIV w. Teodor z Melitene i w XV w. Marek z Efezu. W XIII-XV w. jako komentarze pojawiały się wyłącz-nie kateny ( - • bizantyjska teologia II 1).

2. Środowisko n e s t o r i a ń s k i e — pozostało wierne zasadom interpretacyjnym i kierunkowi Teodora z Mopsuestii (czołowe-go interpretatora); po zamknięciu szkoły w Edessie (489) więk-szość mistrzów i uczniów przeniosła się do Nisibis (pd.-wsch. Turcja); e.b. uprawiano również w in. miastach pers. — centrach życia intelektualnego (np. Arbela, al-Hira, Kaszkar, Seleucja--Ktezyfont) oraz w szkołach monastycznych. Aktywność egze-get. tego środowiska ujawniła się w komentarzach, katenach i tzw. -> quodlibetach. Komentowano tekst przekładu syr. Peszitty, a potem syr. przekład tekstu heksaplarnego LXX, ja-ki dał 615-617 Paweł z Teli. Ebedjesu, metropolita Nisibis (zm. 1318), który pozostawił spis pisarzy nestoriańskich oraz wykaz ich dzieł, napisał komentarze do ksiąg ST i NT (nie zachowały się); poza tym dokonywano przeważnie przekładów syr. daw-nych dzieł ojców. W e.b. VI-XV w. zasłużyli się poza Ebed-jesu: Narses z Nisibis (zm. 502), rektor tamt. szkoły, autor wielu komentarzy do ksiąg ST, Iszo'dad z Merw, bp Hedatta (zm. ok. 850), którego komentarze do ST i NT zawierały wiele wyjątków z dziel ojców, zwl. Teodora z Mopsuestii i in. pisarzy nestoriańskich, oraz Abu'l Faradż Abdallah (Ibn at-Tajjb, zm, 1043), który na język arab. przełożył Diatessaron i napisał arab. komentarz do ST i NT pt. Raj chrześcijan.

3. Środowisko m o n o f i z y c k i e — jest zróżnicowane przez odrębny rozwój e.b. w Kościele koptyjskim (i związanym z nim etiopskim), jakobickim i ormiańskim. Kościoły te uznawały ten sam kanon Pisma Św., do którego włączyły także niektóre staro-test. -*• apokryfy (I), a ponadto pisma apostolskich ojców (1 i 2 List Klemensa Rzym., Konstytucje apostolskie. List Barnaby i Pasterza Hermasa).

W Kościele koptyjskim powstawały także komentarze i prze-kłady pism ojców. Bogatsza, choć równie mało znana i nie oprać., jest egzeget. literatura Kościoła orm., w którym 410 Mesrop wraz ze współpracownikami dokonał przekładu syryj-skiej Peszitty na język orm.; przekład ST poprawiono 432 wg tekstu heksaplarnego LXX, a NT wg tekstu gr.; do X w. ko-rzystano z komentarzy ojców w języku gr. i syr.; oryginalne komentarze stworzył m.in. Grzegorz z Narek (zm. 1003), Nerses, abp Tarsu (zm. 1198), Jan Wanakan (zm. 1250) i Grze-gorz z Tatew (zm. 1411).

Bardziej aktywny w e.b. okazał się syr. Kościół jakobitów dzięki komentarzom w języku syr. i arab. opartym na tekście Peszitty oraz na przekł. heksaplarnym LXX — filokseniańskim i harkleńskim (-> Biblia IV A 3,3), które w przeciwieństwie do

711 715

Peszitty zawierały wszystkie kan. księgi NT. Do wybitniejszych egzegetów jakobickich należą — Daniel z Salah (VI w.), Jakub, bp Edessy (zm. 708), Mojżesz bar K.efa (zm. 903), Dionizy bar Salibi, bp Marasz (zm. 1171), i najsłynniejszy z nich Abu'l Faradż (zm. 1286).

P. Sukias Sonia], Quadro delia storia letleraria di Armenia, Ve 1829; K.F . Ncumann, Geschichte der armenischen Literatur, L 1836; R. Duval, Anciennes litteratures chriticnnes. La litterature syriaąuc, P 1 8 9 9 , 1 9 0 7 2 5 - 7 7 ; Krum-bacher 122-125, 210-216; G. Graf, Die christlicli-arabische Literatur bis zutn frdnkisclten Zeit, Fr 1905; A. Baumstark, Das christlicli-arabische und das dtliiopische Schrifttum II, L 1911; Baumstark SL (passim); Efrem II Rahmani , L'et u de de l'Ecriture sainte dans 1'Egtise syrienne d'Antioclie, Charfeh 1924; G. Graf, Exegetisclie Schriften zum NT in arabischer Sprache bis zum 14. Jalirhundert, BZ 21(1933) 34-40; Beck (passim); R.A. Greer, The Use of Scripture in the Nestorian Controversy, SJT 20(1967) 413-422; L.W. Barnard, The Use of the Bibie in the Byzantine Iconoclastic Controrersy, T h Z 31(1975) 78-83.

B. W KOŚCIELE ZACHODNIM — wiedzę teol. identyfikowano ze znajomością Pisma Św.; studium Biblii rozpoczynano już w szkołach par. i katedralnych w zakresie 7 sztuk wyzwolo-nych, a e.b. uważano za szczyt formacji intelektualnej.

1. Wiek VIII-XI — W tym okresie ściśle trzymano się egzegezy ojców, popularyzując komentarze Ambrożego, Hiero-nima, Augustyna i Grzegorza I Wielkiego i opracowując tzw. breviaria ich dzieł. Działalność egzeget. zmierzała do budowa-nia i pogłębiania duchowości chrześc. przez recytacje psalmów i kantyków bibl., wygłaszanie homilii i pisanie postylli; stąd w komentarzach często ograniczano się do interpretacji tekstów liturg. zaczerpniętych przeważnie z Rdz, Ps, Mt, Listów Pawła Apostoła, Pnp i Ap; z braku znajomości języków bibl. (hebr., aram., gr.) interpretowano tekst wg -> Wulgaty w sensie alegor. (mist.) i duchowym (typicznym); jedyną skrupulatnie przestrze-ganą regułą hermeneutyczną stało się dążenie, by komentarz danego tekstu nie był sprzeczny z tymi tekstami Pisma iw., których sens był jasny. Do najbardziej znanych komentatorów należą — Beda Czcigodny (zm. 735), w którego dziełach zawarta jest bogata tradycja egzeget. wieków poprzednich, Alkuin, któ-ry poprawił tekst łac. ST i NT (recenzja Alkuina), Raban Maur oraz jego uczeń Walafryd Strabo, a także autorzy katen — Jan Szkot Eriugena, który dzięki znajomości języka gr. udostępnił komentarze bibl. ojców wsch. z zakresu mistyki, i Remigiusz z Auxerre (zm. 908); znaczną rolę w e.b. tego okresu odegrały również szkoły klasztorne (np. Cluny) i katedralne (np. Char-tres i Reims).

2. Wiek XII-X1II — Biblia, pozostając nadal na usługach duszpasterstwa i duchowości chrześc., stała się przedmiotem studium nauk.; zwykłe czytanie (lectio divina) i wyjaśnianie trudnych terminów lub zwrotów (->• glosy) przerodziły się w badanie tekstu w celu wyjaśniania różnych zagadnień teol. {quaestiones de divina Pagina).

Teologowie i egzegeci nie zadowalali się już cytowaniem ojców, lecz opierając się na tekstach bibl., przeprowadzali do-wodzenie rozumowe za lub przeciw badanej kwestii, w poszu-kiwaniu prawdziwego sensu Pisma świętego (->- biblijna her-meneutyka II 1); nie podważając autorytetu ojców, podkreślali częsty u nich brak jednomyślności czy błędną interpretację, stwierdzając, że nie doceniali sensu wyrazowego. Świadomi, że teksty Pisma iw. budzą wiele wątpliwości (zwł. natury hist.), zapoczątkowali oni badania zasad hermeneutycznych dotyczą-cych sensu wyrazowego, duchowego, alegorii i kontekstu; przy opracowywaniu zasad kryt. zaczęli zwracać uwagę na koniecz-ność wnikania w intencję autora natchnionego oraz badania celu napisania dzieła i doboru szaty lit.; akcentowali także konieczność solidnego przygotowania duchowego i mor., zwł. pilność, gorliwość i pokorę w nieustannym badaniu tekstu. Wybitnymi komentatorami XII w. byli — Anzelm z Laón, Rupert z Deutz, P. Abelard, Piotr Lombard, a z paryskiej szkoły klasztornej Święty Wiktor (-> wiktoryni), Hugon, Ry-szard i Andrzej, których program kontynuowali Piotr Come-stor, Piotr Kantor i S. Langton, autor podziału tekstu ksiąg ST i NT na rozdziały; niezależnie od nich rozwijał się kierunek mist. interpretacji, który reprezentuje Bernard z Clairvaux oraz

711

średniowiecze — EGZEGEZA BIBLIJNA

kierunek duchowy reprezentowany przez Joachima z Fiore. W XIII w. badania e.b. koncentrowano głównie na wydz.

teologii uniw. paryskiego i w tzw. studiach gen. wielkich miast eur., m.in. w Oksfordzie, Bolonii i Tuluzie; uprawiali je przede wszystkim -*• dominikanie i -»• franciszkanie. Ponieważ egze-getą (magister in Sacra Pagina) był zawsze teolog (magister theologiae), w tzw. glosariach (glossa ordinarid), repertoriach alfabetycznych (summa dictionum) i krótkich objaśnieniach trud-niejszych terminów bibl. (distinctiones) poruszano przede wszy-stkim zagadnienia z zakresu teologii dogm. i mor. dla celów katechet. i kazn.; postylle natomiast nadal pozostały głównym popularnym środkiem szerzenia znajomości Biblii. Względy teol. spowodowały wzrost zapotrzebowania na słowne i rzeczowe

konkordancje biblijne. Wszelkie komentarze i dowodzenia teol. opierano na łac. wersji Pisma iw.; tekst Vg porównywano z tekstem oryginalnym ST (yeritas hebraica), ograniczając uwagi kryt. tylko do stwierdzenia rozbieżności; przekonanie o -> bez-błędności Pisma św. oraz stosowanie niektórych zasad dialektyki arystotelesowskiej stanowiły podstawę ówczesnej hermeneutyki bibl., w której spośród 3 sensów bibl. preferowano wyrazowy; dobre komentarze teol. owego okresu charakteryzuje — uwzględ-nianie ducha, w jakim św. księgi pisali hagiografowie, prze-świadczenie, że Pismo św. zawiera prawdy o Chrystusie i Ko-ściele, odwoływanie się przy tekstach trudnych do miejsc para-lelnych, z których tworzono florilegia, oraz powoływanie się na interpretację ojców Kościoła, zwł. przy wykładzie tekstów trudniejszych; zrozumienie potrzeby i sensu znajomości filolo-gii bibl., składni i analizy kryt. spowodowało specjalizację i od-graniczenie studium bibl. od teol. oraz stało się punktem wyj-ścia późniejszych badań nad -> biblijnymi rodzajami literacki-mi. E.b. tego okresu nie była jednolita; na jej wieloaspektowy charakter i rozwój w dużym stopniu wpłynęły ówczesne ruchy reformistyczne (np. -> katarowie, -* waldensi). Pełny rozkwit nastąpił dzięki wielkim teologom, jak Hugon z Saint-Cher OP, autor postylli i pierwszej lac. konkordancji, Bonawentura, To-masz z Akwinu (autor słynnego komentarza do Ewangelii — Catena aurea), Albert Wielki, Piotr z Tarentaise OP, Mikołaj z Gorham OP, P. 01ivi OESA, Mateusz z Aquasparty OESA, Idzi Rzym. OESA, Mikołaj z Liry OFM, autor postylli opartej na interpretacji wyrazowej tekstu bibl. z licznymi zastosowania-mi praktycznymi (moralitety), i Eckhart OP, który wykład tek-stu bibl. oparł na sensie duchowym.

W późnym średniowieczu w e.b. ograniczano się tylko do postylli i glos; nowością tego okresu są medytacje bibl., uprzy-stępniające treść Pisma iw., -> Biblie ubogich oraz interpretacje mistyczne; do reprezentantów należą m.in. — Ludolf z Sakso-nii, Piotr z Ailly, J. Gerson, Paweł z Burgos, A. Tostado, Dio-nizy Kartuz i Jakub z Walencji OESA. W Polsce zaczęły poja-wiać się przekłady Pisma iw., zwł. Psałterza oraz Ewangelii. Pierwszymi komentatorami Pisma iw. byli Mateusz z Krakowa (zm. 1410), autor komentarza do Rz, Koh i Pnp, oraz B. Hes-se (zm. 1456), autor komentarza do męki Pańskiej wg Mt i prawdopodobnie komentarza do Mt (przypisywany Janowi Kantemu).

Pod koniec późnego średniowiecza rozwinął się w e.b. kie-runek human., który zapoczątkowali L. Valla i G. Manetti.

G. Eisler, De medii aevi thcologia exegetica, Gó 1855; S. Berger, Histoire de la Vulgate, P 1893; C.H. Turner, Hastings DB Extra Volume 484-531 ; H. Denifle, Die abendlandisclien Schriftausleger bis Luther iiber justitia Dei (Rom. 1,17) und justificatio, Mz 1905; J.B. Hablitzel, Hrabanus Maurus. Ein Beitrag zur Geschichte der mittelalterischen Exegese (BSt 11,3), Fr 1906; H. Labrosse, Oeuires de Nicolas de Lyre, E tF 19(1908) 41-52, 153-175, 368-379; Manitius (passim); P. Mandonnet , DB II 1463-1482; H. Pope, Saint Thomas as an Interpreter of Holy Scripture, Ox 1924; A. Vaccari, Esegesi antica ed esegesi tutora, Bb 6(1925) 249-274; A. Kleinhans, De studio Sacrae Scripturae in Ordine Fratrum Minorum saeculo XIII, Ant 7(1932) 413-440; A. Vaccari, San Albeno Magno e Vesegesi medievaie, Bb 13(1932) 257-272, 369-384; J .M. Voste, Sanctus Albertus Magnus Sacrae Paginae magister, R 1932; F. Cayre, Patrologie et histoire de la tlteologie, P 1933; H.H. Glunz, History of the Vul-gate in Englandfrom Alcuin to Roger Bacon, C 1933; A. Kleinhans, Der Stu-diengang der Professoren der Heiligen Schrift in 13. und 14. Jalirluindert, Bb 14 (1933) 381-399; G. Pare, A. Brunet, P. Tremblay, La renaissance du Xli' sićcle. Les ecoles et 1'enseignement, P 1933; A. Vaccari, San Tommaso e Lutero nella storia dell'esetesi, CivCat 86(1935) vol. 2, 561-575, vol. 3, 36-47; H. Rost,

718

EGZEGEZA BIBLIJNA — średniowiecze

Die Bibel in i Mittelaller. Beilrdge zur Geschichte und Bibllograpliie der Dibel, Au 1939; Slegmuller RB (passim); M. Grabmann, Ungedruckle exegetische Schriften von Dominikanerllieohgen des 13. Jahrhunderts, Ang 20(1943) 204--218; C. Spicą, Esąuisse d'une histoire de Texegise laline au moyen-age, P 1944; P. Dempsey, De principiis exegeticis saneti Bonaventurae, R 1945; J . von der Ploeg, The Place of Holy Scripture in the Theology of Saint Thomas, Th 10 (1947) 398-422; Smalley (passim); P. Dumonlier , Saint Bernard et la Bibie, P 1953; M.L.W. Laistner, Sonie Early Medleval Commcntaries on the OT, HTR 46(1953) 27-46; J. Leclercii, Ecrits monastigues sur la Bibie aux XI'--XIII' sttcles, MSt 15(1953) 95-106; M.D. Chenu, La thiologie au Xli' slicle, P 1957; H. de Lubac, Exegese medi£vale. Les ąuatre sens de TEcriture I-IV, P 1959-64; S.H. Siedl, Thomas von Aquin und die tnoderne Exegese, ZKTta 93(1971) 29-44; L. Elders, Les rapports entre la doctrine de la prophitie en Saint Thomas et le „Guide des Egarćs" de Malmonide, D T h P 78(1975) 449-456; C. Stanclifle, Early „Irish" Biblical Exegesis, StPalr 12(1975) 361-370; S. Wielgus, Rćpertoire de cotnmentaires bibliąues polonais du moyen-dge, Bulletin de recherches de 1'Institut de la Culture Mćdićvale 1(1975) 12-14.

III. OKRES NOWOŻYTNY - Związany z renesansem pęd do zapoznawania się z dziełami literatury staroż. spowodo-wał w e.b. ogólną tendencję studiowania Biblii w wersji orygi-nalnej i dokładnego zaznajamiania się z biblijnymi języka-mi; wynalezienie druku ułatwiło szerszy dostęp do tekstu Pisma iii', w językach oryginalnych i staroż. przekładach (-> Biblia IV A); dzięki zaś -> reformacji uświadomiono sobie koniecz-ność gruntownej i nauk. znajomości tekstu św.; czynniki te za-decydowały o wielokierunkowym rozwoju biblistyki.

A. NAUKI POMOCNICZE — W zakresie filologii bibl. i krytyki tekstu zasłużyli się — J. Reuchlin (zm. 1522), Eliasz Lewita (zm. 1549), J. Buxtorf St. (zm. 1629) i Mł. (zm. 1664), Bernard de Montfaucon OSB (zm. 1741), P. Sabatier (zm. 1742), A. Schultens (zm. 1750), B. Kennicott (zm. 1783), Ch.F. Houbi-gant COr (zm. 1783), R. Holmes (zm. 1805), G.B. de Rossi (zm. 1831) i J. Parsons (zm. 1847). Pierwsze poliglotty wydali — kard. F. Ximenes (1514-17), Arias Benito (1569-72), J. Morin (1628-45) i B. Walton (1654-57). Pierwszych tłumaczeń ST z tekstu oryginalnego dokonali-- kard. Idzi z Viterbo (zm. 1532), P. Fagius (zm. 1549) i S. Castellion (zm. 1563); Vg poprawio-ną wg tekstów oryginalnych wydał Isidorio Clario (1542 i 1557), a pol. przekład z Vg, poprawiony tekstem oryginalnym, dał J. Wujek (zm. 1597). Introdukcję bibl. jako nową dyscyplinę w biblistyce zapoczątkowali — S. Pagnini (zm. 1541) i Sykstus ze Sieny (zm. 1569), a rozwijali ją — A. Salmerón (zm. 1585), Robert Bellarmin (zm. 1621), J. Bonfrere (zm. 1642), A. Rivet (zm. 1651), Morin (zm. 1659) i A. Calov (zm. 1686). Nowy etap nastąpił w e.b. dzięki krytyce lit. podjętej przez kat. bi-blistę A. Masitisa (zm. 1573) i protest. I. de La Peyrere'a (zm. 1676), którzy dali początek nowej hist.-kryt. metodzie interpre-tacji; za jej ojca uważa się R. Simona COr (zm. 1712), dzięki jego pracom, zwl. Histoire critiąue de texte, des versions et des commentateurs du VT (P 1678), Histoire critiąue du texte du NT (Ro 1689) i Nouvelies observations sur le texte et les versions du NT (V 1695); zwalczali ją ze strony kat. m.in. J.B. Bossuet (zm. 1704), a z protest. J. Clericus (zm. 1736) i J.G. Carpzow (zm. 1767); ideę Simona, który nie stworzył szkoły rozwijającej jego myśli, przejęli i kontynuowali ze strony kat. — A. Calmet OSB (zm. 1757), J.N. Schaeffer SJ (zm. 1790) i H. Goldhagen SJ (zm. 1794), a ze strony protest. J.A. Turretini (zm. 1737). Prekursorami in. nauk pomocniczych, jak geografia i archeolo-gia bibl., są — A. Ortelius (zm. 1598), Arias Benito, S. Bochart (zm. 1667) oraz nawrócony żyd B. Ugolini (zm. 1769), który wydał Thesaurus antiąuitatum sacrarum (I-XXXIV, Ve 1744-69), umieszczając w nim m.in. tłumaczenie niektórych traktatów z Talmudu oraz midraszów.

B . KOMENTARZE — stanowiące e.b. w ścisłym znaczeniu po-wstawały w tym okresie tak w Kościele kat., jak i w Kościo-łach protestanckich.

1. K a t o l i c k i e komentarze miały swój okres rozkwitu do 1650, m.in. dzięki dekretom Soboru Tryd. dotyczącym Pisma św. (EB 42-57); pisali je - A. Masius (zm. 1573), C. Jansen St. z Gandawy (zm. 1576), J. de Maldonado (zm. 1583), A. Sal-merón (zm. 1585), F. de Ribera (zm. 1591), Francisco de To-ledo (zm. 1596), W. Estius (zm. 1613), Robert Bellarmin, Kor-neliusz a Ląpide (zm. 1637), J. de Pineda (zm, 1637), G.S.

711 719

Menochio (zm. 1655) i J. de la Haye (zm. 1661); w Polsce zaś - W. Wróbel (zm. 1537), autor komentarza do Ps, Mateusz z Kościana (zm. 1545), interpretujący Ps i księgi proroków z tekstu oryginalnego, Wojciech z Nowego Pola (zm. 1559), który dał pierwszą w Polsce i upowszechnioną w Europie teo-logię bibl. Scopus biblicus Yeteris et Novi Testamenti (Kr 1553, An 16599), i P. Skarga SJ (zm. 1612), który nie zostawił wpraw-dzie komentarzy, ale bogatą w cytaty Pisma Św., przeważnie wg własnego przekładu, spuściznę kaznodziejską.

W 1650-1880 nastąpił okres stagnacji i defensywnej formy interpretacji Pisma św. Reprezentują go - Bossuet (zm. 1704), Bernardyn z Picquigny (zm. 1709), A. Noel (zm. 1724) i Calmet.

2. P r o t e s t a n c k i e komentarze mają charakter polem.; przyjęcie wiary w usprawiedliwienie tylko przez łaskę, prze-akcentowanie nadprzyr. charakteru Biblii z zasadą sola Scrip-tura oraz interpretowanie Pisma iiv. na podstawie osobistego oświecenia wewn. przez Ducha Świętego, przy równoczesnym odrzuceniu nieomylności autorytetu nauczycielskiego urzędu Kościoła, spowodowały, że e.b. weszła na drogę pietyzmu i pseudomistycyzmu lub racjonalizmu. Początkowo komenta-torami Pisma iif. byli twórcy reformacji — M. Luter, autor komentarzy o charakterze kazn. do Rdz, Ps, Rz, Hbr, Ga i Mt, Ph. Melanchton, który stworzył scholiony (aimotationes) do Mt, J, Kol i Rz, oraz J. Kalwin, komentator Pięcioksięgu, Ps, Iz i całego NT z wyjątkiem Ap; ich kontynuatorami byli m.in. T. Beza (krytyk tekstu), J. Drusius (zm. 1616) i L. de Dieu (zm. 1642). Dorobek egzegetyczny w zakresie ST był w tym okresie bardzo ubogi; w XVII-XVIII w. zasada sola ratio do-prowadziła w e.b. do negacji wszystkiego, co przekracza po-znanie rozumu ludzkiego. H. Grotius przez swe Aimotationes do całego ST i części NT otwarł drogę racjonalizmowi. J. Coc-cejus, interpretując cały ST w sensie typicznym, stał się ojcem figurystów. Do pietystycznego kierunku interpretacji Biblii ów-czesne zasady krytyki tekstu i krytyki lit. zaczęli wprowadzać A.H. Francke, J.A. Bengel, C. Benedict i J. David, dla janseniz-mu I.L. le Maistre de Sacy; zwolennikiem interpretacji Biblii wg zasad romantyzmu był m.in. J.G. Herder. Idee oświecone-go racjonalizmu do e.b. przeszczepił B. Spinoza, a kontynuato-rami byli - we Francji Voltaire, w Anglii D. Hume, J. Toland, A. Collins (zm. 1729), M. Tindal i H.J. Bolingbroke, w Niem-czech zaś Ch. Wolff i G.E. Lessing; kierunek racjonalistyczny w badaniach dotyczących historyczności przekazów bibl., zwł. ewangelicznych w odniesieniu do postaci Jezusa, zapoczątko-wali — H.S. Reimarus oraz główny twórca racjonalizmu bibl. J.S. Semler, których poglądy stały się punktem wyjścia rady-kalnego kierunku -> Leben-Jesu-Forschung.

F. Kattenbusch, Von Schtelermacher zu Ritschl, Gie 1892, 18933 (pt. Die deutsche erangelische Theologie seit Schteiermacher, Gie 19244 ,19346); D. Gla, Syslematlsch geordnetes Repertorium der katllollscli-theologischen Literatur welche in Deutschland, Osterreich und der Schweiz seit 1700 bis zur Gegenwart erscliienen ist I-II, Pa 1895-1904; A. Schweitzer, Geschichte der Leben-Jesu--Forscliung, T 1906,19516; tenże, Gescliichte der paulinisclienForschung,T 1911, 1933J; F. Stummer, Die Bedeutung Richard Simons ftir die Pentateuchkritik, Mr 1912; M.J. Lagrange, Le sens du christianisme d'apr$s Texćgdse allemande, P 1918; J. Coppens, Histoire critiąue des livres de TAT, P 1938,I9433 ; L. Va-ganay, L'exćgese tnoderne et contemporaine du NT, w: Initialion blbllqlte, P 1939, 317-324; A. Vincent, L'exegese tnoderne et contemporaine de I'AT, w: Initialion biblique, P 1939, 304-317; A. Ben, La Compagnla di Gesu e gli sludi biblici, w: Collezione „La Compagnla di Gesu e le scienze sacre", R 1941, 115-143; A. Molien, D T h C XIV 2094-2118; J. Coppens, La criliąue du texte hibreu de TAT.. Ses origines modernes, ses orientatlons rćcentes, ses reg les prlncipales, Bb 25(1944) 9-49; S. Garofalo, Gli umanisti del secolo XV e la Bibliia, Bb 27(1946) 338-375; S. Schmidt, Dc protestantium exegesipneumatica, VD 25(1947) 12-32, 65-73; T.A. Collins, Cardinal Cajelan's Fundamcntal Bi-blical Principtes, CBQ 17(1955) 363-378; J. de Savignac, Un nouveau progris dans la redicou verte de Lutlier, Scriptorium 9(1955) 274-278; Kraus GAT (passim); J. Steinmann, Richard Simon et les origines de Texćgise biblique, Bg 1960; C. Ccstrich, Zwingli ais Theologe. Glaube und Gcist belm zUriclien Re-

formator, Z 1967; F. Busser, Das kathollsclie Zwlnglibild von der Reformation bis Gegenwart, Z 1968; H. Karpp, Der Beitrag Kepplers und Galilcls zuni neuzeitlichen Scliriftverstdndnis, ZThK 67(1970)40-55; G.G. Krodoi, Erasmus— Luther. One Theology, One Method, Two Results, CTM 41(1970) 648-667; O. Kuss, Ober die Klarheit der Sclirift. Hlstorische und hermeneutische Ober-legungen zu der Kontroverse des Erasmus und des Lutlier Uber den freien oder versklavlen Witten, T h G 60(1970) 273-321; H.W. Frei, The Ecllpse of Biblical Narrative. A Study Eighteenth and Nineteenth Century Hermeneutlcs, N H

1974; H. Martin, LT.criture dam la prćdication au XVC sliele, EThR 50(1975) 273-286.

IV. CZASY NAJNOWSZE - Wszechstronny rozwój nauk bibl., tak pod względem teor. jak i duszpast., dokonał się nie tylko w łączności z nauczycielskim urzędem Kościoła, ale również niezależnie od jego autorytetu.

A . POZA NAUCZYCIELSKIM URZĘDEM KOŚCIOŁA — biblistyka rozwija się zarówno pod wpływem badań nauk., jak tez w związku z próbą wyjaśniania problematyki za pomocą niektó-rych koncepcji filozoficznych.

1. W n a u k a c h p o m o c n i c z y c h — obejmujących m.in. filologię (-»• biblijne języki), literaturę pozabibl., historię, reli-gioznawstwo, ->• geografię biblijną i topografię, archeologię Palestyny i staroż. krajów Bliskiego Wsch. (-> archeologia bi-blijna), początkowo przeważał krytycyzm o nastawieniu skraj-nie racjonalistycznym; dzięki dążeniom do obiektywizmu nauk. rozpoczęła się współpraca międzywyznaniowa, do której przy-stąpili również uczeni kat. we wszystkich prawie dziedzinach nauk pomocniczych.

W filologii bibl. i badaniach tekstualnych szczególnie zasłu-żyli się m.in. — W. Gesenius (zm. 1842), K. Lachmann (zm. 1851), K. Tischendorf (zm. 1874), H.G.A. Ewald (zm. 1875), J. Olshausen (zm. 1882), E. Hatch (zm. 1889), P.A. de Lagarde (zm. 1891), F.J.A. Hort (zm. 1892), S. Baer (zm. 1897), B.F. Westcott (zm. 1901), S. Mandelkern (zm. 1902), F. Blass (zm. 1907), J. Wordsworth (zm. 1911), E. Nestle (zm. 1913), Ch.D. Ginsburg (zm. 1914), H. von Soden (zm. 1914), C.R. Gregory (zm. 1917), R. Kittel (zm. 1929), H.S.J. Thackeray (zm. 1930), H.J. White (zm. 1934), J. Touzard (zm. 1938), P. Jouon (zm. 1940), J. Archutowski (zm. 1944), A. Merk (zm. 1945), F. Zo-rell (zm. 1947), J.M. Bover (zm. 1954), A. Debrunner (zm. 1958), K. Steuernagel (zm. 1958), W. Bauer (zm. 1960), P.E. Kahle (zm. 1964), A. Vaccari (zm. 1965), W. Baumgartner (zm. 1970), P. Humbert (zm. 1972), H.J. Vogels (zm. 1972), S. Jellicoe (zm. 1973), M. Zerwick (zm. 1975), L. Semkowski (zm. 1977), K. Aland, M. Black, C.M. Martini i J. Ziegler; od 1907 Komisja do Rewizji Wulgaty (-> Wulgata), której członkami są benedyktyni z opactwa św. Hieronima w Rzymie, przygotowuje kryt. wydanie Vg i publikuje poszczególne księgi; od 1908 Septuaginta-Unternehmen (-> Septuaginta), któremu patronuje Societas Litterarum w Getyndze, przygotowuje kryt. edycję LXX i wydaje poszczególne księgi; od 1953 The Peshitta Institute w Lejdzie przygotowuje kryt. wydanie syr. przekładu -> Peszitty i publikuje poszczególne księgi; w 1967-77 wydano krytyczny podręczny TH (masorecki) pt. Biblia liebraica stutt-gartensia; od 1969 Uniwersytet Hebr. w Jerozolimie przygoto-wuje masorecki TH; oprać, na życzenie Soboru Wat. II tekst neowulgaty, nad którym pracowano od 1965, zatwierdził 25 IV 1979 pap. Jan Paweł II konst. Scripturarum thesaurus.

W zakresie języków i literatury pozabiblijnej staroż. krajów Bliskiego Wsch. zasłużyli się m.in. — G.F. Grotenfend (zm. 1853), E. Hincks (zm. 1866), G. Smith (zm. 1876), W. Wright (zm. 1889), H. Rawlinson (zm. 1895), J. Oppert (zm. 1905), E. Kautzsch (zm. 1910), J. Friedrich (zm. 1917), J. Kohler (zm. 1919), F. Delitzsch (zm. 1922), P. Haupt (zm. 1926), H. Gress-mann (zm. 1927), R.H. Charles (zm. 1931), A.H. Sayce (zm. 1933), E.A. Wallis Budge (zm. 1934), F. Hommel (zm. 1936), A. Deissmann (zm. 1937), H.S. Langdon (zm. 1937), L. Diirr (zm. 1938), V. Scheil (zm. 1940), L.J. Delaporte (zm. 1944), F. Thureau-Dangin (zm. 1944), A. Ungnad (zm. 1945), E. Hen-necke (zm. 1951), P. Koschaker (zm. 1951), B. Hrozny (zm. 1952), A. Deimel (zm. 1954), J. Bonsirven (zm. 1958), J. Aist-leitner (zm. 1960), E. Drioton (zm. 1961), A. Pohl (zm. 1961), B. Gemser (zm. 1962), E.A. Speiser (zm. 1965), E. Dhorme (zm. 1966), C. Virolleaud (zm. 1969), A. Goetze (zm. 1971), E. Tisserant (zm. 1972), J.M. Allegro, C. Bezold, J. Bottero, C. Brockelmann, M. Burrows, E.F. Campbell, M. Dahood, H. Donner, G.R. Driver, A. Dupont-Sommer, I.N. Epstein, A. Falkenstein, C.H. Gordon, E. Hammershaimb, Th. Jacob-sen, A.S. Kapelrud, J.A. Knudtzon, S.N. Kramer, B. Landsber-

721

24 EK IV

czasy najnowsze — EGZEGEZA BIBLIJNA

gcr, E.R. de Lange, E. Lipiński, P. Meriggi, J.T. Milik, J. Mont-gomery, H. Otten, H.W.F. Saggs, H. Schmókel, G. Vcrmes i M. Weippert; do najbardziej znanych zbiorów tekstów z tej dziedziny należą - Altorientalische Texte zum AT (Gressmann AOT), Altorientalische Bilder zum AT (Gressmann AOB), Ancient Near Eastern Texts Relating to the OT (ANET), The Ancient Near East in Pictures Relating to the OT (ANEP); do ważniejszych serii opracowań monograficznych należą — NT Toots and Studies (Lei 1961-), Umwelt des Urchristentums (UUCh), Die Umwelt des AT (B 1966-), Alt er Orient und AT (Nk 1968-), Ugarit-Forscluingen (Nk 1969-), Studia ad corpus hellenisticum NT (Lei 1970-), Alter Orient und AT - Sonder-reihe (Nk 1971-).

W zakresie historii bibl. i religioznawstwa na uwagę zasłu-gują m.in. — A.F. Gfrórer (zm. 1861), I. Schuster (zm. 1869), F. Lenormant (zm. 1883), W.R. Smith (zm. 1894), E. Schiirer (zm. 1910), R. Smend (zm. 1913), G. Maspero (zm. 1916), L. Desnoyers (zm. 1928), J. Felten (zm. 1929), F.X. Kugler (zm. 1929), E. Meyer (zm. 1930), J.H. Breasted (zm. 1935), P. Riessler (zm. 1935), A. Jiilicher (zm. 1938), E. Sellin (zm. 1946), W.O.E. Oesterley (zm. 1950), U. Holzmeister (zm. 1953), A. Alt (zm. 1956), P. Heinisch (zm. 1956), Ch.C. Torrey (zm. 1956), A.H. Gardiner (zm. 1963), Y. Kaufmann (zm. 1963), J. Hempel (zm. 1964), G. Ricciotti (zm. 1964), Th.H. Robinson (zm. 1964), P. Montet (zm. 1966), J. Jelito (zm. 1967), M. Noth (zm. 1968), H. Junker (zm. 1971), J.J. Spijkerman (zm. 1973), J. Jeremias (zm. 1979), W. Beyerlin, J. Bright, K. Galling, A.H. Gunneweg, A. Jirku, L. Leipold, A. Malamat, B. Mazar, S. Moscati, K. Priimm, C. Schedl, Ae. Schopfer, H. Tadmor, E. Weidner i D.J. Wiseman; do szczególnie cennych publikacji z tej dziedziny należy m.in. Biblisch-historisches Handwórterbuch (BHH) oraz Die Bibel und ihre Welt (BuW).

W dziedzinie geografii, topografii i archeologii bibl. najbar-dziej znani są m.in. — E. Smith (zm. 1857), E. Robinson (zm. 1863). P.E. Botta (zm. 1870), T. Tobler (zm. 1877), A. Ma-riette (zm. 1881), V. Guerin (zm. 1891), J.L. Burckhardt (zm. 1897), C. Schick (zm. 1901), Ch. Wilson (zm. 1905), C.R. Con-der (zm. 1910), H. Rassam (zm. 1910), Ch. Clermont-Ganneau (zm. 1923), R. Koldewey (zm. 1925), G. Schumacher (zm. 1925), W. Szczepański (zm. 1927), Ch. Warren (zm. 1927), F. Buhl (zm. 1932), A. Mallon (zm. 1934), A. Jeremias (zm. 1935), L. Borchardt (zm. 1938), F.J. Bliss (zm. 1939), H.G. Dalman (zm. 1941), R.C. Thompson (zm. 1941), W.M. Flinders Petrie (zm. 1942), G.A. Reisner (zm. 1942), K. Watzinger (zm. 1948), R.A.S. Macalister (zm. 1950), Ph.L.O. Guy (zm. 1952), F.M. Abel (zm. 1953), E.L. Sukenik (zm. 1953), H. Frankfort (zm. 1954), P. Thomsen (zm. 1954), J. Garstang (zm. 1956), R. Dus-saud (zm. 1958), J.W. Crowfoot (zm. 1959), L.H. Vincent (zm. 1960), L. Wooley (zm. 1960), A.S. Marmardji (zm. 1963), D . Baldi (zm. 1966), A.H. Detweiler (zm. 1970), W.F. Albright (zm. 1971), N. Glueck (zm. 1971), R. de Vaux (zm. 1971), M. Avi-Yonah (zm. 1974), G.E. Wright (zm. 1974), Y. Aha-roni (zm. 1976), A. Parrot (zm. 1980), R. Amiran, B. Bagatti, D. Bały, G.A. Barrois, J.S. Buckingham, M. Du Buit, C.S. Fisher, G.M. Fitzgcrald, D.A.E. Garrod, H.J. Franken, J.L. Kelso, K.M. Kenyon, H.H. Kitchener, J. Marquet-Krause, J. Naveh, R. Neuville, G. Posener, R. Róhricht, F. de Saulcy, C.F.A. Schaeffer, J. Simons, G.C. Thompson, F.A.J. Turville--Petre i Y. Yadin. Do najlepszych opracowań, poza -> atlasami biblijnymi (Y. Aharoni, M. Avi-Yonah, Carta's Atlas of the Bibie, J 1964; The Macmillan Bibie Atlas, NY 1968), zalicza się D. Bal-dicgo Encliiridion locorum sanctorum (J 1935,19552), H.N. i A.L. Moldenke Plants of the Bibie (NY 1952), R. de Vaux Les institu-tions de l'AT (I-II, P 1958-60), F.S. Bodenheimera Animal and Man in Bibie Lands (Lei 1960), Y. Yadina The Art of Warfare in Biblical Lands in the Light of Arcliaeological Studies (Ramat Gan 1963), J. Livera The Military History of the Land of Israel in Biblical Times (Tel Awiw 1965) i B.N. Wambacqa Instituta Biblica I. De antiąuitatibus sacris (R 1965).

2. W z a k r e s i e p r a k t y c z n o - d o k t r y n a l n y m — Stoso-

722

EGZEGEZA BIBLIJNA — czasy najnowsze

wanie zasad racjonalistycznych doprowadziło w e.b. do znacz-nego zróżnicowania poglądów i metod interpretacji tekstu oraz do podziału na e.b. ST i e.b. NT.

Starotestamentalne badania kryt. początkowo skoncentrowa-no na analizie struktury lit. Piącioksiągu, w czym zasłużyli się m.in. - K.D. Ilgen (zm. 1834), W.M.L. De Wette (zm. 1849), A.W. Knobel (zm. 1863), H. Hupfeld (zm. 1866), E. Reuss (zm. 1891), A. Kuenen (zm. 1891), A. Dillmann (zm. 1894), H. Kó-sters (zm. 1897), oraz na jego genezie (zwł. rozwiązania proble-mu historyczności tekstów narracyjnych i prawniczych). Skraj-ni sceptycy, zwł. zwolennicy teorii J. Wellhausena (zm. 1918), który w e.b. oparł się na niektórych filoz. przesłankach G.W.F. Hegla, oraz protagoniści -> panbabilonizmu, np. E. Schrader (zm. 1908), H. Winckler (zm. 1913), H. Zimmern (zm. 1931) i P. Jensen (zm. 1936), rozwiązywali problem źródeł Pięcioksię-gu na podstawie nowo odkrytych zabytków literatury staroż. Mezopotamii; bardziej umiarkowaną aplikację tych zdobyczy zastosowali m.in. — K.H. Cornill (zm. 1920), H. Holzinger (zm. 1944), A. Lods (zm. 1948), G. Holscher (zm. 1955), R.H. Pfei-ffer (zm. 1958), C. Kuhl oraz autorzy komentarzy do ST red. przez K. Martiego (zm. 1925), W. Nowacka (zm. 1928), a po-nadto Ch.A. Briggsa (zm. 1913), S.R. Drivera (zm. 1914) i A. Plummera (zm. 1926); w tym duchu historię Izraela napisali B. Stade (zm. 1906), R. Kittel (zm. 1929) i H. Guthe (zm. 1936). Wellhausenowską metodę interpretacji wkrótce wprowadzono do in. ksiąg ST — w księgach prorockich zastosował ją B. Duhm (zm. 1928); nowy etap w rozwoju tej metody został zapocząt-kowany przez H. Schultza (zm. 1903) i E. Kóniga (zm. 1936) oraz kontynuowany przez A. Bertholeta (zm. 1951) i O. Eiss-feldta (zm. 1973).

Jeszcze większe zróżnicowanie zaznaczyło się w racjonali-stycznej interpretacji NT, czego wyrazem są m.in. wykład mo-ralno-symboliczny I. Kanta czy psychologiczno-pragmatyczny H.E.G. Paulusa; wprowadzenie dialektyki heglowskiej do e.b. wpłynęło na powstanie kierunku mit., jaki reprezentuje D.F. Strauss (zm. 1874), który uważał, że wydarzenia ewangeliczne są albo mitami, albo tworami mityczno-historycznymi, oraz kierunku antynomicznego, którego przedstawicielem jest F.Ch. Baur (zm. 1860) z -> tybińskiej szkoły teologicznej, wywodzący początki chrześcijaństwa z ideologicznych tarć wśród chrześcijan ( - * petrynizm— paulinizm); w szkole ->- liberalnej teologii, sta-nowiącej przeciwwagę mitycznej i antynomicznej interpretacji NT, której przedstawicielami są m.in. — F. Schleiermacher, K.T. Keim (zm. 1878), A. Ritschl (zm. 1882), E. Renan (zm. 1892), H.J. Holtzmann (zm. 1910), B. Weiss (zm. 1918) i A. Harnack (zm. 1930), przyjmowano historyczność postaci Jezusa i uwzględniano w badaniach judaizm współczesny Jezusowi.

Badania porównawcze kultury religijnej ludów staroż. Bliskie-go Wsch, z dziejami religii izr., prowadzone w duchu J.S. Sem-lera (zm. 1791), H. Corrodiego (zm. 1793), L. Bertholda (zm. 1822), a zwł. J.G. Eichhorna (zm. 1827), zapoczątkowały w e.b. ST szkołę interpretującą tekst metodą hist.-rei. (-> historyczno--religijna szkoła), za której twórcę uważa się H. Gunkela (zm. 1932); w odkrywaniu elementów przedlit. (tradycje), stanowią-cych tworzywo lit. (formy, gatunki) redaktora; ma ona wspól-ne elementy z metodą historii form (-> Formgeschichte), którą od 1920 do NT zaczęli stosować m.in. M. Dibelius (zm. 1947) i K.L. Schmidt (zm. 1956); hist.-rel. kierunek interpretacji tek-stu pogłębiono metodą historii tradycji (-> Traditionsgeschichte) i historii redakcji (-»• Redaktionsgeschichte); tzw. szkolę „kand., z mityczno-rytualną interpretacją tradycji jako tworzywa źródło-wego tekstów bibl., reprezentują m.in. — A. Bentzen (zm. 1953), I. Engnell (zm. 1964), S. Mowinckel (zm. 1965), S. Holm-Nielsen, J. Lindblom, T.N.D. Mettinger, J. Pedersen, E. Sjoberg i G. Wi-dengren. Zwolennikami kierunku religijno-pneumatologicznego w e.b. byli H. Olshausen (zm. 1839), J.L.S. Lutz(zm. 1844), J.Ch. K. von Hofmann (zm. 1877) i J.T. Beck (zm. 1878), kontynuato-rami zaś K. Girgensohn (zm. 1925), E. Seeberg (zm. 1945) i K. Barth (zm. 1968) w swej -> dialektycznej teologii; wykład NT oparty na mesjanizmie żyd. i mistyce pogańskiej reprezen-

723

tują m.in. W. Bousset (zm. 1920) i A. Loisy (zm. 1940), a na mesjanizmie eschat. i apokaliptyce judaistycznej m.in. R. Eisler (zm. 1949) i A. Schweizer.

W najnowszej e.b. wyróżnia się 3 nurty: 1° nurt o charak-terze badań hist.-kryt. i lit., skoncentrowany zarówno na naj-bardziej dosłownym przekł. tekstu oryginalnego (M. -> Buber, F. -> Rosenzweig), jak też na lit. pięknie Biblii (tzw. interpre-tacja totalna — S. Talmon, Z. Adar, M. Weiss, M.A. Beek) lub na badaniach semantycznych, semiotycznych i pragmatycz-nych (metoda strukturalna — L. Morin, P. Ricoeur, G. Crespy, C. Culley, D. Patte, R.M. Polzin, D.O. Via); 2° nurt akcentujący teol. wymowę tekstu, wieloaspektowy albo interpretujący tekst pod kątem jedności ST i NT (O. Procksch, E.G. Kraeling, W. Vischer) lub kierunek chrystologiczny (m.in. O. Cullmann, W. Pannenberg, W. Zimmerli, J.P. Gabus) bądź też obiera centr. ideę teologii bibl. w aspekcie hist. (L. Kohler, G. von Rad, T.Ch. Vriezen, C. Westermann, W. Schmidt, G.F. Haseł); 3° nurt oparty na filoz. przesłankach egzystencjalizmu M. Hei-deggera, stworzony 1941 przez R. Bultmanna, stawiający na pierwszym miejscu człowieka usiłującego zrozumieć treść tekstu bibl., niosącą mu rzeczywistość zbawczą, a nie przedmiot badań teol., czyli tekst bibl.; ta interpretacja egzystencjalna, zw. też programem ->- demitologizacji tekstu bibl., ma wielu zwolen-ników (np. A. Sand, E.W. Kohls, K. Rudolph) i przeciwników (np. O. Cullmann); nurt ten obejmuje też kierunek akcentujący bardziej personalistyczne i spol. oddziaływanie tekstu bibl. (np. G. Maier, W. Wink, J. Barr).

Niezależnie od kierunków i metod interpretacyjnych opraco-wano słowniki teol., jak wyd. przez G.J. Botterwecka i H. Ring-grena Tlieologisclies Wórterbuch zum AT (TWAT), wyd. przez E. Jenniego i C. Westermanna Tlieologisclies Handworterbuch zum AT (THAT) oraz wyd. przez G. Kittela i G. Friedricha Tlieologisclies Wórterbuch zum NT(TWNT), a także wyd. przez M. Notha, S. Herrmanna i H.W. Wolffa w Neukirchen Bibli-scher Kommentar. Altes Testament (BK.).

B . W ŁĄCZNOŚCI Z NAUCZYCIELSKIM URZĘDEM KOŚCIOŁA — wyróżnia się w dziejach katolickiej e.b. najnowszych czasów 2 okresy, których linię demarkacyjną stanowi ogłoszenie enc. -> Dmno afflante Spiritu z 1943.

W początkach I okresu e.b. ma przeważnie charakter scholast. i jako opozycja do racjonalizmu nabiera cech apologijnych; w wyjaśnianiu treści teol. czerpie w dużej mierze z komentarzy ojców Kościoła, a także ze złotego okresu katolickiej e.b., 0 czym świadczą zwł. introdukcje i komentarze takich egzege-tów, jak A. Moralia (zm. 1830), J.H. Janssens (zm. 1853), F. Pawłowski (zm. 1876), U. Ubaldi (zm. 1885), W. Serwatow-ski (zm. 1897), Sz.M. Kozłowski (zm. 1899), J.T. Lamy (zm. 1907), R. Cornely (zm. 1908), F. Vigouroux (zm. 1915), H. Hópfl (zm. 1934), J. Sickenberger (zm. 1945), J. Kruszyński (zm. 1953), A. Szlagowski (zm. 1956), a także serie komentarzy Scripturae Sacrae cursus completus (I-XXVIII, P 1838-40), Cursus Scriptu-rae Sacrae (CSS), Bonner Bibelwerk (Bo 1923-35), La Sainte Bibie (PCIBib) i monografii — Alttestamentliche Abhandlungen (ATA), Neutestamentliche Abhandlungen (NTA), Biblische Stu-dien (BSt), Etudes bibliques (EtB), encyklopedie bibl. — M. Ha-gena Lexicon bibliami (I-III, P 1905-11) i Realia biblica, geogra-pliica, naturalia, archeologica (P 1914) oraz E. Kalta Biblisclies Reallexikon (I-II, Pa 1931.1938-392), a także teologie (m.in. F. Ceuppensa i M. Hetzenauera).

Postępowi wiedzy bibl., zwł. w naukach pomocniczych, 1 znacznej infiltracji racjonalizmu towarzyszyła troska o stwo-rzenie warunków dla nauk. badań bibl.; pap. Leon XIII inspi-rował zał. -s- Biblijnej Szkoły w Jerozolimie (powstała 1890), 18 XI 1893 wydał enc. Providentissimus Deus, a listem apost. Vigilantiae z 30 X 1902 powołał Papieską Komisję Biblijną; pap. Pius X listem apost. Quoniam in re biblica z 27 III 1906 wprowadził nowe ratio studiorum Pisma św. dla seminariów duchownych, 30 IV 1907 utworzył Komisję do Rewizji Wulga-ty, a na mocy jego listu apost. Vinea electa z 7 V 1909 powstał

724

Pap. Instytut Bibl. (~> Biblicum); pap. Benedykt XV wydal 15 IX 1920 enc. -> Spiritus Paraclitus; 1927 powstało fran-ciszkańskie Studium Bibl. (Studium Biblicum Franciscanum) w Jerozolimie (-»• biblijne uczelnie 3). Postulaty i dyrektywy Stolicy Apost. umożliwiły podjęcie prób rozwiązania -> biblij-nej kwestii i otwarcia się na nowe prądy. Do najbardziej zna-nych egzegetów kat. tego okresu należą m.in. — J. Knabenbauer (zm. 1911), F.A. Symon (zm. 1918), J. Nikel (zm. 1924), A. Rosentreter (zm. 1926), L.C. Fillion (zm. 1927), A. Durand (zm. 1928), A. Bludau (zm. 1930), L. Fonck (zm. 1930), J. Ko-rzonkiewicz (zm. 1932), A. van Hoonacker (zm. 1933), W. Ho-zakowski (zm. 1934), M. Kordel (zm. 1936), T. Bromboszcz (zm. 1937), J. Bromski (zm. 1937), F. Prat (zm. 1938), J. Teo-dorowicz (zm. 1938), F. Różyński (zm. 1939), A. Condamin (zm. 1940), F. Rosłaniec (zm. 1942), A. Fic (zm. 1943), W. Michalski (zm. 1943), F. Feldmann (zm. 1944), J. Stawarczyk (zm. 1944), M. Godlewski (zm. 1945), K. Smoroński (zm. 1947), A. Lipiński (zm. 1949) i J. Kaczmarczyk (zm. 1951). Powsta-ła wówczas bibl. encyklopedia Dictionnaire de la Bibie (DB) i rozpoczęto wydawanie Dictionnaire de la Bibie. Supplement (DBS).

Nurt katolickiej e.b., jaki zapoczątkowali F. von Humme-lauer (zm. 1914), a zwł. M.J. Lagrange (zm. 1938), zaaprobo-wał i ożywił pap. Pius XII w enc. Divino ajflante Spiritu z 30 IX 1943, uznając współcz. metody lit. analizy tekstów bibl. za pożyteczne i konieczne; jej idee rozwinęły dalsze wypowiedzi nauczycielskiego urzędu Kościoła — w liście sekretarza Pap. Komisji Bibl. do kard. E.C. Suharda z 16 1 1948, w instrukcji do ordynariuszów w sprawie wykładowców i nauczania Pisma św. w seminariach duchownych z 13 V 1950, w enc. -> Hu-mani generis Piusa XII z 12 VIII 1950, w instrukcji Pap. Komi-sji Bibl. De historica Evangeliorum veritate z 21 IV 1964, w Konstytucji dogmatycznej o objawieniu Bożym Soboru Wat. II z 18 XI 1965; aktywność i osiągnięcia biblistyki kat. obejmują prawie wszystkie dziedziny nauk bibl. i wyrażają się w -»• bi-blijnych czasopismach, nowych przekładach tekstów bibl. (-> Biblia IV B, C), w introdukcjach bibl., jak np. lntroduction a la Bibie (Robert-Feuiilet), 11 messaggio delia sahezza (red. G. Canfora i in., 1-V, Tn 1966,19683); Wstąp do Pisma Św. (red. J. Homerski, S. Łach, F. Gryglewicz, I-III, Pz 1969-73), lntroduction critiąue a TAT (red. H. Cazelles, II, Tou 1973), lntroduction critiąue au NT (red. A. George, P. Grelot, I-III, Tou 1975-77), w słownikach teol. i ->• biblijnych teologiach, w encyklopediach bibl., jak np. Catholic Biblical Encyclopedia (NY 1950), Podręczna Encyklopedia Biblijna (PEB), Enciclope-dia de la Biblia (I-VI, Ba 1963-65), Dictionary of the Bibie (Miw 1965), w seriach monograficznych, jak np. Temoins de Dieu (P 1942-), Lectio divina (P 1946-), Analecta lovaniensia biblica et orientalia (Lv 1947-), Bibliotheca „Ephemeridum theologica-rum lovaniensium" (Lv 1947-), Bonner biblische Beitriige (Bo 1950-), Analecta biblica (R 1952-), Cahiers de la „Revue bibli-que" (P 1964-), Stuttgarter Bibelstudien (SBS), Stuttgarter bi-blische Monographien (SBM), The Catholic Biblical Quarterly Monograph Series (Wa 1971-), Studien zum NT und seiner Umwelt (Linz: Aufsatze 1976-; Monographien 1978-), oraz w seriach komentarzy, jak np. La Sainte Bibie de Jerusalem (P 1948--54.1957-2), Echter Bibel (Wii 1947-), La Sacra Bibbia (GarBib), Regensburger NT (Rb 1938-, 19563-), Herders theologischer Kommentar zum NT (Herder TKNT), Pismo święte ST (PST), Pismo święte NT (PNT), A Catholic Commentary on Holy Scripture (Lo 1953-).

Ponadto rozwija się kierunek o aspekcie duszpast. (-> Biblia w duszpasterstwie), działają kat. -»• biblijne towarzystwa, a po-za instytutami bibl. w Rzymie i Jerozolimie aktywniejsze szko-ły bibl. przy kat. wydziałach teol. w Paryżu (Instytut Kat.), Lowanium, Nijmegen, Moguncji, Bonn, Tybindze, Monachium, Fryburgu Br., Lucernie, Fryburgu Szwajc., Wiedniu, Innsbru-cku, Lublinie, Warszawie, Madrycie, Waszyngtonie (Uniwer-sytet Kat.) i Tokio (Uniwersytet Kat.). Bibliści kat. współ-pracują nad wyd. tekstu i komentarza ekum. całego Pisma świę-

725

czasy najnowsze — EGZEGEZA BIBLIJNA

tego. W uprzystępnianiu metod wspólcz. kierunków interpretacji Biblii dla egzegezy kat. zasłużyli się — w interpretacji historii form oraz egzystencjalnej m.in. H. Schlier, R. Schnackenburg, F.G. Dreyfus i R. Marle; w interpretacji strukturalnej m.in. P. Beauchamp, J. Delorme i X. Lćon-Dufour; w interpretacji personalistyczno-spolecznej m.in. G.T. Montague; w lit. bada-niach m.in. L. Alonso Schókel, J. Dupont, E. Pax, W. Richter, A. Robert (zm. 1955), P.W. Skehan i H. Zimmermann (zm. 1980). Najbardziej znanymi egzegetami kat. stali się m.in. — A. Gelin (zm. 1960), J. Steinmann (zm. 1963), F.Nótscher (zm. 1966), A. Bea (zm. 1968), L. Cerfaux (zm. 1968), P. Benoit, M.E. Boismard, G.R. Castellino, H. Cazelles, J. Coppens, A. Feuillet, P. Gaech-ter, S. Garofalo, J. Gnilka, H. Haag, K. Kertelge, W. Korn-feld, N. Lohfink, S. Lyonnet, S. Munoz Iglesias, F. Mussner, E. Neuhausler, R. Pesch, W. Pesch, I. de la Potterie, B. Ri-gaux, J. Scharbert, K.H. Schelkle, J. Schreiner, H. Schiirmann, R. Tournay, W. Trilling, A. Vanhoye i A. Vógtle.

Do pol. egzegetów należą związani ze szkołą bibl. przy wy-dziale teol. KUL - S. Styś (zm. 1959), H. Strąkowski (zm. 1966), E. Dąbrowski (zm. 1970), S. Łach, F. Gryglewicz oraz M. Filipiak, J. Homerski, J. Kudasiewicz, H. Langkammer, R. Rubinkiewicz, L. Stachowiak i J. Szlaga; z wydziałem teol. ATK - L. Stefaniak (zm. 1972), P. Nowicki (zm. 1980), J. Frankowski, S. Grzybek, Cz. Jakubiec, J. Łach, H. Muszyński, K. Romaniuk, W.J. Roslon, J. Stępień i A. Suski; ze środo-wiska krak. - P. Stach (zm. 1961), W. Prokulski (zm. 1968), A. Klawek (zm. 1969) oraz J. Chmiel, A. Jankowski, W. Smereka, i S. Mędala; ze środowiska pozn. — W. Gronkowski (zm. 1964), M. Peter (zm. 1982), J. Pytel, E. Szymanek i M. Wolniewicz, z in. — A. Cholewiński, A. Gołębiewski, T. Hermann, F. Jóźwiak, Z. Kaznowski, T. Penar, S. Potocki, A. Struś, B. Wodecki i E. Zawiszewski.

S. Brandi, La ąuestione biblica e Tonclcllca ,,Providentissimus Deus", R 1894; P. Schanz, Die Grundsdtzc, Rlchtungen und Probleme der Exegese im 19. Jahrhundert, BZ 1 (1903) 3-31 ; L. Fonck, Der Kamp/uin die Walirheit der Heili-gen Schrift seit 25 Ja/tren, In 1905; M. Jones, The NT In Twentteth Century, Lo 1914,I9343; L. Fonck, Moderne Bibelfragcn, Ei 1917; R. Kittel, Die Zukunft der altteslamentlichen Wissenscliaft, ZAW 39(1921) 84-99; H.P. Smith, Essays in Biblical Interpretation, Bs 1921; H. Gressmann, Die Aufgaben der altteslamentlichen Forscliung, ZAW 42(1924) 1-33; H. Frick, Wissenschafttl-clies und pneumatisches Verstdndnis der Bibel, T 1927; O. Cullmann, Les pro-bletncsposes par la methode exegetique de 1'ćcole de Karl Barth, RIIPR 8(1928) 70-83; J. Schneider, Historische und pneumatische Exegese, NKZ 42(1931) 71 1-733; A. Oepke, Geschichttiche und itbergeschichtlichc Schri/tauslegung, Gli 1932; W. Baumgartner, Alttcstamentliche Einleitung und Literatur geschichte, ThR 8(1936) 179-222, R. Bultmann, Offenbarung und Heilsgeschehcn, Mn 1941; F.M. Braun, L'oeuvre exegćtique du pere Lagrange, Fr 1943; F. Manthey, Sto lal Seminarium Duchownego w Pelplinie, ODC 5(1949) 376-379; H.H. Rowley, The OT and Modern Siudy. A Generalion of Discoyery and Research, Ox 1951; A. Bea, II progresso nelTinterpretazione delia Sacra Scrittura, Gr 33 (1952) 85-105; tenże, U beato Pio X. gli studi biblici e Tlstltuto Biblico, w: In onore del beato Pio X, R 1952, 93-107; tenże, Der lieutige Stand der Bibel-wissenschaft, SdZ 153(1953) 91-104; C. Charlier, Le mouvement bibliquc u la croisće des chemins, BeViCh 1 (1953) 7-19; A. Gelin, Le renottreau biblique, son etat actuel, Rencontres biblitjues 1(1954) 63-76; H. Duesberg, Horoscope du mouYement biblique, NRTh 89(1957) 3-15; A. Bea, „Rellgionswlssenscliaft• liche" ochr „tlteologische" Exegese?, Bb 40(1959) 322-341; L. Stefaniak, Nurty we współczesnej egzegezie katolickiej, STNKUL 10(1960) 122-126; L. Stachowiak, Dzieje ostatnich sporów biblijnych, Znak 13(1961) 943-965; R. Marle, Le probleme theologique de l'hcrmeneutique. Les grands axes de la recherche contemporaine, P 1963,19682; H. Schlier, Was lieisst Auslegung der Heiligen Schrift?, WW 19(1964) 504-523; R. Schnackenburg, Zur Auslegung der Heiligen Schrift in unserer Zcit, BuL 5(1964) 220-236; G.E. Weil, P. Che-nique, Prolegomenes a TutiUsation des metliodes de statistique linguistique pour Tetude historique et philosophique dc la Bibie hebratque et de ses paraphrases, VT 14(1964) 344-366; J.M. Robinson, Scripture and Theological Method. A Protestant Siudy in Sensus Plenior, CBQ 27(1965) 6-27; N. Lohfink, Die histo-rische und christliche Auslegung des AT, SdZ 178(1966) 98-112; tenże, Katho-llsche Bibelwissenschaft und historisclikritisclie Methode, Kv 1966; D. Lys, L'actualite et Tlltilite de TAT pour TEglise dans une civilisation techniąue, EThR 41 (1966) 103-117; E. Dąbrowski, Sobór Watykański 11 a biblistyka katolicka, Pz 1967; P. Grelot, Que penser de /'interpretation existentiale?, EThL 43(1967) 420--423; Exegese et theoiogie. Les Saintes Ecrltures et leur interpretation thćologi-que, Ge 1968; J.A. Ihnatowicz, Mit o demitologizacii, Więź 12(1969) z. 2-3, 58--74; A. Klawek, Współczesna interpretacja ksiąg ST, RBL 22(1969) 185-199; R. Marle, Bultmann a wiara chrześcijańska. Ewangelia a mitologia, BDz 198--222; R.E. Palmer, Hermeneutics. Interpretation Theory in Schleiermacher, Dllthey, Heidegger and Gadamer, Ev 1969; L. Scheficzyk, Die ontologischen und dogmatischen Vorgegebenheiten der existentialen Schriftinlerpretation, w: Sapicnter ordinare, L 1969, 124-144; M. Wolniewicz, Studium Pisma świętego iv Arcybiskupim Seminarium Duchownym lr Poznaniu łv latach 1835-1939, Pz 1969; L J . Coppens, An lntroduction to the Hermeneutic of Hermann Gunkel,

726

EGZEGEZA BIBLIJNA — czasy najnowsze

WTJ 32(1970) 148-178; E. Dąbrowski, Konfrontacje. Drogi rozwoju współ-czesnej bibiistyki, Pz 1970; B. Fischer, The Use of Com;tutcrs in NT Studies witlt Speciai Refercnce to Textuai Criticism, JTS 21 (1970) 297-308; F. Ncirynck, Hawkins's Additionai Notes to His „Horae synopticae", EThL 46(1970) 78-111; D.R. Catchpole, The Triai of Jesus. A Study in tlie Cospeis and Jewish Histo-riography front 1770 to the Presem Day, Lei 1971; M. Kessler, New Directions in llibiical Exegesis, SJT 24(1971) 317-325; W. Richter, Exegese ais Litera-turwissenschaft, Go 1971; C. Cullcy, Sonie Comments on Striictural Anaiysis and Biblical Studies, VTSupl 22, Lei 1972, 129-142; Moderne Exegese und Itistorisclie Wissenschajl, Tr 1972; Powojenna biblistyka polska, w: Współ-czesna biblistyka polska, Wwa 1972, 233-488; K.D. Stephenson, Roman Catho-lic Biblical Scholarship. Its Ecclesiastical Context in the Past Humlred Years, Encounter 33(1972) 303-328; J.P. Gabus, Dn texte au sermon. Un bilan pro-visoire, EThR 48(1973) 417-433; W. Wink, The Bibie in Humań Transformation. Toward a New Paradigm for Biblical Siudy, Ph 1973; G.F. Haseł, The Problem of the Center in the OT Tlieology Debate, ZAW 86(1974) 65-82; R. Jacobson, The Strucluralists and the Bibie, Jnterpr 28(1974) 146-164; O. Loretz, Das Ende der Inspirationstheologie. Chancen cines Neubeginns I-II, St 1974-77; R.A. Spivey, Structuralism and Biblical Studies, Interpr 28(1974) 133-145; L. Alonso--Schokcl, Hermeneutical Problems of a Literary Study of the Bibie, w: Congress 1'olumc, VTSupl 28, Lei 1975, 1-15; Biblical Studies in Contemporary Thought, Somerville 1975; J. Homerski, Współczesne kierunki biblijnej interpretacji a czy-tanie Pisma świętego, ZNKUL 18(1975) z. 2, 57-78; R. Pahnke, Die Umwelt des NT bei Herbert Braun, w: Aufsatze und Vortrage zttr Thcologic und Rcli-gionswissenschaft, B 1975, 5-72; J. Schlageter, Hermeneutik der Heiligen Schrift bei Wilhelm von Ockham, FSt 57(1975) 230-283; G. Vincent, Kant et fEcritu-re, RHPR 55(1975) 55-70; J.A. Baird, Content Anaiysis and the Computer. A Case-Sltidy in the Application of the Scienlific Mcthod to Biblical Research, JBL 95(1976) 255-276; R.E. Clements, One Hundred Years of OT Interpreta-tion, Ph 1976; E.J. Epp, The Eclectic Methodin NT. Textual Criticism. Solution or Symptom?, HTR 69(1976) 211-257; P. Grclot, L'exegese bibliąue au carre-four, NRTh 108(1976) 416-434, 481-51 1; K. Hola, Racjonalistyczne interpre-tacje apostolatu nowoteslanientalnego, STV 14(1976) z. 1, 43-67; B. Klap-pert, Erwdgungen zum Thema Gcselz und Evangelium bei Luther und Karl Barth, Theologische Beitrage 7(1976) z. 4, 140-157; J.L. Klein, Uesprit et 1'Ecri ture, EThR 51(1976) 149-163; T. Koch, Albert Schweizers Kritik des cliristologischen Denkens und die sacltgcmdsse Form ciner genenwdrtigcn Bc-ziehung aufden geschichtlichen Jesus, ZThK 73(1976) 208-240; U. Luck, Welt-erfahrung und Glaube ais Grundproblem biblischer Theologie, Mn 1976; A. di Marco, Der Cliiasnuis in der Bibeł. Etn Beitrag zttr strukturellen Stilistik, Lin-guistica biblica 37(1976) 49-68; D.A. Milavec, The Bibie, the Holy Spirit and Haman Powers, SJT 29(1976) 215-235; D. Palle, What is Striictural Exegesis?, Ph 1976; B. Rigaux, La redecoliverte dc la dimension eschatologiąue dc l'Evan-gile, RHPR 56(1976) 3-27; E. Ruprecht, Sozial- utul geislesgcschichlliclie Fak-toren in der alttestamenllichen Forschungsgeschichte an Beispielen insbesondere ans der angelsdcllsischen Welt, Dielheimer Blatter zum AT 11(1976) 37-41; F. Spadafora, Leone XII! e gli studi biblici, Rovigo 1976; L. Stachowiak, Rozwój nauk biblijnych w XIX i początkach XX wieku (z ogólną charakterysty-ką okresu międzywojennego), DTKP 111 1, 31-66; S. Talmon, Martin Buber's Ways of Interpreling the Bibie, JJS 27(1976) 195-209; J.L. Vesco, La traduction oecumeniąue dc 1' AT et les problemes dc la traduction bibliąue, RThom 84(1976) 79-96; V. Casas Garcia, Hermeneutlca actual en la Biblia, Verdad vida 35 (1977) 291-317; B.S. Childs, The Sensus Literalis oj'Scripture. An Ancien! and Modern Problem, w: Beitrage zur alttestamenllichen Theologie, Go 1977, 80-93; J. Coppens, L'apocalyptiątie. Son dossier, ses criteres, ses elemenls constilulifs, sa porlee neotestanientaire, EThL 53(1977) 1-23 ; F. Dolto, G. Severin, L'Evan-gile au risąue de la psychanalyse, P 1977; O.C. Edwards Jr., Historical-Crilical Method's Failure of Nerve and a Prescription for a Tonie. A Review of Somc Recent Literaturę, ATR 59(1977) 115-134; F. Hahn, Exegese, Theologie und Kirche, ZThK 74(1977) 25-37; E. Jacob, De la theologie de I'AT a ki theologie bibliąue. A propos tle ąueląues pubłieations recentes, RHPR 57(1977) 513-518; R. Jacobson, Biblical Semiolics, Semiotic Scene 1(1977) 5-26; R.W. Jenson, On the Problems of Scriptural Authority, Interpr 31(1977) 237-250; D. Lys, Analyse structurale et approche litteraire, EThR 52(1977) 231-253; W.J. Ong, Maranatha. Death and Life in the Text of tlie Book, JAAR 45(1977) 419-449; P. Stuhlmachcr, Historical Criticism and Theological Interpretation of Scrip-ture. Toward a Hernieneutics of Conscnt, Ph 1977; J. Szlaga, Szkoła biblijna KUL, Biuletyn Informacyjny KUL 6(1977) z. 2, 9-16; C. Harllich, Historisch--krlltsclie Methode in ihrer Anwendung attf Geschehnisaitssagen der Heiligen Schrift, ZThK 75(1978) 467-484; B. van Iersel, Der Exeget und die Linguistik, Conc 14(1978) 313-318; A. Milavec, Modern Exegesis. Doctrinal Innoration and the Dynamics of Disciplesliip, ATR 60(1978) 55-74; H. Paulsen, Tradi-tionsgeschichtliche Methode und religionsgeschichlliclie Selmie, ZThK 75(1978) 20-55; V.K. Robbins, Structuralism in Biblical Interpretation and Tlieology, Th 42(1978) 349-372; F.J. Schierse, Tradilion und Traditionen im NT, SdZ 196(1978) 95-107; L. Stachowiak, Katolicka biblistyka polska »• latach 1900--1945, w: W kierunku kultury chrześcijańskiej, Wwa 1978, 551-567; G. Strecker, Sir nk litr en ciner ncutestamentlichen Ethik, ZThK 75(1978) 117-146; C.R. Taber, Translation as Interpretation, Interpr 32(1978) 130-143; C.M. Wood, Finding the Life of a Text. Notes on the Explication of Scripture, SJT 31 (1978) 101-111; J. Zumstein, L'interprćtation du NT. A la memoire dc Rudolf Bultmann, RTP 110(1978) 49-63; P. Henry, New Directions in NT Siudy, Ph 1979; W. McKane, Studies in the Patriarchat Narratives, E 1979; G.T. Montague, Hernieneutics and tlie Teaching of Scripture, CBQ 41 (1979) 1-17; L. Ruppert, Der Weg in der neueren kathoHschen Exegesc, vornehmlich im Bereicli des A T, w: Tendenzen der katholisclien Theologie nach dem Zweiten Vatikanisclien Konzil, Mn 1979, 43-63; S. Bar-Efrat, Sonie Obsenations on the Anaiysis of Structure in Biblical Narrathe, VT 30(1980) 154-173; C. Conroy, Hebrew Epic. Historical Notes and Crllical Rcflections, Bb 61(1980) 1-30; G.T. Shep-pard, Wisdom as a Hermeneutical Construct. A Study in tlie Sapientializing of the OT, B 1980; Te xl, Wort, Glaube, Studien zur Oberlieferung, Interpretation und Autorisierung biblischer Texte, Kurt Aland gewidmet, B 1980; A.C. Thisel-ton, The Two Horizons. New Testament Hernieneutics and Philosophical Des-

cription willi Speciai Refercnce to Heidegger, Buhmann, Gadamcr and Witlgen-stein, GrR 1980; H. Weder, Zum Problem ciner christlichen Exegese. Ein Versuch cinige nicthodologischc und hermeneutische Anfragen zu formulieren, NTS 27(1980)64-82. Józef Homerski

727