Islam Ansiklopedisi Cilt 29 - Komisyon.pdf

7/14/2019 Islam Ansiklopedisi Cilt 29 - Komisyon.pdf

1/1409


2/1409

MEKTEBk. MEKTEP).


3/1409

MEKTEB(

91-1898 yllar arasnda yaymlanan eitim arlkl edebiyat ve fen dergisi.

langta okul andaki genlere ynelik olarak rdiye ve idd programlarna uygun biimd

ymlanan dergi maceral bir neir hayatndan sonra edeb hviyet kazanmtr. kinci yln sonu aylk bir aksama ve ubat 1896da bir haftalk kapatlma dnda kesintisiz olarak be yl beresince 211 say karlan derginin yaym hayat yledir: 1. sene: Haftalk, say 1-52; 26 Tem07 - 20 Temmuz 1308 (7 Austos 1891 - 1 Austos 1892); 2. sene: On be gnlk, say 53-10mmuz 1308 - 19 Temmuz 1309 (8 Austos 1892 - 31 Temmuz 1893); 3. sene: On be gnlk, t: Say 1-26 (14. saydan sonras II. cilt); 30 Knunuevvel 1309 - 2 Mart 1310 (11 Ocak 1894art 1894); 4. sene: Haftalk, III. cilt: say 27-39; 16 Mart 1311 - 7 Eyll 1311 (28 Mart 1895 -ll 1895); IV. cilt: Say 1-52; 14 Eyll 1311 - 12 Eyll 1313 (26 Eyll 1895 - 24 Eyll 1897)ne: Haftalk, V. cilt: Say 53-72; 19 Eyll 1313 - 30 Knunusni 1313 (1 Ekim 1897 - 11 uba

98). Mektebin 100 saydan meydana gelen ilk devresi tamamen eitici ve retici nitelikte olunc yldan itibaren giderek edeb bir hviyet kazand grlmektedir. Sahibi Karabet Efendrgi bu yllarda basna uygulanan sansr dolaysyla yaym hayat sresince siyasetten uzakrmutur.

dneminde derginin bamuharriri Read dil ve in yazlar; Mehmed Hlid Franszcadanviriler; Ahmed Rsim, Mehmed Cell ve Hseyin Cahid (Yaln) retici hikyeler; erefeddamm salk konular; Slih Zeki fenn elenceler ve eitli sorularla dergiyi rencilerin ilgkip edecei bir yayn haline getirirler. Ayn ekilde Ahlk bal altnda ocuklara mill venev deerleri alamak amacyla kaleme alnan hikyelere de yer verilir. Derginin bu devredebiyatla ilgisi Ahmed Rsim, Mehmed Cell ve Hseyin Cahid gibi mellifler tarafndan yazkyeler erevesindedir. Dier yazarlar arasnda Ali Muzaffer, brhim Ak ve Mazharlunmaktadr. Bu dnemde dergi daha ok eitim alannda nemli bir grevi yerine getirmi,giyle oyunu, elence ile hikye ve resmi bir arada vermitir.

ak 1894te smil Hakknn (lianzde) bamuharrirliinde daha hacimli olarak ve daha zenylabilecek bir muhteva ile yayma balayan derginin ikinci devresi Trk edebiyatnn gelimekmndan nem tamaktadr. Derginin k amac her ne kadar ark kltrne ve eski edebiykn gibi grnse de Bat kltr ve edebiyatyla ilgili bir blm bulunmaktadr. Burada edebiyihlerinden yaplan tercmeler yannda hikye ve roman evirileri, Bat msikisi zerine yazlrk ve Garp msikisini mukayese eden yazlara da yer verilmitir.

ektebin bu dnemde de zaman zaman tarih, gramer, ziraat ve kimya konularnda yaymlananzlarla okul dergisi hviyetini tamamen kaybetmedii grlmekle beraber edebiyata daha fazlard dikkati eker. Edebiyat stunlarnda Andelib (Faik Esad), Smih (Rifat Bey), Muallim F

seyin Dni (Pedram), Adanal Ziy, Mstecbzde smet Bey,

lil Edib, smil Saf, Besim, Mnir, Sru, Nreddin Avni, Mehmed evki gibi airlerin iirl


4/1409

ik Esadn Fars edebiyatyla ilgili makaleleri; smil Hakknn Bat edebiyatlarndan yaptcmeler; Halid Ziya (Uaklgil) ve Ahmed Rsimin edeb, Rz Tevfikin felsef yazlaryla orgisi olmaktan kp edeb bir hviyet kazanr. Ancak dergi, bu devrede daha ok eski edebiyaaftarlarnn bir araya geldii bir yayn organ grnm kazanm, baz divan edebiyat airlererlerine de yer vermitir.

rginin edeb hviyetini belirleyen ynetici kadrosunun sk sk deimesiyle edebiyat anlay imekte, zaman zaman Bat, zaman zaman Dou kltr ve edebiyatna ait tercme ve yazlar

rlk kazand dikkati ekmektedir. Mesel 3. say ile birlikte Ahmed Efendi imzasyla tercmlen Zemahernin Muaddimetl-edebinin tefrika edilmesi okuyucular arasnda memnuniyeandrm, 9. saydan itibaren Ahmed Midhat Efendi ile eyh Vasf arasnda lmelif konusunreyan eden tartma dergiye ilgiyi arttran dier bir unsur olmutur. Bu dnemde Zver, Hseyini, Nreddin Avni, Tevfik Lmih, Nreddin Rmih gibi airlerin iirleriyle derginin edebrnm daha da deiir.

. cildin ikinci yarsndan itibaren Mazhar ile Mstecbzde smetin sorumluluundaymlanmaya balanan dergi, giderek yeni edebiyatn arln hissettirmeye balad bir edeb

rgisi zellii kazanr. Dnemin gen airlerinden Cenab ahabeddinin 21. saydan itibaren dimde her hafta bir iirinin kmasyla birlikte ubat 1896 tarihi dergi iin bir dnm noktas ter. Onunla beraber yeni iir anlayna taraftar airlerden Menemenlizde Mehmed Thir, Hsad, Halil Edib, Tevfik Fikret, Hseyin Sret, Ahmed Kemal, Zaimzde Hasan Fehmi ve smilrleriyle dergide yer alrken 47. saydan itibaren Mehmed Rauf ile Hlid Ziyann da katlmasyekteb tamamen bir edebiyat dergisi olur.

Nisan 1896 tarihli 28. sayda stimzc Edeb bal altnda okuyucularn mektuplaryla katke alr ve burada eski ve yeni airlerden msra- berceste seimi yaplr. Daha sonra a

ede Osmanl imlsnn nasl olmas gerektii konusunda okuyucularn grlerine yer verilir.uyucular arasnda yaplan bir anketle en iyi airler seilir. 53. saydan itibaren Mehmed Raufebiyat tarihi yazlar, tenkitleri ve mensur iirleriyle, C(im) Niyzi yabanc edebiyat tarihi yazuf Zt felsef yazlar, Hlid Saf edebiyat zerine yazlar, Hlid Ziya uzun bir hikyesiylerginin yaz kadrosuna katlr. Bu dnemde Halil Edib (edeb ahsiyetler), Necib sm (dilnularnda yazlar), Cemil Zeki (Zoladan tercmeler), Ahmed Rsimin (sohbet yazlar) yan i Seydi Bey, Ali Suad Besim, Abdullah Cevdet, Mehmed kif, H. Nzm, Nreddin Ferruh vefvet de iirleriyle dergide yer alr.

ekteb 11 ubat 1898 tarihli 72. saysyla yaymna son verir. Bunda, derginin air ve yazardrosundan nemli bir ksmnn Serveti Fnna gemesi byk rol oynar. Bu sayda yaplanklamada, derginin zellikle son yllar ierisinde yeni edebiyat rneklerine sayfalarn atlirtilerek Trk edebiyatnn gelimesi yolunda elden gelen gayretin gsterildii ifade edilir.

BLYOGRAFYA


5/1409

seyin Cahit Yaln, Edeb Htralar, stanbul 1935, s. 56-65; Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl,anbul 1969, s. 371-373, 400, 403-405; Hasan Duman, Katalog, s. 250; Cem ems Tmer, Mekecmuas: Tahlil Fihrist, nceleme ve Seilmi Yazlar (yksek lisans tezi, 1994), Atatrkniversitesi Sosyal Bilimler Enstits; a.mlf., 1896da Bir ml Anketi, TDl., sy. 529 (1996),-28; a.mlf., Mektep Dergisi Hakknda Yaplan almalara Dair Baz Dikkatler, Atatrk

niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, sy. 21, Erzurum 2003, s. 323-337; Necatrinci, Mekteb, TDEA, VI, 229-230.

dullah Uman


6/1409

MEKTEBi HARBYYEk. HARBYE).


7/1409

MEKTEBi MARFk. DRLMARF).


8/1409

MEKTEBi SULTNk. GALATASARAY MEKTEBi SULTNS).


9/1409

MEKTEBi TIBBYYEodern tp eitiminin verilmesi amacyla 1827de stanbulda kurulan asker mektep.

kimba Behcet Mustafa Efendinin, Askir-i Mansre-i Muhammediyyeye hizmet edecek tabrrahlarn yetitirilmesi amacyla II. Mahmud nezdinde yapt giriim sonucunda kuruldu.lgelerde ad Tbhne-i mire, Drttbb- mire eklinde geer. Gnmzde tp bayram olar

tlanan 14 Martta Behcet Mustafa Efendinin nzrlnda ehzadebandaki Tulumbacbaonanda retime balad. Drt snfl olarak planlanan okulun ilk rencileri Askir-i Mansemilerinden veya yetenekli genlerden seildi. Bu arada Sleymaniye Tp Medresesinden pekebe Mektebi Tbbiyyeye

ydoldu. Snf sralamas gnmz anlaynn tersine bykten ke doru yaplmt. retidrosu maal hoca, halife ve muallimlerden oluuyordu. Snf- rbi denilen krk kiilik ilk snyin edilen saray hekimi Msr Seyyid Ahmed Efendi tatil olan sal ve cuma gnleri dndarencilere dil bilgisi ve iml, tbb bitki ve illarn, hastalk ve sakatlklarn Trke ve Arap

arak tanmlarn retecek, ayrca Kurn- Kerm ve ilmihal dersleri verecekti. Muallimlerdeanszca okutacak ve cerrah uygulamalar yaptracak, dieri ise yabanc dili ilerletmi olanlaraimlerle anatomi ve tp bilimine giri dersi verecekti. Bir hattat da gzel yaz yazmay retecer renciye 20 kuru aylk ve tayinat veriliyordu. 36ar kuru aylkl yirmi kiilik ikinci snfgileri yannda talyanca da retilecek ve bu dilde yazlm tbb eserler Trkeye evrileceker kuru aylkl nc snf 1829da, 100er kuru aylkl drdnc snf 1833te alabildinc snfa fizyoloji ve illarn yararlaryla ilgili dersler eklendi. Son snfta ise fizik, botan

n bilimlerine arlk verildi, ayrca uygulamal tp eitimi yaptrlmaya baland.

kir-i Mansrenin tznde her ble bir cerrah verilmesi ngrldnden bu alanda daman yetitirmek amacyla daha kurulu yllarnda ayr bir cerrah snf ald; stanbul

rrahlarndan yirmi kii seilip eitilerek Mansre blklerine datld. 50er kuru aylkl yirenciye her gn kurun karma, damar balama, kemik kesme, krk kk tedavisi gibi savarrahisi arlkl eitim ve uygulamalar yaptrlmas, yetienlerin ordu cerrahlarnn yannanderilmesi kararlatrld.

ektebi Tbbiyye Nzr Abdlhak Mollann cerrah adaylarnn Glhanedeki hastahanede pratpmalarnn daha iyi olacana dair raporu zerine 1832de Topkap Saray sahilindeki Hastaladasnda Askir-i Hassa-i hne Cerrahhnesi adyla bir cerrahhne kuruldu. Tulumbacbaonann ayn at altnda hizmet gren tphne ve cerrahhneye (Cerrahhne-i mire) dar gelmbebiyle cerrahlk snfnn yirmi rencisi de 1833te buraya nakledildi. snflk cerrahhnna getirilen Sade de Calre yatl rencilere cerrah uygulamalar yaptryor, Konstantin Efe ve tp bilgilerini retiyordu. Eitimini tamamlayan rencilere staj yaptrlyordu. Bu okulrrahhne-i Mamre adyla tannd. 1833 ylnda Mektebi Tbbiyyenin ve cerrahhnenin son rencilerinden imtihanla seilen altm kii hastahanelerde grevlendirildi. Hasta muayene v yazma belgesi bulunanlar da alay ve tabur hekimlerinin yanna yardmc tabip ve cerrah, birstajyerlikten sonra da mstakil hekim ve cerrah olarak tayin edildi.


10/1409

lumbacba Konann satlmas zerine 1836da tphne yer darl eken cerrahhne ile bipkap Sarayndaki Otluku Klasna nakledildi ve yatl hale getirildi. Eitim program yenzenlenerek tp ve cerrahlk rencilerinin yl birlikte okutulmalar saland. lk snflar dilrlkl olup nc snfta anatomi retiliyor, son snflarda ise eitim tp ve cerrahlk bilimleye ikiye ayrlyordu.

kimba ve mektep nzr Ahmed Necib Efendinin yeni bir tphne binasna ihtiya duyulduulundaki raporu zerine yeni bina inaatnn ok masrafl ve uzun srecei endiesiyle mektep,

armdan geirilen ve yeni blmler eklenen Galatasaraydaki Enderun Aalar Mektebine takim 1838). Mektebi Tbb Cedd veya Mektebi Cedd-i mire denilen okulun mdr Osman endi idi. Drt snfn renci mevcudu grevlilerle birlikte 209a ulamt.

Mahmudun iradesiyle Viyanadan getirtilen Karl Ambros Bernard okula muallim olarak tayinldi. II. Mahmudun 14 Mays 1839da mektebi ziyareti zerine padiahn Adl mahlasnabetle Mektebi Tbbiyye-i Adliyye-i hne olan okulun ad diplomalarda LEcole Adliyepriale de Mdecine eklinde yazlmaya baland. Bulunduu yere bal olarak ise LEcole decine de Galata-Srai diye anlyordu. Okulda eitim dili Franszca idi. Sultan Mahmuda i

len al nutkunda, bundan amacn Batdaki tbb gelimeleri dilimize aktarmak ve lkenin hrine yaymak olduu belirtilir. Galatasaray Mektebi Tbbiyyesinde ktphane, grevli odalarnik, 300 kiilik yatakhane ve yemekhane, padiah dairesi, matbaa gibi birimlerle anatomieparatlar, tabiat tarihi koleksiyonlar ve byk bir botanik bahesi bulunuyordu. Hocalar arasinci muallim olarak yer alan Bernard ders programn Viyanadaki Josef Akademisi (Josefinuznda yeniden dzenledi. Hasta banda klinik eitime nem verdi ve baarl ameliyatlar yaptahkm ve esir kadavralar zerinde anatomik almalar balatt. Fizik laboratuvar ve terihhlitirildi. renciler bakalorya ve doktora tezi imtihanlar vermeye mecbur tutuldu. Yeni progrkip edemeyenlerin cerrah ve eczac yetimeleri salanarak yllk eczaclk mektebinin temel

lm oldu.

nzimatn ilnndan sonra Mektebi Tbbiyye Nzr Abdlhak Mollann teklifi zerine yabance ina olan ve tp eitimi almak iin yurt dna giden ocuklar kazanmak amacyla gayri m

baadan da renci alnmaya baland. Hahambann isteiyle Msev rencilerin ibadetleri iknlar saland. 1842-1843 retim ylnda Mektebi Tbbiyyeye renci hazrlayan yllkdlerin

vesiyle tp ve cerrah eitiminin toplam sresi yedi yla kt. Eczaclk dersleri pratik ve teor

arak iki blmden oluuyordu.

ektebi Tbbiyyede cerrah rencilerine ebelik de retilmekle birlikte kadnlara ebelikrslerinin verilmesi ve uygulamalar 1842de balad. 1844te Kimyahne yeniden ina edildi vatomi mzesi zenginletirildi. 1845te Bernardn lmyle boalan birinci muallimlie Sigmuitzer getirildi, ayn yl Mektebi Fnn- Tbbiyye adyla anlan okula ertesi yl Mektebi Tbbiyecdiyye denildi. 1845-1846 retim ylnda ibtida ve idd ile tp ve cerrah dnemleri beerkarlnca tahsil sresi on yl oldu. Eczaclara birinci ve ikinci snf olmak zere iki tip diplomriliyor, ebe adaylar da teorik ve pratik derslere devam ediyor, ayrca cerrah yardmcs verdmc salk hizmetlisi yetitiriliyordu.


11/1409

ltan Abdlmecidin istei zerine baz okul mezunlar 1847de Avusturyaya gnderildi veradaki imtihanda gsterdikleri baar Mektebi Tbbiyyedeki eitimin st seviyede olduununtlad. 1847-1848 retim ylnda hazrlk sresi drt, tp ve cerrah snflar alt yl olaraklirlendi. 11 Ekim 1848de Galatasaraydaki Mektebi Tbbiyye yannca tedrsat, Mhendishnerr-i Hmyun olarak kullanlan Halcolundaki Humbarahnenin bir ksmnda srdrld.50de hekimbalk kaldrld; Mektebi Tbbiyye Nezreti devam etti. 1861de stanbul eczackalfalklar Mektebi Tbbiyye diplomallarna tahsis edildi. Krk kk elaman olmak isteyen

yaplan imtihandan sonra kk cerrahlk ehdetnmesi verilmekteydi. Okul 1866 ylndakecideki Demirkap Klasna nakledildi; Eyll 1873te de Galatasaraydaki Mektebi Sultnasna tand. Ancak 1876da Mektebi Sultn kendi binasna dnd iin tekrar Demirkaplasna nakledildi. dd ksm da Kuleliye gnderildi.

53-1856 Krm savanda duyulan cil hekim ihtiyac zerine eitim dilinin Trke olmas iilatlan almalar 1866da kurulan Cemiyyet-i Tbbiyye-i Osmniyyenin gayretleriyle dahazland. Ayn yl iinde Mektebi Tbbiyye bnyesinde Mektebi Tbbiyye-i Mlkiyye-i hnenvreye sokulmasyla 1867de Trke tp eitimi ksmen balatld. Bu sivil tbbiyede zellikle

anbul dnda alacak belediye hekimlerinin yetitirilmesi amalanmt. Buraya ilk anda rzunu veya o derecede bilgisi olan on alt-yirmi yalar arasnda elli kii alnacak ve eitim s yl olacakt. Asker ve sivil mektebin hocalar genellikle ayn kiilerdi. Okula ilgi oalncavik iin kaldrlan doktora mecburiyeti tekrar getirildi ve bir yllk klinik eitim eklenerek okuresi alt yla karld. renci saysnn artmas zerine Mektebi Tbbiyye-i Mlkiyye-i hhrkapda biri mektep, dieri klinik olarak ina edilen binalara tand. Ancak zamanla buras tersiz kald iin 1894te Kadrga meydanndaki Menemenli Mustafa Paa Kona sivil tbbiyhsis edildi, ayrca burada ek binalar yapld.

rke eitim baarl olunca 1870te Asker Tbbiyede de ilk snftan itibaren tedrsatnrkeletirilmesine baland. Asker Tbbiye mezunlar 1870te hekim, cerrah ve eczaclar iin

ker tatbikat mektebi kabul edilen Haydarpaa Asker Hastahanesinde iki yl staja tbi tutularabur ve hastahanelere tayin edildi. Aralarnda baarl olanlarn Paris ve Viyanaya gnderileregilerini arttrmalar saland. Eitimin Trke olmasndan sonra Trk tp gazeteleri, dergiler vk sayda tp kitab yaymland. Mektepteki Trk ve mslman hoca ve renci says artt. Ancanszca eitimin zararl etkileri senelerce srm, uzun yllar reeteler Franszca yazlm,nsltasyonlarda Franszca konuulmu ve salk kurulularnn kadrolarnda stnlk yllarca slimlerin elinde kalmtr.

87de Demirkapdaki Asker Tbbiye bnyesinde kuduz messesesi, ertesi yl a evi, 1893tkteriyolojihne ve bir yl sonra doumevi ald. Tamir ve tdil edilen Glhanedeki bina 150takl hastahane haline getirilip 1898de Glhne Tatbikat Mektebi ve Serriyat Hastahanesi olldktan sonra stajlar burada yaplmaya baland. Ayn yl her iki tbbiyede tahsil sresi iddd

nra alt yl oldu. Kulelideki Mektebi dd-i Tbbiyyeden kan talebeler Asker Tbbiyyeyektebi dd-i Mlkiyyeden kanlar Tbbiyye-i Mlkiyyeye alnd. Demirkap Klasnntersiz kalmas zerine Asker Tbbiye de II. Abdlhamid tarafndan Mimar Alexandre Vallauryimondo dAronconun planlarna gre 1894te Haydarpaada inasna balanan binada 1903itime balad.


12/1409

08de II. Merutiyetin ilnn mteakip stanbulda iki tp okulunun birletirilmesi sz konusuunca sivil tbbiye hocalarnn Maarif Nezreti nezdindeki giriimleriyle Mektebi Tbbiyye-ilkiyye, Tp Fakltesi adyla yeniden kuruldu ve stanbul Drlfnununun bir ubesi oldu, ilkkanlna Cerrah Klinii muallimi Cemil (Topuzlu) Paa getirildi. 1909da Asker Tbbiyeniakyla iki okul Drlfnn- Osmn Tp Fakltesi adyla birletirildi ve 1933 ylna kadarydarpaadaki binada kald. 1933te yaplan niversite reformuyla okul stanbul niversitesi kltesi adn ald. Ancak zamanla kadrolarn ylmas ve yer darl sebebiyle buras 1967d

anbul Tp ve Cerrahpaa Tp faklteleri eklinde ikiye blnd.

BLYOGRAFYA

lib Ata, Tp Fakltesi, stanbul 1341; Rza Tahsin, Tp Fakltesi Tarihesi: Mirt- Mektebi

bbiyye (nr. Aykut Kazancgil), stanbul 1991; A. Sheyl nver, Trk Tarihi Tbb Tetkikleri:rrahhne-i mire, stanbul 1931; a.mlf., Osmanl Tabbeti ve Tanzimat Hakknda Yeni Notlanzimat I, stanbul 1940, s. 933-960; a.mlf., Bugne Kadar stanbulda Tbbiye Mektebi Ka Yitirdi?, Dirim, XXI/5, stanbul 1946, s. 202-205; a.mlf., Tp Fakltesinin Merutiyet Yllrihine Dir, TTK Belleten, XXIII/90 (1959), s. 287-306; Osman evki Uluda, Tanzimat vekimlik, Tanzimat I, stanbul 1940, s. 966-977; a.mlf., Tp Tedrisatnn Trkelemesi, Tp

nyas, I/15, stanbul 1929, s. 459-462; Osman Ergin, stanbul Tp Mektepleri Enstitleri vemiyetleri, stanbul 1940; Kemal zbay, Trk Asker Hekimlii Tarihi, stanbul 1976, I-IV; G

resever, Trklerde ve Trkiyede Tp Eitimi Tarihi, stanbul 1977; Tbbiyenin Alnda S

Mahmudun Verdii Nutk- Hmyn, stanbul Tp Kurultay Bror (25-30 Eyll 1977); Ekdri Unat - Mustafa Samast, Mektebi Tbbiyye-i Mlkiyye (1867-1909), stanbul 1990; Esinhya, Tanzimatta Eski ve Yeni Tp, 150. Ylnda Tanzimat (haz. Hakk Dursun Yldz), Anka92, s. 296; a.mlf., XIX. Yzyln lk Yarsnda Osmanl mparatorluunda Tp Eitimi velburst Hekimlerimiz, Erdem, I/3, Ankara 1985, s. 685-710; Semavi Eyice, Dr. K. A. BernMektebi Tbbiyye-i hneye Dair Birka Not, Trk Tbbnn Batllamas (haz. Arslanrziolu), stanbul 1993, s. 97-124; Abdlhakim Hikmet, La mdecine en Turquie, RMM, III907), s. 38-72; Sedat Kumbaraclar, Bostanclar Hastahanesi ve Bizde Cerrahlk Tedrisat lkarak Nerede Yaplmtr?, Dirim, XXIII/3 (1948), s. 44-47; a.mlf., Tbbiyemizin lk Poliklin

Klinikleri, a.e., XXIV/8 (1948), s. 207-209; Bedii N. ehsuvarolu, Osmanl Cerrahhnesirk Cerrah Cemiyeti Mecmuas, XIV-XV, stanbul 1962-63, s. 55-65; Aydn Sayl, Bizde Tretimi zerine, TTK Belleten, XXXV/138 (1971), s. 229-234; Ekrem Kadri Unat, stanbulrlfnun Tp Fakltesinin Kuruluundan Cerrahpaa Tp Fakltesinin Kuruluuna, Cerrahpa

p Fakltesi Dergisi, IV/4, stanbul 1973, s. 326-337; a.mlf., Kadrgadaki Tp Fakltesi, a.eI/2 (1981), s. 210-220; a.mlf., Mektebi Tbbiyye-i hnenin Son Yl, a.e., XV/1 (1984), 1-182; a.mlf., Osmanl mparatorluunda Franszca Tp retimi ve Etkileri, TTK BildirilII (1981), II, 1291-1298; Ayten Altnta, Tphane-i mire ve 14 Mart Tp Bayram, TT, XX993), s. 45-56.


13/1409

l Sar


14/1409

MEKTEP(

m lkelerinde ve zellikle Osmanllarda ocuklara temel eitimin verildii yer.

zlkte yazmak anlamndaki ketb kknden mekn ismi olan mekteb (oulu mektib) okul

mektir; daha ok mektebe eklinde ktphane iin de kullanlr. Araplar okula kttb damilerdir. Fakat dil limi Mberred kttbn renim gren ocuklar (sbyan) mnasna geldyler ve retim yaplan yere bu adn verilmesini yanl kabul eder (Lisnl-Arab, ktb mdncak Hz. Peygamber devrinden beri okuma yazma veya Kuran retilen okullara kttb denilmX. yzyldan itibaren mektep kelimesi, geni anlamda ve bugnk okul karlnda hemen hemtn eitim kurumlarnn bana getirilerek kullanlmtr. Ayrca slm dnyasnda mekteplimesinin bran (mektebi felsefe), ekol (mektebi Meiyyn, mektebi revkyyn), tlimektebi slm), bro (mektebl-berd), ajans (mektebl-enb) ve ticarethane mnalarnldii de bilinmektedir.

rihte bilinen en eski mekteplere yaznn icat edildii Mezopotamyada rastlanr. Buradarencilerin oturmas iin tatan veya kerpiten sralar olan bina kalntlar bulunmutur. Sumer

kkadlarda edubba (tablet evi) denilen mektepler mbede bitiik yaplr ve dersler din adamafndan verilirdi. ivi yazl belgelerde bu okullarn retim metotlar ve dzeyi, renci-retmen, veli-retmen ilikileri gibi deiik konular hakknda eitli bilgiler yer almaktadrhiera, s. 95 vd.; Kramer, s. 1 vd.).

ebe hayat yaayan toplumlarda sabit mektep yapmann imknszlndan dolay tarihte Arapnellikle mm bir toplum olarak tannmtr. Chiliye dneminde Mekke ve Medine gibi ehirluma yazma reten okullarn varl hakknda bilgi mevcut deildir. Belzr Araplarda yaznliimi zerine bilgi verir ve Kureyte okuma yazma bilen on yedi kiinin adn sayar (Fth, s1-692). Medinede de Araplardan okuyup yazan kimselerin says azd; bu arada bir yahudiniap yazsn bildii ve Medineli ocuklara rettii rivayet edilir (a.g.e., s. 694-695). Hicrettenra burada konumu pek belli olmamakla beraber bir mektep messesesinin varl akarlmektedir. Hz. Peygamberin, Bedir esirlerinden her okuma yazma bileni bunu on mslmancuuna retmesi karlnda serbest brakt bilinmektedir. Buradan bir veya birka snfl ulun oluturulduu ortaya kmakta ve Ali b. Muhammed el-Huz bunu kfir bir retmenin

slman ocuklara ders vermesi olarak deerlendirmektedir (Tarcd-delltis-semiyye, ). Vahiy ktiplerinden Zeyd b. Sbit de bu okulun rencilerindendi (a.g.e., a.y.). Buhrnin bayetine gre mm Seleme, bir kttb mualliminden kendisine yn ditmede yardm edecek bicuk gndermesini ve onlarn hrlerden olmamasn ister (Diyt, 27). Bu rivayetten hr, kleatl ocuklarnn birlikte renim grdkleri anlalmaktadr. Bu durum, yakn yllara kadarnyann baz lkelerindeki devlet okullarnda siyah-beyaz ayrm yaplmasyla kyaslandndanem kazanr.

ulefyi Ridn devrinde ve zellikle Hz. mer zamannda bu tr okullar yaygnlamtr; onuntirdii yenilikler arasnda mektep tesisi ve muallimlere maa balanmas da saylmaktadr (i


15/1409

umn, s. 514; Abdlhay el-Kettn, III, 107). Baz rivayetler de bu dnemde okullarn varlk tutmaktadr. Mesel Eb Hreyrenin bir kttb muallimine urayarak ondan nem verdii bnuyu anlatmak iin ocuklar toplamasn istemesi ve toplanan ocuklarn grlt yapmamalaraz edilmeleri tam bir okul veya snf manzaras izmektedir (bn Eb eybe, VII, 498). Abdullamerin de mektep ocuklarna selm verdii rivayet edilir (Buhr, el-Edebl-mfred, s. 223)mev ve Abbs devirlerinde mektepler gelierek devam etmitir. 105 (723) ylnda vefat eden

hhk b. Mzhimin Kfede 3000 civarnda ocuun okuduu byk bir mektep ina ettiriprada fahr retmenlik yapt bilinmektedir (DA, VIII, 411). Emev Valisi Haccc b. Ysuf e

kafnin de genliinde Tifte retmen (mktib) olarak alt nakledilir (DA, XIV, 427).

ekteplerin hepsinin ilk dnemlerden itibaren zel bir binaya sahip olmad phesizdir; genelcalar mahallenin mescidinde bir ders halkas kurarlard. Ancak erken saylabilecek bir devirdmilerin yannda mstakil mekteplerin yapldn sylemek mmkndr. ocuklar mektepte okzma rendikten ve Kuran hatmettikten sonra daha ileri seviye derslerine mescidlerde devamerlerdi. Mektebe giden ocuklar yanlarnda yaz yazacaklar bir levha gtrrler ve bunumizlemek iin su dolu bir kaba daldrp bir bezle silerlerdi. Bu su silinen yazlara hrmeten deyu veya bir akarsuya ya da inenmeyecek ekilde temiz bir ukura dklrd.

rs mfredatnda genellikle okuma yazma, gramer, Kuran, hadis, iir ve matematik bulunur,ogram daha ok Kuran

afnda ekillendirilirdi. Yaz altrmalarnda gnmz okullarndaki fileri andracak ekildeuran yetleri kullanlrd. Ancak yetlerin tahrifinden korkulduu ve lafza-i cellin silinmesi rld iin baz iirlerle gzel szler de bu maksatla kullanlmtr. Genelde mektepler okumzma ve Kuran eitimi verenlerle dil vb. hususlar zerine eitim verenler olmak zere ikiyerlyordu (Ahmed elebi, s. 36 vd.). Mekteplerin eitim tarihi asndan erken saylacak bir

nemde ok ileri birtakm metotlar gelitirdii grlmektedir. Mesel gnmzdeki zek testinularna gre eitim verilmesi gibi rencilere zek ve kabiliyetlerine gre ders veriliyor,renciyi henz tahsil hayatnn banda iken bkknla ve mitsizlie drmemeye gayretsteriliyordu. Baarl olan rencilere caddelerde resmigeit yaptrlr ve zerlerine badem vblarak renciler dllendirilirdi.

ektep muallimlii bir dnem iin horlanmtr. Bunda bir ksmnn bilgilerinin sathlii, birmnn savatan kama gibi sebeplerle bu meslee girmesi, bir ksmnn da ocuksu davranlagilemesi rol oynamtr. Adam Mez muallimlerin horlanmasnda Yunan meneli rivayetlerin

kisinin bulunduunu, nk onlarn retmeni gln ahsiyetlerden biri saydn syler (el-retl-slmiyye, I, 260). Fkh limleri her dnemde grlen, renciretmen ilikilerindez problemler konusunda gr bildirmilerdir. Mesel kendisi de renimine bir kttbdalayan mam fi, retmenin talebesini tedib iin dvmesi ve lmne sebep olmas halindyet demesi gerektiinden sz eder (el-m, VI, 173). Abdlkerm b. Muhammed er-Rfi el-zvnnin bir rivayetine gre Hz. Peygamber, Allah Telnn kyamet gnnde yzlerinekmayaca, tezkiye etmeyecei ve horlayc bir azaba sokaca snf insann ilki olarak yeticua gcnn yetmeyecei devler vererek onu ezen kttb muallimini sayar (et-Tedvn f abzvn, II, 127). Muallimlere denen cretler snrlandrlmam, ocuk velisinin mal gcneaklmtr. Halifelerin, byk devlet adamlarnn ve baz zenginlerin ocuklarna saray ve


16/1409

naklarda ders veren meddiplerin aldklar cretler ok yksek olabiliyordu. Onlar iin sbyauallimi tabiri kullanlmazd. Sbyan muallimlerinin cretleri zaman zaman yetersiz kalmtr.esel Sicilyadaki mektep muallimlerinin ounun ylda 10 dinar gemeyen bir maala altinmektedir (Ahmed elebi, s. 241).

ektepleri genellikle halifeler, sultanlar, yksek dereceli devlet memurlar ve zenginler bina edrenim masraflar iin vakflar kurarlard. Birok yerde yetimlere mahsus zel mekteplerin yaprlmektedir (bn Kesr, XIV, 81, 158). Kargaa dnemlerinden mektepler de olumsuz etkilenm

ber, 290 (903) yl olaylaryla ilgili olarak Karmatlerin zulmleri arasnda mekteplerdekicuklar ldrmelerini de sayar (Tr, V, 646).

BLYOGRAFYA

snl-Arab, ktb md.; Buhr, Diyt, 27; a.mlf., el-Edebl-mfred, Beyrut 1406/1986, s

3; fi, el-m (nr. M. Zhr en-Neccr), Beyrut 1393, VI, 173; bn Sad, e-abat, VI, 301 eybe, el-Muannef (nr. Keml Ysuf el-Ht), Riyad 1409/1989, VII, 498; Chiz, el-Beynt-tebyn, Kahire 1332, II, 92; Belzr, Fth (Fayda), s. 691-692, 694-695; Taber, Tr, B07/1987, V, 646; bn Eb Htim, el-Cer vet-tadl, VIII, 134; Necmeddin en-Nesef, el-an

kri ulemi Semerand (nr. Nazar Muhammed el-Fryb), Riyad 1412/1991, s. 148;bdlkerm b. Muhammed er-Rfi, et-Tedvn f abri azvn (nr. Azzullah el-Utrid), Beyr08/1987, II, 127; bn Kesr, el-Bidye ven-nihye (nr. Ahmed Eb Mlhim v.dr.), Beyrut 1, 102; XIV, 81, 158; Ali b. Muhammed el-Huz, Tarcd-delltis-semiyye (nr. Ahmed Selme), Kahire 1401/1981, s. 70-72; bn Hacer, Fetul-br (Hatb), XII, 253; ibl Num

m Tarihi: Sadrl-slm (trc. mer Rza [Dorul]), stanbul 1347/1928, s. 514; Adam Mez, eretl-slmiyye (trc. M. Abdlhd Eb Rde), Kahire 1366/1947, I, 260; E. Chiera, Kildetaplar (trc. Ali Muzaffer Dinol), stanbul 1964, s. 95 vd.; Ahmed elebi, slmda Eitim-rrihi (trc. Ali Yardm), stanbul, ts. (Damla Yaynevi), s. 36 vd., 42, 43, 44, 49, 218 vd., 241, d smil Ali, Mehidt-talmil-slm, Kahire 1978, s. 77 vd.; Hitti, slm Tarihi, II, 627Makdisi, The Rise of Colleges, Edinburgh 1981, s. 19; Abdlhay el-Kettn, et-Tertbl-

riyye (zel), III, 106 vd.; S. N. Kramer, Tarih Smerde Balar (trc. Muazzez lmiye ), An90, s. 1 vd.; J. M. Landau, Kuttb, EI (ng.), V, 567 vd.

bi Bozkurt

manllarda Mektep.

bbsler devrinde kttb adyla anlan mekteplere Karahanllar veya Seluklularda sbyanektebi denildii ve Osmanllarda da bu ismin kullanld belirtilir. Osmanllar zamanla bu tiektepleri drttalm, drlilm, muallimhne, mahalle mektebi, ta mektep, mektebi ibtidiyyebi adlarla da anmlardr. Bu mekteplerin hocalarna muallim, yardmclarna kalfa (halife

nilmitir. Osmanllarda XIX. yzylda mektep kelimesi btn retim kurumlarn iine alacanilik kazanm, hatta fakltelerin adnda bile yer almtr.


17/1409

nel olarak Kurn- Kerm renimi etrafnda toplanan program slm dnyasnn deiikkelerinde farkl ekiller arzeder. Maribde (Bat Afrika) Kuran tilvetine hasredilen programdlste Kuran tilveti, Arap grameri, kompozisyon, iir ve gzel yazya; Kuzey Afrikada K

veti, hadis ve din bilgilerle yazya; Merikta Kuran tilveti, din bilgiler, iir, bykhsiyetlerin szleri, slih kiilerin hikyeleri, belli seviyede Arap dili ve baz hesap bilgileriniretilmesine dayanyordu.

manl sbyan mekteplerinin programlar balangtan 1924 ylna kadar eitli deiiklik velimeler gstermitir. Ftih Sultan Mehmed, stanbulda kurduu ilk drttalmin vakfiyesindelm-i kelm- kadm ve Kurn- azm okunmasn art komutu. II. Bayezid, stanbuldakilliyesine ait vakfiyesinde sbyan mektebinin programn da vermektedir. Buna gre muallimh

yin edilecek muallim ve halife ocuklara Kuran okumay ve baz ilmihal bilgilerini retecekt

ha sonra programa yeni dersler ilve edilmitir. I. Mahmudun 15 evval 1152 (15 Ocak 174ihli vakfiyesinde muallimhneye bir de hat hocasnn tayin edildii grlmektedir. Yine I.ahmudun annesi tarafndan Galatada yaptrlan mektebin vakfiyesinde fenn-i kitbette mahar

sellem ve talm-i mek-i hatta lim bir kimesne hce-i mek olup denildii gibi I. Abdlhamkfiyesinde de bir hattat stat ifadesi yer almaktadr. Ayn padiahn 1195te (1781) tesis ettiblideki Hamidiye Mektebinde Arapa ve Farsa da programa alnmt. II. Mahmud tarafn24te karlan talm-i sbyn hakkndaki fermanda ise ncelikle zaruri din bilgilerin retilmt koulmu ve program yle tesbit edilmiti: Mektep hocalar ocuklar iyi bir ekilde okutuplara Kuran tlim ettirecekler, ardndan ocuklarn istidadna gre tecvid, ilmihal okutacaklar,mn artlarn ve din kaideleri reteceklerdi.

nzimatn ilnndan bir mddet nce 1838de Umr-i Nfia Meclisinde mektepler iin hazrla

lyihada mektepler kk ve byk olmak zere ikiye ayrld. Kk mahalle mekteplerindeuran retilmesi, camilerin yanndaki byk mekteplerde ise (snf- sn) kulak

lgunluu olmas iin Trke in, Tuhfe-i Vehb, Nuhbe-i Vehbi, Sbha-i Sbyn gibi lugatlarlrgivnin Rislesi gibi kitaplar, ahlk risleleri okutulmas, hat ve kitbet retilmesirarlatrld. Ardndan bu lyiha Dr- ry Bblde ve Meclisi Ahkm- Adliyyede baziikliklere urad, sarf ve nahiv dersleri de programa dahil edilerek bu mekteplere rdiye adrildi. Tanzimatn iln arefesinde sz konusu mekteplerde elifbdan balamak zere Kuran, y

mihal, hesap okutulurken programa sonralar tarih ve corafya da ilve edilmitir.

46da drt yllk eitim veren sbyan mekteplerinde elifb, Kuran, ilmihal, tecvid, Trke,uhtasar ahlk- memdha risleleri okutuluyor, lugat, sls ve nesih yazlar retiliyordu.nzimattan sonra yllk mektebi ibtid olarak faaliyet gsteren bu okullarn programlar eli

urn- Kerm, tecvid, ilmihal, ahlk, sarf- Osmn, iml, kraat, mlahhas trh-i Osmn, muhrafyay Osmn, hesap ve hsn-i hattan olumaktayd.

47de ilk ve orta retimin ilerini yrtmek zere Mektib-i Ummiyye Nezreti kurularak bhaflar eyhizde Esad Efendi getirildi ve sbyan mektepleriyle rdiyeler slah edildi. 20 Nis57de bu nezret mstearla dnt. 10 ubat 1864te Mektib-i Sbyn- Mslime kuruldu


18/1409

82de bu daire Mektib-i btidiyye adn ald.

ekteplerin ilk rnei olan kttblarda sadece erkek ocuklar renim grrken Osmanllar devz ocuklarnn da erkek ocuklarla birlikte bu ilk mekteplere devam etmesi dikkati eker. Bunuraber sadece erkek veya kz ocuklarna ait sbyan mektepleri de vard. Sbyan mekteplericalarna dair 1847 tarihli tlimatta kark mekteplerde kz ve erkek ocuklarn yan yanaurtulmamas tavsiye edildi. 1858 tarihli bir sadret tezkiresinde Maarif Nezretince Sultanahmvarndaki yirmi alt sbyan mektebinde kz ve erkek rencilerin birbirinden ayrlmas

enmektedir.

merlerde rencilerin sralara, eski Yunanda iskemlelere oturmalarna karlk slmekteplerinde renciler halkalar oluturarak yere otururdu. Yahudi, Msr, Bizans ve Japonekteplerinde de rencilerin yere oturduu bilinmektedir. Sbyan mekteplerine balama ya d arasnda olurdu. Anadoluda ocuklar daha ziyade drt yanda okula verilirken stanbulda yalarnda okula balanrd. Tanzimattan nce ocuklara bir sanata verilmeden Kuran ve ilretilmesi emredildii halde 1846da yaymlanan bir tlimatla drt-be yandaki ocuklarneveynlerinin rzas ile okula gnderilecei, alt yan bitiren ocuklarn sbyan mektebine

ndermeyenlerin ise cezalandrlaca bildirilmektedir. 1868 tarihli bir teblide herkesin altndaki ocuunu okula gndermeye mecbur edildii grlmektedir.

byan mekteplerinin tahsil mddeti 1846 tarihli tezkirede drt yl olarak belirlenmitir. 1869 taarif-i Ummiyye Nizamnmesinde de bu mddet muhafaza edilmi ve mektebe devamecburiyeti ya erkek ocuklar iin yedi, kz ocuklar iin alt olarak belirlenmitir.

byan mekteplerinin hocalar umumiyetle medrese mezunu olup cami ve mescidlerde imam-hatiya mezzinlik yapan kimselerdi. Kz ocuklarna mahsus mekteplerin hocalar ise Kuran bilen

bha-i Sbyn ve Tuhfe-i Vehb gibi risleleri okumu yal kadnlard. II. Mahmud devrinde sektebi hocalar medrese tekilt iinde hususi bir tahsile tbi tutulmaktayd. 1868de sbyanekteplerine hoca yetitirmek zere stanbulda bir drlmuallimn-i sbyn alm ve ertesi ylzrlanan Marif-i Ummiyye Nizamnmesinde ancak bu okullardan mezun olanlarn sbyanekteplerine hoca olabilecei belirtilmitir. II. Abdlhamid dneminde ibtid mekteplerininlmasyla sbyan mektebi tabirinin yerini mektib-i ibtidiyye almtr. Bununla birlikte

manmza kadar camilerde ocuklara basit din bilgiler verilen ve Kuran okuma retilen yerlk arasnda sbyan mektebi olarak adlandrlmas gelenei srmtr.

BLYOGRAFYA

tih Mehmed II Vakfiyeleri (Vakflar Umum Mdrl), Ankara 1938, s. 132; Sultan I. Mahmukfiyesi, VGMA, nr. 47 K., s. 129-132; Trkiye Maarif Tarihi, I-II, 82 vd.; Faik Reit Unat, Titim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara 1964, s. 6-10, 38-41; Hasan Ali Koerrkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi, stanbul 1974, tr.yer.; Ahmed elebi, slmd

itim-retim Trihi (trc. Ali Yardm), stanbul, ts. (Damla Yaynevi), s. 33 vd.; brahim Ate,


19/1409

ayr ve Sosyal Hizmetler Asndan Vakflar, VD, XV (1982), s. 80; brahim Bozdemir, Osmbyan Mekteplerinde Eitim ve retim (yksek lisans tezi, 1991), M Sosyal Bilimler Enstit

akir lktar, Sbyan Mektepleri, TK, sy. 33 (1965), s. 30-36; A. Turgut Kut, stanbulbyan Mektepleriyle lgili Bir Vesika, JTS, II (1978), s. 55-84; R. Karda, Sbyan MekteplerA, XXVIII, 509-510; Vedat Gnyol, Mektep, A, VII, 655-658; Pakaln, II, 452 vd.; III, 201-2M. Landau, Maktab, EI (ng.), VI, 196-197; Ali Akyldz, Marif-i Ummiye Nezreti, DXVII.

hit Baltac

MAR.

byan mektepleri ounlukla tek odal ahap veya kgir yaplardr. Bir yan sokak zerinerletirilir, dier cephesiyle ok defa kk bir baheye alrd. rencilerin su ime, tuvalet iyalarn karlamak iin gerekli olan eme, hel, depo gibi hizmet meknlar bahe avlusungun gelecek ekilde yerletirilirdi. Baz dershanelerin giriinde kk bir saakla korunan, kimdaha geni, yar ak bir derslik eklinde olan, bazan bir seki halinde giri n mekn bulunursler yazn bahede veya eyvanda, kn bir ocakla stlan dershanede yaplrd. ounlukla

bleye ynelik olarak ina edilen mekteplerin ak veya kapal ksmlarnda ekseriya bir mihraplunurdu. Dershaneye girilirken ayakkablar karlrd. Pabuluun derslik iinde yer aldrumlarda zerinde oturulan alann deme seviyesi girie gre ykseltilmi olurdu.

re veya drtgen planl olan dershanelerin bir duvarnda ocak bulunur, mekn alt ve stncerelerle yeterli dzeyde aydnlanrd. Dershane boyutlar, yaptran kiinin imknlarna ve hireklerine gre byyp klebilmekle beraber ortalama kenar uzunluklar 5-7,5 m. arasnda

imektedir. Dershanelerin duvarlarnda kitap ve dier gerelerin sakland niler de inailirdi. Ders srasnda hoca minder zerine, renciler ise bir halka oluturarak yere, genelliklesr serilmi demenin stne oturur, rahle zerine konulan kitaplar okurlard. Baz hatrlrencilerin ince minderlere oturduu da olurdu. Dersini vermek durumunda olan her renci hoya yardmcsnn nne giderek hazrlad blm okurdu.

m dnyasnda kttb adyla anlan mektepler yannda Memlkler devrinde Kahirede yaplanebilkttb adyla tannan alt kat sebil, st kat mektepten oluan bir yap tipi gelimi ve XIVzyln son eyreinden itibaren saylar artarak devam etmitir. Osmanl hkimiyetinde de bu

plar benimsenmi ve Kahirede ok sayda bu tip bina ina edilmitir.

nmze ulaan en erken tarihli Osmanl sbyan mektebi binas Bursadadr. Yazlk blm olalandrlan bir

vanla ona bitiik kapal bir dershaneden meydana gelen bu mektep, Sitti Hatunun 864te (145a edilen camisinin yaknnda bulunmaktadr. Zengin ta bezemeli eyvan cephesiyle trnn sernei olan yapnn ak ve kapal dershaneden oluan plan emas birok sbyan mektebinde

krar edilmitir. Tek katl olan bu tip mekteplerin st rtleri kgir veya ahaptr. Kgir olanlar

van kemerinin biimi ve eyvann nne perem gibi kan saak (turre at) cepheyi zenginletelerdir. Baz mekteplerde ahap atlarn zamanla yok olduu grlmekle birlikte stanbulda


20/1409

kender Paa Mektebinde olduu gibi yklan atnn izleri cephelerde tesbit edilebilmektedir.

byan mektepleri bakmndan en zengin ehir stanbuldur. Buradaki Haseki, Kara Ahmed Paaopkap) ve Rstem Paa (skdar) mektepleri Sitti Hatunun plan emasnnn ahap atlnekleridir. Yazlk dershanesi olan mekteplerde eyvan derslerin baheye ak olarak yaplmaskn veriyordu. Scak havalarda eyvanlarn geni saaklar rencileri gnein yakc etkisinderurdu; Haseki Mektebi bu anlaya gzel bir rnektir.

VI. yzyl boyunca kullanlan eyvanl mektep tipinin kgir trne rnek olarak stanbulda II.yezid, skpl Yahy Paa, skender Paa, Mihrimah Sultan (skdar) mektepleri verilebilirnmzde Hakk Tark Us Ktphanesi olarak kullanlan II. Bayezid Mektebinde eyvan nndp boyunca uzanan ahap bir saak bulunmaktadr. Bu nemli yapda kubbeyle rtlen kapalrshanenin plan lleri 7,90 7,70 metredir. Yazlk ve klk dershaneli bir baka mektepnibahedeki ah Hban Hatun Mektebidir. Kapal ksm yaklak 6,7 6,7 m. llerindekiktepte de eyvann ve dershanenin nne btn yapnn uzun kenar boyunca devam eden tek eat yerletirilmitir. Sleymaniye Klliyesi iinde yer alan sbyan mektebinde Mimar Sinan

van esini biraz deitirerek kullanmtr. Kubbeyle rtl giri mekn, gney ve bat ynler

lan kemerlerle eyvandan ok bir glgelik (baldaken) nitelii almtr. Bu alann gnetenrunmas iin baheye alan kemerlerin nne geni saaklar yaplmtr.

manl mekteplerinde dershaneler genellikle zeminden birka basamak ykseltilerek rutubettenrunmutur. Kubbe veya ahap atyla rtlen bu yaplarn duvarlar kgir veya ahap iskeletlidre plan XVI. yzylda yaygn olarak kullanlmtr. Zeyrekteki Zenbilli Ali Ceml Efendi Me

k kubbeyle rtlen kare planl mektep trnn yaln bir rneidir. Yaklak 5,90 6,06 m. ebaan dershanenin girii nnde saakla korunan bir alan bulunmamaktadr. inde Zenbilli Ali Ceendinin kabrinin bulunduu kk avlu rencilerin ders aralarnda dinlenebilmeleri iin

arlanm olmaldr.

rok kare planl mektebin giriinde stunlara oturan kk kubbeli veya revakl bir blmlunmaktadr. Mimar Sinann eseri olan Sultan Selim Mektebinin giri saa yanlara dorunileyerek giri nnde glgeli geni alanlar salamaktayd. ehzade Mektebinin zgn giriann da benzer ekilde olduu mektebin gney duvar zerinde mevcut izlerden anlalmaktmar Sinan, Sleymaniye ve Atik Vlide klliyelerinin mekteplerinde dershane i meknn

kdrtgen olacak ekilde geniletmitir. Bu amala kubbenin yanna dz atkl veya tonozlu bir lenmitir.

V. yzyldan itibaren baz mektepler zeminden iyice ykseltilmitir. stanbul emberlitata Ati Paa, Gebzede oban Mustafa Paa sbyan mektepleri fevkan olarak nitelendirilen bu grubmektedir. XVII. yzylda yaplan Kuyucu Murad Paa, Sultan Ahmed, inili (skdar) mektepbenzer dzenlemeye sahiptir. Zemin katta yer alan bir kapdan girilen Kuyucu Murad Paa

ektebinde dershaneye yapnn iinden bir merdivenle ulalmaktadr. inili Mektebinde iseinci kattaki dershaneye avludan st ak bir merdivenle klmaktadr. Zeminden ykseltilmi

ekteplerde dershaneler genellikle kubbeyle rtldr. Bu grupta yer alan Sultan Ahmed Mektebuhtemelen bir depremde kubbesi yklm olduundan u anda ahap atldr. Fevkan mekteplusluk ve hellar dershanenin alt katnda veya kat sahanlnda yer almaktadr.


21/1409

mar Sinann sbyan mektebi mimarisine byk katks olmutur. Nitekim stanbulda sebil-kleimine sahip en erken uygulama onun eseridir. Kahirede ok yaygn olan bu birleimde zemtta sebil, st katta mektep yer almaktadr. Osmanllar Msr aldktan sonra bu yap tipiylennca benzerlerini stanbulda ina etmilerdir. Bu trn stanbuldaki bilinen en erken rnemar Sinan tarafndan Divanyolu zerinde yaplmtr. Mehmed Aa Klliyesinin paras olan

bil-kttb, XIX. yzylda Divanyolunun geniletilmesi srasnda yenilendiinden sebil veerindeki mektep XVI. yzyl karakterini yitirmitir.

manl Devletinin iinde bulunduu ekonomik skntlar sebebiyle XVII. yzylda mektep yaptland grlmektedir. Bu dnemde ina edilen tek katl yaplara Eblfazl Mahmud Efendi,

erzifonlu Kara Mustafa Paa ve fevkanlere Kuyucu Murad Paa, Sultan Ahmed, inili, Divitktepleri rnek gsterilebilir.

V. yzyldan XVII. yzyln sonlarna kadar sbyan mektepleri klasik slpta yaplmtr. Duvasme ta veya almak rgldr. Fazla bezemesi olmayan bu binalar yangn ve depremler, ihmkkatsiz onarmlardan zarar grm, zgn bezemeleri, ahap tavan ve saaklar bakmszlktan

mutur. Ta bezemeler nisbeten daha iyi korunmutur. Bununla birlikte zgn ocak yamaklar,calar gibi ayrntlar ender olarak gnmze ulaabilmitir.

VIII. yzyl yaplarnda barok slbu nem kazanmtr. Altna dkknlar yerletirilen ve tansollar zerinde ykseltilen Amcazde Hseyin Paa Mektebi (1112/1700-1701) bu anbercisidir. Birok mektep sebil veya eme yaplar zerinde ykseltilmi, birinci katta dershannda kk bir hoca odas oluturulmutur. Karakyde Kemanke Mustafa Paa Camiiiiindeki Reslkttb smil Efendi (1145/1732-33), Ayasofya avlusundaki I. Mahmud153/1740) ve Fndkldaki Zevk Kadn (1169/1755-56), Bblideki Tersane Emini Hac Y

endi mekteplerinde dershane yannda veya koridor sonunda bir kk mekn bulunmaktadr. Slklar, ocaklar ve saaklar barok slbundadr. Korniler kirpi saak eklinde veya ibkeyofillidir. Dershanelerin tonoz rtleri d ktleye yansmakta ve yapnn genel grnmnde

rol oynamaktadr. XVIII. yzylda ok tekrarlanan sebilkttblara Seyyid Hasan Paa158/1745), Reci Mehmed Efendi (1181/1767), ah Sultan (Eyp) rnekleri verilebilir. Bu tipmin katta sebil, hellar ve gei meknlar yer almakta, birinci kata merdivenlerle ulalmaktaci Mehmed Efendi ve ah Sultan mekteplerinde merdiven avludan st ak olarakkselmektedir. Dershane genellikle dikdrtgen planldr ve aynal veya tekne tonozla rtldr

z dershanelerde dikdrtgen planl i mekn biri kk, dieri byk iki tonozla rtlmtr.tekim Fndkldaki Zevk Kadn Mektebinin dershanesinin giriinde dar bir tonozla rtlen blm vardr. Giriten ana mekna geite iki stun ve onlara dayanan kemerle mekn iinde merli (arcade / arkadl) bir gei oluturulmutur. Benzer i mekn dzenlemeleri stanbuldaVIII. yzyl Fener evlerinde de grlmektedir. Duvar rgs genellikle ta-tula almaktr.uvarlarn st kesimlerinde ku kklerine yer verilmitir. Duvar yzeylerinde ve pencerenlklarnda sva ile yaplm geometrik desenli kabartma derzlemeler mevcuttur.

VIII. yzyl mekteplerinde dikdrtgen plan ok kullanlmtr; ebsaf Kadn Camii yanndakiktep dershanesi keleri pahlanm dikdrtgen planyla ilgin bir rnektir. 1201de (1787) ya


22/1409

ektebin dershanesine kk bir holden geilerek ulalmaktadr. Hel dta hol ktlesine bitiiknumdadr. Plan lleri yaklak 5 8 m. boyutlarndaki dershanenin st bir tonozla rtlm50lerde Atatrk Bulvarnn almas srasnda yol seviyesi ykseltildiinden yapnn evresan ilikileri deiiklie uramtr. 1176da (1762) yaplan Koca Rgb Paa Klliyesi iinden fevkan mektep ise ei olmayan bir i mekn dzenine sahiptir. Dershanenin yaklak 5 6 mlerinde olan orta meknnn stn bir aynal tonoz rtmektedir. Kemerli stunlarla orta mek

nlara doru alm, kullanlan alan iki kat bytlerek 5 12 m. llerinde olan uzun bir dede edilmitir.

X. yzylda slahat hareketlerinin bir paras olarak devlet tarafndan asker ve sivil okullarlm, eitim Avrupadan alnan modellere gre biimlenmeye balamtr. Geleneksel anlaynstan son mekteplerden birini II. Mahmud Cevr Kalfa adna yaptrmtr. 1819-1820devanyolu zerinde ykselen bu mektep zemin katndaki sebiller ve antsal tonoz rtsyle gemanl dneminin dikkat ekici bir uygulamasdr (bk. CEVR KALFA MEKTEB). Osmanl dyan mektepleri ocuklar iin tasarlanm bir yap trnn zgn rneklerini oluturmaktadr

yrca bk. DA, XXIII, 258-259).

BLYOGRAFYA

yvansary, Hadkatl-cevmi, I, II, tr.yer.; Ayverdi, Osmanl Mimrsi I, s. 94, 454; a.mlf.-IV, III, 103-107, 123-124; IV, 546, 782, 785, 861, 864; zgnl Aksoy, Osmanl Devri stanbbyan Mektepleri zerine Bir nceleme, stanbul 1968; Zeynep Ahunbay (Nayr), Osmanlmarlnda Sultan Ahmet Klliyesi ve Sonras (1609-1690), stanbul 1975, s. 81, 163, 172, 1

2, 190; a.mlf., Mimar Sinann Eitim Yaplar, Mimarba Koca Sinan, Yaad a veerleri, stanbul 1988, s. 279-287, 305-309; a.mlf., Cairene Sabilkuttab and its Reinterpretatiotoman Architecture, Art Turc / Turkish Art, 10th International Congress of Turkish Art, Gene99, s. 47-52; a.mlf., Eypteki Osmanl Eitim Yaplar ve Korunmalaryla lgili neriler, Ipsultan Sempozyumu: Tebliler, stanbul 2000, s. 132-141; a.mlf., The Architecture of Ottomary Schools, International Congress on Learning and Education in the Ottoman World,

oceedings, stanbul 2001, s. 89-99; Konyal, skdar Tarihi, II, 297-335; Yksel Yoldamircanl, stanbul Mimarisi in Kaynak Olarak Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1989, 9-354; Haluk Sezgin, Les maisons en pierre de Fener, Armos, Thessaloniki 1991, s. 1597-1

ehmet Nermi Haskan, Eyp Tarihi, stanbul 1993, II, 11-28; Turgut Kut, stanbul Sbyanektepleriyle lgili Bir Vesika, stanbul Armaan, stanbul 1997, III, 347-374; Nihal Yneyuengin, Osmanl Trk Sivil Mimarisinde Pencere Aklklarnn Geliimi, stanbul 1998, s. 41k Altnoluk, Binalarn Yeniden Kullanm, stanbul 1998, s. 85, 88; M. Cerasi, Osmanl Kentl Atav), stanbul 1999, s. 144-148; Semavi Eyice, stanbulun Ortadan Kalkan Baz Tarihierleri, III, TED, X-XI (1981), s. 212-222, 231, 233-238; a.mlf., stanbul [Tarih Eserler], 2, s. 1214/107-109; Necdet Sakaolu, Sbyan Mektepleri, DBst.A, VI, 546-547.

Zeynep Ahunbay


23/1409

ektep lhisi ve Glbangi.

manllarda geleneksel olarak drt yl drt ay drt gn veya be yl be ay be gn gibi kalplakamlarla belirlenen renime balama yana ulam ocuklarn mektebe gitmeleri dolaysylzenlenen trenlere min alay, bedi besmele cemiyeti, mektep cemiyeti, dua cemiyeti gibi arilmi, bu trenler srasnda okunan ilhiler gfte mecmualarnda mektep ilhisi ismiyleydedilmitir. Tren sonunda belli bir eda veya makamla okunan duaya da mektep glbanginilir.

min alay treni uurlu saylan pazartesi, perembe veya kandil gnlerine rastlatlr, o gnn saahallenin btn rencileri mektepte toplanr, ilhi okuyacak rencilerle (ilhi takm) ilhile

unurken belirli yerlerinde yksek sesle min diyecek olan dier renciler (minciler) sralanlarna da ilhici ba denen bir talebe geerdi. min alay ilhiler okuyarak mektepten okula layacak ocuun evine doru yola kar, ilhici ba bu srada okunan ilhileri ve alay idareerdi. Bu arada veliler ve mahalle sakinleri de alaya katlr, yol boyunca gittike artan kalabalektebe balayacak olan ocuun evinin nne gelirdi.

lenin durumu msaitse hoca, kalfas ve ilhi okuyan birka renci mahalleden alaya katlanlalikte evin selmlna alnarak oturtulurdu. Rahlenin bana geen hoca ocuu karsna alr,smele ektirir, rabbi yessir ... duasn tekrarlatp ilk ders olarak elif cznden elifbnn yer

d ilk sayfay okutur, defa rabbi zidn ilmen (y rabbi ilmimi arttr) yetini syletince halunanlar min derlerdi. Bir ar- erifin ardndan ilhiciler ilhi okuduktan sonra hocann meklbangini ekmesi ve dua etmesiyle trenin ilk safhas tamamlanr, hocaya ve rencisine hediyrilir, davetlilere ikramda bulunulurdu. Ailenin sosyal durumuna gre bir lim, eyh veya devleam da trene davet edilirdi. Zengin aileler bazan dier mekteplerin ilhi takmlarn tutarlardtrenin ardndan yeni renci erkek ise midilliye, kz ise faytona bindirilip ailesi de alaya

tlarak tekrar yola klr ve yine ilhiler okunup minler ekilerek mektebe balayacak bir dicuun evine gidilir, ayn tren orada da tekrarlanrd. Ailenin durumu evde tren yapmaya milse renci kapnn nnde okunan ilhiler ve dua ile mektebe uurlanr, daha sonra ilk derst

nzer bir tren yaplrd. Bir tekke mensubunun, zellikle eyh ailesinden bir ocuun mektebelamas esnasnda evlerde icra edilen trenler tekkede yaplr, alay tekkenin nnden geerkenrviann da katlmasyla nevbeye klarak sancaklarla alay karlanr, bu srada mazhar, halldm gibi sazlar eliinde nevbe vurulup ilhiler okunurdu. Cemleddin Server Revnakolu88de Eypte ahit olduu bir nevbeyi aktarmaktadr (bk. bibl.).

ektebe balama ana gelmi btn ocuklar ayn ekilde evlerinden toplandktan sonra min yk bir kalabalk halinde mektebe dner, avluda gftesi eyh Mehmed Bekrye ait sabakamndaki, Kad fetehallhu bil-mevhib ve ce bin-nasri vel-merib / Ve es-behal-kevn

rrin ve f emnin minel-metib (Allah kullarna nice nimetler vermitir ...) ilhisi (uul)


24/1409

unduktan sonra hocann ektii glbangin ardndan merasim dua ile son bulur (uzun bir dua men bk. Mehmed Fevzi Efendi, s. 65), talebeler snfa girerek derse balanrd. min alay trenmen her yerde ayn ekilde olmakla birlikte kk yerleim birimlerinde daha mtevazigulamalardan da sz edilmektedir. te yandan ilhilerin mahall gfte ve bestelerle veya baziikliklerle okunduunu sylemek mmkndr. Nitekim Yahya Kemal Beyatl htralarndakpte mektebe balarken alaydaki ocuklarn, ol cennetin rmaklar akar Allah dey deyhisini, km Tanr melekleri bakar Allah dey dey eklinde okuduklarn belirtir.

ektep ilhilerinin bir ksm gfteleri Ynus Emre ve Niyz-i Msrye ait tasavvuf paralardalarnda ritmik ve cokun bir edaya sahip, gftesi Arapa olan uullerin de bulunduu bu esennmlar unlardr: Gftesi Sultan II. Mustafaya ait, Yessir len hayrel-umr (Hayrlerimizi kolaylatr y rabbi) nakaratl evi ilhi Allhu rabb l-yezl (Tre, VII, 110-111)ftesi Ynus Emreye, bestesi Zeki Dedeye ait, Ne bahtl ol kii kim okuduu Kurn olatlal hzzam ilhi; torununun mektebe balamas dolaysyla yine onun besteledii, gfteleri Y

mreye ait uak makamnda, Allah emrin tutalm / Rahmetine batalm msrayla balayan uhisiyle (engel, III, 69), hisar-bselik makamnda, Y ilh sana geldik bizi mahzn eylemere, IX, 146-147), rast makamnda, Tvbe edelim zenbimize tbt ilallah, y Allah (engel

), acem-krd makamnda, Y ilh balayalm ism-i bismillh ile (Tre, VIII, 143), hzzamakamnda, Gel vcudun te-i ak- habbullaha yak (a.g.e., V, 140-141) msrayla balayanhileri Zeki Dedenin notalar gnmze intikal etmi bestelerindendir. Gftesi Ynus Emreyaz makamnda, ol cennetin rmaklar akar Allah dey dey ilhisiyle, Bu ak bir bahr-i

mmandr buna hadd kenr olmaz; Mndler nid eyler gelin Allha mevlya; sm-i sbhdin mi var bahelerde yurdun mu var; Y ilh zt pkin hrmetine el-aman; Rhat- cn n her seher Kurna bak; Y ilh bir blk ciz kapna gelmiiz ilhileri kaynaklara intik

mi dier mektep ilhileri arasnda zikredilebilir. Gzm ki kana boyand arb neyleyeyimsrayla balayan, gftesi eyh Saffet Efendiye ait hzzam makamndaki mektep ilhisi (notas

a.g.e., V, 141) Mehmed kif Ersoyun min Alay iirine ilham kayna olmutur. Ali Biri32 ylnda okunmakta olan mektep ilhilerinin gftelerini bir cnkten alarak

z eksikliklerle birlikte yaymlamtr (bk. bibl). Bunun dnda bir ksm ilhiler de Mektep ll bir kitapkta toplanmtr (stanbul 1325, 1332). Tanzimattan sonra halk arasnda okenilmi olan, Ey gziler yol grnd yine garb serime ile, Sivastopol nnde yatar gemilarlar da min alaylarnda okunmutur. II. Abdlhamid devrinde min alaylarnda Bat msikiaslarna gre bestelenmi baz marlarn da okunduu, bunlarn sonunda padiahm ok yaarld bilinmektedir. ocuk arklarnn bulunmad dnemlerde bu maksatla kullanlan me

hileri Kuran okumay, Allah ve Hz. Peygamberi sevmeyi, ilim renmeyi, gzel ahlk, vatvgisini, ehid ve gazi olmay telkin eden gfteleriyle dikkat ekmektedir.

min alay treninin sonunda ekilen ve mahall baz farkllklar gsteren glbank metinleri yer itirilerek irticlen bir nevi beste ile okunmutur. Ancak min alay gelenei ortadan kalkt okuyu tesbit edilemedii iin notas elde bulunmamaktadr. Glbanki denen kiinin veya ho

uduu bu glbanklerden birinin metni yledir: Allah Allah, illallah! Celll-cebbr, muntr, hlikul-leyli ven-nehr, lyezl, zl-cell birdir Tanr. Erin erliine, Hakkn birliine

bn uruna, ehid olan gaziler akna diyelim ak ile bir Allah. Allah Allah Allah, dim hay! (fa). Evveli Kuran, hiri Kuran. Tebrekel-lez nezzelel-furkn. Eli kan, klc kan, snesi r


25/1409

eri pryan. Dn-i mbn uruna ehid olan gaziler akna diyelim ak ile bir Allah. Allah Allalah, dim hay! ( defa). Evveli gaz, hiri gaz, inyet-i Hud, kasd- ad, dn-i mbn urunhid olan gaziler akna diyelim ak ile bir Allah. Allah Allah Allah, dim hay! ( defa). Hacziler, rviler; ler, yediler, krklar; glbang-i Muhammed, nr-i neb, kerem-i Al, primiz,dmz Hazreti Osmn- Zinnreyn-i Vel gerekler demine, devrnna h diyelim, hu!

k az farkla snnet glbangi olarak da okunan bu glbangin tahsilden ok gaz ve cihad tevikii, ehid ve gazilerin unutulmamas gereini vurgulad grlmektedir. Bu durum mektebe

lamann okumay renme konusunda atlm ilk adm olmas yannda ocuun ileride vatan vllet iin ehdeti gze alabileceinin ilk telkini olarak da kabul edilebilir. Glbank metninde Hygamber ve Hz. Aliden sonra glbank geleneinde pek yaygn grlmeyen bir ekilde Hz.mann adnn anlmas, onun okuma yazma bilmesi ve vahiy ktiplerinden olmasnn yan sra

ektebe balayan ocuun okumaya Kuran ile balamas sebebiyle Kuran bir araya toplatmasshalarn yazdrp slm dnyasnn belli bal merkezlerine gndermesiyle ilgili olmaldr.

lbank geleneinin Bektalikten doarak yaygnlk kazandna dikkat eken Bekta dede-balarndan Bedri Noyan, glbank metninde aslnda Hz. Osman yerine Hac Bekt- Velnin akredildiini, sonradan yaplan bu deiikliin ise anlamsz ve yersiz olduunu sylerse de

kardaki aklama erevesinde bu iddiann isabetsiz olduu anlalmaktadr.

BLYOGRAFYA

ehmed Fevzi Efendi, Mevhibetl-vehhb, stanbul 1325, s. 65; Ahmed Rsim, Falaka, stanbu27, s. 51-60; Trkiye Maarif Tarihi, I, 91-96; Musahibzde Cell, Eski stanbul Yaay, stan

46, s. 29-31; Yahya Kemal Beyatl, ocukluum, Genliim, Siyas ve Edeb Hatralarm, sta73, s. 21; engel, lhler, I-IV, tr.yer.; Tre, lhler, V-IX, tr.yer.; Ali Birinci, Mahalleektebine Balama Mersimi ve Mekteb lhileri, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresildirileri IV, Ankara 1982, s. 37-57; a.mlf. - smail Kara, Mahalle Mektebi Hatralar, stanbul97, s. 23-31, 40; Mehmed Akif Ersoy, Safahat (haz. M. Erturul Dzda), stanbul 1987, s. 129; Bedri Noyan, Bektilik Alevlik Nedir, Ankara 1987, s. 128; Mehmed Emin Altntop, Trkusksinde Arapa Gfteli lhler: uuller (yksek lisans tezi, 1994), M Sosyal Bilimlerstits, s. 209; Thirlmevlev, Anant- Kadmemizden Mektebe Balama Merasimi, Mah/42, stanbul 1342, s. 114-115; M. Halit Bayr, stanbulda Mektebe Balama, Halk Bilgisi

berleri, XI, stanbul 1942, s. 49-54; M. akir lktar, Sbyan Mektepleri ve Mektepmiyetleri, TY, sy. 245 (1955), s. 993; Cemleddin Server Revnakolu, Ynusun Bestelenmhleri Nerede ve Nasl Okunurdu?, a.e. (Ynus Emre zel says), V/319 (1966), s. 129-130;ustafa Uzun, Trk Tasavvuf Edebiyatnda Bir Dua ve Niyaz Tarz Glbank, LAM Aratrmargisi, I/1 (1996), s. 81-82; a.mlf., lhi, DA, XXII, 66; Pakaln, I, 59; Mustafa cal, minay, DA, III, 63.

ustafa Uzun


26/1409

MEKTBT (

m- Rabbnnin (. 1034/1624) mektuplarndan derlenen eser.

r mutasavvf tarafndan yazlan en kapsaml ve en mehur mektup klliyat olup tevars ettii v

litirdii Nakibend gelenei hakkndaki balca kaynak durumundadr.

ektbt, her eyden nce mm- Rabbnnin mnev tekml srecini gstermesi bakmndanem tamaktadr. Eser ayrca onun mridi Bk-Billh ve halifeleriyle olan mnasebetlerini,hdeti hdun vahdeti vcda tercih edilebilirlii gibi konularda gelitirdii ihtilfl grlernci slm binyln mceddidi olduu iddiasn, Kbenin hakikatinin hakkat-i Muhammediyyenl fikrini, kendi tanmlad Snn akdenin yegne doruluunu, Nakibend tarikatnn

kemmeliyetini yanstan dnceleri ierir. mm- Rabbnnin Muviye b. Eb Sfynalletirmeyi uygun grd dikkat ekmektedir. Bu durum onun ar bir i dman olmasn

bebini de akla kavuturmaktadr ki bu tavr kendisinden sonraki Nakibend-Mceddidleneinin ana izgisini oluturmutur. Hindistandaki siyas duruma ve bu lkede slmnafndaki Hint evresine temas eden mektuplarn says nisbeten azdr ve bu mektuplar gnmmlerinin gstermi olduu ilgiye lyk deildir.

m- Rabbn mektuplarn ihtiya doduka farkl zamanlarda eitli kiilere hitaben yazmtncak kendisi mektuplarnn ok deerli ve ilh tasdike mazhar bir btn oluturduu fikrindedri gelen halifelerinden Muhammed Him Kimye, Yazdn btn ilimler, sylediin her lah honut etmektedir; Allah bunlarn tamamn kabul etmitir eklinde bir ses duyduunu

yledii rivayet edilir. mm- Rabbn, mektuplarna atfettii bu byk deerden dolay bunlarrlenmesi ve yaylmasn bir grev telakki etmitir. Mektuplarn ieren ilk defterin (cilt)rlenmesini onun adna Yr Muhammed Tlekn stlenmitir. 1025te (1616) derlenmesimamlanan bu defter, Hz. Peygamberin Bedir Gazvesine katlan sahblerinin saysn sembolen 313 mektup, Mevln Abdlhay Hisrnin 1028de (1619) derledii ikinci defter esm-isny sembolize eden doksan dokuz mektup, Muhammed Him Kimnin 1031de (1622)rledii nc ve son defter herhangi bir sembolik anlatm olmayan 123 (veya 124) mektup iher. Bylece eser mm- Rabbnnin lmnden nce son eklini almtr. Mektuplara tarihlmemekle birlikte bunlarn kronolojik srayla derlendii sylenebilir.

m- Rabbnnin slbunun gzel ve etkileyici olduu sylenemez. Eser tasavvuf teorileri velm terminolojisi arlkl bir muhteva tar. Mektuplarn bazan mantk tutarllktan yoksun oldzar bir konudan bahsedilirken hiss veya edeb bir ifadeye gei yapld grlmektedir. Esereden Nr Ahmed Amritsr de Mektbtta bu tr problemlerin olduunu kabul eder veuyucudan anlayamad meseleleri Allaha havale etmesini ister.

ektbtn Hindistan, Orta Asya ve Osmanl-Trk dnyasnda Nakibend-Mceddid tarikatnni kitlelere yaylmasnda oynad rol muhtemelen olduka snrl ve tarikatn faal mridlerinkisinden daha az olmutur. Eserin Mevlnnn Menevsi ile kyaslanabilecek derecede etkil


27/1409

duu iddias olsa olsa bir abart olarak grlebilir. Bununla beraber yeni basklarnn yaplmaitli dillere tercme edilmesi Nakibend evrelerinde srekli okunduunu gstermektedir. Solarda Mektbtn ilm ynden incelenmesine ynelik dikkate deer bir ilginin ortaya ktrlmektedir.

erin Farsa metni ilk defa 1290da (1873) Delhide, ardndan 1889da Leknevde yaymlanmr Ahmed Amritsrnin hisse bal altnda blmler halinde ve her blmn sayfalarn ayr numaralandrarak 1328 (1910) ve 1352 (1933) yllar arasnda yapt neirler bu iki nerin

rini almtr. Metin kenarna kelime ve kavramlar aklayc not ve yorumlar ilve edenmritsrnin ilk deftere ilikin aklamalar Drrl-marife, ikinci defter iin olanlar Nrli, nc defter iin olanlar ise Marifetl-ai baln tar. Amritsar neri birinfter bir, ikinci ve nc defterler dier bir cilt olarak iki cilt halinde eitli tarihlerde yenideymlanmtr (Lahor 1391; Karai 1393; stanbul 1997 [Karai nerinin ofset basks]; Pever91; Quetta 1999). Basklarn bazsnda her hissedeki ayr sayfa numaralandrmas dikkatenmayp iki cilt birbirini tamamlar ekilde aralksz numaralandrlmtr.

ektbtn Trkeye ilk tercmesi 1158 (1745) ylnda Mstakimzde Sleyman Sdeddin

afndan yaplmtr. Mtercim bu eviriye yazd girite mm- Rabbn ve onun Nakibendsilesinin ksa hikyesini anlatm, Nakibend-Mceddid tarikatnn izahn yapmtr.stakimzde ayrca mm- Rabbnnin olu Hoca Muhammed Masmun Mektbtn dacme etmi, bu iki tercme bir arada 1277 (1860) ve 1978de stanbulda baslmtr. Necip Fsakrek baz mektuplarn tercmesini Kk Mektubat adyla yaymlam (stanbul 1955), By

ou dergisinin eitli saylarnda eserden setii mektuplarn yaymn srdrmtr. Mehmetleyman Teymrolunun mm- Rabbn Ahmed Frkinin Mektubat (stanbul 1962), Hseylmi Ikn birinci defterin evirisi (Mektubat, stanbul 1968) ve Abdlkadir Akiekinuhammed Murad el-Kaznnin yapt Arapa tercmesinden yapt sadeletirilmi tercmes

Mektbt- Rabbani, I-II, stanbul 1977,) eserin dier Trke evirileridir. Mektbt Urducayad Almddin (Lahore 1913) ve Zvvr Hseyin (I-IV, Karai 1988-1993) tarafndan tercmeilmitir. Kaznnin Arapa evirisi ed-Drerl-meknntn-nefse (Mekke 1317/1899; tekrsm, Beyrut, ts.) Mektbtn imdiye kadar yaplan en baarl tercmesidir.

zlurrahman (Selected Letters of Shaikh Ahmad Sirhindi, Karachi 1968) ve Muhammed Abdlhsr (Sufism and Shariah: a Study of Shaykh Sirhindis Effort to Reform Sufism, Leicester 193-316) Mektbttan setikleri mektuplarn bir ksmn ngilizceye evirmilerdir.

m- Rabbnnin Mektbtta zikrettii hadisler iki ilm almann konusu olmutur: Muhammd, Teydl-mebn f tarci edi Mektbtil-mm er-Rabbn (Haydarbd 1311); Babig Mitaly, Maktbt-i Mujaddid-i Alf-i Sani: Takhrij-i Ahadis (doktora tezi, Lahore, Pencap

niversitesi, 1994). Mektbtn zmlemeli indeksleri Arthur Buehler tarafndan yaymlanmehris-i Talli-yi Hetgne-yi Mektbt-i Amed-i Sirhind, Lahore 2001).

BLYOGRAFYA


28/1409

m- Rabbn, Mektbt, Karai 1393/1973; Ethem Cebeciolu, mm- Rabbn ve MektubFD, XXXV (1996), s. 193-241; a.mlf., Klasiklerimiz / VIII: el-Mektubat (mm- Rabbnhmed-i Faruk es-Serhend - 971/1564-1034/1624), Tasavvuf, III/9, Ankara 2002, s. 369-383;mid Algar, mm- Rabbn, DA, XXII, 194-199.

mid Algar


29/1409

MEKTMk. RCLl-GAYB).


30/1409

MEKTMk. MUHAMMED b. SML el-MEKTM).


31/1409

MEKTUP(

zlkte yazmak anlamndaki ketb kknden tretilmi olup yazlan ey demektir. Ancak Arnun yerine daha ok kitb, risle, ahd, vasyye ve sahfe kelimelerini kullanmaktadr. Trkednun yannda Farsadan geen nme kelimesiyle ihbarnme, temliknme, vasiyetnme gibi y

rak adlar yaplmtr. Mektubu yazan kii muhatabndan birtakm isteklerde bulunuyorsa bu tektuplara vasyye ad verilir. Bir kimsenin lm halinde yaknlarna brakt, mallarnnylam ve tasarrufu hususundaki isteklerini ieren mektubuna da bu bakmdan vasiyet veyaasiyetnme denilmitir. Ayrca mektup bir edebiyat trdr (mektbat, mneat, resil). eietlere dayanlarak (mesel bk. el-Arf 7/62, 68, 93; el-Ahzb 33/39; el-Cin 72/28; Abese 80/) Kurn- Kerm de Allah Telnn kullarna gnderdii emir ve uyarlarn ieren bir mektucmuas kabul edilebilir.

nmze ulaan en eski mektuplar, milttan nce II. binyln balarnda Kayseri yaknlarndaki

ltepe ile (Kani-Krum) Mezopotamyadaki Asur ehri arasnda karlkl gnderilen, ivizsyla kilden tabletler zerine yazlm ve yine kilden zarflar iine konularak metni ve zarfhrlenmi mektuplardr. Kitb- Mukaddeste de birtakm mektuplardan sz edilmektedir. Bueskileri Hz. Dvd ve Sleymann yazdklar olup ounlukla Mescidi Aksnn ve Sleymaraynn inasyla ilgilidir. Yeni Ahidin byk bir blm ise Pavlus, Petrus ve Yuhannannitli milletlere gnderdikleri dine davet mektuplarndan olumaktadr (Concordance to the Goows Bible, s. 668). Kitb- Mukaddes gibi Kuranda da Hz. Sleymann yazd bir mektuptatb) bahsedilir. Bu mektup, Sebe melikesine (Belks) gnderilen ve onunla kavmini gneemaktan vazgeip Allaha ve Sleymana itaate aran bir mektuptur. Kuranda Belksn

zndan nakledilen ifadelerden mektubun besmele ile balad anlalmaktadr (en-Neml 27/28aplarda, mektuba Allahn adyla balama geleneini ilk balatann Hz. Peygamberin adanflerden meyye b. Ebs-Salt olduu rivayet edilir. meyye mektubuna bismikellhmmedesiyle balard (Kalkaend, I, 480). Resl-i Ekrem de ilk dnemlerde mektuplarnn bana

vhid akdesine uygun den bu ibareyi koydurmutur. Daha sonra srasyla Hud sresinin 41.etinden ilhamla bismillh, sr sresinin 110. yetinden ilhamla bismillhirrahmn ve Nemresinin 30. yetinden ilhamla bismillhirrahmnirrahm ifadelerini kullanmtr (bn Sad, I,4).

ml sresinin 30. yetinde Belksa yazlan mektubun vasfn belirleyen kerm sfatn gzelerli, nemli gibi zhir mnasyla anlayanlar bulunduu gibi mektubun mhrl olduu eklirumlayanlar da vardr (Taber, Cmiul-beyn, XIX, 153; bn Abdrabbih, IV, 241). Mektub

hrlenmesi ii mektubun ilk ortaya kt gnden beri devam eden bir gelenekti. Tablet mektuzarflar gibi parmene yazlan mektuplarn alt ve rulo halinde iine konulduklar mahfazalarzlar da mhrlenirdi. Hz. Peygamber, ran kisrsna mektup gndermek istediinde kendisineemlerin mhrsz mektuplar okumadklar hatrlatlm, o da zerinde Muhammed Reslulzan akik bir mhr edinmitir. Abdullah b. Abbas mhrsz mektubu iareti olmayan, yani ie

ramayan falkumar okuna (gufl) benzetir (bn Abdrabbih, IV, 281). Daha sonra kiilerin birbirzdklar mektuplara imza atmalar det olmutur. Resm mektuplarn ise yetkili kii tarafndan


32/1409

zalanm olsa dahi mhrlenmesi -veya zel bir almetle iaretlenmesi-ii devam etmitir. Hzleyman - Belks kssasnda dikkat eken dier bir husus da sz konusu mektubun bir ku tarafntrlm olmasdr. Mektup gndermede eskiden beri gvercinlerden yararlanlmaktadr.slmanlar da bu gelenee uymular ve mektubu hzla yerine ulatrmada posta gvercinlerind-hammmz-zil, el-hammml-hevd) faydalanmlardr. Mektuplar gvercine arlk verrmasn diye kk boyutlu ince parmen zerine gubr hatla (kaleml-cenh kanat yazs)ret halinde yazlr ve bunlar iki saat arayla gnderilirdi (bk. BERD).

slman geleneinde kiiye yazlm zel mektuplarn mahremiyeti vardr. Hz. Peygamber,hibinin izni olmadan bir kimsenin mmin kardeinin mektubuna bakmasnn gnah olduuna iaer (Eb Dvd, Vitir, 23; Tabern, el-Muceml-kebr, X, 320; Hkim, IV, 300-301). Anker srlarn haber verilme ihtimali ve casusluk faaliyeti gibi durumlarda bu mahremiyet kalkartekim mslmanlarn Mekkenin fethi iin yapt sefer hazrlklarn Mekkedeki yaknlarnadirmek isteyen Htb b. Eb Belteann mektubu onu gtren kadn yolda yakalanarak eleirilmi (Buhr, stin, 23) ve bu olay zerine Allaha ve inananlara dman olanlar dosnmeyi ve onlara sr vermeyi yasaklayan yet (el-Mmtehine 60/1) inmitir. Gizlilik gerektirenerde mektuplar sr ktipleri tarafndan yazlr, bunlarn almamasna ve bakalarnn eline

memesine dikkat edilirdi. zellikle siyas mektuplarn ve muahedenmelerin mahremiyetinirumak veya tahrifini nlemek iin baz tedbirler alnmtr (bk. KOZAK).

. Peygamber arkadalarna, ordu kumandanlarna ve yabanc devlet adamlarna birok mektupndermitir. Onun vahiy ktiplerinin yannda resm yazmalarn kaleme alan ktipleri vetercimleri vard. Gnderilen mektuplarn byk bir blm slma davet amacyla yazlmtnlardan Bizans mparatoru Herakleiosa yollad mektubu Buhr, Ehl-i kitaba mektup yazma

ulne dair at babda verir (stin, 24).

sl-i Ekrem mektubuna besmele ile balam, adn akladktan ve Allahn kulu ve elisi olmsfn belirttikten sonra Herakleiosun adn zikretmitir. Bu arada ona melik yerine Rumlary eklinde hitap ederek mlkn gerek sahibinin Allah olduunu vurgulamay amalamaskkat ekicidir. Ardndan selm fasl gelmektedir; ancak muhatab mslman olmad iin dualam tayan selm hidayete erenlere eklinde genel ifadeyle vermitir. Mektubun sonunda,zlmasndaki asl amac tekil eden slma davet gelir. Buraya muhatabn hristiyan oluubebiyle mslmanlarla ortak bir sze yani Allahn birliine davet eden l-i mrn sresinin 6eti konulmutur. Hz. Peygamberin mektubu gereksiz ifadelere yer verilmediinden dolay ksadr. Onun mektuplarndan bir ksm gnmze kadar ulamtr; bunlardan Mukavks ile yalan

ygamber Mseylimeye yazdklar Topkap Saray Mzesinde muhafaza edilmektedir.

sl-i Ekrem ve Hulef-yi Ridn resm yazmalarda yaznn gzelliine ve slbuna byk bem vermitir. Hz. Peygamber mektup yazan kiinin kendi adyla balamasn ve yazd mektubpraklamasn istemi, bunun ii daha kolay klacan belirtmitir (Tabern, Msned-miy38). Hadiste geen topraklama ifadesini muhataba tevazu ile hitap etme eklinde mecaz olarrumlayanlar varsa da onu yazdaki fazla mrekkebin topraa emdirilerek dalmasnn nlenmklinde anlayanlar da vardr (Mbrekfr, VII, 410). Hadisin farkl rivayetlerinden bu ikincirumun daha doru olduu anlalmaktadr. Nitekim kurutma kdnn kullanlmasna kadar yazerine tebeir tozu serpildii bilinmektedir. dareciler tarafndan mektuplarn imlsna zen


33/1409

sterilmesi istenirdi. Nitekim Hz. mer, Eb Ms el-Earden ald bir mektupta min Ebs yerine min Eb Ms yazldn grnce ona ktibini cezalandrmasn emretmitirelzr, s. 497; Beyhak, II, 258). Arap yazsnn yeni gelitii, henz nokta ve harekenin olmanemlerde yazmalar sebebiyle baz skntlar yaandnda phe yoktur. slm tarihi boyuncayk kargaalara ve i savalara sebep olan ve etkileri gnmze kadar uzanan ilk fitne olaynmann, ktibi Mervn b. Hakeme yazdrd bir mektubun nokta ve harekesi olmad iin yalalmas veya Mervnn kasten halifenin azndan farkl anlama gelen bir mektup yazmas sesterilir (Taber, Tr, II, 662 vd.). Herhalde bu gibi sebeplerden dolay resil ve in divanla

rd tekilt erken bir dnemde kurulmutur.

BLYOGRAFYA

hr, stin, 23, 24, 25; Eb Dvd, Vitir, 23; Tirmiz, stin, 20; Belzr, Fthayda), s. 497; bn Sad, e-abat, I, 263-264; Taber, Cmiul-beyn, XIX, 153; a.mlf., T

yrut 1407, II, 662 vd.; bn Abdrabbih, el-dl-ferd (nr. Abdlmecd et-Terhn), Beyrut04/1983, IV, 241, 242, 281, 287; Tabern, el-Muceml-kebr (nr. Hamd Abdlmecd es-lef), Musul 1404/ 1983, X, 320; a.mlf., Msned-miyyn (nr. Hamd Abdlmecd es-Seyrut 1409/1989, I, 38; Hkim, el-Mstedrek (At), IV, 300-301; Beyhak, uabl-mn (nrd Besyn Zall), Beyrut 1410, II, 258; Kalkaend, ubul-a (emseddin), I, 480, 481;hsin zg, Kltepe-Kani, New Researches of the Center of Assyrian Trade Colonies, Anka59, tr.yer.; Mbrekfr, Tufetl-ave, Beyrut, ts. (Drl-ktbil-ilmiyye), VII, 410;ncordance to the Good News Bible (ed. D. Robinson), New York 1976, s. 668; Hamdullah, ygamberi, I, 337 vd.; Cbir Kumeyha, Edebr-resil, Kahire 1406/1986, s. 5 vd., 79 vd., 15

; Abdlhay el-Kettn, et-Tertbl-idriyye (zel), I, 204 vd.; Gl zaktrk, Yaznsalektubun Tarihesi, Archivum Anatolicum: Anadolu Arivleri, sy. 4, Ankara 2000, s. 143 vd.

bi Bozkurt

ap Edebiyat.

ap edebiyatnda mektup karlnda kullanlan en yaygn kelime risledir. Bunun yannda kit

b, sahfe, kelime, makle, lisn, melke, elk, meymir gibi kelimeler de ayn konumdarlmtr. zellikle mektup formundaki resm rislelerle uzun rislelere kitap adnn verilmesha yaygndr. Mektup, kitapk anlamndaki rislenin oulu resil, bilgi ve haberlerin birmseden dierine iletilmesi ii (elilik, mesaj) mnasndaki rislenin oulu ise rislttrisnl-Arab, rsl md.). Kurn- Kermde Allaha ait bilgi, haber, emir ve yasaklarn kullatrlmasn ifade eden risle ve rislt kelimeleri yer almtr. Bu grevi yerine getirmek zelah tarafndan seilmi kimseye de resul denmitir (M. F. Abdlbk, el-Mucem, rsl md.).

ilgilerin yaz ile aktarlmas, bilgileri ieren yazl belge anlamnda risle teriminin

llanlmasnn Emev Halifesi Him b. Abdlmelik zamannda (724-743) balad kaydedilirmevlerin ilk ktiplerinden olan Slim Ebl-Al, Aristonun, rencisi Byk skendere


34/1409

nderdii, onun fethettii ehirleri nasl yneteceine dair bilgiler ieren yazl belgenin Yunanndan yapt tercmesinde risle kelimesini kullanm ve buna rislet Aristatls ilel-ske

siysetil-mdn adn vermitir. air Eb Dlme ilk Abbs halifesi Ebl-Abbas es-Seffzd methiyede, bir ktibe tarafndan yazlm olan, Ben Esed reisine ait bir risleden szmektedir (Ebl-Ferec el-sfahn, X, 266). Daha sonra rislenin bilgi ve haberlerin yazl ileac eklindeki anlam yaygnlamtr; ilk mnada kullanlmasna ise ndir olarak rastlanmaktg.e., XX, 56; Ykt, II, 4-5; VI, 106, 166). lm ve edeb konularda makale tarznda yazlmonografi kitapklarna risle adnn verilmesi, bunlarn ilk rneklerinin formel olarak mektup

bunda kaleme alnm olmas ve talep zerine hazrlanp ilgiliye gnderilmesi sebebiyledir.n ilk rneklerinden olan Chizin rislelerinde bu zellik aka grlmektedir (ilm rislelen bk. RSLE).

ap edebiyatnda mektup, kompozisyon trlerinin banda yer ald iin edeb bir mektubun hitlen kiinin anlay ile sosyal mevkiine uygun, gereksiz uzatmalardan, yapmack ifadelerden u

bii, yaln, akc fakat edeb bir anlatmla kaleme alnm olmas temel zellikleridir (Ahmed elim, I, 44-45). Edeb bir mektubun sanat deeri, bata i kafiyeler (seci) olmak zere anlatmrinlik ve tasvir gc kazandran mecaz, tebih, istiare, kinaye, tevriye gibi sanatlara dayanr. B

kmdan edeb mektupla kaside arasnda ilgi kuran bn Tabtab edeb mektubu serbest vezinlisre dntrlm (mahll) kaside, kasideyi de iire dntrlm (makd) risle olarak gher ikisinin blmleri, belgat incelikleri ve yntemlerinin birbirine benzediini syler (y

r, s. 6-7). Eb Hill el-Asker bu noktalarda hutbe ile edeb mektup arasnda benzerlik grritb-nateyn, s. 136).

da limler mektuplar zelresm, edeb-gayri edeb, didaktik ve klie mektuplar, ilm, ehl vtedvel mektuplar, siyas, itima, hukuk, ticar, din, zat mektuplar, mensur ve manzumektuplar, ksa, orta ve uzun mektuplar gibi snflamalara tbi tutmulardr. Klasik tasnifte Arap

ektuplar iin ihvniyyt ve dvniyyt olmak zere iki temel kategori belirlenmitir. Bunlam risleleri de eklemek gerekir.

vniyyt tr mektuplar dost ve akraba arasndaki zel yazmalardr. Konular doum, evlilikyram ve baar kutlamalar, tziye, teekkr, hediyeleme gibi normal hayatn olaylardr. Bunap edilen kimseye kar duyulan sevgi ve zlem gibi duygularla nostalji dile getirilir. Duygulaviri iin bu tr mektuplarda uzun yazm (tnb) slbunun kullanlmas uygun grlmtr.esafeler ve uzun sren ayrlklar dostluk ve sevgi balarn zayflattndan bu durumlarda geleektuplar uzaklardaki dostun vekili ve sadakatin ahidi olarak dostluu kurtaran, srdren ve

lendiren en nemli faktr olarak grlr. Kalkaendden nceki yazarlar ihvniyytn kutlamiye, hediyeleme ve iltifat gsterme gibi birka trnden sz etmilerdir. Kalkaend ise ihvnn on yedi kategori belirlemitir. Bunlar arasnda ara buluculuk talebi, ak, zlem, ziyaret davevgi, evlenme teklifi, zr beyan, teekkr, sitem, hastann durumunu sorma, haber iletme gibisuslar yer alr (ubul-a, VIII, 126). Halife, vezir ve emr gibi yksek dereceli devletamlaryla onlarn altnda bulunan kimseler arasnda zel ilerle ilgili olarak yazlan mektuplarvniyyta dahil edilmi, ancak bunlar resm mektuba benzeyen ihvniyyt olarak grlmtr.vniyyt tr mektuplarda nesirle yazlanlar ounluu oluturmakla birlikte nesir-nazm karanlarla yalnz iir halinde yazlan mektuplar da vardr. Eb shak es-Sb ile erf er-Rad arati edilen mektuplarn ilk blmn bu tr tekil eder (kr. Resil-b ve-erf er-Ra


35/1409

62). zel mektuplarda anlatm daha lirik ve iirseldir; nk vme, yerme, ikyet ve sitem giok temada iirle ortaktr.

er in trlerinde olduu gibi mektuplarda da giri (bidyet / sadr), gelime (mevz) ve sonuhyet / htime) ksmlar bulunur. Yazma mslmanlar arasnda ise mektup besmeleden sonra hamdele ve bazan salvele ile balar, daha sonra mektubun asl konusuna geilir. Dou

ektuplarnda grlen bu standart balama formuna karlk Endls mektuplar genelliklenderilene dua veya bir manzume ile balar ya da konuya dorudan giri yaplr. Mslmanlarl

yri mslimler arasndaki yazmalarda bu klieler yer almaz. Onlarda, Bu falancadan falancaymektuptur ... gibi bir ifadeyle balanr. Mektuplar ounlukla bir dua kliesiyle, bazan dauhtevaya uygun yet, hadis, iir, atasz vb. ile son bulur. Resm mektuplarn (dvniyyt)lmlerinde de benzer klieler yer alr. 90 (709) ylnda Msr valisi olan Kurre b. erkinktuplarnda bu klielerin grlm olmas, Arap toplumunda ondan ok daha nce mektup yazleneiyle klielerinin bulunduunu gsterir (Becker, I, 92-94).

vniyyt (resil dvniyyt) adn, ilk teekkl Muviye b. Eb Sfyn zamannda (661-680rekleen, devletin resm yazmalarn hazrlamakla grevli Dvnr-resilden (Dvn- n

r. Ancak ynetimin btn mektuplar bu divandan kmadndan devlet, idare ve hkmet ileili mektuplar iin resm mektuplar (resil resmiyye) tabiri daha kapsaml grlmtr (Hsnise, s. 246). Bunlar idar, siyas, adl, kaz, ter, iktisad vb. konularda tayin-azil, iczet, yetlama, sulh, biat, ikt, vasiyet, mehir, tezkire mektuplar, veliaht olacaklar iin yazlan ahidnmdmana veya siye gvence olarak verilen emnnme, sava veya zafer kutlamas, siler ii

zlan tehdit mektuplar, umuma aklamalar ieren beyan mektubu (menrt / fermanlar) gibi rektuplardr. bnn-Nedm, bu tr mektuplardan konularna gre belirlenmi ok sayda rnekkrettii gibi Kalkaend Dvnl-indan kan otuz eit mektup kaydetmektedir (ubul-aV, 1-73). Dvniyytta, gnmzdeki idar mektuplarn ince diplomasi slbunun yannda yks

zeyde bir edeb dilin kullanld grlr. Bu sebeple Ahmed b. Ysuf el-Ktib, Eb shak es-b, Ebl-Fazl bnl-Amd, Shib b. Abbd, Kd el-Fzl ve bn Nbte gibi edip ve ktipleleminden km dvniyyt mektuplar, edebiyat ve belgat limlerince yksek edeb dzeydenekleri olarak deerlendirilmitir. Bunlarn en iyileri divanda rnek olarak sakland gibi bu m ve edeb mektuplar halka okunur, muhtevalar tartlp yorumlanrd.

eb mektup yazma sanatna teressl (snatt-teressl), yazana da mteressil denir. Dvda grev alacak mteressiller en yksek edeb slba sahip edip ve yazarlar arasndan sei (IX.) yzyln ortalarndan itibaren devletin eitli kademelerinde grev yapacak ktipler iin

aplar yazlmaya balanmtr. bn Kuteybenin Edebl-ktibi, bn Eb Thir Tayfrun Kitenr vel-manmu, Eb Bekir es-Slnin Edebl-kttb, bn Halefin Mevddl-beynyeddin bnl-Esrin el-Meels-sir f edebil-ktib ve-ir ile el-Miftul-mn lidatil-ins, ehbeddin Mahmd el-Halebnin snt-tevessl il natit-teresslzlullah el-mernin, et-Tarf bil-mualai-erfi ve bunun erhi, bn Nzrlceyinft-Tarfi bu tr eserlerdendir. On drt ciltlik hacmiyle bu nevi eserlerin en kapsamlslkaendnin ubul-a f natil-insdr (bu eserlerin bir listesi iin bk. Samir al-oub, s. 60-79). Sz edilen eserlerde, Dvn- nda ktip olarak grev yapacak edibin ykzeyli bir edeb ve belg slba, ayrca geni bir kltre sahip olmasnn zarureti, yetimesi iuyup ezberlemesi gereken ilm ve edeb formasyon bilgileri, sahip olmas istenen ahlk


36/1409

eziyetler, eitli kii ve makamlara yazlacak mektuplarn balang, sonu ve muhtevalarnn nmas gerektii, hitaplarda eitli dzeydeki yneticiler iin kullanlacak sfat, lakap ve knyeeleri, kompozisyon ve iml esaslar, hat ve eitleri, harfler ve nitelikleri, mektuplardallanlacak kdn evsaf, kalem ve divit eitleri, mrekkep, hokka vb. konularda ayrntlgilerle muhtelif mektup rnekleri yer alr.

ki ve yeni zamanlara ait ok sayda mektup koleksiyonu oluturulmutur. Bunlardan Ahmed Zeffetin Cemheret resilil-Arab (I-IV, Kahire 1971) Chiliye, sadr- slm, Emev ve

bbslerin ilk dnemlerine ait mektup rneklerini kapsamaktadr. Bunun dnda Muhammed Kinin Resill-bles, Fyiz Abdnneb Felh el-Kaysnin Edebr-resil fil-Endelsrnil-misil-hicrsi zikredilebilir. Ayrca eskilerden Chiz, bn Hazm, bn Zeydn, bnl-utez, Eb Bekir el-Hrizm, Bedzzaman el-Hemedn, Ziyeddin bnl-Esr, Ebl-Al el-aarr, Eb shak es-Sb, erf er-Rad, erf el-Murtaz, Shib b. Abbd, Ebl-Fazl bnl-Ad el-Fzl, bn Nbte el-Msr; yenilerden Mahmd el-ls, Kermel, Cbrn Hlil Cbrn

ey Ziyde, Mustafa Sdk er-Rfi, M. Red Rz, ekb Arslan ve Ceml Sdk ez-Zehvafndan yazlm mektup ve mektuplama rneklerini kapsayan birok koleksiyon mevcutturunlarn bir listesi iin bk. M. kr el-ls, neredenin girii, s. 65-77).

BLYOGRAFYA

snl-Arab, rsl md.; M. F. Abdlbk, el-Mucem, rsl md.; bn Eb Thir, el-Menr anm (nr. Ahmed el-Elf), Beyrut 1986, tr.yer.; Ebl-Hasan bn Tabtab, yr-ir (n

h el-Hcir - M. Zall Sellm), Kahire 1956, s. 6-7; Mesd, Mrc-eheb, Tahran 197, 116; Ebl-Ferec el-sfahn, el-En, X, 266; XX, 56; Eb Hill el-Asker, Kitb-nateyn (nr. Ali M. el-Bicv - M. Ebl-Fazl), Kahire 1371/1952, s. 69, 136; Resil--erf er-Ra (nr. M. Ysuf Necm), Kahire 1968, s. 7-62; Mecmu resil ve mamt,

bliothque Nationale, Arabe, nr. 3923, vr. 55, 60-61; Selib, Yetmetd-dehr (nr. M. Muhybdlhamd), Kahire 1375-77/1956-57, III, 8, 10-12, 80-83, 312; IV, 190, 191, 192; bn Halef,evddl-beyn (nr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1407/1986, s. 45-48, 323-355, ayrca bk. tr.yer.l-Veld smil el-Himyer, el-Bed f vafir-reb (nr. H. Beiris), Rabat 1940, s. 55, 608; Humeyd, Cevetl-mutebis, Kahire 1386/1966, s. 212; bn Bessm e-entern, e-a

sini ehlil-Cezre (nr. hsan Abbas), Kahire 1978-79, I/1, s. 242, 486, 491; II/1, s. 194-19/1, s. 332; III/2, s. 705-755; Ykt, Muceml-deb (nr. D. S. Margoliouth), London 19094-5; V, 329, 351; VI, 67-68, 106, 166; Ziyeddin bnl-Esr, el-Meels-sir (nr. M.uhyiddin Abdlhamd), Beyrut 1411/1990, I, 87-148; bn Fazlullah el-mer, et-Tarf bil-ualai-erf (nr. Semr ed-Drb), Kerek 1413/1992, s. 6-245, ayrca bk. tr.yer.; bn Nrul-uyn (nr. Sad el-Efgn), Beyrut 1969, s. 3-8; bn Nzrl-Cey, Teft-Tarf bualai-erf (nr. R. Vesely), Kahire 1987, neredenin girii, s. IV-V; Kalkaend, ubul- Fehris, XV, 1-73; a.e. (emseddin), I, 244-356; II, 327; VIII, 126; IX, 9-225; Ahdeb, Kef

en vel-beyn an resili Bedizzamn, Beyrut 1890, s. 372-373, 431-432, 511; C. H.

cker, Papyri Schott Reinhardt, Heidelberg 1906, I, 92-94; Ahmed Zek Safvet, Cemheret


37/1409

ilil- Arab f uril- Arabiyyetiz-zhire, Beyrut, ts. (el-Mektebetl-ilmiyye), III, 57, 4-115, 120-121, 122-124, 136; IV, 262, 364-365; J. Leclercq, Lamiti dans les lettres du me, Revu du moyen ges latin, Strasbourg 1945, I, 391-410; a.mlf., Le genre pistolaire au moe, a.e. (1946), II, 63-78; G. Lecomte, Lintroduction au Kitb Adab al-Ktib, Mlanges Louassignon, Damas 1957, III, 45-63; evk Dayf, el-Fen ve mehibh, Kahire 1977, s. 95-113; Grlsson, Idologie et crmonial dans lpistolographie byzantine, Uppsala 1962, s. 22; Ahmedim, Cevhirl-edeb, Kahire 1385/1965, I, 44-45, ayrca bk. tr.yer.; G. Constable, Letterstter-Collections, Typologie des sources du moyen ge occidental, Turhout 1976, fas. 17, s. 2

Hunger, Die Hochsprachliche profane literatur der Byzantinev I, Munich 1978, s. 206, 210-21sn Nise, el-Kitbetl-fenniyye, Beyrut 1398/1978, s. 243-257, 318-329; Ali Ahmed Saddonis, e-bit vel-mteavvil, Beyrut 1983, III, 21-33; Cbir Kumeyha, Edebr-resil fdril-slm, Kahire 1406/1986, s. 5-14; M. kr el-ls, Edebr-resil beynel-ls vermel (nr. K. Avvd - M. Avvd), Beyrut 1407/1987, neredenlerin girii, s. 7-9, 65-77; Fy

bdnneb Felh el-Kays, Edebr-resil fil-Endels fil-arnil-misil-hicr, Amman09/1989, s. 7-86, 100-133; Samr al-Droub, A Critical Edition of and Study on Ibn Fadl Allanual of Secretaryship, al-Tarf bil-mustalah al-sharf, Mutah 1992, s. 60-79; W. Maraises origines de la prose littraires arabe, RAfr. CCCXXX/1 (1927), s. 1-15; M. Grignaschi,

main pistolaire classique ..., Le Muson, LXXX, Louvain 1967, s. 219, 223; A. Arazi - H. Bammay, Risla, EI (Fr.), VIII, 549-557.

mail Durmu

rs Edebiyat.

rs edebiyatnda sultniyyt ve ihvniyyt eklinde iki mektup (nme) tr bulunmaktadr.

ltanlarn, devlet adamlarnn birbirine ya da emirleri altnda bulunanlara gnderdikleri resmektuplara sultniyyt, halktan olan kiilerin yazd zel mektuplara da ihvniyyt ad verilir.nda mektup yazmann kurallar Smnler dneminden itibaren olumaya balam, IX ve X.zyllarda rann dousunda mahall hnedanlklarn kurulmasyla birlikte Farsann saray veebiyat dili olarak kullanlmas yaygnlanca emrler arasnda mektuplamada Farsa arlkzanmtr. Resm yazmalarnn ounun Farsa olduu Gazneliler, Seluklular ve Hrizmahvrinde Dvn- Rislt messesesinin olumasyla sultniyyt tr mektup yazm edeb bir geydetmitir. Bunun sonucunda mektup yazma iinin bir sanat olduu kabul edilerek in ilmininnna dahil edilmi, bsnme, Siyerl-mlk ve ehr Male gibi edeb eserlerde ktipli

ektup yazma kurallarn anlatan blmlere yer verilmeye balanmtr. Destr-i Debr vestrl-ktib f tayinil-mertib gibi eserler mektup yazmann edeb bir nitelik kazand bunemde kaleme alnmtr.

ahmd- Gaznev devrinde Vezir Ebl-Abbas Fazl b. Ahmed el-sferynnin teebbsyle reidar mektuplamalarda Arapa terkedilip Farsa kullanlmaya baland. ranl mn, edip vmlerin mektup yazmaya zel bir ilgi duymalar sonucunda her iki mektup tr geliti, yeni slaya kt. Bilhassa resm mektuplamalarda sfat, unvan, lakap ve zel isteklere yer verilmesi

ektup trnn kendine has bir slp ve ekil almasn salad. VI (XII) ve VII. (XIII.) yzyllar

apa mektuplarn rnek alnmasyla V. (XI.) yzyl mektuplarnda kullanlan unvan ve sfatlar


38/1409

rini uzun ve secili izfet terkiplerine brakt. Divandaki her i ve grev iin Arapa mektuplaribas edilen veya yeni retilen zel unvan ve sfatlar kullanld; bunlar st makamlara yazlanktuplarda daha ok yer almaya balad. Safevler devrinde zellikle resm mektuplarda arrecede sanatl ve ssl anlatm yaygnlat. Bu mektuplarn okunmas son derece gleti. Kaneminde ise slpta sadeleme oldu.

ektuplarda yer alan unvan, lakap ve dualar bunlarn yazld siyas ve itima makam ve mevkre deiiklik gsterir. ounluu Arapa olan bu sfatlarn padiahlar iin melik azam el-

eyyed bi-teydir-rahmn halledellhu eyyme saltanatih, limler iin stzl-efdal velbir allmetz-zamn, dostlar veya aile fertleri iin mahdm- muazzam y hudvendigr ak ebkhullhu tel gibi ifadeler kullanlmtr. Mektuplar ounlukla Arapa veya Farsaanzum bir ifade, selmlama ve buluma isteiyle balar, airane ifadelerin yer ald dualmyle son bulurdu.

ki Farsada mektuplar menur, tevk, fetihnme, ikestnme, ahidnme ve sevgendnmevanlaryla da grlr. Farsa edeb mektuplar mektb, mnet veya rukat ad verilencmualarda derlenmitir. Beyhaknin Trinde naklettii, Sultan Mahmd- Gaznevnin

ektuplar olan Mnet- Eb Nar Mkn, mam Gazzlnin Feill-enm min resiliccetil-slm adl kitapta (Tahran 1353 h.) toplanan ve zamann ahsiyetleri hakkndakirlerini ieren mektuplar V. (XI.) yzyln rnekleri iinde saylabilir. VI. (XII.) yzylda zektup tr rnekleri olarak dnemin lim eyhleri arasndaki yazmalarn eklini yanstan Nmccetl-slm Amed azzl (Tahran 1356 h.), tasavvuf incelikli zel mektuplar ierenmeh-yi Aynl-ut- Hemedn (Tahran 1348 h.), hem zel hem resm mektuplar ihtivaen Mnet- n (Tahran 1349 h.) gsterilebilir. Redddin Vatvtn Ebkrl-efkr fil vel-er adl eserinde yer alan mektuplar (Nmeh-yi Redddn Vav, Tahran 133) bu yzyln zel mektuplarna rnek tekil eder. Baheddin Muhammed b. Meyyed el-

ddnin et-Tevessl ilet-teresslde yer alan mektuplar da (Tahran 1315 h.) bu dneme aI. (XIII.) yzyla ait rnekler arasnda yer alan Mevln Celleddn-i Rmnin mektuplar

Mektbt- Mevln Celleddn, stanbul 1356

937) tasavvuf tleri ihtiva eder. VIII (XIV) ve IX. (XV.) yzyllarda Redddin Fazlullahmehy ce Redddn Falullh, Lahor 1940), Mahmd- Gvn (Riyl-in, Haydar48) ve Abdurrahman- Cmnin (Risle-i Mnet, Nuruosmaniye Ktp., nr. 4171) mektuplarksek edeb deeri olan mektuplar iinde zikredilebilir. Mnet- Ferhd Mirzutemedddevle (Bombay 1318) ve Emr-i Nizm Fzl Hn- Gerrsnin Mnet (Tahra

27 h.) Kaarlar dneminin edeb mektuplarna rnek olarak gsterilebilir. Muhammed aharn veziri Kimmakm- Ferhnnin Mnet da (Tahran 1337 h.) zel ve resm

ektuplar ierir. Hint alt ktasnda da Farsa mektuplar derlenerek Mektb-i Allm (Kalkta10), Mektbt- ey erefddn Yay Mnr (Kanpr 1910) ve Rukat- Azz (Kanpr95) adl kitaplar oluturulmutur. Nmeh-yi Siys-yi Allme Al Ekber Dihud (Tahran58 h.), Nmeh-yi Allme Muammed azvn be-Seyyid asan Tazde (Tahran 1353 hmeh-yi Tr ve Siys-yi Seyyid Cemlddn Esedbd (Tahran 1350 h.) randa

erutiyetten sonra yaplan balca mektup derlemeleridir (ayrca bk. N).


39/1409

BLYOGRAFYA

uhammed b. Abdlhli el-Meyhen, Destr-i Debr (nr. Adnan Sadk Erzi), Ankara 1962,redenin nsz; Mntecebddin Bed, Atebetl-ketebe (nr. Muhammed Kazvn - Abbasbl), Tahran 1329 h.; Hnbb, Fihrist, V, 5143-5150; Hseyin Hatb, Fenn-i Ner der Edebris, Tahran 1366 h., s. 323-345; Hseyn Rezmc, Env- Edeb ve r- n der Zebn- F

ehed 1372 h., s. 191-199; Abdlhseyin Zerrnkb, Ez Gzete-i Edeb-yi rn, Tahran 1375131-137; Him Recebzde, Terkb Elk-yi Mersm der z ve Pyn- Nme ve ib ve-y n, Nme-i Ferhengistn, I/2, Tahran 1374 h., s. 12-29; Dihhud, Luatnme, XII, 196675; Fath-Allah Mojtab, Correspondence in Islamic Persia, EIr., VI, 290-293; Tahsin Yaestr-i Debr, DA, IX, 211.

za Kurtulu

rk Edebiyat.

nlk ve htrat gibi mektup da insanlarn zel hayatn veya sadece yazld kiilerle ilikilerilendirdii iin dorudan doruya bir edeb tr saylmaz. Bu metinlerin edeb bir tr olarak kailmesi iin dil, slp, kompozisyon ve belli bir nisbette kurmaca zellikleri tamas gerekir.ncak mektup eklinde yazlan, bir eit deneme / eletiri yazs saylabilecek metinlerle (Nurula, Okuruma Mektuplar, stanbul 1958) manzum mektuplar (Necip Fazl Ksakrek, Zindandaehmede Mektup), klasik mesneviler (eyh Glibin, Hsn Aknda Hsnn ve Aknbirine mektuplar) ve romanlardaki mektuplar, hatta tamamen mektuplardan ibaret romanlaralide Edip Advar, Handan) hakknda bir edeb trden veya edeb anlatm tekniindenhsedilebilir. Edebiyatlar arasnda belli bir konu zerinde ve yaymlanmas niyetiyle yazlmektuplar da ayr bir kategori tekil eder (Muallim Nci - Beir Fuad, ntikd, stanbul 1304). Bneklerin dnda itinal bir slpla ya

Documents

Islam Ansiklopedisi Cilt 29 - Komisyon.pdf