Jurnal - 68 t - Tarix institututarixinstitutu.az/Web/finder_upload/68-ci cild.pdf · 2018-11-20 · Локализация страны Аратта, ... из сложных проблем

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

TARİX İNSTİTUTU

ELMİ ƏSƏRLƏR 2017, cild 68

SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN

2017, volume 68

ТРУДЫ ИНСТИТУТА ИСТОРИИ НАН АЗЕРБАЙДЖАНА

2017, том 68

1947-ci ildən nəşr olunur

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Elmi Şurasının

qərarı ilə çap olunur

Baş redaktor:

Yaqub MAHMUDOV

AMEA-nın həqiqi üzvü

Redaksiya heyəti:

Akad. Nailə VƏLİXANLI, akad. Teymur BÜNYADOV, akad. İsmayıl HACIYEV, AMEA-nın həqiqi üzvü Nərgiz AXUNDOVA,

fil.ü.f.d. Səbinə ALMƏMMƏDOVA, Ədilə AĞABƏYOVA, t.ü.f.d. Nərgiz AXUNDOVA, t.ü.e.d. İradə BAĞIROVA,

t.ü.f.d. Cəbi BƏHRAMOV (baş redaktor müavini), t.ü.e.d., prof. Həsən ƏLİBƏYLİ, t.ü.f.d. İradə ƏLİYEVA (məsul katib),

t.ü.e.d. Sevinc ƏLİYEVA, t.ü.f.d. Allahverdi ƏLİMİRZƏYEV, t.ü.e.d., prof. Şahin FƏRZƏLİYEV, t.ü.e.d. Qasım HACIYEV,

t.ü.f.d. Hacı HƏSƏNOV, r.ü.f.d. Mehri XANBABAYEVA, t.ü.e.d. Ədalət QASIMOV, t.ü.f.d. Nigar MAKSVELL,

t.ü.f.d. Elmar MƏHƏRRƏMOV, t.ü.e.d. Tamilla MUSAYEVA, t.ü.e.d., prof. Tofiq MUSTAFAZADƏ, t.ü.e.d. Natiq MƏMMƏDZADƏ,

t.ü.e.d. Tofiq NƏCƏFLİ (baş redaktor müavini), t.ü.f.d. İlqar NİFTƏLİYEV, t.ü.e.d. Məryəm SEYİDBƏYLİ, t.ü.e.d. Kərim ŞÜKÜROV

ISBN 978-9952-479-11-9

© AMEA Tarix İnstitutu, 2017

Elmi əsərlər 68-ci cild

3

Аллахверди АЛИМИРЗОЕВ *

ПУТЬ В АРАТТУ

Ключевые слова: шумерские эпосы, Элам, Аншан, гора Хуррум, страна луллу беев Açar sözlər: şumer eposları, Elam, Anşan, Hurrum dağı, lullbilərin ölkəsi Key words: the sumerian legends, Elam, Anshan, mount of Hurrum, country of

lullubean

Локализация страны Аратта, главного поставщика благородных металлов и ценных минералов в города Шумера в начале Раннеди-настического периода (XXVIII в. до н.э.) до сих пор остается одной из сложных проблем исторической географии Ближнего Востока. Ис-ториографии вопроса и разбору разных мнений посвящены работы Ю.Б.Юсифова [2; 3]. Они освобождают нас от повторного перечисле-ния всего сказанного по этой теме.

При локализации Аратты прежде исходили, в основном, из сооб-щений шумерского эпоса «Энмеркар и верховный жрец Аратты». Эпос дошёл до нас в 20 табличках и фрагментах, самая полная из ко-торых ныне хранится в Музее Древнего Востока в Стамбуле.

Начало пути гонца из шумерского города Урук в Аратту, каким оно отражено в этом эпосе, до сих пор объясняется по-разному. Вот что говорится по этому поводу в строках 165-168 этого эпоса:

165. hur-sag-GÀM (?)-šè bi-in-e11-dè 166. hur-sag-GÀM (?)-ta im-ma-da-ra-ab-e11-de 167. ŠUŠAN KI(?)-е KUR-AN-ša4-an Ki-a-šè 168. nar-tur-gim kìri-šu mu-na-ab-gál «На сверкающую (?) гору он поднимается, Со сверкающей (?) горы он спускается. Сузам (?) и стране Аншан Подобно младшему певцу он поклонился [10, 194, 209]. Знак GÀM(?) не имеет пиктографического прототипа и впервые

начинает фигурировать в текстах Старовавилонского периода (XVIII в. до н.э.), когда шумерский язык уже не был живым. К этому же пе-риоду относятся дошедшие копии указанного эпоса. Рассматривае- * Аллахверди АЛИМИРЗОЕВ - Ведущий научный сотрудник Института Истории

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu

4

мый знак являлся идеографическим и в слоговых записях не при-менялся. Судя по древним словарям знак имел два чтения: GÀM, ZUBI, что соответствовало аккадскому gamlu, šikru, supû «кривой меч», «полумесяц», «серповидный клинок», «сверкающий» [19, 41, 118, 26; №60х; 35, №33; 12, 197].

Учитывая это предлагаем объяснить выражение hur-sag GÀM/ ZUBI как «серповидное плоскогорье», «дугообразное плоскогорье».1

По сведениям шумеро-акадских исторических текстов связь жите-лей Двуречья с соседним Эламом осуществлялась в основном, двумя путями. Первый маршрут лежал восточнее Лагаша через поселение Асухур, по которому Эанатум (II половина XXV в. до н.э.) разбил вторгшихся в его владения эламитов и разгромил Сузы [4, 78-80].

Второй маршрут лежал несколько севернее, через города Дер (современный Бадра) и URUxA. По сведениям текста Саргона I город URUxA находился между страной Барахше (Мархаши шумерских текстов; восточнее Дера, в горах Пошт-e Кух) и Эламом [23, 47; 30, 101]. В списке географических названий, обнаруженном в Кешe (сов-ременный Абу-Салабих), URUxA характеризуется идеограммами SAG.KUL.NIM.KI, что означал «порог (или «задвижка», «засов») ст-раны Элам» [30, 88]. В период III династии Ура (XXI в. до н.э.) этот же эпитет стал применяться для эламского города Хухнур (Хухунури).

Поскольку в эпосе «Энмеркар и верховный жрец Аратты» Сузы упоминаются после «серповидного плоскогорья», то можно предпо-ложить, что гонец ходил по второму маршруту. Первый и сравни-тельно короткий маршрут не приводит к плоскогорьям, поэтому его использование не кажется реальным. Земли южнее Лагаша (совре-менный Телло) в то время не были пригодны для перехода, ибо были сильно заболочены.

Следует учитывать, что независимо от выбранного маршрута, по-пасть в Сузиану, в низменную часть современного Хузистана, можно лишь переплыв реку Тигр. После перехода Тигра по южному мар-шруту в течение трёх караванных дней можно было дойти до Суз [16, 14]. Но в эпосе о каком-то водном переходе нет и речи. Но как же быть с Сузами и Аншаном, упоминание которых по логике нужно было лишь в том случае, если гонец отправлялся на восток.


5

До 70-х годов прошлого века исследователи локализовали элам-скую область Аншан у современной местности Дарреи-Шахр в доли-не Сеймерре (около 100 км северо-западнее Сузы) [8, 100]. Но обна-руженные в Тепе-Малиане (46 км севернее современного Шираза) тексты Cреднеэламского периода (XIV-XI вв. до н.э.) дали основание идентифицировать это городище с древним Аншаном [22, 170, 178; 33]. Расстояние между Сузами (современный Шушан) и Тепе-Мали-ан составляет 470 км. Существование во времена Энмеркара в Эламе сильного государства, контролировавшего столь отдаленные города, не кажется реальным. Единое централизованное управление этими городами стало возможным лишь в период первых суккальмахов Элама Эбарти и Шильхахи (XIX в. до н.э.), что находит подтверж-дение в их официальных титулах [16, 90-91, 30, 164]. Поэтому, гово-ря «Сузам и стране Аншан» видимо автор эпоса переносил реалии своего времени на глубокую древность, считая, что правителям Ан-шана уже со времен Энмеркара было под силу управлять и Сузами.

Анализ сведений датировочных формул Ибби-Суэна показывает, что с конца III тыс. до н.э. названия «Элам» и «Аншан» выступают как синонимы, т.е. были взаимозаменяемыми. Например, в одной из датировочных формул Ибби-Суэна город Хухнур назван «порогом Элама», а в другой – «порогом Аншана» [22, 176]. Это даёт основа-ние идентифицировать Хухнур с URUxA, носившим аналогичный эпитет.

Строки 167-168 эпоса «Энмеркар и верховный жрец Аратты» имеют ключевое значение для определения маршрута в Аратту. Эти строки также переводились так: «[От] Суз до горной страны Аншан встречали они приветствиями её (богиню Инанну) покорно и робко, как мышь» [14, 101].

Археологические раскопки показали, что на рубеже IV-III тыс. до н.э. Сузиана находилась под сильным влиянием Урукской культуры Шумера, следы которой обнаружены в керамике, цилиндрических печатях и пиктографических текстах Элама. В I Раннединастический период в Сузах могли даже функционировать культовые центры урукских богов, в том числе Инанны [30, 52-69, 81-84]. В протоэлам-ских хозяйственных текстах из Суз встречается знак, напоминающий


6

по форме шумерский знак – символ Инанны [28, №№505, 506; 26, №103; 35, №66]. Кроме того, город Сузы в клинописи Двуречья, в том числе в исследуемом эпосе передавался посредством идеограмм INANNA.EREN.KI, «кедровое поселение Инанны». Поэтому поклон гонца Энмеркара в сторону Суз можно принять за дань уважения этому городу, имевшему духовную значимость для шумеров. От-сутствие в эпосе городов Хухнур, Дер, Асухур, которые поддержива-ли связь с Сузами и Эламом в целом, свидетельствует о том, что го-нец Энмеркара шёл не из Суз, а лишь издали – из «серповидного плоскогорья» поклонился его святыням.2

География маршрута в Аратту сравнительно больше освещена в двух сказаниях о Лугальбанде. В одной из них («Лугальбанда во мраке гор», или «Лугальбанда и Хуррум») повествование начинается с описания похода дружины Энмеркара в Аратту. Вот что говорится в 45-51 строках этого сказания.

[…] zi-ga gaba hur-sag-ga2-ke4 am-gin7 dug3 bi2-in-gal2-le […] zag-še3 i3-nig2-e har-ra-an i3-zu-ne […] i3-kig2-e ud 5-am3 ba-zal [ud 6-kam-ma]-ka a mu-un-tu5-tu5-uš […] ud 7 kam-ma kur-ra ba-an-sun5-ne-eš in-ti-in-ti-a bal-bal-e-da-bi a-gi6 uru16 ambar muš gab gab2 ru-ru-gu2 «На плоскогорье, словно быки, толпятся. Дорогу высматривают, пути выискивают. По горам рыщут. Пять дней прошло. На шестой – переправились через реку. Дней седьмой прошёл – и в горы они вступили. Горы, где никто не ходил, пересекают. Над потоком, от болота змеиного подымаются слева» [5, 182; 6,63;

36, pp. 106-107]. Далее говорится, что, не пройдя даже полпути, на плоскогорье

Хуррум один из участников похода – Лугальбанда заболевает [11, 240-242; 21].

Почти полвека спустя в этих же местах побывал царь Урука ле-гендарный Гильгамеш. В сказании «Жрец и гора бессмертного…»


7

(или «Гильгамеш и Хувава») описан поход Гильгамеша за кедром. В нём сказано, что бог Уту дарует Гильгамешу 7 амулетов в форме разных чудовищ, которые «знают на суше пути в Аратту»:

é-né-né an-na mûl-la me-eš ki-a ha-ra-an zu-me-eš an-na mul súh-ke-eš du-il-la me-eš ki-a kaskal Aratta zu me-eš «Они звезды небесные пути на земле знающие, среди звёзд в небесах сияющие, на земле путь к Аратте знающие» [5, 208; 15, 240; 32, 140, 141, 143].

Следовательно, путь в Аратту шёл через «кедровые владения» Хувавы, который обращаясь к Гильгамешу, называет Хуррум своим матерью и отцом.3 По представлениям шумеров Хуррум (Hu-ru-um kur-ra)4 находился в гористой местности Забуа [5, 186, 192; 6, 67, 72; 15, 211]. Термин hurrum мог бы означать какой-то вид можжевельника, что можно сопоставить с общесемитским корнем ‘r‘r [17, 132, прим. 21]. Возможно, гора Хуррум получила своё название от этого растения.

Сведения сказаний о Лугальбанде позволяют утверждать, что путь в Аратту лежал восточнее Тигра, через горы Загрос. Ассирийские военные сводки I тыс. до н.э. сообщают о существовании восточнее современной Сулеймании государственного образования Замуа (Za-mu-a, Za-mu-u-a, Za-mu-u, Za-mu-ai). В этих сводках терминологичес-ки чётко различается наличие трёх политико-географических единиц: это собственно Замуа, Внутренняя Замуа и Мазамуа. Чтобы попасть в эти области ассирийцы, использовали 3 маршрута. Один шел через перевал Бабите (современный Базиан), другой – через горы Куллар, с переходом реки Малый Заб, третий – через Бунаис (Буниса) с выходом на перевал у горы Ницир (иначе Килипа, современный Пир-Омар-Гудрун) в 40 км северо-западнее Сулеймании [33, 14-29; 29]. Текст восьмого похода Саргона II (знаменитая «Луврская табличка») указывает, что Замуа была страной луллубеев [7, №49; 34,6].

Ещё в 1966 г. ссылаясь на устное сообщение Ван-Дейка Х.Клен-гелем было отмечено упоминание в сказании «Лугальбанда и Анзуд» Луллубейских гор [24, 350]. Действительно в строке 46 этого сказа-ния содержится фраза: šеg11 / ši-gi4-bi-šè kur-ra Lu5-lu5-bi-a KI. mu-un-ra-ra-ra, что дословно означает «от крика её (птицы Анзуда) на горе Луллуби земля дрожит». Но в переводах В.К.Афанасьевой эта фраза звучит так: «земля в горах дрожит от крика» [5, 193; 6, 73].


8

Клинописный знак lu5 мог передавать также слог lul, каким и читала его В.К.Афанасьева; однако группа знаков lul-lul-bi-a у неё оставлена без перевода [6, 211, прим. 26]. Шумерское lul соответст-вует аккадскому sarâru «ложь», «обман» [19, 155; 26, №355; 35, №186], что явно не увязывается с контекстом. Поэтому упоминание в данном случае Луллубейских гор не должно вызывать сомнения.

Фраза kur lul-lul-[bi]-a встречается в литературной композиции «Инанна и Эбех», рассказывающей о битве шумерской богини с одним из божеств Загроса [37, 150-151].

Таким образом, приведенные факты позволяют идентифициро-вать Забуа, находящегося на полпути в Аратту, со страной луллубеев Замуа.5

Чтобы дойти до Забуа войску Энмеркара понадобилось 8 дней. Только на шестой день, переплыв Тигр, оно вышло за пределы Месо-потамии, а на седьмой день начался штурм близлежащих предгорий.

Во время пути в Аратту ориентировались по звездам [10, 194, 209]. Х.Саурен считал, что ориентиром послужила планета Венера [32, 143]. Интересно, что знак GÀM/ZUBI в астрологических текстах Старовавилонского периода применялся для обозначения Юпитера [26, №60]. Но положение Венеры и Юпитера на небосводе неустой-чиво; причём не в каждую безоблачную ночь можно наблюдать эти планеты. Скорее всего, правы те, которые считали этим ориентиром созвездие Большой Медведицы, одна из звезд которой – Полярная звезда всегда указывала на север [15, 240]. Из земли невооруженным глазом можно наблюдать 7 звезд Большой Медведицы. Возможно врученные Гильгамешу 7 амулетов, о которых речь шла выше, сим-волизировали это созвездие.6

Было отмечено, что в сказании «Энмеркар и Энсухкешданна» якобы содержится указание на существование водного пути, связы-вающего Урук с Араттой [15, 209]. Советник правителя Аратты хва-стается перед членами совета старейшин своего города, что путём колдовства сможет не только покорить все страны от моря на западе до кедровых гор на востоке, но и заставить ладьи Урука пришварто-вываться у главного храма Аратты [5, 176]. Наличие речного судо-ходства ещё в Протописьменный период не вызывает сомнения. В I


9

Раннединастический период сеть судоходных каналов в Двуречье только начинала создаваться и осуществлять плавания на большие расстояния было невозможно [5, 401]. Судоходные реки Иранского нагорья Карун и Керхе не связаны с Тигром, что говорит о несос-тоятельности речного плавания через Элам в Аратту.

В письме Саргона II к богу Ашшуру в связи с военным походом на восток упоминаются горные реки Раппа и Аратта, разделяющие луллубейскую Замуа от маннейской области Сурикаш [34, 8; 7, №49]. Первая из них в форме Ri-e-Rap-pi засвидетельствована в по-бедной стеле эламского царя Шильхак-Иншушинака, составленной в связи с военным походом на северные поселения [25, №54, §45]. Раппа идентифицируется с рекой Аби-Ширван [20, 72, nos. 9].

Река Аратта идентифицировалась с притоком Тигра Диялой. В надписях Двуречья она называлась Турнат (или Метурна), а в элам-ских текстах – Дурун. По всей вероятности, реки Раппа и Аратта сле-дует отождествлять со стекающими с севера притоками Малого Заба. В пользу этого говорят следующие обстоятельства.

Анналы Ашшурнасирапала II упоминают в глубинных районах Замуа две реки – Лаллу и Эдир, которых принято считать притоками Диялы [8, 154, пр. 4].

В 716 г. до н.э. войско Саргона II выйдя на Великую Хорасанскую дорогу через земли Манны и Луллуме (=Замуа) прошло до современ-ного Хамадана. В Наджафабадской стеле, где описан маршрут этого похода упоминаются реки «Верхняя» (в стране Аразиаш), «Нижняя» (в стране Бит-Раматея), Паттус, Даруе, На-…ку [27, 38-45]. Как видно, среди рек Луристана и южного Курдистана Раппа и Аратта отсутствуют. Поэтому разумно искать эти реки севернее Замуа.

Письмо Саргона II к богу Ашшуру содержит упоминание о су-ществовании в глубинных районах Мидии города с названием Арат-пати (URU A-rat-pa-ti) [34, 10]. Город засвидетельствован, также в Призме А того же царя [8, 221]. Название города находит объяснение с аккадского как «Предел Аратты».

Местоположение города не установлено. Правитель города Маш-дакку вместе с вождями других городов в 716 и 714 гг. до н.э. с дара-ми встречал Саргона II. В списках данников Аратпати перечисляется


10

рядом с городами Харзину, Барикану и Канзабакану [8, 214, 221]. Все эти 3 города в 716 г. до н.э. были покорены ассирийцами [27, 42-43]. Их принято локализовать на западе Хамаданской равнины [13, 154].

Мы привели сведения всех известных клинописных источников относительно маршрута движения в Аратту. Эти сведения не дают основания локализовать Аратту к востоку от Элама. Сказание о Лугальбанде дает нам представление лишь о половине пути, что составляло около 500 км. Следовательно, чтобы дойти до Аратты на-до было идти, по меньшей мере, ещё столько же. Из Забуа продолже-ние пути в Аратту не шло на восток, ибо дальнейший путь в длину 500 км привел бы гонца из Урука в соляную пустынью Дешти-Кевир в центральной части Иранского нагорья. Это означает, что в дальней-шем путь из Забуа шел на север, или северо-восток, на территорию Южного Азербайджана.

ПРИМЕЧАНИЕ

1. Допускалось также чтение hur-sag DALLA «светлый» [10; 220; 32, 143, nos. 16]. Однако знак DALLA / dál графически несколько отличается от знака GÀM/ZUBI, [19, 70; 26, №74х; 35, №45; 36, 30].

2. Фраза kìri šu mu-na-ab-gál дословно означает «руку к носу приложил». 3. Фраза в подлиннике звучит: ama tu-da-mu hur-ru-um kur-ra a-a tu-da-mu hur-ru-

um hur-sag-gá “мать, рожавшая меня – Хуррум горная, отец, создавший меня – Хуррум плоскогорье” [18, 7, nos. 30].

4. Фраза hu-ru-um kur-ra встречается в строках 123, 126, 156, 187 сказания «Лубальбанда и Хуррум», которую ныне переводят как «мрак гор» [5, 185-187; 21, 172].

5. Чередование фонем -р- и -m- при передаче эламских названий в клинописи Двуречья было характерным явлением. Срав. Шумерский Мархаши-аккад-ский Барахше; шумерский Мишиме аккадский Башиме [30, 89, 102, 138, 142].

6. 6.То, что по пути в Аратту ориентировались по звездам подтверждается, также сообщением литературного произведения «Прославление богини Нисабы богом Энки», где говорится: «По табличке звездного неба, испросив у звезд, как в Аратте Эзагин-храм лазурный – для неё он поставил» [5, 120].


11

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 1. Qədim Azərbaycan tarixi mixiyazılı mənbələrdə (Tərtib və tərcümə edəni, ön sözün

və şərhlərin müəllifi S. Qaşqay). Bakı, 2006. 2. Yusifov Y. B. Qədim Azərbaycan tarixinin tarixşünaslığı. I // Tarix və onun prob-

lemləri. Bakı, 1996, № 1, s. 236-245. 3. Yusifov Y. B. Qədim Azərbaycan tarixinin tarixşünaslığı. II // Tarix və onun prob-

lemləri. B., 1997, № 2, s. 118-131. 4. Архипов И.С. Топоним «Субир/ Субарту» в Месопотамии III – первой поло-

вины II тыс. до н.э. // Вестник древней истории, М., 2002, №4, 76-97. 5. Афанасьева В.К. От начала начал. Антология шумерской поэзии. Санкт-Пе-

тербург, 1997. 6. Афанасьева В.К. Орёл и змея в изобразительности и литературе Двуречья. М.,

2007. 7. Дьяконов И.М. Ассиро-вавилонские источники по истории Урарту // Вестник

древней истории, М., 1951, №2. 8. Дьяконов И.М. История Мидии. М.-Л., 1956. 9. Дьяконов И.М. Языки древней Передней Азии, М., 1967. 10. Канева И.Т. Шумерский героический эпос. Транскрипции, перевод, коммен-

тарии и выводные статьи. Энмеркар и верховный жрец Аратты // Вестник древней истории, М.,1964, №4, 191-225.

11. Крамер С.Н. История начинается в Шумере, М., 1965. 12. Липин Л.А. Аккадский (вавилоно-ассирийский) язык. Выпуск II. Словарь. Л.,

1957. 13. Медведская И.Н. Бывали ли ассирийцы в Экбатане?// Вестник древней исто-

рии, М., 1995, №2, 147-155. 14. Ролл Д. Генезис Цивилизации. Откуда мы произошли. М., 2002. 15. Сафронов В.А., Николаева Н.А. История древнего Востока в Ветхом Завете,

М., 2003. 16. Хинц В. Государство Элама. М., 1977. 17. Якобсон В.А. Куда Гильгамеш ходил за кедрами?/ Кавказско-Ближневосточ-

ный сборник. VIII. Тбилиси, 1988, 128-132. 18. Alster B. Court Ceremonial and marriage in the Sumerian Epic “Gilgamesh and

Huwawa” // Bulletin of the School of Oriental and African studies University of London, 1992, Vol. LV, Part I, 1-8.

19. Deimel A. Šumerisches Lexikon. Teil III, Band I Šumerisch-Akkadisches Glossar. Roma, 1934.

20. Gordon E. The meaning of the ideogram dKASKAL.KUR=”Underground Water-course” and its significance for bronze age Historical Geography // Journal of Cuneiform Studies, 1967, vol. 21, 70-88.

21. Hallo W.W. Lugalbanda Excavated//Journal of American Oriental Society, Boston, 1983, vol. 103, №1, 165-185.


12

22. Herzfeld E. The Persian Empire, Wiesbaden, 1968. 23. Hirsch H. Die inschriften der Könige von Agade // Archiv für Orientforschung,

1963, XX, 1-82. 24. Klengel H. Lullubum//Mitteilungen des institute fur Orientforschung, 1966, XI, 3,

349-371. 25. König F.W. Die Elamische Königsinschriften. Graz, 1965. 26. Labat R. Manuel ďépigraphie Akkadienne (Signes, Syllabaire, ideogrammes). Pa-

ris, 1952. 27. Levine L.D. Two Neo-Assyrian Stelae from Iran. Royal Ontario Museum, 1972. 28. Mecquenem R. de. Épigraphie proto-élamite//Mémoires Mission de la

Archéologique en Iran, Paris, 1949, t. XXXI, 5-150. 29. Medvedskaya I. Zamua, Inner Zamua and Mazamua//Alter Orient und Altes

Testament. Münster, 2000. Band, 272, 429-445. 30. Potts D.T. The Archaeology of Elam. Formation and Transformation of an ancient

Iranian state, Gambridge, 1999. 31. Reiner E. The Location of Anšan // Revue d’Assyriologie et d’archèologie

Orientale, 1973. 67, 57-62. 32. Sauren H. Der Weg nach Aratta. Zur tieferen Erschliessung der sumerischen litera-

ture //Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, Budapest, 1974, t. XXII, 137-144.

33. Speiser E.A. Southern Kurdistan in Annals of Ashurnasirpal and today //Annual of the American Schools of Oriental Research, 1928/1929, VII.

34. Thureau-Dangin F. Une relation de la huitième campagne de Sargon, Paris, 1912. 35. Tosun M, Yalvaç K. Sumer dili ve grameri. I cild. Sumerce’den örnekler. Ankara,

1981. 36. Vanstiphout H. Epics of Sumerian Kings. The Matter of Aratta, Atlanta, 2003. 37. Wilke C. Das Lugalbanda epos, Wiesbaden, 1969.

ARATTAYA GEDƏN YOL

XÜLASƏ

Aratta şəhər-dövlətinin yeri Şumer eposlarına əsasən təyin olunur. Məqalədə aparılan araşdırmalardan bəlli olur ki, Arattaya gedən yol, əvvəllər israrla vurğulandığı kimi, Elam şəhərləri Suz (indiki Xuzistanda Şuş) və Anşandan (indiki Şiraz yaxınlığın-dakı Təli-Malian) keçmirdi. “Enmerkar və Luqalbanda” adlı eposda bildirilir ki, Arat-tanı istila etmək üçün səfərbər olunan Şumer ordusu yürüşünün yeddinci günü Diyala çayını keçib, lullubi tayfalarının məskunlaşdığı Zabu ölkəsinə çatırlar. İndiki Süleyma-niyyə və Sənəndəc şəhərləri arasında yerləşən Zabu Забу (e.ə. I minillikdə Mannanın Zamua vilayəti) Arattaya gedən yolun üstündə yerləşirdi.


13

ROUTE TO ARATTA

SUMMARY

The lokation of the city-state of Aratta established on the Sumerian epics. The researching the this article showed us how the road to Aratta not across Elamian cities Susa (modern Shushan in the Khuzistan province) and Anshan (modern Tepe Malian in the Fars province), as that say often. In the epis of «Enmerkar and Lugalbanda» cited how Sumerian troops which will intend conquest of Aratta in the seventh day of campaign across the river of Tigre and reached to «Lullubean mountain» in the Zabu.

In the assyrian texts of I millennium B.C. this district mentioned as Zamua and located in the half-way to Aratta, i.e. between cities Suleymania and Senendedj.


14

Заур ГАСАНОВ

ПРОБЛЕМА ДОКАЗАТЕЛЬСТВА ПО КРУГУ НА ПРИМЕРЕ ИССЛЕДОВАНИЙ ЯЗЫКА СКИФОВ

И ИНДОЕВРОПЕЙСКИХ НАРОДОВ

Ключевые слова: доказательство по кургу, скифы, сарматы, индоевропейские языки, иранские языки.

Açar sözlər: dairəvi sübut etmə metodu, skiflər, sarmatlar, Hind Avropa dilləri, İran dilləri qrupu.

Keywords: circular argument, Scythians, Sarmatians, Indo European languages, Iranian languages

В 2009 г. вышел в свет монографический сборник “The Indo-Euro-

pean Language Family: Questions about its Status.” (“Индоевропейская семья языков: Вопросы относительно ее статуса”) [16]. В данной ра-боте представлены работы одиннадцати известных специалистов в области индоевропеистики. В монографии обсуждаются спорные проблемы современной индоевропеистики и оспариваются многие устоявшиеся каноны сравнительно-исторического метода. В данной работе мы сконцентрируем внимание лишь на одной из обсуж-даемых в этой монографии проблем – проблеме «доказательства по кругу» («циркуляная аргументация»). Данная проблема обсуждается в главе 10. Автором данной главы, называемой “Evidence that most Indo-European lexical reconstructions are artefacts of the linguistic met-hod of analysis”, является А. Маркантонио. В этой главе приводятся свидетельства того, что большинство существующих в современной науке индоевропейских лексических реконструкций не отражают действительное положение вещей в историческом процессе, а яв-ляются искусственно созданными конструкциями. А. Маркантонио демонстрирует, что методы исторической лингвистики, включая сравнительно-исторический метод, являются настолько нечетко огра-ниченными по своей природе, что могут видоизменятся с целью до-казательства практически любых предположений. В результате А. Маркантонио приходит к выводу, что система аргументации сравни-тельно-исторического метода (в индоевропеистике) является «цир-


15

кулярной» (круговой), что в свою очередь приводит к ошибочным результатам [17].

Терминология. Термин «доказательство по кругу» («циркулярный аргумент») означает, что «наши выводы зависят от наших исходных предположений» [17, p.2]. Самое раннее известное нам упоминание циркулярной аргументации встречается в Аналитике Аристотеля, ко-торый называл это явление «доказательством по кругу» и подвергая его суровой критике отмечал: «доказательство же по кругу безусловно невозможно». Далее он писал: «Те же, кто признают доказательство по кругу, не только (делают ту ошибку), о которой сейчас было сказа-но, но они также (не могут) сказать ничего другого, как только то, что если это есть, то это есть» [4, I, 3, 72b 12-34] Для обозначения этого явления А. Маркантонио использует следующие два термина: 1) «cir-cularity issue» («проблема циркулярности»), 2) «circular argument» (циркулярный аргумент) [17]. Оба термина обозначают одно и то же явление, но первый термин – «circularity issue» – обозначает саму проблему, а второй – «circular argument» – метод ее применения. В русскоязычной научной литературе термин «циркулярность», в кон-тексте лингвистического исследования, нам не встречался. Поэтому термин «circular argument» может также быть переведен как «круговой аргумент», а термин «circularity», как «доказательство по кругу», или «доказательство по принципу замкнутого круга».

Проблема доказательство по кругу в индоевропеистике. А. Маркантонио предлагает следующее определение циркулярности (доказательства по кругу) в индоевропеистике. «Циркулярность это, когда мы:

1) предполагаем, что набор имеющихся слов индоевропейского происхождения;

2) реконструируем происхождение и историю этих слов посред-ством (предполагаемых) изменений звуков ассоциированных с этим периодом истории (основываясь на предположении, что эти слова индоевропейского происхождения);

3) следим за тем, что бы слова соответствовали этой реконструкции; 4) приходим к выводу, что сопоставляемые слова индоевропей-

ского происхождения, потому что, они соответствуют реконструк-


16

ции. Это циркулярный аргумент, поскольку наши выводы зависят от наших исходных предположений» [17, p.2] (перевод – З.Г.).

Далее А. Маркантонио отмечает, что если бы исследователь пер-воначально предположил бы, что исследуемые слова были не ин-доевропейского, а какого либо другого происхождения, то он мог бы придти к совершенно иным выводам относительно происхождения этих слов. Соответственно А. Маркантонио приходит к выводу, что циркулярная аргументация значительно увеличивает возможность ошибки [17, p.1-10].

О том, что метод доказательства по кругу может привести иссле-дователя к ошибочным выводам относительно этнического прои-схождения слов писали многие авторы. Так например А. Фокс пи-шет: «Неизбежная проблема, это проблема циркулярности: сложно избежать какую либо форму ошибочного круга являющегося след-ствием предположения, что формы являются однокоренными, пото-му что они могут быть реконструированны с помощью одной и той же протофонемы, в то время как эта протофонема сама по себе является результатом предположения, что они [исследуемые слова] родственны» [12, p.63] (перевод – З.Г.).

Таким образом в современной индоевропеистике развивается тенденция указывающая на ошибочность метода доказательства по кругу в лингвистических реконструкциях. Данная тендениция может иметь революционные последствия, поскольку, в соответствии с вы-водами А. Маркантонио «циркулярность» составляет одну из основ сравнительно-исторического метода в индоевропеистике [см.: 17].

В соответсвии с А. Маркантонио проблема влияния метода до-казательство по кругу (циркулярности) на индоевропеистику, в кон-тексте оценки статистической значимости утвержденного корпуса индоевропейских слов, является не разработанной темой. По ее мне-нию одной из причин этого могут являться определенные сложности связанные с разработкой соответствующей методологии, под кото-рой подразумеваются, количественные и статистические методы ана-лиза [17, p.4-5]. Поэтому естественно, что нам не встречались какие либо исследования специально посвященные проблеме доказательст-ва по кругу в сравнительно-историческом языкознании. Таким обра-


17

зом работа А. Маркантонио закладывает основу как исследования данной проблемы так и разработки ее методологической основы.

Применение метода доказательства по кругу при этимологиза-ции скифо-сарматских слов содержащих фонему «l». Метод дока-зательства по кругу (циркулярная аргументация) широко применяется иранологами в скифологии и сармотологии. Здесь мы попытаемся проилюстрировать некоторые ее примеры в контексте фонемы l.

В целом ряде скифских имен и племенных названий присутствует звук l. В частности из 21 мифических термина царских скифов при-веденных Геродотом в составе четырех – Липоксай, Колаксай, Ско-лот, Паралат [7, IV, 5-6] – имеется звук l. Кроме этих четырех мифи-ческих терминов имеется большое количество скифских и сармат-ских собственных имен и названий исторических племен в составе которых также имеется звук l.

При попытках этимологизации этих слов на иранской основе Вс. Миллер, В. И. Абаев, Э. А. Грантовский и Я. Харматта встретились с серьезной проблемой заключающейся в том, что ни в одном древне-ранском письменном источнике нет фонемы l в исконно иранских словах. Авестийский алфавит не имеет знака для звука «l», а в древнеперсидской клинописи он использовался для записи лишь нескольких чужих имен и географических названий. Об этом писал еще В. И. Абаев [3, с.36]. Как же В. И. Абаев, который считает скиф-ский и сарматский языки иранскими пытается преодолеть это проти-воречие? Он априори утверждает, что наличие в скифских и сармат-ских именах фонемы «l» само по себе является доказательством того, что этот звук уже существовал в осетинском языке в скифский пери-од [3, с.39]. В. И. Абаев фактически не упоминая этого термина при-меняет метод доказательства по кругу на практике. Сначала им априори выдвигается гипотеза, об ираноязычии скифов и сарматов, а затем эта же неподтвержденная гипотеза используется в качестве до-казательства ираноязычия скифов и сарматов. Данный подход является излюбленным методом Абаева.

Метод доказательства по кругу также применяет Вс. Миллер, ко-торый априори заявляет, что название скифского племени паралат это якобы неправильно записанное иранское слово «парадата». Но он


18

не настаивал на этой версии и более того допускал случайность этого совпадения [10, с.127]. Несмотря на выводы Вс. Миллера о случай-ности этого совпадения Э. А. Грантовский продолжает традицию применения метода доказательства по кругу настаивая на замене зву-ка l в названии скифского племени паралат на d лишь для того, что бы оно соответствовало авестийскому слову парадата [8, с.7-9]. Ис-пользованный ими метод описан А. Маркантонио в пункте 2, ее вы-шеописанного определения «циркулярности». Напомним данный пункт: «реконструируем происхождение и историю этих слов пос-редством (предполагаемых) изменений звуков ассоциированных с этим периодом истории (основываясь на предположении, что эти слова индоевропейского происхождения)».

Если бы в языке царских скифов звук d действительно переходил бы в l, то в таком случае даже с учетом специфики подобного пере-хода в словах как объяснить наличие в древнегреческих источниках скифских имен Тагимасад и Октамасад. Если следовать версии Э.А. Грантовского, то эти два имени должны были быть записаны грека-ми как Tagimasal и Oktamasal.

Ознакомившись с этими аргументами иранисты могут выразить возражения, указав на то, что фонема -d в именах Тагимасад и Окта-масад являлется конечной согласной, в то время как фонема -l- в пле-менных названиях паралат и сколот находится в интервокальной позиции. Их возражения могут базироваться на гипотетическом аргу-менте о том, что в скифском языке переход *d > l мог происходить только на месте начальной согласной и в интервокальной позиции, а на месте конечной согласной –d могло сохранятся. Но даже это не сможет помочь иранистам преодолеть противоречия в их исследова-ниях. Для того что бы убедиться в этот следует обратить внимание на этимологию скифского этнонима ашгузай, ишкузай, записанного в ассиро-вавилонских источниках, который иранисты реконструируют в форме *шкуда. С. В. Кулланда следующим образом объясняет это противоречие. Он считает, что на момент первых контактов ассирий-цев и греков со скифами их этноним еще звучал как *Skuda, (с интер-вокальным -d-) а позднее, к V в. до н.э., когда Геродот писал свою «Историю» в языке скифов уже якобы произошел переход *d > *δ > l.


19

[9, с.200-201]. Для того чтобы доказать несостоятельнойсть этого ар-гумента, следует привести имя скифского царя Мадия (VII в. до н.э.), которое в этой форме отсутствует в ассиро-вавилонских источниках и впервые было записано Геродотом посредством греческой буквы δ в V в. до н.э. [7, I, 103]. Другим примером интервокального -d- являляется имя скифского царя Иданфирса (вторая половина VI в. до н.э.), также впервые записанное Геродотом с помощью греческой буквы δ [7, IV, 76]. С. Р. Тохтасьев считает, что наличие -d- в имени Иданфирс следует объяснять тем, что Геродот якобы записал его со слов соседнего с царскими скифами иранского племени, в языке ко-торого, еще не произошел переход *d > l. Что касается имени царя Мадия, то Тохтасьев считает, что греки могли услышать его от ми-дийцев или еще от каких либо племен контактировавших со скифами [11, c. 71, 95]. Вышеприведенные аргуенты иранистов ничто иное кроме как подгонка матариала под заданную концепцию c использо-ванием циркулярной аргументации.

1. Сначала выдвигается аргумент о переходе *d > l. 2. Для того чтобы объяснить исключения указывающие на на-

личие интервокального -d- в языке царских скифов приводиться ар-гумент о том, что эти слова более раннего периода (VII в. до н.э.) и переход *d > l якобы тогда еще не произошел, а он произошел толь-ко к V в. до н.э.

3. Для того чтобы объяснить наличие имен записанных уже в V в. до н.э. через интервокальное -d- приводятся аргумент о том, что эти слова якобы были записаны греками не со слов самих царских скифов, а со слов из соседей или мидийцев.

Данная схема доказательства являлется класическим примером цир-кулярной аргументации (доказательство по кругу). В основу иссле-дования ставиться одна заранее подтянутая концепция – «скифы иран-цы». Все аргументы подстраиваются под эту концепцию. В том случае если исторические источники противоречат заданной концепции, то тогда придумываются гипотетические предположения о возможных контактах с соседними племенами и т.д. Главной целью являлется одно – во что бы то ни стало утвердить в науке иранство скифов и не допустить возможность исследования других версий их происхождения.


20

Наличие звука l в именах населения Северного Причерноморья создает значительные трудности и для исследователей языка сарма-тов. В частности Я. Харматта при попытках этнической идентифика-ции различных сарматских имен, содержащих звуки l и r столкнулся со следующей проблемой. Ему пришлось этимологизировать их на основе одних и тех же иранских основ содержащих одну только фо-нему r, поскольку как мы указывали выше в древнеиранских языках фонема l отсутствует. Оказавшись в данном тупике Харматта не мог придумать ничего лучше, кроме как объяснить данное несоответст-вие фонем всего лишь предположением о возможном наличии раз-личных сарматских диалектов. Далее он делает вывод о том, что древнеиранская форма *ar-y-a в дальнейшем имела следующие четы-ре формы развития: «1. ar-(y)-, 2. al-, 3. ir-, 4. il-». Харматта назвал данное свое «открытие» «фактом выдающейся важности» («This fact is of outstanding importance») [13, p.77]. В действительности, как мы понимаем это сегодня, данное заявление Я. Харматты не «факт», а элементарная подгонка материала под заданную концепцию с ис-пользованием метода доказательства по кругу.

Приведенные здесь данные ставят под серьезное сомнение воз-можность иранского происхождения таких скифских имен, как Ли-поксай, Колаксай, Сколот, Паралат. Хотелось бы напомнить о том, насколько важны эти слова для решения скифской проблемы, пос-кольку они представляют собой имена двух первоскифов, а также названия племенного союза царских скифов и племени созданного первым мифическим скифским царем. Излишне говорить, о том, что целый ряд скифских и сарматских собственных имен содержащих звук «l» также остаются без иранского объяснения.

Важно отметить, что исключается возможность того, что греки могли записывать звук r с помощью знака l в скифских именах. Пос-кольку, по таким скифским словам, как Паралат, Липоксай и Арпок-сай нам достоверно известно, что в языке царских скифов существо-вали оба звука – l и r.

Применение метода доказательства по кругу посредстом «правки» первоисточников. Поясняя свои фонетические видоизме-нения при подборе слов используемых для этимологии скифских то-


21

понимов, гидронимов, антропонимов, этнонимов и теонимов В. Аба-ев пишет: «мы выставляем формы, которые, как мы думаем, совпали бы с древнейшими скифскими, если бы последние до нас дошли» [2, c.151]. Другими словами фонетика скифских слов приводимых в эти-мологиях В. Абаева является плодом его фантазии и не соответству-ет сообщениям письменных источников. Это очень яркий пример ис-пользования метода доказательства по кругу. Но наиболее ярким примером является его этимология имени скифского бога Гойтосира. В. И. Абаев пишет: «Возможность ошибки приходится допускать и в имени бога… [Гойтосир], так как в данной форме имя не дает удов-летворяющего иранского истолкования. Если допустить здесь описку «Т» вместо «Г», то мы приходим к…, [Ойгосирос], что идеально соответствует иранскому Vayuka-sura – „Могучий Вайу”, осет. Wa-jug» [1, c.94]. Данный пример применения метода доказательства по кругу по своему уникален, поскольку он построен не на предполагае-мом изменении звуков в историческом процессе, а на предположе-нии исследователя о наличии грамматической ошибки в письменном первоисточнике. Этот пример настолько «уникален», что его опреде-ление даже отсутствует среди четырех пунктов «определения цир-кулярности» (см. выше) предложенных А. Маркантонио.

Вс. Миллер также применял метод доказательства по кругу пост-роенный на логике предположения грамматической ошибки в пись-менном первоисточнике. В частности испытывая серьезные затруд-нения при этимологии личных имен и названий племен из мифа о происхождении скифов от Таргытая, он предположил, что эти имена были либо неправильно записаны самим Геродотом, либо искажены переписчиками. Основываясь на этом выводе он видоизменил эти скифские слова искусственно подстраивая их под иранское звучание. Хотя как мы указывали выше Вс. Миллер не настаивал на этом пред-положении [10, c.121-127], многие последующие авторы ссылались на него как на автора доказавшего иранское происхождение скифов и сарматов. В целом как мы смогли убедиться иранологи исключают возможность объяснения скифских слов на основе какого-либо язы-ка, кроме иранского, что ярко демонстрирует применение ими мето-да доказательства по кругу.


22

Хотелось бы также отметить, что в период Геродота иранские элементы в языке скифов и сарматов отсутствуют. Некоторые иран-ские элементы появляются в языке сарматов лишь в римский период. Об этом писал еще Ростовцев [18, p.60]. По поводу так называемого наличия некоторых иранских элементов в языке скифов Вс. Миллер, отмечал, что лингвистический анализ нескольких собственных имен скифов Северного Причерноморья никак не может служить доказа-тельством ираноязычия скифов. При этом в качестве аргумента Вс. Миллер приводит, что эти имена вполне могли быть заимствованы скифами у иранских народов. Далее Вс. Миллер отмечает, что иран-ские имена были также обнаружены и во Фракии, но никому не пришло в голову на этом основании относить фракийцев к иранским народам. Важно привести завершающую мысль Вс. Миллера, кото-рый признался, что: «не считает доказанным факт иранства скифов» [10, c.134-136]. В. И. Абаев признавал огромную сложность иранской идентификации скифов геродотовского периода когда писал: «Прослеживая изменения в составе «варварских» слов и названий от Геродота до II—III вв., можно констатировать, что иранский элемент усиливался постепенно, достигнув максимума к первым векам нашей эры. Не случайно, что у самого раннего автора, Геродота, мы нахо-дим наибольший процент терминов и слов, не имеющих удовлетво-рительного иранского объяснения. Иранизация проходила через ряд этапов. На начальных ее этапах удельный вес доиранских элементов был еще весьма значителен» [2, c.244].Ранее мы детально исследова-ли проблему методических ошибок иранской версии происхождения скифов и сарматов [5; 6; 14; 15]. В данной работе мы привели лишь некоторые примеры методических ошибок иранологов в контексте проблемы доказательства по кругу (циркулярности), которая широко применяется ими в киммерологии, скифологии, сакологии и сар-мотологии. Влияние циркулярности на киммерологию, скифологию, сакологию и сарматологию, в контексте иранистики, должно стать предметом критического анализа, с применением количественных и статистических методов анализа разработанных и успешно апро-бированных А. Маркантонио.


23

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 1. Абаев, В. И. Культ «семи богов» у скифов // Абаев В. И. Избранные труды:

Религия, фольклор, литература. Владикавказ: Ир, 1990. c. 89-96. 2. Абаев, В. И. Осетинский язык и фольклор. М.–Л., 1949. 3. Абаев, В. И. Скифо-европейские изоглоссы. М.: Наука, 1965. 4. Аристотель. Аналитики первая и вторая. Гос. изд. политической литературы, 1952. 5. Гасанов, З. Г. Социально-культурные ценности скифов: древних ашгузов/ иш-

кузов/гузов. Астана: Тюркская академия, Prosper Print, 2013. 6. Гасанов, Заур. Царские Скифы: Этноязыковая Идентификация «Царских

Скифов» и Древних Огузов. New York: Liberty Publishing House, 2002. 7. Геродот. История. Перевод Г. А. Стратановского. Л., 1972. 8. Грантовский, Э. А. Индоиранские касты у скифов. // XXV Международный

конгресс востоковедов. Доклады делегации СССР. М., 1960. 9. Кулланда С.В. Lingua Scythica ad usum historici // Древности скифской эпохи.

Материалы и исследования по археологии России. М., 2006, № 7, c. 194-209. 10. Миллер, Вс. Осетинские этюды. Часть 3. Исследования. Ученые Записки Им-

ператорского Московского Университета, отдел историко-филологический, вып. VIII. М., 1887.

11. Тохтасьев С.Р. Проблема скифского языка в современной науке // V. Cojocaru. Ethnic Contacts and Cultural Exchanges North and West of the Black Sea: from the Greek Colonization to the Ottoman Conquest. Iasi: Trinitas, 2005, c. 59-108.

12. Fox, Anthony. Linguistic Reconstruction. An Introduction to the Theory and Method. Oxford University Press, 1995.

13. Harmatta, J. Studies in the history and language of the Sarmatians. Acta Antiqua et Archaeologica. T. XIII. Szeged. 1970.

14. Haszanov, Zaur. Киммерийско-скифский гидроним don/ton. (на венгерском языке.) // “Magyarország és Azerbajdzsán: a kultúrák párbeszéde”. Budapest, 2008, november 18-20. III Nemzetközi tudományos konferencia. I. kötet. Budapest, 2009. с. 91-105.

15. Haszanov, Zaur. Методические ошибки иранской версии происхождения ски-фов (на венгерском языке.) // Eleink – magyar őstörténet (In memoriam Harmatta János.), 1. (VIII. 17), Budapest, 2010. с. 68-81.

16. Marcantonio Angela. (ed.) The Indo-European Language Family: Questions about its Status. Journal of Indo-European Studies Monograph Series, No 55. Institute for the Study of Man. Washington, DC, 2009.

17. Marcantonio, Angela. Evidence that most Indo-European Lexical Reconstractions are Artefacts of the Linguistic Method of Analysis. / Marcantonio A. (ed.) The In-do-European Language Family: Questions about its Status. Journal of Indo-European Studies Monograph Series, No 55. Institute for the Study of Man. Washington, DC, 2009. pp. 10/1-46.

18. Rostovtzeff, M. Iranians and Greeks in South Russia. New York: Russell & Rus-sell, 1969.


24

ПРОБЛЕМА ДОКАЗАТЕЛЬСТВА ПО КРУГУ НА ПРИМЕРЕ ИССЛЕДОВАНИЙ ЯЗЫКА СКИФОВ И ИНДОЕВРОПЕЙСКИХ НАРОДОВ

РЕЗЮМЕ

В статье поднимается вопрос об ошибочности метода доказательства по

кругу («циркулярной аргументации») в лингвистических реконструкциях в ски-фологии и сарматологии. При этом он основывает свой подход на исследовании А.Маркантонио подвергшей критике принципы доказательства по кругу в индо-европеистике. Основываясь на конкретных примерах автор демонстрирует беc-почвенность попыток отнесения скифской и сарматской лексики к иранским язы-кам. В заключении автор предлагает провести критический анализ всех попыток применения метода доказательства по кругу, на иранской основе, при лин-гвистическом анализе киммерийских, скифских, сакских и сарматских слов.

SKİFLƏRIN VƏ HİND AVROPA XALQLARININ DİLLƏRİNİN

ARAŞDIRMALARININ NÜMUNƏSİNDƏ DAİRƏVİ SÜBUT ETMƏ METODUNUN PROBLEMİ

XÜLASƏ

Məqalədə skifşünaslıqda və sarmatşünaslıqda linqvistik rekonstruksiyalarda isti-

fadə olunan dairəvi sübut etmə metodunun yalnışlığı problemi qaldırılır. Müəllif öz arqumentlərini A.Markantonionun tədqiqatına əsaslandırır. Bu metoda əsaslanan tədqi-qatlarda əvvəldən araşdırılan sözün hansı dil ailəsinə aid olması əvvəldən qəbul edilir və ondan sonra bu sözün həmin ailəyə aid olmasını linqvistik rekonstruksiya yolu ilə aparılır. A.Markantonio Hind Avropa dilçiliyində mövcud olan dairəvi sübut etmə me-todunu tənqid etmişdi. Konkret nümunələrə əsaslanaraq müəllif skif və sarmat sözləri-nin İran dil qrupuna aid edilməsinin əsassızlığını göstərir. Məqalənin sonunda müəllif təklif edir ki, bu günə qədər aparılan bütün kimmer, skif, sak və sarmat sözlərini İran dillər qrupuna aid etmək üçün dairəvi sübut etmə metoduna əsaslanan tədqiqatların tən-qidi analizi keçirilsin.

CIRCULARITY ISSUE BASED ON THE EXAMPLES OF RESEARCH OF THE

SCYTHIAN AND INDO EUROPEAN LANGUAGES

SUMMURY

In this article the issue of the fallibility of the ‘circular argument’ in linguistic re-constructions of the language of Scythians and Sarmatians is raised. Authors approach to the issue of ‘circularity’ is based on the investigation of Italian researcher A.Marcan-


25

tonio, who produced the evidence of this issue in Indo-European linguistics and then criticized it. Based on specific examples of circularity it is showed in the article that the attempts of some researchers to attribute the language of the Scythians and Sarmatians to the Iranian languages are groundless. In conclusion, the author proposes to conduct critical analysis of all attempts to apply circular argumentation (on the bases of Iranic languages) for the linguistic analysis of Cimmerian, Scythian, Sakian and Sarmatian vocabulary.


26

Sevinc MƏLİKZADƏ *

I ŞAH ABBASIN HAKİMİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ (1587-1629) SƏFƏVİLƏR İMPERİYASININ SİYASİ HƏYATI (“KARMELİT XRONİKASI” ƏSƏRİ ƏSASINDA)

Açar sözlər: Səfəvi imperiyası, Karmelit xronikası, Siyasi həyat, I Abbas, Roma

papası

Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tarixini öyrənmək üçün əvəzsiz mən-bələrdən olan “Karmelit xronikası” I Şah Abbasın hakimiyyəti illərində həm imperiyanın siyasi həyatına, həm də Qərbi Avropa ölkələri yaradıl-mış diplomatik əlaqələrin təsvirinə geniş yer ayırmışdır.

Şah Abbasın hakimiyyətə gəldiyi şəraitlə bağlı “Karmelit xronikası”n-da hadisələr belə təsvir edilir: “Sülh müqaviləsinin imzalanmasından Şah Məhəmməd Xudabəndənin ölümünə qədər 3-4 illik bir fasilə yaranmışdı, hətta İranlı tarixçilər belə bu tarixi göstərməkdə belə dəqiq məlumat ver-mirlər. Britaniya Ensiklopediyasının 10-cu buraxılışında məqalə müəllifi-nin qeydlərinə görə, onun (Şah Abbasın – S.M.) hakimiyyətə gəlişi daxili pərakəndəlik və üsyanlarla müşahidə olunurdu: Türk qoşunları yenidən Azərbaycanı işğal edərək Təbrizi tutmuşdu: Şahın 3 oğlundan ən böyüyü Həmzə Mirzə qüvvələrini toplayaraq Türkləri sülh bağlamağa məcbur etdi. Şərqdə, Xorasanda Şahın gənc oğlu Abbas hakimiyyəti öz üzərinə götürdü. Həmzə Mirzə qiyamçı dəstələri darmadağın etdi, lakin qəfildən öldürüldü. Həmzə Mirzənin ölümü haqqında xəbərlərin Xorasana çatması ilə Abbasın ən yaxşı cangüdənlərindən olan Ustaclı Qızılbaş rəhbəri Mür-şüd Quli Xan dərhal gənc şahzadəni Qəzvinə apardı və oranı işğal etdi. Bu hadisə çox rəğbətlə qarşılandı. Bu hadisədən iki və ya üç il əvvəl Abbas Nişapurda zadəganlar tərəfindən hökmdar elan edildi[8, c. 1, 66].”Daha sonra əsərdə Karmelitlərin ilk nümayəndəsi 1607-ci ildə Səfəvilər sarayın-da məskunlaşmış Paul Simonun 1608-ci ildə Romaya qayıtdıqdan sonra 20 il əvvəlki hadisələr, xüsusilə Şah Abbas haqqında məlumatları belə nəql olunur: “İran hökmdarı Şah Abbas adlandırılır. O, ikinci uşaqdır. Atası öldükdən sonra qardaşından qorxaraq, Tatarlar arasında Dərviş, * Sevinc MƏLİKZADƏ - AMEA-nın Tarix İnstitutunun doktorantı. [email protected]


27

yoxsul kimi yaşayadığı Xorasana qaçdı. İranın əslzadələrinin bir qismi ona hökmdarlıq təklif etdi. Bu əslzadələr onun qardaşı (Həmzə Mirzə, ola bilsin ki İsmayıl Mirzənin – Red.) bərbər tərəfindən üzü qırxılarkən öldü-rülməsinə nail oldular və bunu bir çox Tatar vilayətlərində yaxşı qarşılanan Abbasa, hökmdara göndərdi [8, c. 1, 67].”Göründüyü kimi, Səfəvilər dövlə-tinin tarixini öyrənmək üçün qiymətli mənbə olan “Karmelit xronikası”nda Şah Abbasın hakimiyyətə gəlməsi ilə bağlı fərqli fikirlərə rast gəlirik.

Şah Abbasın hakimiyyətə gəlişi ilə ölkədə ciddi islahatlar aparması, mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsi istiqamətindəki tədbirləri də əsərdə xüsusi vurğulanır: “Müstəqil hökmdar kimi I Abbas özbək tayfa başçıları-nın qiyamını yatırmaq, onları cəzalandırmaq məqsədilə Xorasana qayıtdı, gənclik illərini keçirdiyi Heratı işğal etdi. Məşhədə gələrkən daxili çax-naşmalar ucbatından Qəzvinə geri dönməli oldu. Bundan istifadə edən Özbək qəbilə başçıları müqəddəs Məşhəd şəhərini ələ keçirmək üçün yaxşı imkan qazandılar. Bundan sonra gənc hökmdar Mesopotomiyadan Qərbi İrana yaranmış Türk təhlükəsi ilə əlaqədar olar Şirazın cənubuna doğru tələsdi. 1590-cı ildə Təbriz və bəzi Xəzərsahili vilayətlər Türklərdə qalmaq şərtilə İran üçün uğursuz sülh imzalandı [8, c. 1, 68].”Çox güman ki Karmelitlər burada İstanbul sülhünü nəzərdə tutur və bunu Səfəvilər üçün “uğursuzluq” kimi dəyərləndirmişlər. Vətən tarixşünaslığında da adı çəkilən məsələ geniş tədqiq olunmaqla yanaşı, həm də bir sıra mülahizə-lərlə diqqəti cəlb edir. Məsələn, Azərbaycan tarixinə dair akademik nəşr sayılan yeddi cildlik “Azərbaycan tarixi” kitabının üçüncü cildi bu baxım-dan qeyd olunmalıdır. Burada Şah Abbasın hakimiyyətə gəldiyi şəraitlə bağlı dövr belə səciyyələndirilir: “1587-ci ildə Qəzvində taxta çıxan Şah Abbasın əsas vəzifəsi xarici işğallara məruz qalan və daxildən parçalanan dövləti məhv olmaqdan xilas etmək idi. Bu zaman Azərbaycan ərazisinin böyük hissəsi osmanlıların, Xorasan isə özbəklərin işağlı altında qalmışdı. Belə ağır şəraitdə Şah Abbas osmanlılarla sülh bağlamağa məcbur oldu və diqqətini ölkədə siyasi sabitliyi bərqərar etməyə yönəltdi...1598-ci ildə Şah Abbas Səfəvi dövlətinin paytaxtını Qəzvindən İsfahana köçürdü. əgər Şahın hərbi islahatları idarəçilikdə Azərbaycan (qızılbaş) əyanlarının rolu-nun azaldılmasına gətirib çıxardısa, paytaxtın Qəzvindən İsfahana köçü-rülməsi şah sarayını əhatə edən etni mühiti tamamilə dəyişdirdi [2, c. 2, 250-251].”Göründüyü kimi, bəhs olunan məlumatlar vətən tarixşünaslı-


28

ğında da təsdiq olunur, islahatların etnik mühitin dəyişilməsinə göstərdiyi təsiri biz adı çəkilən mənbədə rast gəlmirik. Qeyd etmək lazımdır ki, iki dövlət arasında 1590-cı il martın 21-də bağlanmış İstanbul müqaviləsinə görə, Gürcüstan, Qərbi Azərbaycan, Şərqi Anadolu, Kirmanşah, Luristan, Xuzistan və başqa ərazilərlə yanaşı, Şərqi Azərbaycan (Ərdəbil və Talış mahalları istisna edilməklə) da Osmanlı imperiyasına qatıldı [6, 268].

Roma Papası VIII Klementin 1592-ci il tarixli Şah Abbasa göndərdiyi məktubundan isə Şah Abbasın gənc sərkərdə kimi taxta çıxması, türklərə qarşı cəsur döyüşçü kimi mübarizə aparması sadalanaraq, onun Türk Sul-tanlarına qarşı Xristian İttifaqına qoşulmağa dəvət edilməsi məlum olur. Vatikan Arxivində saxlanılan 30 sentyabr 1592-ci il tarixli məktubda de-yilir: “Papa VIII Klement şöhrətli və İranlıların qüdrətli hökmdarı Abbası ən səmimi arzularla salamlayıram. Qarşılıqlı əlaqələrimizin olmamasına baxmayaraq, Sizin şöhrətiniz və isminiz çox yüksəklərdə dayanır və o də-rəcədə yükəskdir ki, böyük əksəriyyət tərəfindən qəbul olunur, çox böyük uğurlar qazanmışdır. Lakin indiyədək bizim qədər sizin də düşməniniz olan türk qəddarlığına qarşı mübarizədə bütün arzularınızı gerçəkləşdir-mək imkanlarınızı biz geniş mənada qiymətləndiririk. Hətta heç bir şeyə sahib omayan insanlar belə ən yaxşı arzu kimi özlərinin qalibiyyətinə ümid edir...O bizə nə qədər əzablar yaşadıb: Ərəblər, Yunanlar, Almanlar, İtalyanlar üzərində nə qədər qırğınlar törədib?...Müqavilələr, hətta barışıq-lar yaxşı görünsə belə, o, qonşularına hər zaman təhlükə ola bilər... Belə-liklə biz düşünürük ki, belə planlar ümumi məqsədlərə xidmət etməlidir. Gəlin, bu əməkdaşlıqda birgə səylərimizi birləşdirək və Xristian dünyası-nın digər knyazlıqları ilə birlikdə ittifaq yaradaq və birgə qüvvə və imkan-larımızla ona hücum edək... Amma şəxsən Sizin üçün, sizin tərəfinizdən ona hücum etmək üçün Sizə böyük kömək lazımdır. İndi deyilir ki, odlu silahlarına, maddi imkanlarına görə o sizdən çox güclüdür. Biz bu kimi çətinliklər qarşısında (hərb imkanları) Sizin əziyyət çəkməyinizə imkan verməyəcəyik...Biz sizə bu kimi planlarımzı açıqlamaq və belə böyük im-kanları dəyərləndirməyi istəyirik. Qoy Ulu Yaradan həm bu məsələdə və həm də Sizin səltənətinizin firavan və ədalətli olması haqqında düşüncə və mülahizələrinizə yardımçı olsun. Bizim iradəmizlə bu məktubun üzü çı-xarılmalı, ikinci nüsxəsi etibarlı şəxs tərəfindən həm Sizə çatdırılacaq və oradakı bəzi detallar Sizə izah olunacaqdır. Tərəfinizdən onun sözlərinə


29

inanmanızı arzu edirik. 1592-ci ilin sentyabrın sonuncu günündə verilmiş-dir [8, c. 1, 69].”Roma Papası VIII Klement tərəfindən Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasa göndərilmiş məktubun necə bir incə siyasətlə qələmə alındığı və hansı məqsədlərə xidmət elədiyi onun məzmunundan açıq-aydın görü-nür. Papa bir tərəfdən, Səfəvi hökmdarı Şah Abbası yüksəkliklərə qaldırır, onu öz səltənətinin ən uğurlu namizədi kimi qələmə verir, digər tərəfdən, isə Xristian dünyasını təhdid edən “ümumi bir təhlükə”nin olduğunu yada salır. Bu yolda onunla bərabər olduğunu, bütün lazımi imkanların göstəri-ləcəyini və qüvvələri birləşdirməyi məqbul bir variant kimi təklif edir.

“Karmelit xronikası”nda Şah Abbasın özbəklərə qarşı apardığı müba-rizə qəhrəmanlıq nümunəsi kimi yad edilir və bu mübarizədə qalib gələn sərkərdənin uğurları Osmanlılara qarşı uğurlu bir döyüşünün başlanğıcı hesab edilir: “1597-ci ildə şərqdə Özbəklər əleyhinə hərbi əməliyyatlar yenidən başlandı. Cənubda yarımmüstəqil xan olan Lar tabe edildi. 1601-ci ildə Şah Abbas öz ərazilərini geri qaytarmaq uğrunda Türkiyə ilə yeni-dən müharibəyə başladı, qərbdə Türkiyə-İran düşmənçiliyi əsas məsələ idi [8, c. 1, 69].” Məlumat üçün qeyd edək ki, bu faktlar vətən tarixşünaslığın-da da təsdiq olunur. Azərbaycan tarixinə dair akademik nəşrdə yazılır ki, I Şah Abbas 1599-cu il iyulun 29-da Herat yaxınlığında Dinməhəmməd xan Özbəyin ordusunu məğlub etdi və Mavərənnəhri öz təsiri altına aldı. 1602-ci ildə şahın Bəlxə növbəti səfəri uğursuz olsa da, Səfəvi dövlətinin hərbi qüdrətini nümayiş etdirdi. Bu, şah qoşununun qərbdə osmanlılara qarşı əsas döyüşü üçün sanki “baş məşq” oldu[2, c. 3, 253]. Məlumatlar belə nəticə çıxarmağa əsas verir ki, Səfəvilərin ərazi bütövlüyünü bərpa etməsi əsas məsələ kimi Avropanı düşündürmürdü, “əsas hədəf” Səfəvilə-ri Osmanlılara qarşı müharibəyə sürükləmək, Avropaya irəliləyən Osman-lı qoşunlarını Qafqaz cəbhələrində məşğul etmək idi. Məsələn, O.Əfən-diyev yazır ki, bu dövrdə Avropa dövlətləri də Osmanlı qüvvələrinin Şər-qə çəkilməsi üçün Səfəvilərin Türkiyə ilə toqquşmasına maraq göstərir-dilər. I Şah Abbas osmanlılara qarşı müharibəyə hazırlaşdığı zaman alman imperatoru II Rudolf (1552-1612) öz elçisi Stefan Kakaşı, onun ölümün-dən sonra isə Tektanderi Səfəvi sarayına danışıqlara göndərmiş, Türkiyə-yə qarşı hərbi ittifaq yaradılması şaha təklif edilmişdi. İspaniya kralı II Filip də Səfəvi şahını osmanlılara qarşı müharibəyə təhrik edir, əvəzində İran körfəzində ona kömək göstərəcəyini söz verirdi. Osmanlıların Ön


30

Qafqazdan qovulmasında Rusiya da maraqlı idi. Hələ 1590-cı il müqa-viləsinin imzalanmasınadək I Şah Abbas öz səfiri Hadı bəyi Möskvaya göndərmişdi. Səfəvi şahı Cənubi Qafqazda osmanlılara qarşı mübarizədə rusların yardımına təminat əldə etmək istəyirdi [2, c. 3, 253].

“Karmelit xronikası”ndan məlum olur ki, Şah Abbasın qərbdə bu uğurlu əməliyyatları Papa və onun müttəfiqlərini xeyli sevindirmiş, qısa müddətdə Səfəvi sarayına səfir qismində iki nümayəndə göndərilmişdir. Əsərdə yazılır: “İranla Avropa arasında əlaqələr əvvəlkindən daha ardıcıl məcraya yönəlmişdi. Şah I Abbasın türklər üzərində qalibiyyətindən sonra əsas diqqətini Avropaya yönəltmişdi. İlk olaraq Sassex Krallığının nüma-yəndəsi Tomas Şerlinin ikinci oğlu Antony Şerli əməkdaşlıq üçün Səfəvi sarayına gəlmişdi. Onun anası katolik idi və Fransa ilə müharibədə seçil-miş şəxslərdən hesab olunurdu [8, c. 1, 69].” 1609-cu il tarixli məlumatda isə deyilir: “Zati-müqəddəsləri İran hökmdarına bu gün səfir kimi göndə-rilən Don Robert Şerli qardaşı Don Antoni ilə birlikdə İrana gəlib çatdı. İrana gəlib çatarkən onlar 20 nəfər – erməni, digər xristian və İngiltərə Şahzadəsinin qohumları ilə Qəzvinə, hökmdar sarayına getdi. İran hökm-darı geniş bir heyətli nümayəndəni şəhərdən 3 mil aralı qarşılamaq üçün göndərmişdi. Onların saraya gəlib çatdığı ayın sonunda İran hökmdarı Hüseyn Əli Baiqi Don Antoni ilə birlikdə səfir kimi Papa VIII Klementə göndərdi. Yeni səfir Əli Baiq Papa sarayında məskunlaşmışdı”[8, c. 1, 70]. Digər bir məlumatda isə bir qədər fərqli məlumatlar yer almışdır. Mə-lumatda deyilir: “Gəlişindən bir neçə ay sonra Don Antoni İran hökmda-rını öz səfirini ona (Papaya – S.M.) və digər Xristian ölkələrinə göndər-məklə türklər əleyhinə ittifaq yaratmasında ona yardımçı olacağını inandı-ra bilmişdi. O (Abbas – S.M.) onu digər bir İranlı ilə göndərdi, lakin bura-da əsas şəxs İngilis idi. He (Antoni Şerli – S.M.) Şah Abbasa geri qayıt-maq üçün vəd verdi və öz kiçik qardaşı Roberti girov kimi qoydu. Sarayı tərk edəndə Şah Abbas ona və digər xristian nümayəndələr üçün hədiyyə-lər verdi. Antoni Şerli özü ilə Qərbi Hindistandan Romaya qayıdan Av-qustinlərin nümayəndəsi Nikole de Mellonu Romaya gətirdi. Don Antoni Şerli mənim gəlişimdən iki ay əvvəl – 1599-cu ilin mayında İsfahanı tərk etmişdi. İki qardaşın İran sarayına gəlişi həmin ilin mart-aperlinə təsadüf edirdi...”[8, c. 1, 71]. Göründüyü kimi, məlumatlar arasında tarixlərinə gö-rə fərqlər müşahidə olunur. Lakin istənilən halda diplomatik münasibətlə-


31

rin dövlət səviyyəsində qurulması üçün səfirlərin göndərilməsi türklər əleyhinə ittifaq bağlanmasından xəbər verirdi.

1601-ci il 8 yanvar tarixli Papanın Praqada yerləşən nümayəndəsinin Kardinal Çintius Aldobrandiniyə göndərdiyi məlumatında deyilir: “Zati-aliləri Kardinal Dietrişteyn və Lord Maksimilian, eləcə də onun qardaşı və Transilvaniya və İrandan olan digər nümayəndələr hələ də qəbul edil-məyiblər. Bir neçə gün gözlədikdən sonra Kardinal nəhayət onları qəbul etmək qərarına gəlib. İmperator əlahəzrətlərinə kralın adından təqdim olu-nan təkliflər İran səfirinin şəxsən özü tərəfindən mənə göndərildi. Digər kanallar vasitəsilə mən cavab ala bildim ki, hökmdar (Şah Abbas nəzərdə tutulur – S.M.) öz məmləkətində Xristian tacirlərə azad ticarət, eləcə də dini ayinlərini sərbəst şəkildə yerinə yetimək üçün icazə verilir. Zati-mü-qəddəsləri məktubun bütün mətnini Sizin ixtiyarınıza verirəm. İran şahı tərəfindən səfiri Antoni Şerliyə verilmiş məktubda deyilir:

Əvvəla, İran hökmdarı öz dostluq və xoş məramını bütün Xristian hökmdarlarına bildirir, ümumi düşmənə (türklər nəzərdə tutulur – S.M.) nifrət əlaməti olaraq, onların ölkələri və tabeliyində olan əyalətlərlə birgə hərəkətin vacib olmasını çatdırır;

İkincisi, bütün ağırlığının onun üzərinə düşməyəcəyindən arxayın olandan sonra şah müharibə aparmağa başlayacaqdır;

Üçüncüsü, məhz bunların təminatı müqabilində Zati-Aliləri ciddi bir şəkildə təklif edir ki, bütün Avropa respublikaları, vassallar mahiyyətin-dən asılı olmayaraq əvvəllər türklərlər bağlanmış bütün müqavilə və an-laşmalardan imtina etməyə razılıq verir, yaxud istənilən bir yaxınlaşma-dan imtina edir – ən azı onlar bu müharibənin uğurlu nəticələri məlum olanadək seyrçi və yaxud gizli müdafiəçi rolunda qalacaqlar;

Dördüncüsü, heç bir dövlət hətta təzyiqlər qarşısında belə özünün kö-məyini göstərməməli, hətta Türklərlə belə müqavilələr bağlanmış olsa be-lə quru, su yolu və digər kommunikasiya vasitələri ilə yardımdan imtina etməlidirlər. Bu məqsədlə İran hökmdarı belə qorxulu pakt və razılıqları birlikdə aradan qaldırmağa çağırır;

Beşincisi, Xristian knyazlıqları arasındakı narazılıqlar, nifaq və bu kimi halları görən İran hökmdarı bütün xoş və səmimi istəklərlə bu məsə-lələri müştərək şəkildə aradan qaldırmağı tövsiyə edir;


32

Altıncısı, beləliklə, Xristian knyazlıqları belə bir müqaviləyə imza atır ki, İmpertaor Həzrətləri bu müqavilənin doğruluğu ilə bağlı İran hökmda-rına təminat versin;

Yeddincisi, İran hökmdarı ilkin razılıq şərtləri daxilində, və bu qərar-larla bağlı götürdüyü öhdəliklər daxilində tərəddüd etmədən döyüş zonası-na 60 minlik iri çaplı silahlı dəstə (muşketyor), eləcə də atlı dəstə və hətta heç vaxt xəyalların gəlməyəcək geniş bir qüvvə göndərəcəyəm...

On səkkizincisi, nəhayət, tərəflərin qarşılıqlı razılıqları ilə Zati-aliləri səfirindən bu şərtlərə əməl edilməsinə çağırır...”[8, c. 1, 72-73].

Beləliklə, Şah Abbasın səfiri Ali Baig (çox güman ki, Əli Bəy – S.M.) vasitəsilə xristian dövlətlərinə ünvanlandığı məktubun məzmunu göstərir ki, Osmanlı dövlətinə qarşı ittifaq yaradılması əsas hədəf olmuşdur. Bu it-tifaqın yaradılması təşəbbüskarı rolunda isə Şah Abbas – İslam dünyasının digər nəhəng imperiyasının üzvü çıxış edirdi. Deməli, xrsitian dünyasının cəhdləri baş tutmuşdu. Bir müsəlman imperiyası artıq digər müsəlman im-periyasına qarşı dayanmışdı. Hətta bu məqsədlə Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas Xristian knyazlıqlarına əlverişli ticarət imkanları vəd vermişdir. Səfəvi imperiyasının tarixi sərhədlərini bərpa etmək, xüsusilə dövlət üçün xüsusi əhəmiyyəti olan Azərbaycan ərazisini Osmanlı imperiyasından geri almaq üçün Şah Abbas Osmanlı imperiyasına qarşı birgə mühüm hazırlıq-lara başlamaq qərarına gəlmişdir. Digər tərəfdən, Şah Abbasın həyata ke-çirdiyi bütün islahatlar onun Osmanlı imperiyasını məğlub etmək siyasəti ilə sıx bağlı idi. Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin genişləndirilmə-si bu siyasətin mühüm tərkib hissəsi idi.

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Qərbi Avropa ölkələrinə göndərilən Səfəvi diplomatları, Şah Abbasın tapşırığına əsasən, başlıca diqqəti iki mühüm məsələyə yönəltməli idilər.

Birincisi, Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi ba-rədə razılıq əldə olunmalı, ölkənin əsas sərvəti olan xam ipəyin əlverişli şərtlərlə Avropa ixrac edilməsi tənzim olunmalı idi;

İkincisi, Osmanlı imperiyasına qarşı Avropada vahid anti-Osmanlı koa-lisiyası yaradılmalı idi [8, c. 1, 77]. Məlumat üçün onu da qeyd edək ki, Praqdan Papa VIII Klementə göndərilən məktubdan da məlum olur ki, Habsburqlar monarxiyası ilə Şah Abbas arasında danışıqların əsas məz-mununun Türkiyə və Səfəvi imperiyasını biri-birinə salışdırmaq olmuş-


33

dur. Məktubda deyilir: “Zati-Müqəddəsləri, İran hökmdarı adından danı-şıqlar iki mühüm məsələ üzərində qurulmuşdur – birincisi, ümumdövlət əhəmiyyətli bir məsələ olan ümumi düşmənə-Türklərə qarşı Konfederasi-ya yaradılması, digər mühüm məqam isə dini məsələlərdir: həmçinin bu-rada zati-müqəddəslərinin də çox yaxşı nəzərdə tutmuş olduğu ticarət əlaqələridir. Zati-müqəddəsləri, bütün bunları nəzərə alaraq, Sizin icazə-nizlə Konfederasiya yaradılmasına başlamaq istəyirəm. Zati-müqəddəslə-rinə də artıq məlumdur ki, bu iki nəhəng imperiya (Osmanlı və Səfəvi nə-zərdə tutulur –S.M.) arasında türklərin zəiflədilməsi baxımından da Xris-tian dünyası üçün əhəmiyyət kəsb edən böyük və tarixi bir düşmənçilik var. İran hökmdarı ilə bu məsələlər ətrafında geniş və ətraflı müzakirələr apararkən, mən xrsitian dünyasının etibarlı tərəfdaşlığından bəhs etdim, hətta onu bu istiqamətdə müxtəlif planlara belə cəsarətləndirdim, həm-çinin, ona hərbi təlimlərimizin bəzi gizli məqamlarını da göstərdim. Digər məsələlər müzakirə olunarkən, mən onda dostluq və xristian dünyası ilə ittifaqın əhəmiyyətli tərəfini izah etdim, onda belə bir təəssürat yaratdım ki, bu ittifaq onların həll etmək istədiyi məsələnin ən doğru yoludur, İran qüvvələri ilə birlikdə biz Türklərin Macarıstana hücumunu heçə endirə bilərik. O, (I Şah Abbas – S.M.) bu ittifaqın necə effektli ola biləcəyini soruşanda, mən cavab verdim ki, xristian knyazlıqları ilə birgə ittifaqda Sizin rəhbər kimi qalib gəlməyinizdə güclü bir vasitəçi ola bilməz. Nəha-yət, Zati-müqəddəsləri, bu Konfederasiyanın necə bir effektli olmasının daha dərindən anlaşılması üçün: “Əvvəla, Xristian və İran xalqları arasın-da dostluq və əməkdaşlıq yaradılmalı, beləliklə də işgüzar əlaqələr bugün-kündən daha yaxşı vəziyyətlə əvəz edilməlidir. İkincisi, Zati müqəd-dəsləri, Sizin İran sarayında (İsfahan nəzərdə tutulur – S.M.) olan xəfiyyə və səfirləriniz, eləcə də Konfederasiyaya qoşulan İran hökmdarının Sizin sarayda olan nümayəndələri. Üçüncüsü, bu, Türklər əleyhinə qarşılıqlı Konfederasiya olmalıdır, çünki bu yolda ümumi düşmənə qarşı müabrizə qaçılmazdır...”[8, c. 1, 77].

Papa VIII Klementin Şah Abbasa ünvanladığı 17 may 1601-ci il tarixli məktubunda isə deyilirdi: “Zati-müqəddəslərinə bizim adımızdan yazılmış digər eyni məzmunlu məktub, nümayəndəmiz Antoni Şerli və Sizin adınızdan yanımıza gəlmiş çox hörmətli Ali Baiq aramızda dostluq müna-sibətlərinin yaradılması məqsədilə, göndəririk. Məktubumuzdan da siz


34

görəcəksiniz ki, sizin bu kimi təkliflərinizə biz necə razılıq veririk. Bunun üçün Hüseyn Ali Baig xüsusi olaraq dedi ki, İspaniyanın Katolik kralı Filiplə də eyni münasibətləri davam etdirmək istəyir, eyni məzmunlu məktub ona da göndərilmişdir. Elə bu məqsədlə də Siz məktubun məzmu-nundan bir daha əmin olacaqsınız ki, biz sizinlə necə səmimi və böyük bir arzu ilə dostluq münasibətləri qurmaq, yanınıza elçilər göndərmək istə-yirik. Sizin uğurlarınızı Uca Yaradandan diləyir, hər zaman Tanrının si-zinlə olmasını arzulayırıq. Digər məsələlər barəsində, əvvəlki məktubu-muzda da ərz etdiyimiz kimi, Antoni vasitəsilə xəbər tutmağa çalışaca-ğıq...”[8, c. 1, 79]. Göründüyü kimi, bütövlükdə Qərb diplomatiyası iki qüdrətli Şərq dövlətinin, yəni Osmanlı imperiyası və Səfəvi dövlətinin, bir-biri ilə toqquşdurularaq zəiflədilməsinə çalışırdı.

“Karmelit Xronikası”ndan məlum olur ki, bəhs olunan belə bir mə-qamda – Avropa ilə diplomatik danışıqlar getdiyi bir zamanda Osmanlı sultanı tərəfindən İran sarayına diplomatik korpus göndərilmişdi. Portuqa-liyalı keşiş Emmanuel de Santos Osmanlı səfirlərinin İran sarayına gəlişi-ni belə təsvir edir: “İki-üç günlük məsafə qət edildikdən sonra Sultan tərə-findən 3 səfir İran hökmdarının yanına göndərildi. Bu zaman sonuncunun böyük oğlu dostluğa təminat olaraq girov kimi tələb olunurdu. O (Emma-nule de Santos nəzərdə tutulur – S.M.) deyir ki, İran hökmdarı onları bö-yük şərəflə qəbul elədi, bununla belə heç bir cavab vermədi, lakin onlara bütün İran əsilzadələrinin də iştirak etdiyi böyük bir ziyafət verdi. Daha sonra ziyafət zamanı dəyirmi masa arxasında uca səslə bu sözləri söylədi: Böyük Türk (Türk Sultanı nəzərdə tutulur – S.M.) yanıma gəlmiş bu səfir-lər vasitəsilə oğlumu, şahzadəni girov istəyir. Mən sizlərə, səfirlərə cavab verirəm ki, mənim oğlum, Şahzadə məndən sonra hökmdar olacaq və beləliklə mənim gələcək hökmdarı hökmdara girov kimi göndərmək gü-cüm yoxdur. Türk sultanına belə bir cavab verərsiniz ki, mən oğlumu, İran şahzadəsini, gələcək hökmdarı göndərmək istəmirəm. Bununla da hər üç səfir öz cavablarını aldılar.”[8, c. 1, 80].

Vətən tarixşünaslığının araşdırılmasından məlum olur ki, I Şah Abbas 1602-1612-ci illər müharibəsi ərəfəsində Osmanlı imperiyasına qarşı va-hid hərbi ittifaq yaratmaq məqsədilə başqa Avropa dövlətlərinə də müraci-ət etdi. O, 1599-cu ilin mayında Hüseynəli bəy Bayatın başçılığı ilə (Qeyd edək ki, “Karmelit Xronikasında” bu isim Hüseynəli Baiq deyə xatırlanır


35

– S.M.) Roma papası, Venesiya Respublikası, İngiltərə, Fransa, İspaniya, Toskana hersoqu, Şotlandiya kralı, Polşa və Skandinaviya ölkələrinin hökmdarları ilə danışıqlar aparmaq üçün Avropaya böyük bir elçi heyəti yola saldı [6, 280]. Qeyd edək ki, bu məlumatlar Səfəvilər dövləti ilə bağlı ingilisdilli tarixşünaslıqda da təsdiq olunur [9, 109].Dövrün görkəmli təd-qiqatçılarından olan Y.Mahmudov farsdilli mənbələrə istinad edərək yazır ki, şahın göstərişinə əsasən, bu zaman Səfəvi sarayında İngiltərə elçiləri olan Şerli qardaşlarından böyüyü – Antoni Şerli Səfəvi elçilərini Avropa səyahətində müşayiət etməli idi. Bundan başqa, Şah Abbasın Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi ittifaq bağlamaq təklifini öz hökmdarlarına – İs-paniya kralı və Roma Papasına yetirmək üçün, müvafiq olaraq, fransiski-ançı və dominikiançı rahiblər Alfonsu Kordero və Nikola de Malo da hə-min elçilərlə birlikdə Avropaya yola salındılar [6, 280]. Müəllif daha son-ra yazır ki, Şah Abbas öz elçisi Hüseynəli bəy Bayatla Almaniya impe-ratoru, Roma papası, Venesiya doju, İspaniya kralı və b. Avropa hökm-darlarına göndərdiyi məktublarda bu dövlətləri qərbdən vahid cəbhədə Osmanlı imperiyasına qarşı hücuma keçməyə çağırırdı: belə olacağı təq-dirdə Səfəvi hökmdarı şərqdən Osmanlılara qarşı cəbhə açacaq, mühari-bəyə 60.000 tüfəngçi və müttəfiqlərin arzu etdiyi qədər süvari və piyada qoşun çıxaracaqdı [6, 281]. Şahın məktublarından aydın olur ki, o, Avropa dövlətləri arasındakı dərin ixtilaflardan xəbərdar idi və buna görə də Qərb hökmdarlarına “qərəzsiz, dostcasına nəsihət edirdi ki, tezliklə bir-birinə sədaqət göstərib mehribanlıqla birləşsinlər, çünki bir-biri ilə düşmənçiliyi və müharibələr aparması Osmanlı imperiyasının qüvvətlənməsinə səbəb ola bilər. Səfəvi hökmdarının fikrincə, onun ölkəsi ilə Qərb dövlətləri ara-sında elə bir müqavilə bağlanmalı idi ki, tərəflərdən heç biri digərinin ra-zılığı olmadan başqa bir dövlətlə əlaqəyə girməsin. Osmanlı imperiyasına qarşı birgə müharibə başlandıqdan sonra isə müttəfiqlərdən heç biri digə-rinin razılığı olmadan müharibədən çıxmasın və düşmənlə separat sülh bağlamasın.”[6, 281].

Şah Abbas bu məktublarında Qərb dövlətlərinə vəd edirdi ki, xristian-lara öz dinlərini təbliğ etmək, kilsə tikmək və yaşamaq üçün Səfəvi dövlə-tinin istədikləri yerinə getməyə icazə veriləcəkdir; ölkənin ərazisində yaşayan xrsitianlara – ermənilərə və gürcülərə hökm edəcəkdir ki, Roma papasının göstərişlərini yerinə yetirsinlər [6, 281]. Beləliklə, vətən tarixşü-


36

naslığında kiçik istisnalar olmaqla Səfəvi I Şah Abbasın Qərblə bağlı siya-səti “Karmelit xronikası”nın məlumatları ilə üst-üstə düşür və məlumatla-rın müqayisəli təhlili Qərb dövlətlərinin Şərq siyasətinin mahiyyətini aç-mağa imkan verir.

Beləliklə, I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə Səfəvilər imperiyası-nın siyasi həyatı ilə bağlı məsələlərin “Karmelit xronikası” üzrə araşdırıl-ması göstərir ki, əsərdə Şah Abbasın hakimiyyətə gəlişi ilə ölkədə ciddi islahatların aparılması, mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsi kimi qeyd olunur. Roma Papası VIII Klementin Şah Abbasa müxtəlif vaxtlarda gön-dərdiyi məktubundan isə Şah Abbasın gənc sərkərdə kimi taxta çıxması, türklərə qarşı cəsur döyüşçü kimi mübarizə aparması sadalanır, onun türk sultanlarına qarşı “xristian ittifaqı”na qoşulmağa dəvət edilməsinə cəhdlər hiss olunur. Papa bir tərəfdən, Səfəvi hökmdarı Şah Abbası yüksəkliklərə qaldırır, onu öz səltənətinin ən uğurlu namizədi kimi qələmə verir, digər tərəfdən, isə Xristian dünyasını təhdid edən “ümumi bir təhlükə”nin oldu-ğunu yada salır. Bu yolda onunla bərabər olduğunu, bütün lazımi imkan-ların göstəriləcəyini və qüvvələri birləşdirməyi məqbul bir variant kimi təklif edir. Şah Abbasın özbəklərə qarşı apardığı mübarizə qəhrəmanlıq nümunəsi kimi yad edilir və bu mübarizədə qalib gələn sərkərdənin uğur-ları Osmanlılara qarşı uğurlu bir döyüşünün başlanğıcı hesab edilirdi.

MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. S.Əliyalı və Y.Mahmudovun redaktəsi ilə. Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1989.

2. Azərbaycan tarixi: 7 cilddə, 3-cü cild. Bakı: Elm, 1999. 3. Azərbaycan tarixi. Ən qədim zamanlardan XX əsrin əvvəllərinə qədər. Bakı: Elm,

1993. 4. Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007 5. Əhmədov B. XVII əsrin I yarısında İngiltərənin Şərq siyasəti. Bakı, 1998 6. Mahmudov Y. Azərbaycan diplomatiyası. Bakı: Təhsil nəşriyyatı, 2006. 7. Mahmudov Y. M. Odlar yurduna səyahət. Bakı, 1980, s. 56. 8. A Chronicle of Carmelites in Persia: The Safavids and the Papal Mission on the

17th and the 18th centuries. Editor H Chick, Introduction Rudi Matthee. Publisher: İ.B.Tauris: In 2 volumes. Vol. 1., London, 2012.

9. Roger S. Iran under the Safavids. Cambridge University Press, 1980.


37

ПОЛИТИЧЕСКАЯ ЖИЗНЬ ИМПЕРИИ САФАВИДОВ ВВО ВРЕМЯ ПЕРИОДА ШАХА АББАСА I

(НА ОСНОВЕ «ХРОНИКИ КАРМЕЛИТОВ») ТРАГЕДИЯ

РЕЗЮМE

В статье исследуется политическая жизнь Сефевидов в период шаха Аббаса I на основе «Хроники кармелитов», которая была наиболее важным источником в европейской историографии, связанной с Сефевидским периодом Азербайджана. Приход на престол короля Аббаса I отмечен как усиление государственной вла-сти и проведение широких реформ. Из писем папы Климента VIII, посланного ко-ролю Аббасу I в разное время, известны административные способности короля Аббаса как молодого лидера. С одной стороны, Папа хвалит короля Аббаса I с не-бес, а с другой стороны, заставляет его помнить «общего врага» для христиан-ского мира. Папа также предложил ему быть равным, делать все необходимые возможности и объединять свои силы против общего врага. I борьба царя Аббаса с узбеками была названа героическим поступком, и успехи лидера завоевателей рассматривались как начало благоприятной войны против османов с Папой.

POLITICAL LIFE OF SAFAVIDS EMPIRE IN THE KING ABBAS’SI REIGN

(1587-1629) (ON THE BASIS OF A “CHRONICLE OF CARMELITES”)

SUMMARY In the article is researched political life of Safavids in the period of Shah Abbas I

on the basis of A Chronicle of Carmelites which was the most important sources in the European historiography related to Safavids period of Azerbaijan. Coming to the throne of king Abbas I is noted as a strenghtening of state power and to run of sweeping reforms. From the letters of Pope Clement VIII sent to king Abbas I in different time is known king Abbas’s I administrative abilities as young leader. On the one hand, Pope praises king Abbas I to the skies, on the other hand, cause him to remember “common enemy” for Christendom. Pope also offered him to be equal, to do all needed oppor-tunities and to unite their forces against to the common enemy. King Abbas’s I struggle to Uzbeks was called heroic deed and successes of conqueror leader was considered as the begining of auspicious war against to the Ottomans by Pope.


38

İbrahim KAZIMBƏYLİ ∗

ÇAR RUSİYASININ CƏNUBİ QAFQAZDA KÖÇÜRMƏ SİYASƏTİNİN TARİXİ-SİYASİ ASPEKTLƏRİ

(İRƏVAN BÖLGƏSİ ÜZRƏ)

Açar sözlər: Rusiya, Cənubi Qafqaz, köçürmə, Çar, siyasət Ключевые слова: Россия, Южный Кавказ, переселение, Царь, политика Key words: Russia, southern Caucasus, deportation, Tsar, policy

Rusiya imperiyası Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək və özünün gələ-

cək işğalçılıq planlarını həyata keçirmək üçün Türkmənçay və Ədirnə mü-qavilələrinin şərtlərinə əsaslanaraq İrandan və Osmanlı imperiyasından er-mənilərin kütləvi surətdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürməyə başla-dı. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi məsələsi hələ XVIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq niyyəti güdən Rusiya imperiyasının çoxdankı işğalçılıq plan-larının tərkib hissəsi idi. İran və Türkiyə sərhədlərində bufer xristian zola-ğı yaratmaq niyyətində olan Rusiya erməniləri başlıca olaraq Azərbay-canın İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazilərinə köçürdü.

Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına, o cümlədən İrəvan bölgəsinə köçüb gəlməsi prosesi 1441-ci ildə erməni katolikosluğunun Kilikiyadan Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin ərazisinə - Üçkilsəyə köçürülməsin-dən sonra başlamışdı. Qriqoriyan kilsəsinin müxtəlif vasitələrlə Azərbay-can türklərinə məxsus torpaqları ələ keçirməsinə və zaman-zaman erməni-ləri burada yerləşdirməsinə baxmayaraq, ermənilər İrəvan bölgəsində say etibarilə həmişə cüzi azlıq təşkil edirdilər. (8, s.375)

XVIII əsrin əvvəllərində I Pyotrun (1682-1725) Xəzəryanı bölgələrə yürüşü zamanı Azərbaycan xanlıqları ərazisində erməni elementinin sayı-nın artırılması məsələsi Rusiya sarayının diqqət mərkəzində dayanan mə-sələlərdən biri idi. (13, s.647)

Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqaza doğru genişləndirilməsi prose-sində bölgənin xristianlaşdırılmasına da xüsusi diqqət yetirilirdi. Cənubi

∗ İbrahim KAZIMBƏYLİ – Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, “Naxçıvan” Universiteti,

e-mail: [email protected]


39

Qafqaz bölgəsində ermənilərlə bərabər xristian dininə mənsub gürcülər yaşasa da, Peterburq hökuməti Azərbaycan xanlarının ram edilməsi, azər-baycanlı əhalinin antirusiyanarazılıqlarının səngidilməsi üçün ermənilərə arxalanmağı daha çox məqsədəuyğun hesab edirdi. Çünki öz xisləti, mə-nəvi keyfiyyətləri etibarilə ermənilərdə müsəlmanlara qarşı nifrət, məkr və xəyanətkarlıq daha güclü idi. (12, s.369)

Ermənilər Rusiyaya qarşı sədaqətlərini nümayiş etdirmək üçün ilk də-fə I Pyotrun Xəzəryanı bölgələrə işğalçı yürüşü zamanı imkan qazandılar. Erməni tarixşünaslığında erməni-rus münasibətlərinin daha əvvəllərə gedib çıxması ilə bağlı bir çox sənəd və materiallar və araşdırmalar nəşr olunsa da, bu əsərlərdə erməni-rus münasibətlərinin tarixi kökləri hər vasitə ilə dərinləşdirilir, mahiyyəti isə təhrif edilir. (10, s.138) Əslində I Pyotrun döv-rünə qədər erməni-rus münasibətləri sadəcə tendensiyalı səciyyə daşımış və daha çox ticarət işləri ilə bağlı olmuşdur. I Pyotrun dövründə, 1701-ci ildən etibarən rus-erməni münasibətlərində yeni dövr başladı. I Pyotrun Xəzər-yanı bölgələrə işğalçı yürüşünədək siyasi-diplomatik səciyyə daşıyan rus-erməni münasibətləri bu yürüşün gedişi və işğal prosesində real əməkdaş-lığa çevrildi. Ruslar ermənilərdən istifadə etdiyi kimi, ermənilər də Rusi-yanın hərbi-siyasi imkanlarından istifadə etməyə çalışırdılar.

Pyotr işğal etdiyi ərazilərdə Rusiyanın mövqeyinin möhkəmləndiril-məsi üçün orada xristian əhalinin gücləndirilməsi və müsəlmanların sayı-nın azaldılmasını yaxşı vasitə hesab edirdi və buna görə də işğal olunmuş Xəzəryanı torpaqlarda ermənilərin məskunlaşdırılmasına xüsusi əhəmiy-yət verməyə başladı. (10, s.138) İşğal etdiyi Xəzəryanı bölgələrdə erməni-lərin simasında Rusiya üçün ictimai dayaq yaratmaq siyasətini yürüdən I Pyotr, eyni zamanda Şərqlə ticarətdə də ermənilərdən faydalanmağı dü-şünürdü. Buna görə də, I Pyotr 1724-cü il noyabrın 10-da erməni xalqının ünvanına əlahəzrət fərmanını imzaladı. (14, s.392) Bu fərmanla Rusiya imperatoru “xristianlıq naminə” erməni xalqını öz mərhəmətində saxla-maq və himayəyə götürmək qərarını verdiyini bəyan edirdi. Fərmanda er-mənilər rəsmən işğal edilən Xəzəryanı bölgələrdə məskunlaşmağa çağı-rılır, onlara bir sıra imtiyazlar verilir və ermənilərin köçürülüb gətirilməsi üçün yer ayrılması nəzərdə tutulurdu. (14, s.11-12) Bununla Rusiya impe-riyası erməniləri işğal etdiyi Xəzəryanı bölgələrə dəvət edir, onlara hər cür dini və dünyəvi imtiyaz və təminat verməyə hazır olduğunu bildirirdi.


40

I Pyotrun 1725 ci ildə ölümündən sonra onun xələfi I Yekaterina (1725-1727) da ermənilərə münasibətdə sələfinin siyasətini davam etdirib, 1726-cı il fevralın 22-də ermənilərin yüksək mərhəmətə və himayəyə la-yiq görülmələri haqqında fərman verdi. (14, s.43) Tarixi ədəbiyyatda I Pyotr və I Yekaterinanın hakimiyyəti dövründə ermənilərin Xəzərsahili torpaqlara köçürülməsi haqqında müəyyən faktlar vardır. I Pyotrun Xəzər-sahili torpaqları işğalının onun varisləri dövründə iflasa uğraması erməni-lərin bu ərazilərdə məskunlaşdırılması siyasətini də boşa çıxardı. Lakin Çar Rusiyası Azərbaycan torpaqlarını işğal etmək və erməniləri bu ərazi-lərdə yerləşdirmək siyasətindən əl çəkmədi. (10, s.139)

XVIII əsrin II yarısında imperatriçə II Yakaterinanın hakimiyyəti dövründə (1762-1796) Rusiya imperiyasının yenidən Cənubi Qafqazda fəallaşması ilə İran və Osmanlı dövlətlərinin sərhədlərindəki Azərbaycan ərazilərində erməni dövlətinin yaradılması və ermənilərin köçürülərək bu ərazilərdə yerləşdirilməsi ilə bağlı layihələr ortaya atıldı. 1760-cı ildə Hindistan ermənisi İosif Emin Rusiya hökuməti ilə danışıqlar apararaq İran və Osmanlı dövlətinə qarşı müharibədə ermənilərin köməyini təklif etdi. 1769-cu ildə Həştərxan ermənisi MovsesSafarov Rusiya sarayına təqdim etdiyi layihədə rus ordusunun köməyi ilə “Ermənistanı azad etmə-yi” və Rusiyanın himayəsində dövlət qurmağı təklif etdi. 1780-ci ildə Ru-siyadakı erməni yeparxiyasının başçısı İosifArqutinski və İvanLazarev Rusiya hökumətinin nümayəndələri ilə danışıqlar apardılar ki, Osmanlı dövləti və İran sərhədlərinin kəsişdiyi ərazilərdə erməni dövləti yaratsın-lar. Ermənilər danışıqlara A.V.Suvorovu cəlb edirlər. Suvorov isə “onların dövlətlərini bərpa etmək niyyətində olduqları” haqda ermənilərə vəd ver-mişdi. (4, s.14) Rusiya çarı bu ölkələrə hərbi yürüş etməyi planlaşdırırdı. Bu dövrdə Rusiya hökuməti eyni zamanda, Qarabağ məlikliklərini də İbrahim xana qarşı qaldırmaqla Qarabağ ərazisində ermənilərin simasında xristian dövləti yaratmağa çalışırdı. Bu məqsədlə Rusiya 1796-cı ildə Cə-nubi Qafqaz ərazisinə hərbi yürüşə başladı. Lakin həmin il II Yekaterina-nın ölümü bu yürüşü yarımçıq qoymaqla bərabər ermənilərə Azərbaycan ərazilərində dövlət yaratmaqla bağlı layihələrin həyata keçirilməsinə də imkan vermədi.

II Yekaterinadan sonra Rusiyada imperator taxtına çıxan Pavel (1796-1801) Cənubi Qafqazın işğal edilməsi siyasətindən imtina etsə də, onun


41

hakimiyyəti dövründə də ermənilərin himayə edilməsi ilə bağlı əvvəlki siyasət davam etdirildi. Belə ki, 1797-ci il oktyabrın 1-də Pavelin fərmanı ilə iranlı erməni məliklərin və onların itaətində olan erməni əhalisinin (2 min nəfər) Rusiyanın təbəəliyinə qəbul edilməsi və onların Qafqaz xətti boyunca yerləşdirilməsi qərara alındı. (14, s.32) Bunun ardınca, Kartli və Kaxetiya çarı Georgiyə ünvanlanan 1799-cu il 3 iyun tarixli ali çar fərma-nında “Qazax adlanan ərazidə erməni məliklərini və onların itaətində olan erməniləri məskunlaşmaqdan məhrum etməmək” tapşırılırdı. (14, s.33)

1801-ci ildə Pavelin öldürülməsi ilə Rusiyada imperator taxtına çıxan I Aleksandr (1801-1825) dərhal Cənubi Qafqazın işğalına başladı. Bu, ar-tıq Rusiyanın Cənubi Qafqaza üçüncü yürüşü idi. 1801-ci ildə Şərqi Gür-cüstanın ilhaq edilməsi ilə Azərbaycan torpaqlarının Rusiyaya tərəfindən işğalı başlandı. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya, Azərbaycan xanlıqlarının işğalı prosesini həyata keçirməklə yanaşı 1804-1813 və 1826-1828-ci illərdə İranla, 1806-1812 və 1828-1829-cu illərdə Osmanlı dövləti ilə apardığı müharibələri də qələbə ilə başa çatdırdı və nəticədə Şimali Azər-baycan xanlıqlarının Rusiyaya ilhaq edildiyini bölgədə marağı olan bu dövlətlərə də qəbul etdirdi. Rusiyanın Cənubi Qafqazda istər Azərbaycan xanlıqlarına qarşı apardığı müharibələrdə və onların işğalında, istərsə də İran və Osmanlı dövlətlərinə qarşı apardığı müharibələrdə ermənilər rus siyasətinin əsas aləti kimi çıxış edib və çarizmin Cənubi Qafqazı işğalında və bu bölgədə möhkəmlənməsində mühüm xidmətlərini göstərdilər. İstər Azərbaycan xanlıqlarının işğalı prosesində, istərsə də Rusiya-İran və Ru-siya-Osmanlı müharibələrinin gedişində ermənilər təbəəsi olduqları xan-lıqlara və dövlətlərə xəyanət edərək düşmən tərəfə - Rusiya tərəfinə keç-dilər, göstərdikləri casusluq, pozuculuq, xəyanət və digər bu kimi fəaliy-yətlərlə qələbələrin qazanılmasında rus qoşunlarına xüsusi kömək göstərdi-lər. Naxçıvan, Sərdarabad, İrəvan, Təbriz, Qars, Ərzurum və digər bir sıra şəhər-qalalar məhz təbəəsi olduqları ölkələrə xəyanət edib, satqınlıq edən ermənilərin xidmətləri sayəsində rus qoşunları tərəfindən işğal edildi.

Ermənilərin bu xidmətləri Rusiya hökuməti tərəfindən dəyərləndirildi. Rusiya imperiyası Cənubi Qafqazda apardığı işğal prosesində, eyni za-manda İran və Osmanlı dövləti ilə apardığı müharibələrdə ona xidmət edən erməni əhalisinin müharibənin başa çatmasından sonra cəzalandırıl-masına imkan verməmək və onları qorumaq, eyni zamanda ruslara göstər-


42

diyi mühüm xidmət müqabilində onları mükafatlandırmaq məqsədilə İran və Osmanlı ərazilərində yaşayan ermənilərin yeni işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi haqqında göstəriş verdi. Hələ II Rusiya-İran müha-ribəsinin gedişində, 1826-cı il sentyabrın 16-da İranla bağlanacaq müqa-vilənin əsas müddəaları Rusiya hökuməti tərəfindən ayrıca bir bəyannamə şəklində elan edildi. Burada “ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi” la-yihəsinin müəllifi A.Qriboyedovun təklifləri də nəzərə alınmışdı. İranla im-zalanacaq müqavilənin şərtləri haqqında çar fərmanı 1827-ci il mayın 24-də Cəlaloğlu yanındakı rus düşərgəsinə gətirildi. (6, s.617)

1827-ci ilin noyabrında Dehqarqanda keçirilən Rusiya-İran danışıqları zamanı A.Qriboyedovlaİ.Paskeviç görüşərkən erməni arxiyepiskop Nerse-sin Xoydan göndərdiyi nümayəndələri onlardan ermənilərin köçürülməsi qayğısına qalmağı xahiş etmişdilər. Dekabr ayında Paskeviç Tiflisin hərbi qubernatoru Sinyaginə göndərdiyi məktubda qeyd etmişdi ki, Urmiya ət-rafında yaşayan 15 min yunan və erməni Rusiyanın əyalətlərinə köçmək istəyirlər. Sinyagin isə onların İrəvan və Naxçıvan əyalətlərində yerləşdi-rilməsi fikrini irəli sürmüşdü. (4, s.25)

Rus qoşunlarının hərbi təzyiqinin müşaiyəti altında 1828-ci il fevralın 6-da Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində İngiltərə səfiri Makdo-naltın vasitəçiliyi ilə İran vəliəhdi Abbas Mirzə ilə general İ.Paskeviç ara-sında başlanan sülh danışıqlarının növbəti raundu fevralın 9-dan 10-na ke-çən gecə Rusiya ilə İran arasında Rusiya tərəfindən irəli sürülən şərtlərin hamısının qəbul edilməsi ilə nəticələnən Türkmənçay sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. (1, s.594-595) Türkmənçay müqaviləsinin üçün-cü maddəsində Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının Rusiyaya keçdiyi təsbit edildi. (5, s.277-278) Türkmənçay müqaviləsində ermənilərin İrandan Şi-mali Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi məsələsi öz əksini tapdı. Erməni-lərin İrandan Cənubi Qafqaza köçürülməsi məsələsi prinsip etibarilə Rusiya və İran tərəfləri arasında Dehqarqanda aparılan danışıqlarda müzakirə edilmiş və razılaşdırılmışdı. (11, s.186-187) Bu səbəbdən Türkmənçay da-nışıqlarında bu məsələ geniş müzakirə edilmədi. Buna heç imkan da qal-mamışdı, çünki Paskeviç Dehqarqanda hazırlanmış müqavilə layihəsini ortaya qoyub İran tərəfinə açıq şəkildə bildirmişdi ki, o, maddələrin müza-kirəsi ilə bağlı qarşı tərəfin təkliflərini qəbul edib danışıqların uzanmasına imkan verməyəcəkdir.


43

Türkmənçay müqavilənin 15-ci maddəsinə görə, şah hökuməti müha-ribə dövründə öz dövlətinə xəyanət edərək ruslara xidmət etmiş Azərbay-can adlanan vilayətin bütün əhalisinə və məmurlarına (ermənilərə) tam ba-ğışlanma əta edir və onlar təqibə məruz qalmamalı idi; bundan əlavə, bu gündən başlayaraq o məmur və əhaliyə öz ailəsi ilə birlikdə İran vilayətlə-rindən sərbəst şəkildə Rusiya vilayətlərinə keçməsi hökumət və yerli ha-kimlərin heç bir maneçiliyi olmadan, onların satlıq əmlakına və əşyalarına hər hansı gömrük haqqı və vergi tətbiq edilmədən daşınan əmlakını apar-maq və satmaq üçün bir illik möhlət verilir; daşınmaz əmlaka gəldikdə isə, onun satılması və ya onun haqqında sərbəst qərar qəbul edilməsi üçün beş illik möhlət müəyyənləşdirilirdi. (5, s.596) Bununla da, İranda yaşa-yan ermənilərə sərbəst şəkildə Rusiyaya köçmək hüququ verildi və İran-dan Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin böyük köçü başlanmış oldu.

Ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi layihəsi hələ 1827-ci ildə A.Qriboyedovun başçılıq etdiyi Cənubi Qafqaz diyarının dip-lomatik dəftərxanasında hazırlanmışdı. Ermənilərin köçürülməsi layihəsi-nin müəllifi olan və bu işdə canfəşanlığı ilə seçilən A.Qriboyedov erməni-lərin İrandan Rusiya sərhədlərinə, yəni Çuxursəd çökəkliyinə köçürülmə-sinə xüsusi diqqətlə yanaşır və bu məsələyə Rusiyanın Şərqdəki mövqelə-rinin möhkəmlənməsinin təminatı kimi baxırdı. Ermənilərin Şimali Azər-baycan torpaqlarına köçürülməsinin reallaşması ilə əlaqədar olaraq Rusiya hökumətinin İranla sərhədboyu ərazilərə 80 min kazakın köçürülməsi ba-rədə əvvəllər hazırladığı layihə qüvvədən salındı. (8, s.380)

Ermənilərin köçürülməsi üçün hazırlıq işlərinə hələ 1827-ci ilin may ayında Paskeviçin Peterburqdan xüsusi tələbnamə əsasında ermənilər arasında nüfuza malik olan polkovnik YegiazarLazarevi öz sərəncamına götürməsi vaxtından başlanmışdı. Milliyətcə erməni olan və az sonra ermə-nilərin köçürülməsi işinə rəhbərlik edəcək polkovnik Lazarev 1827-ci il oktyabrın əvvəlində Cənubi Azərbaycan erməniləri arasında iş aparmaq üçün ayrılan dəstənin tərkibində idi və az sonra – oktyabrın 19-da o, Pas-keviç tərəfindən Təbrizin komendantı təyin edildi. Bu təyinat ermənilər tərəfindən böyük sevinclə qarşılandı. (8, s.380-381)

Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından dərhal sonra, 1828-ci il fevralın 14-də polkovnik Lazarev general Paskeviçə göndərdiyi raportun-da ermənilərin köçürülməsi işinin ona tapşırılması ilə əlaqədar olaraq və-


44

sadət qaldırdı və bu işin ona tapşırılmasını xahiş etdi. (2, s.595-596) Ra-portda qeyd edilirdi ki, ermənilər müharibənin gedişində Rusiyanın qələ-bəsi üçün əllərindən gələni etmişlər və buna görə də, onların Rusiyada yaşamaq arzusuna diqqətlə yanaşılmalıdır. İran ərazilərində yaşayan er-mənilərin sürətlə və rahat şəkildə Rusiyaya köçürülməsini təşkil etmək üçün Lazarev aşağıdakı təklifləri irəli sürdü: 1) Köçürmə işlərinə rəhbərlik etmək üçün Paskeviç tərəfindən ona yazılı təlimat verilsin və həmin sə-nəddə köçənlərə verilən güzəştlər göstərilsin; 2) Köçürmə işlərinə rəh-bərlik etmək üçün erməni dilini bilən lazımi qədər ştabs və ober-zabitlər təyin etmək məsələsi onun ixtiyarına verilsin; 3) İqlim şəraitinə görə köçürmə işlərinin ləngiyəcəyi yerlərdə rus ordusu orada gözləsin və ordu köçənləri müşaiyət etsin; 4) Kasıb köçkünlər üçün xəzinədən vəsait ayrıl-sın. (2, s.42-47)

İran ermənilərinin işğal edilmiş Şimali Azərbaycan ərazilərinə kö-çürülməsinin təşkili üçün Paskeviçin rəhbərliyi altında xüsusi təlimat ha-zırlandı. 19 maddədən ibarət olan bu təlimat Paskeviç tərəfindən fevralın 26-da Lazarevə göndərildi. (9, s.189) Təlimatın preambula hissəsində gös-tərilirdi ki, “Azərbaycanın müxtəlif yerlərində yaşayan ermənilərin demək olar ki, hamısı bizim vilayətlərə köçməyə hazır olduqlarını bildirmişlər... Güman etmək lazımdır ki, sərt şaxta və bəlkə də, bütün Azərbaycanın hə-mişəlik bizim əlimizdə olacağı ümidi bu vaxta qədər orada qalan xristianla-rı köçməyə başlamağa qoymurdu. Ancaq indi məlum oldu ki, İran hökumə-ti tərəfindən bizə çatacaq təzminatın 1,5 kururu ödənilənə qədər bizim qo-şunlarımız sülh müqaviləsinə görə, ayın 8-də əlimizdə girov qalan Urmiya, Xoy və Makudan başqa, Azərbaycanı sürətlə təmizləməlidir və yazın ya-xınlaşması ilə köçürmə artıq xüsusi çətinliklərlə bağlı deyil. Köçürülmənin qayda-qanunla həyata keçirilməsini və köçürülənlərə lazımi hallarda zəruri vəsaitin verilməsini və bu prosesin icrasını bilavasitə siz cənablara tapşı-rıram və sizə aşağıdakı kimi hərəkət etməyi əmr edirəm”. (9, s.42-43)

Preambula hissəsindən sonra 19 maddə şəklində verilən təlimatın ilk 9 maddəsi “xristianların yerlərindənçıxarılmasına hazırlıq barədə”, sonrakı 10 maddəsi isə “köçkünlərin bizim vilayətlərin sərhədlərinə qədər gəlməsi haqqında” olmaqla iki hissədən ibarət idi. Təlimata göstərilirdi ki: “pol-kovnik Lazarevə köçürmə işini həyata keçirmək üçün lazımi zabit heyəti seçmək səlahiyyəti verilir və köçürmə işi üçün tələb olunan malliyyə və-


45

saitinin general-mayor Pankratyevdən almaq tapşırılır; xristian əhalinin əsl niyyəti və köçmək arzusunun olub-olmadığı müəyyənləşdirilməli idi; erməni əhalisini köçməyə sövq etmək üçün zorakı tədbirlər işlədilməməli, əksinə geniş təbliğati iş aparılması yolu ilə əhali həvəsləndirilməli idi; erməni əhalisinə hökumət adından təminat verilməli ki, köçürülən xristin-lardan ticarətlə məşğul olanlar şəhərlərdə yerləşdiriləcək ki, onlar yenə ticarətlə məşğul olsunlar; kəndlilərə də kifayət qədər əlverişli torpaq sahə-si veriləcək və onlar 6 il müddətinə vergilərdən və 3 il müddətində isə tor-paq mükəlləfiyyətlərindən azad ediləcəklər; köçməyə hazır olan ailələrə təhlükəsiz köçürüləcəkləri ilə bağlı vərəqələr və burada onların vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad olacaqları ilə bağlı sənəd verilməlidir; köçən xristianlara məxsus əmlakın satılması üçün hər bir kəndə özləri tərəfindən vəkil qoymağa hüquq verilməli və bu vəkillərin hər cür himayə və maddi yardımla təmin edilməsi üçün Abbas Mirzənin yanında olan komissara müraciət edilməlidir; Köçürülmə zamanı ən vacib azuqə, xüsusən də mal-qara üçün yem çatışmamazlığı olmasın deyə, köçkünlər kəndlər üzrə dəs-tələrə bölünməli, hər bir dəstə 150-dən 300-ə qədər ailədən ibarət olmalı və bir dəstənin digər dəstə ilə birləşməməsi üçün həmin dəstələr Rusiya sərhədlərinə müxtəlif yollarla aparılmalıdır; hər bir ailənin təhlükəsizliyi-nə zəmanət vermədən onlara ayrı-ayrı da köçməyə icazə verilməlidir; kö-çürülənləri İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə istiqamətləndirmək lazımdır ki, həmin ərazilərdə xristian əhali mümkün qədər artırılsın; Qarabağa ya-xın olan kəndlərin sakinləri isə həmin əyalətə köçürülsün; hər bir dəstəni müşaiyət etmək üçün ermənicə bilən bir zabit və 2-5 kazak ayrılsın; köç-kün dəstələri yola düşən kimi, ailələrin sayı, onların yaşadıqları ərazinin iqlim şəraiti, məşğuliyyəti, malik olduqları sürülər və sərhədə yetişəcək-ləri təxmini vaxt haqqında dərhal İrəvan Müvəqqəti İdarəsinə məlumat verilməlidir; kasıb olan ailələrə maddi yardım göstərmək, qabaqcadan nəzərdə tutulmayan xərclər, habelə hər ailə başına 10 gümüş rubldan çox olmayaraq maddi yardım göstərmək üçün 25 min rubl pul ayrılsın; Bu puldan eyni zamanda, hər verstə görə 2 qəpik gümüş pul, qərargah zabitlə-rinə və baş zabitlərə isə iki at hesablayaraq verstlərin sayına görə onları at kirəsi ilə təmin etməli və səfərdə olarkən qeyri-qənaətbəxş vəziyyətlərinə görə qərargah zabitlərinə ayda 30, baş zabitlərə isə 20 gümüş rubl vermək hüququnuz var və bu işi sizə həvalə edirəm”. (9, s.370-372)


46

Bunun ardınca, 1828-ci il fevralın 29-da Paskeviç, İrəvan bölgəsinə köçürüləcək erməni əhalisini yerləşdirməklə bağlı problemləri həll etmək üçün İrəvan Müvəqqəti İdarəsinə 16 maddədən ibarət xüsusi bir təlimat göndərdi. (11, s.189) Təlimatda göstərilirdi ki: “Komitə köçürülən əhali-nin sayına uyğun torpaq sahəsi ayırmalı və onların nəzərdə tutulan yer-lərdə məskunlaşmasına rəhbərlik etməlidir; Komitə çalışmalıdır ki, köçü-rülən kəndlərin sakinləri, əvvəlki ərazilərindəki kimi, yığcam şəkildə ayrı-ca və bir-birinə qonşuluqda yerləşdirilsinlər; Dağlıq şəraitdə yaşayanlar dağlıq yerdə, düzənlikdə yaşayanlar isə düzənlikdə yerləşdirilməlidir ki, onlar mümkün qədər xəstəlik və ölümdən xilas olsunlar və eyni zamanda onların adət-ənənələrinin və təsərrüfat vərdişlərinin qorunub saxlanılmasına şərait yaradılsın; Müsəlmanların yaşadıqları kəndlərdə xristianların yerləş-dirilməsinə yol verilməməli, xristianlardan ibarət ayrıca dairə və mahallar yaradılmalıdır; Müsəlman kəndlərinin əhatəsində yaşayan xristianları da öz dindaşlarının yanına köçürmək lazımdır; Köçürülənlər mülkədar torpaq-larında deyil, dövlət torpaqlarında yerləşdirilməlidir; Yeni məhsul götü-rülənədək ilkin taxıl səpini üçün köçürülənlərə bərabər miqdarda borc ve-rilməli, təsərrüfatın dirçəldilməsi üçün götürülən borc faizsiz olaraq dörd il müddətində verilməli, bundan sonra altı il ərzində ödənilməlidir; Köçü-rülən əhalini məskunlaşdırmaq üçün yer seçərkən sağlamlıq üçün şərait və yaxşı içməli suyun olması nəzərə alınmalıdır. Hər bir ailənin yerləşdiril-məsi haqqında xüsusi formada hesabat verilməli və hesabatda çəkilən xərclərin ümumi miqdarı göstərilməlidir”. (4, s.27-29)

Həyata keçirilən köçürmə prosesində yuxarıda qeyd edilən təlimatla-rın “köçürmədə könüllülük prinsipinin əsas tutulması barədə” tələbləri bir çox hallarda kobud şəkildə pozulur və zorakılıqlarla müşaiyət olunan kö-çürülmələr hayata keçirildi. İran vəliəhdi Abbas Mirzə bu qənaətdə idi ki, yalnız ruslara xidmət edən erməni əhalisi köçürüləcək. Lakin köçürmənin miqyası genişləndikcə və zorakı tədbirlərlə müşaiyət olunduqca Abbas Mirzə buna rəsmi etirazını bildirdi və Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə əməl edilməsini tələb etdi. (9, s.29-30)

İlkin dövrdə İran hökuməti, xüsusilə də Abbas Mirzə köçürülmənin miqyasının böyük olmayacağı, yalnız ruslara xidmət edən erməni əhalisi-nin köçürüləcəyi qənaətində idilər. Lakin köçürmənin miqyası böyüdükcə və zorakı tədbirlərlə müşaiyət olunduqca Abbas Mirzə iki dəfə Lazarevə


47

məktubla müraciət etməli oldu. O, köçürmə prosesində müşaiyət olunan zorakılıqlarla bağlı rəsmi etirazını bildirir və Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə əməl edilməsini tələb edirdi. (9, s.33-34) Bu etirazla bağlı Ab-bas Mirzə tərəfindən göndərilən Xoy xanlığının hakimi Əsgər xanın oğlu Lazarevlə birlikdə Xoy qalasının bir ağaclığında 200 ailədən ibarət erməni köçkünləri arasında “köçürmə prosesində zorakılıq hallarının olub-olma-dığı” ilə bağlı təftiş apardılar. Bu zaman rusların təbliğatı altında olan er-mənilər hamısı bir ağızdan “İran çörəyini yeməkdənsə, rus otunu otlamaq yaxşıdır!” deyərək zorakılığın olmadığını və könüllülük prinsipi ilə köç-düklərini nümayiş etdirdilər. (9, s.30)

Abbas Mirzə erməni əhalisinin kütləvi şəkildə köçürülməsinin qarşısı-nı almaq və bu prosesə mane olmaq üçün, erməni əhalisinə köçmədikləri halda onların altı il müddətində vergilərdən azad olunacaqlarını da vəd etdi və bununla bağlı zəruri təbliğat işi apardı. (3, s.384) Lakin bu tədbir-lər prosesin qarşısını ala bilmədi.

Lazarev 1828-ci il martın 30-da İranın erməni əhalisinə müraciət etdi. Müraciətdə İran tərəfinin mənasız və yalan vədlərlə “erməni əhalisi-nin xoşbəxt Rusiyaya köçünə” mane olmağa çalışdığı vurğulanır, bu cür vədlərə aldanmamaq tövsiyyə edilir və daha sonra bildirilirdi ki: “Alicə-nab Rusiya hökmdarı köçmək arzusunda olanlara öz dövlətində ümidli, rahat və xoşbəxt sığınacaq verir. Özünüzün seçəcəyiniz yerlərdə - İrəvan-da, Naxçıvanda, Qarabağda yalnız onda bir hissəsi dövlət xeyrinə əkilib-be-cəriləcək bol məhsullu torpaq alacaqsınız. Siz hər cür vergidən altı il müd-dətinə azad olunursunuz və sizin ən kasıbınıza kömək veriləcək... Orada xristianlarla məskunlaşmış yeni vətən tapacaq və müqəddəs dinə olan təzyi-qi daha görməyəcəksiniz... Xristian torpağı haqqında bir fikir sizə sevinc bəxş etməlidir. İranın müxtəlif vilayətlərinə səpələmiş xristianlar öz birlik-lərini görəcəklər və Rusiyanın böyük hökmdarının sizin sədaqətinizin əvə-zini nə ilə çıxacağını biləcəksiniz. Tələsin! Vaxt qiymətlidir. Tezliklə rus qoşunları İran hüdudlarından çıxacaq, onda sizin köçürülməyiniz çətinləşə-cək və biz sizin təhlükəsiz getməyiniz üçün cavab vermək iqtidarında olma-yacağıq. Az qurbanla həmişəlik hər şeyi alacaqsınız”. (9, s.47-48)


48

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT 1. AKAK, T. VII, док. 551, с. 594-595. 2. AKAK, T. VII, док. 553, с. 595-596. 3. АКАК, Т. VII, док. 586, с. 619-620; 4. Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri: Deportasiya. Soyqırım. Qaçqın-

lıq. Bakı, Qartal, 1998, s. 14. 5. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Tərtibçilər: S.S.Əliyarov, F.R.Mahmudov və b.

Bakı, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1989, s. 277-278; 6. Azərbaycan tarixi. S.Əliyarlınınred. ilə, s. 617. 7. Beydili K. 1828-1829 Osmanlı-Rus savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçü-

rülen Ermeniler, s. 370-372. 8. İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına

köçürülməsi. Elmi red. Y.Mahmudov. Bakı, Azərbaycan, 2010, s. 375. 9. Qlinka S.N. Azərbaycan ermənilərinin Rusiya hüdudlarına köçürülməsinin təsviri,

s. 42-47. 10. Mahmudov Y.M., Şükürov K.K. Azərbaycan: Beynəlxalq münasibətlər və diplo-

matiya tarixi. 1639-1828. Dövlətlərarası müqavilələr və digər xarici siyasət aktları. Dörd cilddə. I cild. Bakı, 2009, s. 138.

11. РазвитиеЕревана по слепри соединение Восточной Армении к России. (Сбор. док.). Ереван, Изд-воЕрев. ун-та, 1978, с. 186-187.

12. Süleymanov M. Erməni millətçiliyi və təcavüzkarlığı tarixindən. Bakı, Hərbi nəş-riyyat, 2008, s. 369.

13. Süleymanov M. Türkmənçay müqaviləsi. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2015, s. 647. 14. Собраниеактов, относящихся к обозрениюисторииармянскогонарода. Ч. I.

Москва, 1833, с. 11-12; Эзов Г.А. ОтношенияПетраВеликого с армянскимна-родом. СПб., 1898, с. 392.

ÇAR RUSİYASININ CƏNUBİ QAFQAZDA KÖÇÜRMƏ SİYASƏTİNİN

TARİXİ-SİYASİ ASPEKTLƏRİ (İRƏVAN BÖLGƏSİ ÜZRƏ)

XÜLASƏ

Elmi məqalədə əsasən Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasətinin əsaslarını təşkil edən tarixi-siyasi proseslərin baş vermə səbəbləri və gedişi açıqlanır. Rusiyanın iş-ğalçılıq siyasəti, Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək planları, özlərinə hərbi-siyasi dayaq yaratmaq üçün tarixi ərazilərimizə öz din qardaşları olan erməniləri kütləvi şəkildə kö-çürmələrindən bəhs olunur.

Hələ XVIII yüzilliyin əvvəllərindən I Pyotrun Xəzəryanı bölgələrə yürüşü zamanı Azərbaycan xanlıqları ərazilərində erməni elementinin sayının artırılması məsələsi Rusiya sarayının diqqət mərkəzində dayanan əsas məsələlərdən biri idi.


49

Erməni Qriqoryan kilsəsinin müxtəlif vasitələrlə Azərbaycan türklərinə məxsus torpaqları ələ keçirməsinə və zaman zaman erməni əhalisini ərazilərimizdə yerləşdirmə-sinə baxmayaraq, (kütləvi köçürməyə - İ.K.) XX yüzilliyin əvvəllərində xalqımıza qarşı törədilən qırğınlaradək, ermənilər İrəvan bölgəsində say etibarı ilə həmişə cüzi azlıq təşkil edirdilər. Bu məsələlər məqalədə hərtərəfli təhlil olunur.

ИСТОРИКОПОЛИТИЧЕСКИЕАСПЕКТИПЕРЕСЕЛЕНЧЕСКОЙПОЛИТИКИЦАР

СКОЙРОСИИ В ЮЖНОМКАВКАЗЕ.(ПО ЭЯИВАНСКОМУ ОКЯУГУ)

РЕЗЮМЕ

В научной статье раскрывается причины и ход историческо-политических процессов, составляющих основу колониальной политики Царской Росии. Обсуждается захватничес-кая политика царизма, планы Росии по укреплении на Южном Кавказе, о повальном пере-селении армян, своих братьев по религии, на нащи исконные земли с целью создании военно-политической опоры для Росии.

Еще в начале XVIII века, когда Петр I совершил поход на Прикаспийские области, одним из основных вопросов, стоящих в центре внимания царского дворца, было уве-личение число армян на территориях Азербайджанских ханств. Несмотря на то, что армянская Григорианская церковь разными путьями захватывала земли, принадлежацие Азербайджанским тюркам и переселяли на захваченные территори армян, все равно в начале XX века в Эриванской области армянское население составляли незначительное количество от общего числа населения.

THE HISTORICAL AND POLITICALASPECTS OF DEPORTATIONPOLICY OF

TSARRUSSIAINSOUTHERNCAUCASUS (ON IRAVANPROVINCE)

SUMMARY

In the scientific article the beginning and the progress of historical-political processes the main sides of colonization policy of tsar Russia are explained. The occupation policy of Russia, strengthenning plans in southern Caucausus, for establishing military and political support for themthelves they moved their religion brothers Armenians to our historical lands in mass are dealt with.

Even in the beginings of XVIII century during the procession of Pyotr I to Caspian regions the issue of increasing the Armenian elements in the territories of Azerbaijan khanates was one of the matters in the attention of Russia.

Though Gregorian church’s seizure the lands belonging to Azerbaijani Turks and locating the Armenian population in here timely, up to the massacre against our population in the beginning of the XX century’s the number of Armenians in Iravan province comprised little minority. This matters are analyzed in a comprehensively way.


50

Mahirə ƏZİZOVA *

1843-1844-CÜ İLLƏRDƏ TƏRƏKƏMƏ ÜSYANI

Acar sözlər: Rusiya imperiyası, müridizm, Tərəkəmə məntəqəsi, Cənubi Qaf-qaz, Dərbənd qalası

Ключевые слова: Российская империя, мюридизм, Терекемейский участок, Южный Кавказ, Дербентская крепость

Key words: Russian Empire, Muridism, district of Terekeme, the South Cau-casus, Derbent Fortress

XIX əsrin 20-ci illərin sonlarından etibarən Qafqaz xalqlarının müri-

dizm bayrağı altında vüsət almış xalq-azadlıq hərəkatı özünün yeni mər-hələsinə qədəm basmışdı. Belə bir vəziyyətdə, ələlxüsus da 1831-ci ildə Qazı Məhəmmədin məşhur yürüşündən sonra çarizm Dərbənd bölgəsinin strateji əhəmiyyətini bir daha özü üçün aydınlaşdırmış və burada müdafiə tədbirlərini gücləndirmişdi. Məlum olduğu kimi, Qazı Məhəmmədin 1832-ci ildə Gimri aulundakı döyüşdə öldürülməsindən sonra iki ilə yaxın bir müddətdə bu hərəkata Həmzət bəy rəhbərlik etmişdi. Həmin müddət ərzində rus komandanlığı tərəfindən Dərbəndin mühafizəsinin əlavə hərbi qüvvələrlə gücləndirməsi onu müridizmin təsirindən demək olar ki, qoru-muşdu.

1834-cü ildə Həmzət bəyin öldürülməsindən sonra azadlıq hərəkatının başına İmam Şamilin keçməsindən sonra da Dərbənd ətrafı bölgə üsyançı-ların diqqətini çəkmiş, sözügedən rayon dəfələrlə Qafqaz müharibəsinin hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilmişdi. Qafqazdakı müridizm hərəkatı-nın növbəti yüksəlişi zamanı bütövlükdə Dərbənd bölgəsini bürüməklə baş vermiş güclü Tərəkəmə üsyanı bu baxımdan əlamətdar idi. Həmin üs-yan, əvvəla, çar müstəmləkəçiliyi əleyhinə azadlıq savaşında Azərbaycan türklərinin iştirakının bir növ kulminasiya nöqtəsi idi. İkincisi, bu üsyan çözməli olduğu taktiki vəzifələrinə görə Qafqaz müharibəsinin ən önəmli epizodlarından birini təşkil edirdi. Nədənsə Tərəkəmə üsyanı tarixşünas-lıqda zəif işıqlandırılmış, yaxud da üzərindən ümumiyyətlə sükutla keçil-mişdir. Halbuki tarixi qaynaqlarda, ilk növbədə də Qafqaz Arxeoqrafik * Mahirə ƏZİZOVA - Azərbaycan MEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun “Ümumi

tarix” şöbəsinin dissertantı


51

Komissiyanın Aktlarında saxlanılan bilgilər onun gedişinə və miqyasına aydınlıq gətirməyə, ümumən Qafqaz azadlıq mücadiləsində yerini və əhə-miyyətini müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Hər şeydən öncə qeyd edərdik ki, Şamilin imam seçilməsi ilə bərabər müridizm hərbi və siyasi mərhələyə qədəm qoymuş, daha dayanıqlı və mütəşəkkil səciyyə kəsb etmişdi. Qısa bir zaman ərzində Şamil fitri istedadı sayəsində yalnız Dağıstanın və Çeçenistanın deyil, eyni zamanda bütünlükdə Şimali Qafqazın tanınmış siyasi rəhbərinə çevrilmişdi. Onun cihadı davamlı bir şəkildə öz orbitinə yeni xalqları və əraziləri cəlb edirdi. Belə ki, inquşlar, balkarlar, qaraçaylar, abxazlar və digər Qafqaz xalqları ruslardan qurtulmağın yeganə yolunu Şamildə görür, onun hərəkatına dəs-tək verirdilər. Müridizm hərəkatı Şamilin başçılığı altında keçmiş mər-hələsində 1839-cu il Axulqo məğlubiyyətindən sonra (qeyd edək ki, ruslar Axulqonun müdafiəçilərinin müqavimətini yalnız 50 gündən artıq davam etmiş döyüş nəticəsində 150 zabit və 2900 əsgərin canı bahasına qıra bil-mişdilər) növbəti il yenidən alovlanaraq vüsət almağa başlayır. Belə ki, dağlıq Çeçenistanın ərazisinə keçməklə mübarizəsini buradan davam et-dirən Şamil qısa müddətdə nəinki itirdiyi mövqelərini geri qaytarmağa müvəffəq olmuş, bütövlükdə rusları Dağıstanın və Çeçenistanın dağlıq ərazilərindən çıxara bilmişdi. Müridizm hərəkatının ikinci mərhələsi he-sab olunan 1840-1850-ci illərdə dağlılar çox mühüm qələbələr əldə et-məklə 12 rus istehkamını ələ keçirmişdilər. Təkcə 1840-1843-cü illərdə İmam Şamilin qazandığı qələbələr nəticəsində çar qoşunlarının əlində sa-dəcə dənizsahili Dağıstan, düzənlik Çeçenistanın bir hissəsi, Koysu və Su-lak çayları boyundakı bəzi məntəqələr qalmışdı. İmamətin ərazisi isə Da-ğıstanın və Çeçenistanın bütövlükdə dağlıq ərazilərini, eləcə də düzənlik Çeçenistanın bir qismini əhatə etməklə xeyli genişlənmişdi. Həmin vaxt onun hakimiyyəti altında olan ərazilərdə 230 mindən artıq ailənin yaşadığı qeyd olunur. Nəticədə ruslar Şimali Qafqazda yarım əsrdə əldə etdiyini üç ildə itirmişdilər [3, 135].

Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, həmin vaxta kimi ruslarla mübarizədə əsasən partizan hərəkatı taktikasına üstünlük verərək, ciddi uğurlar əldə edən, həm İmamətin sərhədlərini genişləndirməyə, həm də öz hakimiyyə-tini gücləndirməyə müvəffəq olan Şamilin əsas məqsədi müridizm ideolo-giyasını rus ordusunun nəzarətində olan digər ərazilərə də yaymaq idi.


52

İmamın bu məzmunlu planlarında mühüm strateji məntəqə olan Dərbənd şəhəri və ətrafı da xüsusi yer tuturdu. Dərbənd bölgəsinin istər regionda rus ağalığının sonrakı taleyi, istərsə də müridizmlə mübarizənin perspek-tivləri nöqteyi-nəzərindən strateji önəmini gözəl anlayan Qafqaz koman-danlığı bu şəhərin müdafiəsinə fövqəladə diqqət ayırmaya bilməzdi. Təsa-düfi deyildir ki, bütövlükdə Dağıstanın itaətə gətirilməsi məqsədilə 1839-cu ildə hazırlanmış tədbirlər planında Akuşadan keçməklə Dərbənddən Xun-zaxa kimi yolun çəkilməsi kimi vəzifə xüsusi yer almışdı [1, 489].

1840-cı illərin əvvəllərində artıq istənilən vaxt 10 minlik qüvvəni sə-fərbər etməyə qadir olan Şamil rus ordusu ilə açıq döyüşlərə girir, rusları dənizsahili Dağıstandan və Şimali Qafqazın digər ərazilərindən qovmağa çalışırdı [3, 132]. Bu taktikaya uyğun olaraq o, 40-cı illərin əvvəllərindən bu istiqamətdə ciddi fəallıq göstərməyə başlayır. Məhz elə o zamanlar, 1840-cı ilin iyununda rus komandanlığı Şamilin Dərbənd üzərinə yürüşə hazırlaşması barədə dəqiq kəşfiyyat məlumatı alır [1, 5-6]. Həmin ilin iyu-lun əvvəllərində Şamil artıq 9 minlik qüvvə ilə Dərbəndi tutmaq məqsə-dilə Çirkeydən Şamxal mülkünə doğru hərəkətə başlayır. Temir-xan Şura-dan (indiki Buynaksk şəhəri – M.Ə.) tələsik Şamilə qarşı hərəkət edən Şi-mali Dağıstandakı rus qüvvələrinin komandanı general-mayor F.K. Klyu-qi fon Klyugenaunun başçılığı altındakı rus hissələri ilə müridlər arasında iyulun 10-da İşkartı aulu yaxınlığında baş vermiş döyüşdən sonra Şamilin Dərbənd istiqamətindəki yürüşünün qarşısı alınır [1, 18-19].

Əlahiddə Qafqaz Korpusunun komandanı, general-adyutant Y.A. Qo-lovinin hərbi nazir qraf A.İ. Çernışevə yazdığı 15 fevral 1841-ci il tarixli təliqədən bəlli olur ki, Şamilin Mərkəzi və Cənubi Dağıstan istiqamətində fəallaşmasının rusların Şimali Qafqazdakı mühüm məntəqələri olan Dər-bənd, Temir-xan Şura, Burnaya, Vnezapnaya kimi məntəqələri üçün törət-diyi ciddi təhlükə komandanlığı Şamilin gözlənilən hücumuna qarşı əlavə müdafiə tədbirləri görməyə məcbur edirdi. Əlahiddə Qafqaz Korpusunun komandanı, general-adyutant Y.A. Qolovinin hərbi nazir qraf A.İ. Çernı-şevə yazdığı 15 fevral 1841-ci il tarixli təliqədən bəlli olur ki, bu məqsəd-lə knyaz Varşavsk alayının iki batalyonu Dərbənddən keçərək Şamxalın mülkü ilə sərhəddə mövqe tutmuşdu. On doqquzuncu briqadanın ikinci alayının iki batalyonu isə Dərbəndin ətrafında yerləşdirilmişdi. Buraya çoxsaylı qüvvə sövq edən çarizm bununla bütünlüklə Mərkəzi və Cənubi Dağıstanda sakitliyi qorumaq niyyətində idi [9, 344].


53

General Y.A. Qolovin Şimali Dağıstan və Çeçenistandakı rus hissə-lərinin komandanı general P.X. Qrabbeyə verdiyi 1842-ci il 16 aprel tarix-li təlimatında o günlərdə Hümbət və Andi icmalarında başlamaqla Anda-lal, Qazıqumux, Kürə xanlığı, Akuşa, Qaraqaytaq, Tabasaran və Samur-dakı azad icmalaradək yayılmış üsyanın Dərbənd üçün təhlükə törətdiyini təşvişlə bildirirdi [8, 377].

Dərbənd hərbi-dairə rəisi general-leytenant Tarakanov iyunun əvvəllə-rində Şamilin Qumuxda Samur dəstəsinin komandiri general-mayor M.Z. Arqutinski-Dolqorukinin dəstəsini mühasirəyə aldığı, bununla da rus hissələrinin Çirax və Kurax ilə əlaqəsinin kəsildiyi barədə xəbər vermişdi [7, 385]. General-leytenant Tarakanovun azsaylı rus qarnizonu tərəfindən qorunan Çirax və Kuraxın itirilməsi təhlükəsi barədəki xəbərdarlığından sonra ali komandanlıq tələsik əlavə qüvvələrlə Dərbənd kimi strateji əhə-miyyətli məntəqənin mühafizəsini gücləndirmək qərarına gəlir. Nəticədə Dərbəndlə Quba və Temir-xan Şura arasındakı əlaqənin qorunub saxlan-ması, eyni zamanda ətraf ərazilərdə sabitliyin bərpa edilməsi üçün Ab-şeron alayından bir batalyon Dərbənd qalasına göndərilir [7, 386].

1843-cü ilin payızında müridlərin yenidən Cənubi Dağıstan istiqamə-tində fəallaşması müşahidə olunur. Y.A. Qolovini əvəz edən Əlahiddə Qafqaz Korpusunun komandanı general-adyutant A.İ. Neydqart hərbi na-zir knyaz A.İ. Çernışevə raportunda bildirirdi ki, müridlərin bu istiqamət-də hücumlarının davam edəcəyi təqdirdə əhalinin böyük hissəsi onların tə-rəfinə keçəcək. O, Qazıqumux xanlığı, Dərbənd dairəsi və digər əraziləri müridlərin hücum təhlükəsindən qorumaq üçün Cənubi Dağıstandakı ordu hissələrini artırmağın zəruriliyini vurğulayırdı [10, 780].

Artıq 1843-cü ilin noyabrın əvvəllərindən başlayaraq rus komandan-lığından verilən raportlarda sezilən həyəcanlı notlar Dərbənd ətrafı kənd-ləri bürüyərək, bilavasitə şəhər üçün ciddi təhlükə törətmiş kütləvi xalq hərəkatının – Tərəkəmə üsyanının yetişməkdə olduğundan xəbər verirdi. General Neydqart Dərbənd hərbi dairə rəisinin məlumatlarına əsaslanaraq, hərbi nazir knyaz Çernışevə raportunda bildirirdi ki, Akuşa və Sudaxar ic-malarının Şamilin tərəfinə keçməsi, Tərki şamxallığı, Mehtuli xanlığı və Qaraqaytaqda həyəcanların başlanması ilə Mərkəzi Dağıstanda ruslar üçün son dərəcədə əlverişsiz durum yaranmışdı. Dərbənddən Temir-xan Şuraya gedən əsas yolun üzərində yerləşən Urus-Bulaq poçt stansiyasının mürid-


54

lərin bir dəstəsi tərəfindən dağıdılması ilə bölgənin əsas inzibati mərkəz-ləri sayılan bu iki şəhər arasındakı əlaqənin tamamilə kəsilməsi təhlükəsi meydana çıxmışdı. Raportda daha sonra bildirilirdi ki, Dərbənd – Temir-xan Şura yolunun üzərində yerləşən Tərəkəmə məntəqəsinin əhalisinin açıq şəkildə rus hərbi hissələrinə müqavimət göstərməyə başlaması ilə vəziyyət daha da təhlükəli ölçülər kəsb etmişdi. Özü də həmin günlərdə Dərbənd hərbi rəisinin sərəncamında yalnız bir xətti batalyon var idi. Buna görə də general Neydqart tərəfindən Bakı və Şamaxıdan 38-ci Don kazak alayının 4 yüzlüyünün, 7-ci və 9-cu gürcü xətti batalyonlarının hə-rəsindən 2 rotanın Dərbəndə göndərilməsi əmr olunur. Bundan əlavə Sa-mur dəstəsinin gücləndirilməsi məqsədilə Lənkərandan 4 topla təchiz olunmuş 8 və 11 saylı rotaların, gürcü xətti batalyonundan isə 2 rotanın Qubaya göndərilməsi qərara alınır [11, 785].

1844-cü ilin noyabrın 7-də Gergebili tutan Şamil tərkibində akuşalı-ların və sudaxarlıların da olduğu süvari dəstələrini Temir-xan Şura və Dərbənd istiqamətinə göndərir [26, 786]. Yeri gəlmişkən, Gergebilin alın-ması zamanı buradakı 300 nəfərlik rus qarnizonu tamamilə məhv edil-mişdi [3, 134].

Eyni zamanda Tərəkəmə məntəqəsində də həyəcanlar başlayır. Belə ki, noyabrın 11-də Dəli-Çoban kəndinin əhalisindən ibarət üsyançıların bir dəstəsi Dərbənd qalası istiqamətində hücum etmişdi; şəhərin qala divarla-rının altında üsyançılarla qala qarnizonu arasında bir neçə saat davam edən döyüş baş vermiş, fəqət yekunda üsyançılar geri çəkilməli olmuşdu-lar. General-mayor Tarakanov noyabrın 12-ə dair raportunda Dərbənd qa-lasının mühafizəsinin gücləndirilməsi və qalada asayişin qorunması məq-sədilə lazımi tədbirlərin görüldüyünü bildirirdi [12, 788].

1843-cü ilin noyabrın ortalarında akuşalıların çoxsaylı dəstəsi Tərəkə-mə məntəqəsinə daxil olur. Bununla da Dərbəndin Temir-xan Şura, eləcə də ətrafdakı rus hissələri ilə əlaqəsi kəsilir. Rus komandanlığı Dərbəndlə Temir-xan Şura arasında rabitənin bərpası üçün tədbirlər görür. Bu məq-sədlə general Neydqart kapitan Zelenoya iki gəmi heyəti hazırlayaraq, bi-rini Dərbəndə, digərini isə Tərki sahilinə olmaqla, yerli hərbi rəislərin sə-rəncamına göndərməyi əmr edir [13, 788]. Bu əmrə uyğun olaraq artıq no-yabrın 23-də “Ardon” və “Dərbənd” gəmi heyəti hazırlanaraq, Dərbəndə və Tərkiyə göndərilmişdi [15, 793].


55

Tərəkəmə məntəqəsində həyəcanlı vəziyyət qalmaqda davam edirdi. Bu barədə məlumat verən general Neydqart hərbi nazirə yazdığı 1843-cü il 25 noyabr tarixli raportunda Gergebili alaraq Kazanişidə mövqe tutan Şamilin Temir-xan Şuraya hücum etməyə hazırlaşdığını, bu qalanın aşağı tərəfində 300 nəfərlik qüvvə tərəfindən mühafizə olunan, ərzaq ehtiyatının yerləşdiyi məntəqənin müridlər tərəfindən artıq tutulduğunu, Tərəkəmə məntəqəsinin əhalisinin isə açıq şəkildə müridləri müdafiə etdiyini, Tabasa-randa da həyəcanların başlandığını, Kürə xanlığında isə cinayətkar qrupla-rın günbəgün artdığını həyəcanla bildirirdi [14, 788-789]. Şamilin sonrakı irəliləyişinin qarşısını almaqdan ötrü komandanlıq Dağıstandakı rus qüv-vələrini Qumux, Dərbənd və Temir-xan Şura kimi üç mühüm məntəqədə cəmləşdirməyi qərara almışdı [6, 789].

Rus hərbi rəhbərliyi ilk olaraq müridlərin əsas istinad yeri olan Başlı kəndinə qarşı əməliyyat keçirir. Kaspi vilayətinin rəisi general-mayor A.A. İvanovun məlumatından bəlli olur ki, artıq noyabrın 17-i və 18-də aparılmış əməliyyatların nəticəsində Başlı kəndi müridlərdən təmizlən-mişdi. Qaytaqlıların Tərəkəmə məntəqəsinə gözlənilən hücumunun qarşı-sını almaqdan ötrü Dərbənddən göndərilmiş Camo bəyin başçılığı altın-dakı dəstə ilə müridlər arasında Dərbənd yaxınlığında baş vermiş döyüşdə müridlərdən 1 nəfər öldürülmüşdü; rus hissələri isə ölü olaraq 2 nəfər, ya-ralı olaraq 1 nəfər itirmişdi [15, 793].

Bu arada 5 top və 20 minlik qüvvə ilə Kazanişidə qərar tutan İmam Şamilə Qaraqaytaq mahalı istisna olmaqla digər Qaytaq mahalları qoşul-muşdu. Şamil akuşalılardan ibarət bir dəstəni general-mayor Arqutinskiyə qarşı Qazıqumuxla sərhəddə toplamış, Başlı naibi Ömər bəyi 200 müridlə Tərəkəmə əhalisini dağlara köçməyə razı salmaq üçün göndərmişdi. Qara-qaytaq usmisi elan olunan Ömər bəyə eyni zamanda Tabasaranda həyə-canlar təşkil etmək tapşırılmışdı [16, 795].

Dərbənd qəzası ilə sərhəddə yerləşən, əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini azərbaycanlıların təşkil etdiyi Tabasaranda da o arada həyəcanlar başlan-mışdı. Bununla üsyanın Dərbənd qəzasına da keçməsi, oranın əhalisinin ayağa qalxması təhlükəsi yaranır. 1843-cü ilin noyabrın 25-də alovlanan bu üsyanın səbəbi kimi Şamilin Tabasaran əhalisinə ünvanlanmış məktubları qeyd olunur. Yeri gəlmişkən, Şamilin qazavata çağırışlı məktublarını əhali arasında Tərəkəmə məntəqəsindən olan molla Həmid yaymışdı. Bu faktın


56

özü müstəmləkə əleyhinə mübarizəyə Tərəkəmə əhalisinin nə dərəcədə cəlb olunmasından dolayı surətdə xəbər verir. Özü də molla Həmid ruslara sadiq tabasaranlılar tərəfindən saxlanılmış, lakin çox keçmədən Dərbəndin 23 km. qərbində yerləşən, əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarət Qimeydi kəndi-nin üsyan etmiş sakinləri tərəfindən azad olunmuşdu [2, 430].

Tərəkəmə məntəqəsində isə həyəcanlı vəziyyət qalmaqda davam edir-di. 19-cu piyada diviziya komandiri general-leytenant P.Y. Rennenkamp-fın 23 dekabr tarixli raportunda Tərəkəmə və Qamrin məntəqələrində bö-yük sayda üsyançı dəstənin toplaşdığı bildirilirdi. Rennenkampf Tərəkəmə məntəqəsində olan Ömər bəyin başçılığı altındakı dəstəyə qarşı Dərbənd-dən təkcə kazakların göndərilməsinin riskli olduğunu düşünürdü. Ona görə də o, gözlənilən təhlükəyə qarşı Qusardan iki topla knyaz Varşavsk piyada alayının iki yığma rotasını, 7, 9 və 10 saylı gürcü xətti batalyonla-rından 3 rotanı Dərbəndə göndərməyi qərara alır. O, beş piyada rota, 4 ka-zak yüzlüyü və 2 topa malik qüvvə ilə Dərbənd istiqamətində hərəkətə başlayır. Fəqət Rennenkampf dekabrın 17-də Temir-xan Şura yolunda “Şamildən məktub alandan sonra itaətdən çıxmış” Yuxarı Tabasaran əha-lisinin Rukel kəndini tutmaq, bununla da Dərbəndlə Quba arasındakı əla-qəni kəsmək niyyətində olduğu barədə xəbər aldıqdan sonra Temir-xan Şuraya hərəkəti dayandıraraq, tələsik Rukel kəndinə 2 piyada rota və 4 ka-zak yüzlüyünü göndərir.

Şamilin Tərki Şamxalının mülkü yaxınlığında məğlub edildiyi barədə məlumatın alınması ilə Tərəkəmə məntəqəsində toplaşmış üsyançı dəstə-lər dekabrın 18-dən etibarən dağılışmağa başlayır.

Lakin Ömər bəyi qabaqlamaq istəyən Rennenkampf ayın 19-da 983 nəfər piyada, 348 kazak və 2 topla Temir-xan Şura istiqamətində hərəkətə başlayır. Bununla belə o, həmin vaxt Samur vadisinə gəlmiş general-ma-yor Arqutinskidən 2 top, 1 piyada batalyon və 200 milisdən ibarət qüvvə göndərməyi də xahiş edir [17, 797]. General-mayor Arqutinski Rennen-kampfın xahişinə uyğun olaraq həmin gün knyaz Varşavsk piyada alayın-dan 2 topla təchiz edilmiş bir batalyonu Dərbənd istiqamətində köməyə göndərir və əlavə olaraq Dərbəndə sövq olunmaq üçün Kürə milisini top-lamaq barədə göstəriş verir [17, 798].

General-leytenant Rennekampfın dekabrın 20-də Kolu kəndinə gəlişi ilə Tərəkəmə məntəqəsinin ağsaqqalları itaət rəmzi olaraq onun yanına gəlirlər.


57

O, ağsaqqallara dağlara aparılmış ailələri dərhal evlərinə qaytarmağı və bütün kəndlərdə əvvəlki qayda-qanunu bərpa etməyi əmr edərək, özü Dər-bənd şəhərindən 28 km. şimal-qərbdə yerləşən azərbaycanlı kəndi olan Və-likəndə doğru hərəkəti davam etdirir. Erpeli kəndinə çəkilən Şamil isə aku-şalılara Qubden kəndinə toplaşaraq var qüvvə ilə Dərbənddən Temir-xan Şura istiqamətində hərəkət edən rus qoşunlarına qarşı çıxmağı əmr edir.

Dekabrın 21-də Dərbənddən 33 km. şimal-qərbdə yerləşən, əhalisi Azərbaycan türkləri – tərəkəmələr olan Cəmikəndə çatan Rennenkampf Samur dəstəsinin rəisinin göndərdiyi köməyi gözləməyi, bundan sonra yerli şəraitə uyğun olaraq qəti hərəkətə başlamağı qərara alır [17, 797].

General Neydqart da knyaz Çernışevə yazdığı 3 yanvar tarixli rapor-tunda 2 topla təchiz edilmiş 1300 nəfərlik dəstə ilə dekabrın 19-da Dər-bəndlə Temir-xan Şura arasındakı rabitənin bərpa edilməsi məqsədilə Dərbənd istiqamətində hərəkətə keçən 19-cu piyada diviziya komandiri general-leytenant Rennenkampfın yürüşü haqqında məlumat verirdi. Ren-nenkampf Vəlikənddə olarkən rus hissələrinin bu istiqamətdəki hərəkətinə mane olmaq məqsədilə müridlərin Qubdendə böyük miqdarda qüvvə top-ladığından xəbər tutur. Cəmikənddə mövqe tutan general-leytenant Ren-nenkampf Samur dəstəsindən göndərilmiş 2 top və knyaz Varşavsk piyada alayının batalyonundan ibarət qüvvə ilə birləşərək, dekabrın 27-də Qaya-kəndə keçir. Burada Başlı və Qamri icmalarının nümayəndələri itaət rəmzi olaraq onu qarşılayırlar. Qayakənddə olarkən 19-cu piyada diviziyanın 1-ci briqada komandiri, eləcə də Şimali Dağıstandakı qüvvələrin komandanı general-mayor F.K. Klyuqi fon Klyuqenaudan məktub alan Rennenkampf xəbər tutur ki, Tərki şamxalının mülkü müridlər tərəfindən talan edildiyin-dən burada demək olar ki, yemək ehtiyatı qalmamışdır. Buna görə də Ren-nenkampf sərəncamındakı ordu hissələri üçün lazım olan ərzağın Dərbən-ddən və Tərəkəmə məntəqəsindən gətirilməsi barədə göstəriş verir.

Bu arada rus komandanlığı dekabrın 29-da yeni bilgilər əldə edir. On-lara əsasən, akuşalı Məmməd qazı akuşalılardan və sudaxarlılardan ibarət dəstə ilə Aymaxi kəndinə gəlmişdi. O, Qayakənddə mövqe tutmuş rus dəstəsinə hücum etmək niyyəti ilə Kiçik Qamri, Mureq, Burdek və Mama-ul kəndlərini ələ keçirmişdi. Məmməd qazı rus hissələrinin Dərbəndə geri çəkiləcəyi təqdirdə keçməli olduğu Qayakənd və Cəmikənd yolu üzərin-dəki meşəni tutmağı Başlı kənd əhalisinə tapşırmışdı [18, 805].


58

Məmməd qazı Tərəkəmə mahalına hücum etmək niyyəti ilə Mukaqa kəndində mövqe tutmuşdu. Onun göndərdiyi dəstə Başlı kəndindən olan milliyyətcə qumuq Yaxşı qazının başçılığı altındakı təxminən 8 minlik qüvvə ilə birləşərək, rusların Dərbəndin 32 km. şimal-qərbində yerləşən azərbaycanlı (tərəkəmə) Bərəkəy kəndində mövqe tutmuş Dərbənd dəstə-sinə 1844-cü ilin yanvarın 12-də hücum etmək niyyətində idi. Bu qədər böyük qüvvəyə qarşı Rennenkampf 10 piyada rota, 4 kazak yüzlüyü, milis dəstəsi və 4 topdan ibarət qüvvə çıxarmışdı [18, 806]. Rennenkampf ayın 13-də Tərəkəmə məntəqəsinin sahə iclasçısı Qandurinin başçılığı altında 38 saylı Don kazak alayının bir yüzlüyünü kəşfiyyat məqsədilə Ulu-Tərə-kəmə kəndinə göndərir. Lakin kəndə yaxınlaşan ruslar, çoxsaylı üsyançı dəstənin hücumuna məruz qalaraq, geriyə, Bərəkəy kəndində qərarlaşmış Dərbənd dəstəsinin yanına çəkilir [19, 807].

Ayın 13-də Bərəkəy kəndinin yanında üsyançılar Vəlikəndə gedən yo-lun hər iki tərəfində mövqe tutmuş Dərbənd dəstəsinin üzərinə hücuma başlayır. Səhər saat 11-ə kimi artıq müridlər Ulu-Tərəkəmədən Bərəkəyə qədərki bütün ərazini tutmuşdular. Lakin yaxınlaşan müridləri güclü mər-mi və tüfəng atəşləri ilə qarşılayan Dərbənd dəstəsi qəfil əks həmləyə ke-çir. Rusların təzyiqlərinə tab gətirməyən müridlər Cəmikəndə çəkilir. Ge-neral Rennenkampf 3 piyada rota ilə təqibi davam etdirir və onları bura-dakı mövqelərindən də vurub çıxarda bilir. Geri oturdulan mürid dəstəsi Yaxşı qazının başçılığı altında Başlı kəndinə çəkilir.

Rus mənbələrində tərəflər arasında həmin gün baş vermiş döyüşdə müridlərdən 200 nəfərin, ruslardan isə 7 aşağı rütbəli əsgərin və 4 milisin öldürüldüyü, 3 aşağı rütbəli zabit, 14 sıravi və 6 milisin yaralandığı qeyd edilir.

Bu döyüşdən sonra Rennenkampfın başçılığı altındakı Dərbənd dəstə-si Bərəkəydəki əvvəlki mövqelərinə geri dönür. Burada Şamilin Darqoya çəkilməsi barədə xəbər alan Rennenkampf qoşunların sonrakı irəliləyişini dayandıraraq, onlara istirahət vermək qərarına gəlir. Lakin Tərəkəmə mən-təqəsindəki həyəcanlı vəziyyət qalmaqda davam edirdi. Həmin günlərdə rus qərargahı akuşalılar və Qamri mahalının üsyançıları tərəfindən Qayakən-din yandırılması, Cəmikənd əhalisinin kəndi tərk etməsi, başlılıların isə böyük qüvvə ilə Bərəkəy kəndinin yaxınlığında toplaşmaları barədə xəbər alır. Belə bir məqamda general-mayor Arqutinski sərəncamındakı qüvvə


59

ilə Rennenkampfın köməyinə yetişmək üçün Dərbənd hərbi dairəsinin ərazisinə daxil olur [18, 806].

Bu döyüş barədə məlumat verən Kaspi vilayət rəisi general-mayor İvanov 18 yanvar tarixli raportunda göstərir ki, Ulu-Tərəkəmə kəndi baş-lılılardan və akuşalılardan ibarət çoxsaylı üsyançı dəstə tərəfindən tutul-muşdu. Bundan sonra Bərəkəy kəndi yaxınlığında tərəflər arasında 6 saata yaxın davam etmiş döyüş baş verir. Üsyançılarla rus hissələri arasında sə-hər saat 11-dən 5-ə kimi davam etmiş döyüş zamanı ruslar hər tərəfdən müridlərin hücumuna məruz qalsalar da, son nəticədə üsyançı dəstələri texniki cəhətdən daha yaxşı təchiz olunmuş düşmənin təzyiqləri altında Başlı kəndinə çəkilmək məcburiyyətində qalırlar [19, 807].

Bu döyüşdən sonra da müridlərin fəallığı general Rennenkampfı yan-varın 19-da Utemiş, Mureq və Alhoca kəndləri istiqamətində hərəkətə sövq edir. O, Utemiş kəndinə müqavimətsiz daxil olub onlardan girovlar ala bilsə də, mureqlilər dağlara çəkilərək rus hissələrinə qarşı akuşalılar-dan yardım istəyir. Mureqi yandıran Rennenkampf ayın 20-də Qayakəndə dönür, növbəti günü isə Tərəkəmə məntəqəsinə gələrək, Cəmikənd və Ulu-Tərəkəmə kəndində yerləşir. Burada o, itaət rəmzi kimi onun yanına gəlmiş Başlı kəndinin kovxalarına digər kəndlərin də kovxalarını onun yanına gətirməyi əmr edir, yalnız bundan sonra onlardan əmanətlər alaca-ğını bildirir [20, 807-808].

Həmin vaxt Şamilin yenidən Mərkəzi və Cənubi Dağıstan istiqamətin-də fəallaşması müşahidə edilirdi. Onun akuşalılara məktubu yerli əhali arasında həyəcanlara səbəb olmuşdu. Belə bir məqamda Dərbənddə rus ağalığı üçün yenidən təhlükə yaranmışdı. Alınan kəşfiyyat məlumatların-da Şamilin Qazıqumux və Kürə xanlığını aldıqdan sonra bütün qüvvələrlə Dərbənd və Temir-xan Şura üzərinə getmək niyyətində olduğu bildirilirdi

Komandanlıq tərəfindən Dərbəndin və rus hissələrinin nəzarətində olan digər ərazilərin qorunması məqsədilə tədbirlər görülür. General Neydqartın əmri ilə Dərbənd hərbi dairəsi və Quba qəzasında toplaşmış hərbi hissələr üzərində komandanlıq general-mayor Arqutinskiyə həvalə edilir. Ona həm-çinin Mərkəzi və Cənubi Dağıstanı müridlərin hücumlarından qorumaq tapşırılır. Hissələrini Tərəkəmə məntəqəsində yerləşdirən 19-cu piyada diviziyasının komandiri Rennenkampf Dərbənd və Qubanın müdafiəsinin gücləndirilməsi məqsədilə Dərbəndə göndərilir. Rennenkampf Tərəkəmə


60

məntəqəsində qalan qüvvələr üzərində komandanlığı knyaz Varşavsk pi-yada alayının komandiri polkovnik Zaslivkinə tapşıraraq, ona Tərəkəmə məntəqəsi tərəfdən real təhlükə ilə üzləşdiyi təqdirdə heç bir hücum əmə-liyyatı etmədən Dərbəndə çəkilmək əmrini verir [21, 808].

Müridlərin bu istiqamətdəki təzyiqləri davam edirdi. Kaspi vilayətinin rəisi general-mayor A.A. İvanov bildirirdi ki, Dərbənd qəza rəisindən alınmış məlumatlara görə ayın 9-u Akuşaya qaçmış Qayakənd qazısı Os-man Hacı qazı akuşalılardan ibarət çoxsaylı dəstə ilə Tərəkəmə məntəqə-sinin Kiçik Qamri kəndinə gəlmişdi. Onun məqsədi bu məntəqədəki rus hissəsinə hücum etmək idi. Bu arada isə Şamilin naibi Kibit Mahamanın və Ömər bəyin 4 topla təchiz olunmuş 4 minlik dəstəsi Tərəkəmə məntə-qəsinin Utemiş kəndinə hərəkət etmək məqsədilə Akuşa kəndləri olan Sa-ltı və Kuyadaya gəlir. Akuşa qazısı da 100 atlı ilə həmin dəstəyə qoşul-muşdu [23, 813]. Şamil Akuşa qazısı Məmmədə məktubunda bu barədə yazırdı: “Mən Tabasaran və Qaytaqda islamın bərpa edilməsi üçün qazı-qumuxlu Məhəmməd Əfəndinin başçılığı ilə dəstə göndərmişəm. Sənə də yubanmadan oğlun Əbubəkri lazımi nəsihətlər verib 100 nəfərlik dəstə ilə ora göndərməyi əmr edirəm” [2, 453].

Şamil özü isə əsas qüvvələrlə Sudaxar və Andalal icmalarında mövqe tutmuşdu. Əldə olunan kəşfiyyat məlumatlarına görə Şamil başlıca olaraq Dərbənd qəzasının Tərəkəmə məntəqəsinə yürüş etmək məqsədi güdürdü [23, 812-813]. Fəqət alınan kəşfiyyat məlumatları xeyli ziddiyyətli idi. Belə ki, bəzi məlumatlara görə başlılı Ömər bəy 4 top, 7 minlik qüvvə, di-gər məlumatlara görə isə 2 top, 3 minlik qüvvə ilə Akuşaya gəlmişdi; o, yerli əhalidən onun sonrakı hücumlarına fəal surətdə qatılmasını tələb edirdi. General-mayor Arqutinski də Akuşaya gəlmiş Ömər bəyin Qaytaq və Tabasaranda müridizmi yaymaq, eləcə də Şamxal mülkü və Dərbənd qəzasında talanlar etmək niyyətində olduğu düşüncəsində idi. Arqutinski Ömər bəyin Şamildən Tərəkəmə məntəqəsinin kəndlərini yandırmaq və əhalisini dağlara köçürmək barədə guya göstəriş aldığını yazırdı [23, 812-813]. Halbuki knyaz Arqutinskinin bundan dörd gün əvvəl verdiyi məlu-matda göstərilirdi ki, Dərbənd hərbi dairəsindəki və ətraf ərazilərdəki ic-malara məktublar yollayan İmam Şamilin əmrinə əsasən fevralın 13-də Akuşadan 3 minlik qüvvə ilə hərəkətə başlayan başlılı Ömər bəyə bu böl-gələrin əhalisini həyəcanlara qaldırmaq tapşırılmışdı [22, 812].


61

Bu məsələyə bir qədər aydınlıq gətirmək üçün Şamilin mirzəsi Məhəm-məd Tahirin verdiyi məlumata diqqət edək. Məhəmməd Tahir əsərində qeyd edir ki, 1844-cü ilin qışında Qaytaqlı mühacir Ömər Şamildən Qaytaq vilayətini itaətə gətirmək üçün icazə istəyir və imam buna cavab olaraq Məhəmməd Əfəndinin başçılığı altında daha 4 naibi də ona qoşaraq Qay-taq, Tabasaran vilayətlərinin itaətə gətirilməsi üçün ora göndərir. Bu arada Məhəmməd Əfəndi Akuşa qazısı Məhəmməddən məktub alır. Həmin mək-tubda deyilirdi: “Tərəkəmə kəndlərini dağıdıb yandırmaq, əhalisini də bi-zim vilayətlərə köçürmək lazımdır və bu ümumi işin xeyrinədir”. Buna uy-ğun olaraq müridlər dəstəsi kəndi dağıtmaq üçün bura daxil olduqda Mə-həmməd Əfəndi ilə göndərilmiş 4 naib ona bu işdən çəkinməyi məsləhət görür. Məhəmməd Əfəndi də bununla razılaşır, nəticədə müridlər həmin kəndlərə toxunmurlar. Elə həmin mənbənin bir qədər əvvəl verdiyi məlu-mata diqqət etsək bu təklifin əslində müridlərə zorən qoşulmuş Akuşa qazı-sının bəd niyyətlərindən irəli gələn bir hiylə olduğu bəlli olur [27, 171].

Bu arada Tabasaran əhalisinin adından Şamilin yanına göndərilmiş nümayəndələr Ömər bəyə qoşulmağa hazır olduğunu bildirirlər. Ömər bə-yin ətraf icmalara ünvanlanan məktubları isə Başlı qazısı Şix xan tərəfin-dən ələ keçirilərək yerli komandanlığa verilir [23, 813].

Müridlərin Tabasaranda əhalisi tamamilə azərbaycanlılardan ibarət Məhrağa kəndinə doğru irəliləməsi barədə xəbər alan knyaz Arqutinski fev-ralın 25-də 7 dağ topu ilə təchiz olunmuş Tiflis alayının 1 batalyonu, Min-qrel yeger alayının 1-ci və 4-cü batalyonlarından ibarət qüvvə ilə Kürə mül-künü müridlərin hücumundan qorumaq üçün Karçaq kəndinə doğru hərəkət edir. Polkovnik Zalivkinə bütün artıq yükü Dərbəndə göndərib hərəkətə başlamaq üçün hazır olmaq tapşırılır. Fevralın 27-də Məhrağa, Muqatır və Lukar kəndlərini alan müridlər Karçaq kəndinə doğru xeyli yaxınlaşa bi-lirlər. Eyni vaxtda Xoşmənzil, Ağlabi kimi Azərbaycan kəndlərini alan mü-ridlərin başqa bir dəstəsi isə əsas yolla Dərbəndin Qullar kəndinə çatır. Mü-ridlərin Aşağı Tabasarana olan belə sürətli hücumu knyaz Arqutinskini pol-kovnik Zalivkinin dəstəsi ilə eyni vaxtda Karçaqdan və Dərbənddən Məh-rağaya qədər ərazidə hücuma keçməyə məcbur edir [5, 818].

Fevralın 27-də 4 yüngül topla silahlanmış İrəvan karabiner alayının 1-ci batalyonu və Quba dəstəsi 19-cu səhra artilleriya briqadasının 4 saylı batareyası ilə İmamqulukəndi tutur, polkovnik Zalivkin isə Vəlikənddən hərəkətə başlayır.


62

Fevralın 28-də Axtı piyada milisi ilə birləşən qüvvələr Məhrağa, Lukar və Muqatıra gedən yolun kəsişməsində yerləşən Jequtu keçirlər; polkovnik Zalivkin isə müridlər tərəfindən tərk edilmiş Lukar kəndini tutur. Bu zaman müridlər Məhrağa kəndinə toplaşmağa başlayırlar. Bu kəndin yerlədiyi mövqeni öyrənmək məqsədilə kəşfiyyat məlumatlarının toplanmasından sonra knyaz Arqutinski Məhrağaya Muqatır kəndi tərəf-dən hücuma keçməyi qərara alır. Bu məqsədlə o, fevralın 29-da qüvvələri-ni bu kəndə çəkir. Bu arada müridlərin Məhrağanı tərk edərək Düvək kən-dinə çəkilməsi, qaytaqların isə Dərbəndin 23 km. qərbində yerləşən azər-baycanlı kəndi olan Qimeydiyə çəkilməsi barədə xəbər alan Arqutinski, özünün qeyd etdiyi kimi, “bütün günü yağan qarın yolları keçilməz hala gətirməsi səbəbindən yeni məlumatlar alınana kimi Muqatır kəndində gözləməyi qərara alır”.

Martın 1-ə keçən gecə Düvək və Qimeydi kəndində mövqe tutmuş müridlərin Tərəkəmə istiqamətində hərəkət etməsi barədə məlumat alan knyaz Arqutinski knyaz Varşavsk alayının 5-ci qrenader və 13-cü muş-ketyor rotalarını, 7-ci gürcü xətti batalyonunun 1 rotasını 2 top və 30 ka-zakla Lukar kəndində qoyaraq dərhal səhəri gün Minqrel yeger alayının 1-ci və 4-cü batalyonları, 5 dağ topu, Kürə milisi, Quba hərbi dəstəsindən ibarət qüvvəni polkovnik Forstenin başçılığı altında Muqatır kəndindən Qimeydi kəndinə göndərir. Özü isə qalan qüvvələrlə Muqatır və Lukar kəndlərindən Qimeydi kəndinə doğru hərəkətə başlayır [5, 818].

Knyaz Arqutinski ilk olaraq Tərəkəməni azad etməyi planlaşdırmışdı. Onun yazdığına görə rus hissələrinin Qimeydiyə yaxınlaşması ilə oradakı müridlər Macalisə (Dağıstanın Qaytaq rayonunda kənd – M.Ə.) çəkilir. Lakin buna baxmayaraq Tərəkəməyə doğru hərəkətini davam etdirən Ar-qutinski bura çatdıqdan sonra vaxt itirmədən Düvəkə getməyi və qəfil hücumla Tabasarandakı və Qaytaqdakı həyəcanları yatırmağı düşünürdü. Bu məqsədlə o, tabeliyində olan qüvvələrlə martın 3-də Darvaxdan Xan Məmmədqala kəndinə hərəkətə başlayır. Burada yükün bir hissəsini bura-xan Arqutinski knyaz Varşavsk alayının 3-cü qrenader və 7-ci muşketyor rotaları, 2 top, 2 dağ topu ilə martın 4-ü səhər tezdən 3 cərgə ilə Düvəkə doğru hərəkətə başlayır. Rus mənbələrinin verdiyi məlumata görə təxmi-nən 5-7 minlik üsyançı dəstənin toplaşdığı Düvək yaxınlığında tərəflər arasında baş vermiş döyüş nəticəsində müridlər geri oturdulur. Nəticədə


63

həmin gün axşama doğru Düvək kəndi ruslar tərəfindən alınır. Yeri gəl-mişkən qeyd edək ki, bu döyüşdə Quba milisinin rəisi qərargah rotmistri Bakıxanov da iştirak edirdi [5, 819-820]. Bu döyüş barədə məlumat verən general-mayor M. Arqutinski-Dolqorukov general Neydqarta 1844-cü il 6 mart tarixli raportunda yazırdı: “Bu ayın martın 4-də Samur dəstəsinin hissələri günorta 1-də qaytaqları və Düvəkin qarşısına toplaşmış çoxsaylı azad tabasaranlıları əzdi və bunun ardınca da bu sonuncu kəndi hücumla aldı, hansını ki, mən bir çox səbəblərə görə cəzalandırmalı idim. Buna görə də kəndi yandırıb həmin günü Başdaşa çəkildim... Mən əminəm ki, Düvəkin məhv edilməsinin bu diyardakı işlərimizə müsbət təsiri olacaq” [2, 454].

Tərəkəmə məntəqəsindəki silahlı çıxışların nisbətən səngiməsinə bax-mayaraq, bütövlükdə Dərbənd bölgəsində həyəcanlı vəziyyət qalmaqda davam edirdi. Samur dəstəsinin komandiri general-mayor Arqutinskinin 1844-cü ilin mayın əvvəllərinə dair məlumatından bəlli olur ki, Hacı Mu-rad və Kibit Mahamanın başçılıq etdiyi böyük mürid dəstəsi rusların Dər-bəndlə əlaqəsini kəsmək və Aşağı Tərəkəməyə yürüş etmək məqsədilə Serqoqala rayonunda dargin kəndi olan Uraxi kəndini tutmuşdu. Ona görə də Şimali və Dağlıq Dağıstandakı rus ordularının komandanı general A.N. fon Liders polkovnik N.İ. Yevdokimova rəqibin qüvvələri haqqında məlu-mat toplamağı, Hacı Murad və Kibit Mahamanın diqqətini Dərbənd istiqa-mətindən yayındırmaq məqsədilə diversiyalar təşkil etməyi əmr edir. Bu əmrə uyğun olaraq polkovnik Yevdokimovun Kodorda toplaşan dağlılara qarşı hərəkət etdiyi və onları geri oturtduğu bildirilir [25, 828-829].

Mənbələrdə qeyd olunur ki, 1844-cü ilin yazında Dərbəndlə Temir-xan Şura arasında əlaqənin kəsilməsi səbəbindən Cənubi Qafqaz vilayətlə-rindən Temir-xan Şuraya hərbi ləvazimatın daşınması yubadılmışdı ki, bu da hərbi əməliyyatların aparılmasına mənfi təsir göstərmişdi [24, 832]. Bu zaman Dərbənd, Qaytaq, Tabasaran bölgələrində baş vermiş üsyanlar Da-ğıstandakı çar ordularının fəaliyyətini iflic halına salmış, Dərbənd, Temir-xan Şura və Qızlardakı rus hissələri arasında rabitənin kəsilməsinə səbəb olmuşdu [4, 17]. Müridizmin bu bölgələrə də yayılması üçün sonrakı illər-də edilən cəhdlər istənilən nəticəni vermir. Belə ki, Qaytaq və Tabasaran əhalisini həyəcanlara qaldırmaq məqsədilə Ömər və Hacı Muradın başçılı-ğı ilə bu bölgəyə göndərilmiş dəstələr müvəffəqiyyətsizliyə uğrayır.


64

1843-1844-cü illərdə Dərbənd bölgəsinin və Tabasaranın Azərbaycan türklərinin – tərəkəmələrin yaşadığı kəndlərini əhatə etmiş və bizim tərəfi-mizdən Tərəkəmə üsyanı kimi səciyyələndirilmiş silahlı çıxış Qafqaz xalq-larının rus müstəmləkəçiliyi əleyhinə azadlıq savaşının şanlı səhifələrindən birini təşkil edir. Azadlıq mücahidlərinin bu çıxış gedişində uğur qa-zanacaqları təqdirdə üsyan dalğasının sürətlə Cənubi Qafqaza, ilk növbədə də Azərbaycana yayılacağını ehtimal etmək çətin deyil. Ona görə də Tərə-kəmə məntəqəsinin həm Dərbəndin müdafiəsi, həm də azadlıq mübarizəsi-nin yeni areallara keçə biləcəyi baxımından strateji əhəmiyyətini gözəl anlayan rus ali komandanlığı bu bölgədə üsyan alovunun qısa bir zaman ərzində yatırılması üçün zəruri bütün tədbirləri görmüş, məqsədinə çatmaq üçün hətta radikal addımlara – bütöv kəndlərin yandırılmasına və sakinləri-nin didərgin salınmasına belə getmişdi. Tərəkəmə üsyanı, məğlubiyyətlə bitməsinə baxmayaraq, Ümumqafqaz azadlıq mücadiləsində azərbaycanlı-ların fəal iştirakını bariz şəkildə təsdiqləyən ən əhəmiyyətli faktdır.

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT

1. Богуславский Л.А. История Апшеронского полка. 1700-1892. Т. 1, Спб., 1892 2. Движение горцев Северо-Восточного Кавказа 20 –50-х годов XIX в. Махачкала,

1959 3. Дегоев В.В. Имам Шамиль: пророк, властитель, воин. Москва, «Русская

панорама», 2001 4. Идрисов М.М. Влияние движения горцев Дагестана и Чечни в 20-50-х годах

XIX века и развитие антиколониальной и антифеодальной борьбы на Кавказе. АКД. Махачкала, 1993

5. Извлечение из рапорта кн. Аргутинского ген. Нейдгардту, от 18 марта 1844 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 818-820

6. Письмо кн. Аргутинского ген. Нейдгардту, от 27 ноября 1843 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 789-790

7. Письмо кн. Чернышева ген. Головину, от 4 июня 1842 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 385-386

8. Предписание ген. Головина ген. Граббе, от 16 апреля 1842 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 377-380

9. Рапорт ген. Головина гр. Чернышеву, от 15 февраля 1841 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 343-344

10. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 24 октября 1843 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 780-781

11. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 14 ноября 1843 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 785-786


65


13. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 21 ноября 1843 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 788


15. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 6 декабря 1843 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 792-793

16. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 16 декабря 1843 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 794-795

17. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 3 января 1844 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 797-798



20. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 3 февраля 1844 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 807-808

21. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 10 февраля 1844 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 808



24. Рапорт ген. Нейдгардта кн. Чернышеву, от 15 мая 1844 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 830-832

25. Рапорт ген.-от-инф. Лидерса ген. Нейдгардту, от 11 мая 1844 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 828-830

26. Рапорт кн. Аргутинского ген. Нейдгардту, от 16 ноября 1843 г., АКАК, т. IX. Тифлис, 1883, стр. 786

27. Хроника Мухаммеда ал-Карахи о дагестанских войнах в период Шамиля. М., АН СССР, 1941

ТЕРЕКЕМЕНСКОЕ ВОССТАНИЕ В 1843-1844 ГГ.

РЕЗЮМЕ

В ходе освободительного движения горцев под предводительством Имама

Шамиля город Дербент и окрестности неоднократно становился ареной боевых действий. Вспыхнувшее в 1843-1844-х годах так называемое Терекеменское вос-стание является кульминацией как освободительного движения в районе Дербен-


66

та и Табасарана, так и с точки зрения вовлеченности Азербайджанских тюрков в Общекавказскую антиколониальную борьбу. В представленной статье на основе сведений как Актов Кавказской Археографической Комиссии, так и соответ-ствующей литературы впервые в Азербайджанской историографии делается по-пытка исследовать основные моменты Терекеменского восстания. Нами указано, что вследствие восстания было нарушено снабжение необходимым военным снаряжением русских войск, расквартированных в Дагестане, что отрицательно повлияло на ход боевых действий против Имама Шамиля. Мы заключили, что в случае успешного исхода Терекеменского восстания антиколониальная война могла бы перекинуться на новые территории, охватив Северный Азербайджан. Вот почему русское командование предприняло самые энергичные меры для его подавления.

TEREKEME'S UPRISING IN 1843-1844 YEARS

SUMMARY

During the liberation movement of the mountaineers under the leadership of

Imam Shamil Derbent city and surroundings has frequently been the scene of fighting. Erupted in 1843-1844 years of the so-called Terekeme's uprising is the culmination of a liberation movement in the area of Derbent and Tabasaran, and from the point of view of involvement of Azerbaijani Turks in Caucasus anti-colonial struggle. In the present article on the basis of information as the Acts Caucasian Archaeological Commission, and relevant literature for the first time an attempt is made to explore the Azerbaijan historiography highlights Terekeme's uprising. We have stated that as a result of the uprising was disrupted supply of essential military equipment of the Russian troops stationed in Dagestan, which has a negative impact on the course of military operations against the Imam Shamil. We concluded that in the event of a successful outcome of Terekeme's uprising anti-colonial war could spread to new areas, covering Northern Azerbaijan. That is why the Russian command took the most energetic measures to suppress it.


67

Ema HƏSƏNOVA *

“OSMANLI TÜRKİYƏSİNDƏ ERMƏNİLƏR” Açar sözlər: ermənilər, Türkiyə, ticarət, Milli Məclis, Braun, Mayevski. Ключевые слова: армянин, Турция, торговля, МиллиМеджлис, Браун, Мауевски Key words: Armenians, Turkey, trade, National Assembly, Braun, Mayevski

Ermənilərə din, vicdan və siyasi hüriyyət, həmçinin vətəndaşlıq haqla-rı həm türklər, həm də imperatorluğun təbəəsi olan digər irq və dindən olan Osmanlı vətəndaşları ilə eyni dərəcədə verilmiş və onlar tarixin heç bir dövründə hər hansı bir irq və ya dinin heç bir ölkədə görmədiyi haqqı və azadlığı Osmanlı imperiyasında tapmış və yaşamışlar. Onlar müsəlman ölkənin qeyri-müsəlman vətəndaşları kimi yaşamış və Osmanlı dövlətinin öz vətəndaşlarına verdiyi bütün hüquq və azadlıqlar onlara da təmin olun-muşdur. Türklərlə aralarındakı yeganə fərq hərbi xidmətdən azad olmaları olmuşdur. Osmanlı dövlətində həmçinin etnik və dini baxımdan ticarət hə-yatına mane olacaq hər hansı qanun yox idi. Ermənilər müsəlmanlarla ey-ni hüquqa malik olmuşlar. Bu səbəbdən Osmanlı ticarətində ermənilər ki-fayət qədər nüfuz qazanmışdılar. Hər cür var-dövlət və əmin-amanlıq içə-risində yaşadıqları imperatorluğun qorunması uğrunda türklər qan tökər-kən, digər Osmanlı vətəndaşları sərvət qazanmağa çalışmışdılar. Erməni-lər həmişə Osmanlı dövlətinin istənilən nöqtəsində ən zəngin və imkanlı xalqlardan biri kimi yaşamışlar.

Hətta XVII-XVIII əsrlərdə Osmanlı tacirləri içərisində ermənilər mü-hüm yer tuturdular. Hələ əsrlər əvvəl ermənilər digər azlıqlar kimi Osman-lıda dini hüriyyətə də malik idilər. XIX əsrin ortalarında ingilis səfirliyinin katibi vəzifəsində çalışmış O. Urguhart yazırdı: “Türkiyənin ən zəngin və ticarəti sevən milləti ermənilərdilər.” O, eyni zamanda hətta sultanların da onlara yaxşı nəzərlə baxdıqlarını qeyd edirdi. Aparılan araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, 1718-1752-ci illər ərzində 24 sədrəzəm arasında bir rum, bir yəhudi sərrafdan başqa digərləri tamamilə ermənilər olmuşlar.

Əgər biz müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışmış və aşağıda adları qeyd olunan ermənilərin soyadlarına fikir versək, Türkiyə ermənilərinin türklü- * Ema HƏSƏNOVA - ADPU-nun sabiq doktorantı.


68

yü nə dərəcədə mənimsəmiş olduqlarını görə bilərik. Hətta bir çoxları türk adları, bəziləri də erməniləşdirilmiş türk adları idi: Həllacyan, Güyümçi-yan, Maqsudyan, Yazıçıyan, Balaryan, Şahinyan, Boyaçiyan, Səfəryan, Rəisyan, Xanlıyan, Kösəyən, Atamyan və sairə yüzlərlə erməni adları. M.Səid Koçaş “ Tarixdə ermənilər və türk-erməni münasibətləri“ adlı əsə-rində haqlı olaraq qeyd edirdi ki, Osmanlı dövləti içərisində hər sahədə xidmət etmiş, müxtəlif vəzifələrə yüksəlmiş və böyük uğurlar qazanmış ermənilər o qədər çoxdur ki, bunlar haqqında müfəssəl məlumat vermək üçün bir neçə cildlik əsər yazmaq lazım gələrdi. Adlarının hamısını çək-mək mümkun olmadığından sadəcə bir misal göstərə bilərik ki, gömrük-xana müdiri işləmiş bir ermənin yanında bəzi əsərlərdə sadəcə 20 min er-mənin işlədiyi bildirilir.

Osmanlı tarixində ermənilərdən 29 paşa, 22 bakan, 33 millət vəkili, 7 səfir, 11 baş konsul və konsul, 11 universitet mühazirəçisi və 41 yüksək rütbəli məmur var idi.

Türk musiqisini icra edən bəstəkarlar arasında türklərlə bərabər kifa-yət qədər erməni bəstəkarlar da var idi. Hətta bir çoxları erməni musiqişü-nasları kimi türkcə musiqi səsləndirmişdilər.

Osmanlı tibb xidmətində də bir çox erməni əsillli şəxslər var idi. Hətta onların içində saray həkimliyi edənlər də var idi.

Demək olar ki, Osmanlıda bütün sahələrdə ermənilərin fəaliyyətini görmək mümkün idi.

Osmanlı höküməti ermənilərə öz məktəblərini açmalarına hər hansı əngəl törətməmiş, hətta yardım etmişdilər. 1866-cı ildə İstanbulda 32 oğ-lan, 14 qız olmaqla, 46 erməni məktəbi var idi.. Bu tarixdə İstanbuldakı oğlan mıəktəbində 4700, qız məktəbində isə 1472 şagird var idi. Müəllim-lərinn sayı isə 142 idi. (9, s. 17)

Qərb tədqiqatçılarının özləri dəfələrlə yazıb dünya ictimaiyyətinə çat-dırıblar ki, Osmanlı imperiyasında yaşayan xalqlar, o cümlədən xristianlar eyni imtiyaza malik olmuşlar. Alman tədqiqatçısı Braun təsdiq edirdi ki, Osmanlı dövlətinin imperiyada yaşayan qeyri-müsəlmanlara qarşı siyasəti müsəlman qanunları ilə büsbütün ahəngdardır və onlar bütün millətlərə mehriban münasibət bəsləyirlər. Türklər heçbir zaman başqa millətləri sı-xışdırmayıblar. “Sıxışdırmaq” fikri kökündən səhvdir və türklərə qarşı ədalətsizcəsinə, fitnəkarcasına uydurulmuşdur. Buna misal olaraq qeyd


69

edə bilərik ki, Napaleon Bonapart Akkakı məglubiyyətdən sonra Osmanlı imperatorluğundakı katolik erməniləri idarəçiliyə qarşı qaldırmağı və hər cür intiqam almağı düşünürdü, bunun mümkünlüyü barədə İstanbuldakı səfir Sebaistindən soruşanda, səfir cavab vermiş; “Ermənilər həyatların-dan o qədər məmnundurlar kı, buna imkan yoxdur”

Türk mətbuatında Osmanlıdan bu günə kimi bir çox aylıq, illik, həf-təlik qəzetlər nəşr edilmişdir. Sadəcə 1850-90-ci illər ərzində İstanbulda ermənilər tərəfindən sıxışdırılan 100-ə qədər mətbu orqanı var idi. Bunla-rın 54-ü qismən və ya tamamilə erməni əlifbası ilə yazılmışdır. 1861-ci ildə Qalatasaray liseyində hüquq bölməsində təhsil alan 52 gəncdən 45-i erməni idi. Oradakı tibb məktəbində təhsil alanların isə hamısı erməni idi. XIX əsrin əvvəllərində təkcə İstanbulda 150 min erməni yaşayırdı. 1863-cü ildə Erməni Milli Məclisi fəaliyyətə başlamışdır.

Məlumdur ki, erməniləri yoldan çıxaran xaricdən yönələn təbliğat və dəstəklərlə yanaşı daxildəki siyasət həvəskarları, mənfəət düşkünləri, ko-mitələr, cəmiyyətlər halında birləşmiş təhdidçi terrorçular olmuşlar. Ermə-nilər Osmanlı Türkiyəsində çox rahat yaşayırdılar. Hətta 1857-1860-cı il-lərdə islahat fərmanı əsasında hazırlanan “Nizamnameyi Milləti Erməni-yan- Erməni Millətinin Nizamnaməsi” ermənilər üçün onsuz da mövcud olan bir çox imkanlara əlavə yeni və ədalətli hüquqlar vermişdir.

1859-cu ildə Osmanlı imperiyasında erməni dilində ilk qəzet çıxmış-dır. Sonra bunlar sürətlə çoxalmağa başladı. Beləki, 1856-ci il “fevral is-lahatları”na dair sultanın fərmanı buna şərait yaratdı. İzmir və Vanda müxtəlif erməni dərgiləri işıq üzü gördü. Hökümət tərəfindəən heç bir təz-yiqə məruzqalmayan mətbuat orqanları siyasət, tarix, ədəbiyyat və sənət mövzularında fikirlərini istədikləri kimi ifadə edirdilər. Erməni təbliğatı güclənirdi. Xüsusilə də haqqında danışılacaq Berlin konqresinin 61-ci maddəsindən sonra erməni üsyanlarına başlandı.1898-ci ildə Doğu Ana-dolunu gəzən amerikalı qəzetçi George H. Hepvort ermənilərin bu sözlə-rini eşidib qələmə almışdı: "Ah!... Biz öncələrdə çox xoşbəxt bir xalq idik. Vergilərimizi ödər, işimizlə, gücümüzlə ilgilənir, hüzur və rifah içərisində yaşardıq... Fəqət Berlin Anlaşması, İngiltərənin işi qarışdırması bizi pis günlərə qoydu, əgər Avropa bizi öz halımıza buraxsaydı, yaxşı bir gələcə-yə sahib ola bilərdik. Fəqət xalq olaraq pis günə düşdüyümüz görünür, za-vallı ermənilər... Avropalılar bizi türklərə qarşı pis rəftara təhrik etdilər!...


70

Yazıqlar olsun, məmləkətimiz xarab oldu. Hətta göründüyü kimi həmişə ermənilərin mənafeyini müdafiə edən xarici müəliflərin bəziləri belə türklərin ermənilərə olan xoş münasibətini etiraf edirdilər. Belələrindən biri də, “ Nyu-YorkHerald “ qəzetinin müxbiri Sidney Uetmenin “Turkish memories 1914” adlı əsəridir.

Həmin əsərdən müəllif bir yəhudinin dediklərini yazırdı:“Əgər bu hə-rəkətlərin birisi Rusiyada olsaydı, bir tək erməni sağ qalmazdı(burada ko-mitəçi, inqilaçı, terrorist ermənilər və onların törətdiyi cinayətlər nəzərdə tutulur). Rusiyada ermənilər əsgərliyə göndərilir, məmləkətlərindən çox uzaqlarda hərbi xidmətdə olurlar. Məktubları senzuradan keçirilir. Türki-yədə isə xoşbəxt həyat sürürlər. Dövlətlənirlər, əsgərliyə getmirlər. Mək-təbləri sərbəstdir. Milli tarixlərini öyrənirlər. Düşmənçilik təlqin edirlər.

Xülasə, Avropanın yarısı qədər ərazidə yayılmış bir milyonluq erməni xalqının bir millət halında toplanmasına imkan varmı? Türkiyədəki xarici konsulluqların ətrafındakılar ermənilərdirlər. Onlar nə desələr konsullar öz elçiliklərinə onu da yazırlar. Bu konsullar Rusiyada, Almaniyada ol-saydılar, elçilərinə belə şeylər yazardılarmı, Burada yaza bilmələrinin sə-bəbi xristian konsulluqlarının olduqları üçündür. Erməni komitəçiləri sakit fermer, sənətkar və hambalları qızışdırırdılar. Türklərin xristianlığa aqres-siv münasibət göstərmələrindən bəhs edirdilər. Halbuki Trabzondan Ərzu-ruma qədər yollar, qəsəbələr monastrlarla, xristian məbədləri ilə doludur. Erməni məktəbləri, kilsələri Rusiyadan qat-qat artıq sərbəstdirlər.”

Rusiyanın Vandakı konsulu Mayevski də qeyd edirdi ki, “ Erməni ko-mitəçilərinin girmədiyi yerlərdə ermənilər sakitdirlər.” (10, s. 75)

Osmanlı sultanları o qədər ədalətli idilər ki, ermənilər məktəblərdə Osmanlı gerbinin yerinə öz inqilabçı partiyalarının yazılarını asır, türklərə qarşı şiddət təbliğ edilir, erməni gənclər arasında türklərə qarşı nifrət oya-dan şerlər oxuyur, kilsə və ya məktəbləri silah-sursat anbarına çevirirdilər. Osmanlı dövləti isə bütün bunları nəsihət və bağışlanma yolu ilə həll edir-di. Bütün bunlar ermənilərin biraz da əl-qol açmalarına şərait yaradırdı.

Ermənilərin Türkiyədə yaxşı yaşamalarını nəinki erməni müəllifləri, xarici müəlliflər də etiraf edirdilər. Belə ki, erməni tarixçisi Leo bildirirdi ki, etiraf etmək lazımdır ki, Türkiyədə yaşayan xalqlar arasında ən yaxşı yaşayan ermənilərdir. Çar Rusiyasının müşaviri Qryaznov yazırdı ki, yal-nız ermənilər ən yaxşı torpaqları əkir, yalnız onlar sənaye və ticarətdə xü-süsi mövqe tuturdular.


71

Fransa səfiri Kambon qeyd edirdi ki, ermənilərin əsas kütləsi inqilaba rəğbət bəsləmir və ancaq Türkiyə ermənilərinin tək-tək kiçik dəstələri təd-riclə öz başçılarının hədələrinə və terroruna davam gətirə bilməyərək və bir qismi isə iradələrinin əksinə olaraq, mübarizəyə qoşulurlar. Yenə də Kambon yazırdı ki, Türkiyə qaçqınları açıqcasına etiraf edirdilər ki, Rusi-yaya türklərin əlindən yox, əksinə, öz terrorçularının əlindən qaçıb gəlib-lər. ( 11, s. 78)

Mayevski öz qeydlərində bildirirdi ki, cəsarətlə demək olar ki, Türki-yədəki erməni kəndləri həmişə ərzaqla bolluca təmin edilmişlər və onların dolanacağı maddi baxımdan heç olmasa Rusiyanın orta zolağında yaşayan kəndlilərin dolanacağından yüksək olmuşdur.

Sadaladığımız müəlliflərin dediklərindən ermənilərin Osmanlı imperi-yasında necə yaşadıqlarını görmək mümkün olur.


1. Bilal Şimşir “Documents Diplomatiques Ottomans, Affairs Armeniennes” Volume I (1886-1893) Ankara 1993, Volume II (1894-95) Ankara 1995, Volume III (1895-1896) Ankara 1999, Volume IV Ankara (1896-1900)

2. EsatUras “Tarihteermenilerveermenimeseli” Istanbul 1987, Belgeyayınları (Dün-bügün-yarın) səh. 798

3. “Qafqazda eməni məsələsi” Rusiya arxiv sənədləri və nəşrləri üzrə. Üç cilddə.Birinci cild 1724-1904, Bakı 2010, Elm nəşriyyatı, səh. 716

4. Kamran Gurun “ The Armenian file, the myth of innocence exposed” Türkiyə bankası yayınları, 2007, səh. 412

5. Kərimova S. M. “Çarizmin Azərbaycanın işğalında və müstəmləkəçilik siyasətində erməni siyasətbazlarının rolu” Bakı, Azərnəşr, 1995, 191 s.

6. Köçərli T. “Qarabağ: yalan və həqiqət“ Bakı, Əbilov Zeynalov və oğulları, 1998, 244 s. 7. Musa Qasımlı “Erməni məsələsi”ndən “erməni soyqırımı” na : gerçək tarix axtarı-

şında (1724-1920),Bakı 2014, Mütərcim, səh. 462. 8. Sevinc Seyidova ”Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü və Ermənistan-Azər-

baycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində beynəlxalq təşkilatların mövqeyi”, Bakı, ADPU nəşriyyatı, 411 s.

9. Seyit Sertçelik “Rus ve ermeni kaynakları işığında ermeni sorunun ortaya çıkış sü-reci (1678-1914). Ankara, 2009, 357 s.

10. M. Sədi Koçaş “ Tarixdə ermənilər və türk-erməni münasibətləri” Bakı, “Azərbay-can ensklopediyası” nəşriyyat-poliqrafiya birliyi, 1998, 158 s.

11. V. L. Veliçko “Qafqaz” Rus işi və tayfalararası məsələlər, Bakı 1995, “Azərbay-can” nəşriyyatı, səh. 189


72

12. Yusif Qazıyev “ Erməni məsələsi yalanlar və gerçəklər “ Bakı, Qafqaz Universiteti, Qafqaz Araşdırmaları İnsitutu nəşriyyatı. “Nurlar” nəşriyyat- poliqrafiya mərkəzi 2009, 344 s.

“OSMANLI TÜRKİYƏSİNDƏ ERMƏNİLƏR”

XÜLASƏ

Məqalədə qeyd etdiyim faktlardan da aydın görünür ki, Osmanlı dövləti erməni-

lərə öz müsəlman vətəndaşları ilə bərabər bütün hüquq və azadlıqları təmin etmişdir. Onlar bütün sahələrdə layiqincə təmsil olunmuşlar, həm iqtisadi, həm siyasi, həm də ictimai həyatda yüksək vəzifələr tutmuşlar. Məqalədəki faktlar türk və xarici müəllif-lərin kitablarına istinadən verilmişdir. Məqalədə həmçinin Berlin anlaşmasından sonra qərb dövlətlərinin ermənilələrlə sövdələşməsi nəticəsində onların qərb dövlətlərinin əlində oyuncağa çevrilməsi də vurğulanır.

“АРМЯНЕ В ОСМАНСКОЙ ТУРЦИИ”

РЕЗЮМЕ

Из фактов в статье видно, что Османская империя предоставила армянам

все права и свободы вместе со своими мусульманами. Они были хорошо пред-ставлены во всех сферах и занимали высокие посты в экономической, полити-ческой и общественной жизни. Факты в статье основаны на книгах турецких и за-рубежных авторов. В статье также подчеркивается контролирование армян запад-ными государствами в результате их сделки с ними после Берлинского договора.

“ARMENIANS IN THE OTTOMAN TURKEY”

SUMMARY

It is clearly seen from the facts mentioned in the article that the Ottoman Empire

provided all rights and freedoms to the Armenians which it provided to its Muslim citizens. They were well represented in all areas;also they held high positions in econo-mic, political and public life. The facts in the article are based on the books of Turkish and foreign authors. In the article it is also emphasized the control of Armenians by Western states as a result of their deal with them after the Berlin agreement.


73

Nigar CAMALOVA *

BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ ERMƏNİLƏRİN OSMANLI İMPERİYASI ƏRAZİSİNDƏ DÖVLƏT

YARATMAQ CƏHDLƏRİ Açar sözlər: Soyqırım, erməni məsələsi, Türkiyə, Cənubi Qafqaz, dövlət. Ключевые слова: Геноцид, армянский вопрос, Турция, Южный Кавказ, государство Key words: Genocide, the Armenian issue, Turkey, South Caucasus, state

Tarixən Qərb dövlətlərinin, o cümlədən Rusiyanın xarici siyasətindəki ən başlıca problemlərdən biri güclü və ərazicə böyük Osmanlı imperiyası-nı parçalamaq olmuşdur (Bax: 12). Bu prosesi tədricən həyata keçirən Qərb dövlətləri nəhayət Birinci Dünya müharibəsinin sonunda öz məqsəd-lərinə tam nail oldular və Osmanlı imperiyası süqut etdi. Birinci Dünya müharibəsi gedişində Osmanlı imperiyasının düşdüyü mürəkkəb vəziyyət-dən istifadə edən və bu günədək türklərə qarşı öz düşmənçiliklərini qoru-yub saxlayan ermənilər oldu. Qərb dövlətlərinin yardımından istifadə edən ermənilər yaşadıqları Osmanlı torpaqlarında öz dövlətlərini yaratmaq üçün fəal mübarizəyə başladılar. Əslində bu mübarizə XVIII əsrdən başla-mışdı. Bu dövrdən etibarən ermənilər özlərinə dövlət yaratmaq üçün əsa-sən aşağıdakı istiqamətlərdə fəaliyyət göstərirdilər:

1. Erməni liderləri, xüsusilə Qriqorian kilsəsi Avropanın İngiltərə, Fransa, Almaniya, İtaliya və Rusiya kimi böyük dövlətlərinin və Amerika Birləşmiş Ştatlarının himayəsinə sığınaraq Anadolunun Şərqində özlərinə dövlət yaratmaq niyyətlərini israrla dilə gətirirdilər.

2. Erməni yazıçıları öz əsərlərində ermənilərin yaşadıqları Osmanlı ərazilərinin əsassız olaraq coğrafi baxımdan qədim erməni yurdu olduğu-nu iddia edirdilər. Bununla da ermənilər gələcəkdə yaradılacaq dövlətə iq-tisadi zəmin hazırlayırdılar.

3. Xaricdə təhsil alaraq yaşadıqları Osmanlı ərazilərinə geri qayıdan erməni gənclər əhali arasında təbliğat apararaq millətçilik ideyaları yayır, bir sıra hüquq və azadlıqlar tələb edirdilər. * Nigar CAMALOVA - kiçik elmi işçi.


74

4. Erməni millətçiləri terrorçu partiyalar və təşkilatlar quraraq erməni əhalisini də siyasi proseslərə cəlb edirdilər. Hər bir təşkilat və partiya öz proqramlarında dövlət yaratmaq niyyətində olduğunu açıqca bəyan edirdilər.

5. Yaşadıqları Osmanlı torpaqlarında yerli türk əhalisi ilə müqayisədə azlıqda qalan ermənilər terror və soyqırımlar təşkil etməklə demoqrafik vəziyyəti öz xeyirlərinə dəyişmək, beləcə dövlət quruculuğu yolunda əsas əngəli aşmaq niyyətində idilər.

6. Dünyada siyasi proseslərin dəyişkənliyindən, yaşadıqları bölgədəki zaman-zaman ortaya çıxan anarxiyadan məharətlə istifadə edən ermənilər Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyanlar qaldıraraq özlərinə dövlət yaratma-ğa cəhd göstərirdilər.

XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvəllərindən Avropanın İngiltərə, Fransa, Rusiya kimi böyük dövlətləri Osmanlı imperiyasının ərazisini ələ keçirmək üçün fəal mübarizəyə başlayırlar. Bu mübarizədə qalib gəlmək üçün Avropa dövlətləri Osmanlı ərazisində yaşayan xristianlardan, xüsusi-lə də ermənilərdən istifadə etməyi qərara aldılar. Bu əlverişli şəraitdən istifadə edən erməni “din xadimləri”, varlıları Səfəvi və Osmanlı torpaqla-rı hesabına özlərinə dövlət yaratmaq məqsədilə müxtəlif layihələr və plan-lar hazırlayıb Avropa dövlətlərinə müraciət etdilər. Bununla da ermənilə-rin uydurma tarixi haqqında həqiqəti əks etdirməyən məlumatların və fi-kirlərin xarici mənbələrə ayaq açması mümkün oldu. (15, s.40-41)

XIX əsrdən etibarən erməni yazıçıları Şərqi Anadoludakı dağların qə-dim erməni yurdu olduğunu iddia etməyə başladılar.

Mahmudov Yaqub “Real tarix və "Böyük Ermənistan" uydurması” ki-tabında yazır: Antik müəlliflərin Anadolunun şərqindəki dağlıq əraziyə tətbiq etdiyi bütün ümumiləşdirici coğrafi terminlər ("Gümüş dağlar", Tabra (Tibar), Tavr) XIX əsrədək elmi ədəbiyyatda doğru-düzgün işlən-məkdə davam edirdi. Lakin XIX əsrdə vəziyyət dəyişməyə başladı. Məsə-lən, 1843-cü ildə baş vermiş zəlzələnin nəticələrinin geoloji tədqiqi ilə əlaqədar Ağrıdağ bölgəsinə səfər edən M.Vaqner "Ermənistanın dağları" (almanca Hochland Armenien) ifadəsini işlədir. K.Ritterin 1874-cü ildə Rus dilinə tərcümə olunmuş əsərində həm "Tavr silsiləsi" ("Tavrskiy step"), həm də "Ermənistan yüksəklikləri" ("Vozvışennosti Armenii") ifa-dəsi paralel işlənir. H.Linçin 1910-cu ildə rus dilinə tərcümə olunmuş əsə-rinin birinci cildində Ermənistanın landşaftının üç formada verilməsi faktı


75

rusdilli ədəbiyyatda tədricən bölgəni erməni etnosunun adına bağlamaq üçün edilən cəhdlərdən xəbər verir. Sonrakı dövrlərin rusdilli elmi ədəbiy-yatında "Armyanskoe naqorye" ifadəsi artıq, "vətəndaşlıq hüququ" qaza-nır... Birinci Dünya müharibəsindən (1914-1918) sonra bu coğrafi ərazi və hətta onunla həmsərhəd ərazilər öncə rusdilli dövrü mətbuatda, tədricən də Qərbi Avropanın elmi ədəbiyyatında "Armyanskoe naqorye" (Arme-nischen Hochlands, Armenian upland, Armenien plateau) adı altında ic-timai-siyasi şüura təlqin olunmağa başladı. (14, s.74-78)

XIX əsrin birinci yarısında Qərb dövlətləri erməni iddialarına çox da əhəmiyyət vermirdilər. Çünki onlar Osmanlı torpaqlarını bölüşdürməyə imperiyanın əsasən Qərbə daha yaxın sərhədlərdən başlamaq istəyirdilər. Əsasən Balkan ölkələrini azadlığa çıxarmağa çalışan Qərb dövlətləri Şərqi Anadoluda yaşayan ermənilərin “məsələ”sini ikinci plana atmışdılar. Lakin ermənilər israrla dövlət yaratmaq niyyətində idilər. Şərqi Anadolu-da fəaliyyətə başlayan Avropa, xüsusən fransa missionerləri “erməni mə-sələsi”nin ayaq tutub yeriməsinə fəal köməklik göstərdilər.

Kamuran Gürün bu məsələni Edvin Bliss və Henri Tozerin dili ilə belə şərh edir: “Onlar deyirlər ki, missionerlərin fəaliyyəti erməni üsyanlarına təkan verməsə də zəmin hazırlanmasında böyük rol oynadı.” (22, s.105)

Erməni kilsəsi XIX əsrdə “erməni məsələsi”nin həllində böyük rola malik idi. Erməni patriarxları öz fəaliyyətlərində erməni dövləti yaratmaq və əhali arasında təbliğat aparmaq niyyətlərini gizlətmirdilər. “Erməni patriarxı Makırtıç Xrimyan monastrda yaratdığı mətbəəsində 1857-ci il-dən “Van Qartalı” və “Muş qartalı” adlı qəzetlər nəşr etdirməyə başlamış-dı. Qəzetlərin məqsədi ermənilərin müstəqilliyi idi.” (22, s.109)

Erməni patriarxı Nerses 1878-ci ildə İstanbulda İngiltərənin səfiri ilə görüşmüşdür: "Bir il əvvəl bizim Osmanlı idarəçiliyindən heç bir şikayəti-miz yox idi, ancaq indi vəziyyət dəyişib, Şərqdə müstəqil Ermənistan döv-ləti istəyirik. Əgər siz köməklik göstərməsəniz, bunu həyata keçirmək üçün Rusiyaya müraciət edəcəyik". «Siz hansı əraziləri nəzərdə tutursu-nuz?" sualına patriarx cavab vermişdir: "Van, Sivas, Diyarbəkir və Kiliki-ya". Səfir demişdir: "Ancaq bu yerlərdə ermənilər çoxluq təşkil etmirlər." “Bunu bilirik, amma Rusiya Şərqdə torpaqları zəbt edir, Rusiya ilə Os-manlı imperatorluğu arasında qüvvələr balansı dəyişir. Biz gələcəyimizi düşünməliyik" - deyə patriarx cavab vermişdir" (11, s.33-34)


76

Beləliklə, İngiltərə Berlin konqresində müqavilənin (San-stefano) 16-cı maddəsini 61-ci maddə ilə əvəz etdi. Bu maddəyə görə türk hökuməti Erməni vilayətlərində islahatlar keçirməli, lakin islahatlara təkcə Rusiya deyil, Berlin konqresinə qatılan 6 böyük dövlətin hamısı nəzarət etməli idi. (19, s.25-26)

Berlin razılaşmasının 61-ci maddəsi qəbul edildikdən sonra ermənilər dövlət yaratmaq yolunda ilk böyük uğurlarını qazanmış oldular. Bundan sonra ermənilər təşkilatlar yaratmağa başladılar. Bu qurumların əsas məqsədi müstəqil erməni dövlətini yaratmaq idi. Bir müddət sonra erməni terrorçu təşkilatları sayca çox olan yerli müsəlman-türk xalqına qarşı soyqırımlar təşkil etməyə başladılar.

1885-cı ildə yaradılmış “Armenakan” partiyası məqsədinin erməni dövlətinin yaradılmasına imkan verəcək inqilab olduğunu öz proqramında bəyan edirdi. (5, s.55)

1887-ci ildə Cenevrədə marksist ermənilər tərəfindən qurulan “Hnçaq” və 1890-cı ilin yazında Tiflisdə yaradılan Erməni İnqilab Federa-siyası (“Daşnaksütyun”) partiyalarının fəaliyyət istiqaməti Anadoludakı ermənilərə siyasi və milli müstəqilliyini qazandırmaq və hədəfə nail olmaq üçün təbliğat, təhrik, teror, təşkilatlanmış fəhlə və kəndli hərə-katları üsullarından istifadə etmək idi. (20, s. 11)

“Daşnaksütyun” və “Hnçaq” partiyaları yaradıldıqdan sonra erməni qriqoryan kilsəsinin mənəvi və intellektual liderlik funksiyası bu partiya-lara keçir. Çünki partiyalar kilsənin əmlakını və pulunu mənimsəyərək öz maraqlarına uyğun istifadə edirdilər. Beləliklə, erməni kilsəsi ideoloji funksiyanı itirərək siyasi funksiya qazanır. (25, с.221)

“Daşnaksütyun” partiyası ermənilərə dövlət yaratmaq işində fəal rol oy-nayırdı. Bu partiyanın əsas mübarizə üsulu terror idi. Mehriban Əliyeva öz məqaləsində erməni müəllif K.S.Papazyana istinadən belə qeyd edir: “Daş-naksütyun partiyasının terrorçuluq fəaliyyətini italyan mafiası və quldurları ilə müqayisə etmək olar. Erməni cəmiyyəti bu partiyaya lənət oxuyur.” (24 )

Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Osmanlı imperiyasını parçala-maq barədə razılığa gələn Qərb bu dəfə artıq Türkiyənin qalan kiçik ərazi-sini də qoparmaq və dövləti zəiflətmək üçün erməni amilini qabartmaq haqda daha çox düşünməyə başladı. Ermənilərin daha da fəallaşması elə bu dövrə (Birinci Dünya müharibəsi illəri) təsadüf edir.


77

Müharibə başlamamışdan əvvəl Osmanlı hökuməti ermənilərin tərəf seçməsini istədilər. Türklər bilirdilər ki, ermənilər fürsət gözləyəcəklər ki, ruslarla müharibədən öz məqsədlərinə çatmaq üçün istifadə etsinlər. Xəlil Paşanın yavəri yüzbaşı (yüzbaşı: kapitan) Səlahəddin xatirəsində bu möv-zuda aşağıdakıları qeyd edir: "Xəlil Paşanın mənə anlatdığına görə 4 av-qust 1914-cü ildə Osmanlı dövləti böyük səfərbərlik elan edincə, o tarix-də Məclisi-Məbusan sədri Menteşe məbusu Xəlil bəyin sədrliyində İstan-bul Mərkəz komandanı minbaşı (minbaşı: mayor) Xəlilin (Xəlil Paşa) də daxil olduğu bir heyət, hökumət adından erməni patriarxlığına gedərək bunları söyləmişdilər:

- Osmanlı dövləti bir dünya müharibəsinə girmək üzrədir. Bu mühari-bə dövlətimiz üçün ölüm-qalım məsələsidir. Bunun üçündür ki, dövlət hər tədbirə baş vuracaqdır. Ermənilərin yüz ildən bəri bir dövlət qurmaq üçün çalışdıqlarını və bu yolda Rusiya və ingilislər tərəfindən dəstəkləndiyini bilirik. Bu durum qarşısında təklifimiz budur:

1. Biz bu müharibədə ya qalib gələcəyik, ya da məğlub olacağıq. Əgər bu müddətdə siz bir pislik etməzsəniz və biz də qalib gələrsək, mərkəzi İrəvan olmaqla bir erməni dövləti qurulmasını (Türkiyə-İran-Rusiya torpaqlarında) qəbul edərik. Yox, məğlub olarsaq, onsuz da qalib döv-lətlər sizə bunu edəcəklər.

2. Ermənilər düşmənlərimizə yardım edərlərsə, o vaxt Türkiyədəki bü-tün erməniləri məhv edərik. Qalib gələr və Qafqaza keçərsək, orada eyni davranışı davam etdirərik. Məğlub olsaq da ermənilər üçün heç bir qazanc yoxdur". (6, s.39)

Bu təklif qarşısında patriarxlıq ermənilərin müharibə müddətincə tamamən tərəfsiz qalacağını vəd etmiş və "tarixin müqəddəratına baxa-caqlarını" söyləmişdir. (6, s.39)

Lakin ermənilər hər zaman olduğu kimi, bu dəfə də vədlərinə sadiq qalmadılar. Osmanlı dövlətinə xəyanət etdilər. Müharibənin ilk illərindən Rusiya tərəfdən vuruşmağa başladılar.

Birinci Dünya müharibəsi başlayandan sonra “Erməni məsələsi” yeni-dən ön plana çıxdı. Osmanlı dövlətinin müharibəyə cəlb edilməsi ilə Avro-panın böyük dövlətləri (İngiltərə, Rusiya və s.) ermənilərdən öz maraqları-na uyğun istifadə etməyə başladılar. Hər böyük dövlət istəyirdi ki, özünün iştirakı ilə erməni məsələsi müzakirə edilsin. Ermənilərin əsas istəyi döv-


78

lət yaratmaq idi. Ona görə də Avropanın böyük dövlətləri ermənilərə onlara müharibədə qələbə qazanmaq üçün kömək etmələri müqabilində dövlət yaradacaqlarına söz verirdilər. Bu dövrdə ermənilər Rusiyaya meyl etməyə başlamışdılar. Çünki ermənilərin dövlət yaratmaq istədikləri Türkiyənin 6 Şərq vilayəti (Şərqi Anadolu) ərazi baxımdan Rusiyaya daha yaxın idi. Qaf-qazda hökmranlıq edən Rusiya Şərqi Anadolunu da işğal etmək üçün er-mənilərdən faydalanmaq qərarına gəlmişdi. Rusiya sərhəddində güclü dövlət istəmirdi. Buna görə də ermənilər öz dövlət yaratmaq niyyətlərində israr edərək buna nail olsalar belə bu dövlət Rusiyanın himayəsi altında zəif bir qurum olacaqdı. Bu da Rusiyanın marağına uyğun gəlirdi.

Erməni təşkilatlarının dövlət yaratmaq istəyinin qarşısındakı ən böyük əngəl Şərqi Anadoluda yetəri qədər erməni əhalisinin olmaması idi. Döv-lət qurmağı planlaşdırdıqları və ermənilərin digər Osmanlı torpaqlarına görə daha çox olduğu Van, Bitlis, Ərzurum, Sivas, Elazığ, Diyərbakır ərazilərində erməni əhalisi ümumi əhalinin ancaq 19%-ni təşkil edirdi (erməni statistikasına görə isə 39% göstərilir).” (20, s. 16-17)

Belə olduqda, ermənilər Şərqi Anadoluda əhalinin faiz nisbətini öz xeyirlərinə dəyişmək üçün türk-müsəlman əhalini qırmağı qarşılarına məqsəd qoydular. Osmanlı dövləti gördü ki, ermənilər nəyin bahasına olur olsun, hətta yerli əhaliyə qarşı soyqırımlar həyata keçirməklə, ermənilərin sayını mexaniki surətdə artırmaqla, o zamanki böyük dövlətlərin (Fransa, Rusiya, ABŞ, İngiltərə və s.) himayəsinə sığınmaqla əzəli türk torpağı olan Şərqi Anadoluda dövlət yaratmaq niyyətində idi. Osmanlı dövlətinin dəfələrlə soyqırımların, dövlətə qarşı xəyanətlərin dayandırılması barədəki xəbərdarlıqlarına baxmayaraq erməni terrorçuları öz qanunsuz əməllərin-dən əl çəkmirdilər. Buna görə də, Osmanlı dövləti müharibə şəraitində Şərqi Anadoluya nəzarəti itirməmək, öz ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün ciddi qərarlar qəbul etməli idi. Ən humanist və səmərəli çıxış yolu isə qa-til və qiyamçı ermənilərin başqa ərazilərə köçürülməsi idi.

Osmanlı dövləti hələ 24 aprel 1915-ci ildə vilayətlərə “təcili və gizli” qeydi ilə təlimat göndərmişdi. Təlimatda dövlətə qarşı qiyam təşkil edən er-məni komitələrinin bağlanması, əmlakının müsadirə edilməsi və komitə baş-çılarının həbs edilməsi göstərilmişdi. Bundan sonra isə bu gün “ermənilərin soyqırımı günü” kimi car çəkdikləri həbslər gerçəkləşmişdir. (Bax: 20, s. 34)


79

Bundan sonra 27 may 1915-ci ildə ermənilərin köçürülməsinə qərar verildi. Köçürülmə Çanaxqala, Qafqaz və Suriyada vuruşan Osmanlı or-dularının təmas xətlərinə yaxın yerləri və bu bölgələr arasında yerləşən ərazidəki erməniləri əhatə edirdi. (Bax: 20, s. 35-36)

Osmanlı dövləti daxili işlər nazirliyinin 1916-ci il dekabrın 7-nə olan hesabatında deyilirdi ki, “702.900 erməni köçürülmüşdür və bu məqsədlə 1915-ci ildə 25 milyon kuruş, 1916-cı ilin oktyabrın sonunadək 86 milyon kuruş xərclənmişdir, ilin sonunadək 150 milyon kuruş xərclənəcəkdir.” (23, p.40)

Köçürülmədən sonra Anadoludakı əhalinin sayı və tərkibi ABŞ xarici işlər nazirliyi Tarix bölməsinin məlumatına görə 1918-ci ildə bu cürdür: Ermənilər 1.479.000, digər xristianlar 1.504.000, müsəlmanlar 8.644.000, Cəmi 11.627.000 nəfər. (17, s.99-100)

Müharibənin gedişində Osmanlı torpaqlarını bölüşdürmə əməliyyatı davam edirdi. İngiltərə, Fransa və Rusiya bu istiqamətdə gizli və açıq da-nışıqlar aparırdı.

Türkiyənin bölüşdürülməsi danışıqlarında Fransa tərəfdən Beyrutda Fransanın baş konsulu işləmiş Jorj Piko, İngiltərə tərəfdən-Şərq üzrə ixti-sasçı Mark Sayks, Rusiyanın Xarici İşlər Naziri Sazonov iştirak etmişdir. Əldə olunmuş razılaşma Sayks-Piko müqaviləsi adlandı. 26 aprel 1916-cı ildə Fransa və Rusiya razılaşdılar ki, Rusiya ingilis-fransız danışıqlarını tanıyır, özü isə Ərzurum, Trabzon, Van, Bitlis və Bitlisdən Qara dəniz sa-hillərinə qədər müəyyən əraziləri götürür. Bundan başqa, Rusiyaya Muş, Siirt, Dəclə çayı vadisi verilirdi. Bunun müqabilində Aladağ və Qeysəriy-yə, Yıldızdağ və Zara, Etin və Harput arasındakı ərazilər Fransaya aid edi-lirdi. Nəhayət, rus-fransız sövdələşməsinə oxşar 16 sentyabr 1916-cı ildə rus-ingilis sövdələşməsi bağlandı. (10, s.74)

Araşdırmalardan bəlli olur ki, erməni məsələsini ortaya atan və onu zaman-zaman gündəmə gətirən, aktuallaşdıran başqa dövlətlər olmuşdur. Osmanlı imperiyasının torpaqlarını bölüşdürmək istəyən avropa dövlətləri ermənilərin dövlət yaratmaq istəyindən istifadə edirdilər. Onları qızışdıra-raq türklərin üzərinə hücuma təhrik edirdilər. Məqsəd Osmanlı torpaqları-nı bölüşdürmək idi.

1915-ci il Təhcir qanunundan sonra qatil ermənilərin həbsi və Şərqi Anadoludan imperiyanın müxtəlif yerlərinə, o cümlədən Cənubi Qafqaza


80

köçürülməsi, 1916-ci il Sayks-Pikot razılaşması Osmanlının şərqində er-mənilərin fəaliyyətini bir müddət ləngitdi. Lakin onlar yenə də başqasının ərazisində dövlət yaratmaq cəhdlərindən əl çəkmədilər. Birinci Dünya müharibəsinin sonuna doğru yenidən fəallaşan ermənilər Osmanlı dövləti-ni çökdürmək və Şərqi Anadoluda dövlət yaratmaq fəaliyyətlərini geniş-ləndirməyə başladılar. Bu işdə onlara həm də dünya siyasi məkanında ya-ranmış əlverişli şərait kömək etdi. Müharibənin sonuna doğru qüvvələr nisbətinin Rusiyanın lehinə dəyişməsi və Rusiyada baş verən 1917-ci il Fevral inqilabı ermənilərin ümidlərini çiçəkləndirdi. Çünki ermənilər bi-lirdilər ki, yeni gələn hökumət Cənubi Qafqazda özünə dayaq yaratmaq üçün mütləq ermənilərə müraciət edəcəkdi. Yeni Rus hökuməti bilirdi ki, Osmanlı dövləti ilə olan sərhədlərinin təhlükəsizliyini qorumaq üçün “türklərin Təhcir qanunu ilə incitdiyi ermənilər” ən yaxşı vasitə ola bilər.

“Ermənilər oktyabr ayında Tiflisdə konfrans keçirdilər. Konfrans ək-səriyyəti “Daşnaksutyun”un üzvlərindən ibarət olan Milli Şuranın yaradıl-ması haqqında qərar qəbul etdi. Şuranın ilk işi general Nazarbekyanın ko-mandanlığı altında erməni ordusunun təşkili haqqında qərar qəbul etməsi oldu. Şura Kerenskiyə müraciət edərək Almaniya və Avstriya cəbhələrin-dəki erməni hərbi bölmələrinin Qafqaz cəbhəsinə göndərilməsini xahiş edirdi. Konfransda, həmçinin, aşağıdakı qərarlar qəbul edildi: “Qafqazı və Şərqi Anadolu torpaqlarını əhatə edəcək "Böyük Ermənistan" yarat-maq; 25 nəfərlik "Erməni Milli Məclisi" təşkil etmək; veriləcək qərarları tətbiq etmək üçün 15 nəfər üzvü olan "Erməni Şurası"nı formalaşdırmaq.” (11, s.92)

Rusiyada 1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra hakimiyyətə gələn bolşeviklər Osmanlı dövləti ilə müqavilə bağlayaraq müharibədən çıxmaq qərarına gəldilər. Lakin Rusiya Şərqi Anadolunu türklərə qaytarmaq istə-mirdilər. Bunun üçün Rusiya yenə də ermənilərdən istifadə etdi. Ruslar Şərqi Anadolunu müvəqqəti olaraq ermənilərin himayəsinə vərərək sonra-dan bu əraziləri ələ keçirmək niyyətində idilər.

1917-ci il dekabrın 29-da V.İ.Lenin, İ.V.Stalin, V.Bonç-Bruyeviç və N.Qorbunovun imzaladığı XKS-nin “Türkiyə Ermənistanı haqqında” 13 №-li dekreti erməniləri Osmanlı cəbhəsində daha da fəallaşdırdı. Bu dek-ret 1918-ci il yanvarın 15(28)-də üçüncü Ümumrusiya Sovetlər qurultayı tərəfindən təsdiq edildi. (16, s.28)


81

“Dekretdə Rusiyanın işğal etdiyi “Türkiyə Ermənistanı”na tam ayrıl-maqla öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verilirdi. (9, s.51)

Dekretdən görünür ki, Rusiya bolşevik hakimiyyəti Şərqi Anadoluda müvəqqəti hökumət yaradaraq sonradan bu ərazilərin də müqavilə və ya dekretlə Rusiyaya birləşdirilməsini və Cənub-Şərq cəbhəsinin təhlükəsiz-liyini təmin etmiş olurdu. Necə deyərlər, “1 daşla 2 quş vururdu”.

Dekretdə Qafqaz işləri üzrə fövqəladə müvəqqəti komissar S.Şaumyana Osmanlı ərazisində yaşayan erməni əhaliyə yardım edilməsi tapşırıldı. (9, s.51)

Brest-Litovskda bağlanan müqavilə bu dekretin həyata keçirilməsinə mane oldu. Belə ki, müqaviləyə əsasən “Türkiyə Ermənistanı” sərhədləri-nə daxil ediləcək ərazilər (Qars, Ərdəhan) Türkiyəyə qaytarılırdı.

Bolşevik Rusiyasının aldığı bu tədbirlərə qarşı Osmanlı dövləti də boş dayanmadı. Bu istiqamətdə Cənubi Qafqazda baş qaldıran azadlıq mübari-zəsi məsələnin Türkiyə lehinə həll edilməsini asanlaşdırdı. Belə ki, Cənu-bi Qafqazın iki aborigen xalqı – azərbaycanlılar, gürcülər, habelə köçkün ermənilər birləşərək müvəqqəti hökumət yaratdılar və az sonra Türkiyənin də təkidi ilə öz müstəqilliklərini elan etdilər.

Vehib paşa Osmanlı dövləti adından Zaqafqaziya hökumətinə bildirir-di: "Vəkalətim çərçivəsində Sizə məlum etməyi özümə şərəf bilirəm ki, Brest-Litovskda toplanan Mərkəz ölkələrinin nümayəndələri var qüvvə ilə Cənubi Qafqaz hökumətinin müstəqilliyinin tanınmasını müdafiə edəcək-lər. Siz uğur qazanacağınıza əmin olub öz səlahiyyətli nümayəndələrinizi Brest-Litovska göndərə bilərsiniz". (3, s.30)

Qafqazda yaranacaq hər hansı bir müstəqil dövlət Türkiyə ilə Rusiya arasında bufer rolunu oynaya, Anadolunu Rusiya təhlükəsindən qoruya bilərdi. Ona görə də, Türkiyə Zaqafqaziya Komissarlığını nəinki özü tanı-maqla kifayətlənir, eyni zamanda onu Brest – Litovsk danışıqlarına cəlb etməklə Avropa ölkələri (Almaniya, Avstriya – Macarıstan və s.) və Rusi-ya tərəfindən tanınmasına nail olmaq istəyirdi. Lakin Qafqaz hökuməti Türkiyə ilə əməkdaşlıqdan imtina etdi.

Fevralın 12-də (1918) Vehib Paşa öz ordusuna hücum etmək əmri ver-di. Zaqafqaziya Komissarlığı başlamış hərbi əməliyyatlara münasibətdə müəyyən qərara gələ bilmirdi. Nəhayət bu məsələnin fevralın 23-də açıla-caq Zaqafqaziya Seymində baxılması qərarına gəlindi və bu barədə türk komandanlığına məlumat verildi. (7, s.46)


82

1918-ci il martın 1-də keçirilən iclasda Seym türklərlə bu şərtlərlə sülh bağlanmasına yekdilliklə tərəfdar oldular: 1. Zaqafqaziya Seymi Türkiyə dövləti ilə sülh bağlamaq üçün səlahiyyətlidir; 2. Türkiyə ilə yekun sülh müqaviləsinin bağlanmasını Zaqafqaziya Seymi özünün əsas vəzifəsi he-sab edir; 3. Yekun sülh müqaviləsi Rusiya ilə Türkiyə arasında 1914-cü il sərhədlərinin bərpa edilməsinə əsaslanmalıdır; 4.Cənubi Qafqaz nümayən-dələri Şərqi Anadolunun öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun və Tür-kiyə dövləti daxilində Türkiyə Ermənistanına muxtariyyət verilməsinə çalışacaqlar. (2, с.83-84)

Zaqafqaziya hökumətinin tələbləri Türkiyənin mənafeyinə zidd idi. Türkiyə Brest-Litovsk müqaviləsinin tələblərinin yerinə yetirilməsində israr edir və Şərqi Anadoluda erməni dövlətinin yaradılmasına əsla razı olmurdu.

Türkiyə nümayəndə heyətinə isə 6 martda Trabzon konfransında hansı mövqe nümayiş etdirmələrinə dair təlimat verilmişdi: “Batum, Qars və Ərdahanın Türkiyəyə qaytarılması, Qafqaz Cümhuriyyəti adı altındakı dövlətin əsl mahiyyətini təyin etmək, tərəflər arasında sülh və dostluq mü-qaviləsi bağlamaq” (Bax: 18, s.303-305)

Trabzon konfransının müzakirələrində Türkiyə tərəfi öz tələblərində israr edərək vaxt qazanır, Zaqafqaziya tərəfi də öz tələblərində israr edirdi. Türkiyəyə vaxt ona görə lazım idi ki, Brest-Litovsk barışına görə ruslar tərəfindən tərk edilmiş Şərqi Anadoluya qoşun yeridərək oranı tutsun. Türkiyə Zaqafqaziya hökumətini müstəqil bir dövlət kimi qəbul etmir, onu Rusiyanın bir parçası olaraq görürdü. Bunun üçün əsas da, Qafqaz hö-kumətinin Brest-Litovsk danışıqlarına heyət göndərməməsini göstərirdi. Eyni zamanda Türkiyə ordusundan da sevindirici xəbərlər gəlirdi və Rauf bəy başda olmaqla Türkiyə tərəfi öz tələblərində daha da israrlı olurdu.

“Gizli görüşmələrdə Zaqafqaziya nümayəndə heyətinin başçısı Çxen-keli Rauf bəyə ermənilərin ingilislərin də köməyi ilə Cənubi Qafqazda anarxiya yaradacaqlarından ehtiyat etdikləri üçün “Türkiyə Ermənistanı” tələbində israr etdiklərini, lakin bu israrın göründüyü kimi güclü olmadı-ğını bildirdi.” (Bax: 18, s.337)

Danışıqlar gedişində Azərbaycan heyəti çalışırdı ki, Türkiyə tərəfi Batuma olan iddialarından imtina etsin. Bu onları gürcülərlə yaxınlaşdıra-caq və ermənilərin Azərbaycan sərhədlərinə iddialarının qarşısını alacaq-dı. Çünki, Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərinin qəbul edilməsinə ermə-


83

nilər də razı deyildi. Beləliklə, ərazi məsələsində erməni və gürcülərin mənafeyi üst-üstə düşürdü. Türkiyə Batuma olan iddialarından imtina et-səydi, Azərbaycan gürcüləri öz tərəfinə çəkə bilərdi. Beləliklə, ermənilər Seymdə təklənəcəkdi. Görünür artıq Azərbaycan heyəti təxmin edirdi ki, “Türkiyə Ermənistanı”nın yaradılmasına razı olmayan Türkiyə Qafqazda ereməni dövlətinin yaradılmasına çalışacaq və bu da Qafqazda heç bir əraziyə malik olmayan ermənilərin ərazi iddialarının güclənməsinə, belə-liklə, regionda münaqişələrə gətirib çıxaracaq. Bundan da ən çox əziyyət çəkən Azərbaycan xalqı olacaqdır.

Seymin müsəlman fraksiyasının 1918-ci il mayın 1-də keçirilən növ-bəti iclasında Trabzon sülh konfransında Zaqafqaziya nümayəndə heyəti-nin üzvü olmuş M.N.Hacınski qeyd edirdi ki, bizim nümayəndələr bütün güclərini Türkiyə nümayəndə heyətini razı salmağa yönəltmişdilər ki, on-lar Batumu Zaqafqaziyaya güzəştə getsinlər. Bunun üçün çoxlu səbəblər göstərirdik. Əgər Batum məsələsində güzəştə gedilməsə, nəticədə arzu-olunmaz böyük fəsadlar yarana bilər. Ola bilsin ki, Zaqafqaziya daxilində millətlərarası müharibələr də qızışsın. Belə olarsa, Azərbaycan türklərinin müdafıəçisi olan Türkiyə onun qonşularla münasibətlərinin pozulmasının səbəbkarı ola bilər. Elə olarsa, onda Türkiyə şərqi Zaqafqaziyanın içərilə-rinə qoşun yeridərək bizi tamamilə məhv olmaqdan xilas etməlidir. О vaxt biz hər tərəfdən düşmənlərlə - bolşeviklər, gürcülər və ermənilərlə əhatə olunarıq. Türklər bizim gətirdiyimiz bütün bu cür faktlara baxmayaraq, Batumu tutmaqda israrlı olduqlarını bildirdilər. (1, s.12)

Belə olduqda Türkiyə tərəfi əmin oldu ki, Qafqaz dövlətlərinin öz arala-rında da birlik yoxdur. Beləliklə, Trabzon konfransında Türkiyə siyasəti qa-lib gəlmiş, idarəçilikdə hələ kifayət qədər təcrübəsi olmayan Zaqafqaziya hökuməti Türk təzyiqinə boyun əymişdi. Lakin Zaqafqaziya hökuməti də tə-ləbləri qəbul etməyərək sülh imzalamadı. Beləliklə, Trabzon konfransı nəticəsiz başa çatdı və 12 martda başlamış danışıqlar 21 martda dayandırıldı.

“21 Mart 1918-ci ildə Trabzondakı son iclasda tərəflərin hökumətlə-rindən təlimat almadıqları, belə vəziyyətdə müzakirələrə davam edə bil-məyəcəkləri bəlli olduğundan, konfransın iclaslarına müvəqqəti ara veril-mişdir.” (18, s.366)

“Aprel ayında Erməni Milli Şurası Aleksandropolda (Gümrü) toplaşdı. Şura «Brest-Litovsk müqaviləsi»ni tanımadığını və müharibəyə davam


84

edəcəyini bəyan etməsinə baxmayaraq, türk ordusunun hücumunun qarşı-sını ala bilmirdi.”... Lakin gözlənilmədən türklər “Ermənistan dövləti”nin yaradılmasına razılıq verəcəklərini bəyan etdilər. (11, s.94)

Seym 13 aprel tarixli iclasında Türkiyə ilə müharibə haqqında qərar qəbul etdi. (21, s. 16)

Cənubi Qafqazla Türkiyə arasındakı müharibə səkkiz gün davam etdi. Aprelin 22-də Seym böyük səs çoxluğu ilə Zaqafqaziya müstəqil Demok-ratik Federativ Respublika elan etdi. (4, s. 225)

Aprelin 23-də A. Çxenkeli Vehib Paşaya məlumat verdi ki, öz müstə-qilliyini elan etmiş Zaqafqaziya Respublikası Türkiyənin bütün tələblərini qəbul edir və Brest müqaviləsi əsasında danışıqları davam etdirməyə ha-zırdır. O, xahiş etdi ki, danışıqlar Batumda davam etdirilsin. (7, s. 69)

Batum konfransının 1918-ci il mayın 11-də keçirilən ilk iclasında Os-manlı nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Menteşe yeni ərazi tələbləri irəli sürdü: “Bu tələblərə Tiflis quberniyasının Axıska və Axalkələk qəza-ları, İrəvan quberniyasının Aleksandropol (Gümrü) və Sürməli qəzaları, Eçmiədzin qəzasının Sərdarabad hissəsi, İrəvan qəzasının cənub və cənub-qərb hissəsini təşkil edən Kəmərli (Gərnibasar), Uluxanlı (Zəngibasar) və Vedibasar bölgələri, Şərur-Dərələyəz qəzasının Şərur hissəsi və Ordubad istisna olmaqla Naxçıvan qəzası, habelə Qars-Aleksandropol-Culfa dəmir yolu daxil idi. Bundan əlavə, İngiltərəyə qarşı müharibə davam etdiyi müddətdə Türkiyəyə Zaqafqaziyanın bütün dəmir yol şəbəkəsindən istifadə etmək hüququ verilməli idi.” (8, s.157-158)

Bu tələbləri Zaqafqaziya hökuməti qəbul edə bilməzdi. Türkiyə bilirdi ki, Zaqafqaziya hökuməti təmsilçilərinin öz aralarında ərazi məsələsində mübahisələr var idi. Türkiyə yeni ərazi iddiaları irəli sürməklə bu müba-hisələri dərinləşdirmək və Zaqafqaziya hökumətini zəiflətməyə çalışırdı. Çünki, zəif dövlət Türkiyənin tələblərini daha asan qəbul edəcəkdi. Digər tərəfdən Türkiyənin tələb etdiyi yeni ərazilər içərisində ermənilərin iddia etdikləri Cənubi Qafqaz torpaqları da var idi. Türkiyə “erməni məsələsi”ni mümkün olduqca öz ərazisindən uzaqlaşdırmağa çalışırdı. Türkiyə məhz Cənubi Qafqazda erməni dövlətini yaratmağı planlayırdı. Üstəlik bu döv-lətin ərazisi də Cənubi Qafqaz dövlətlərinin ərazisində olmalı idi ki, ermə-nilər Türkiyə torpaqlarına iddia irəli sürməsinlər. Zaqafqaziyanın düşdüyü beynəlxalq vəziyyət də Türkiyənin xeyrinə idi. Rusiyadan ayrılmış yeni


85

dövlət özünə müttəfiq axtarırdı. Bu müttəfiq Türkiyə və Almaniya ola bi-lərdi. Türkiyə qısa müddətdə “erməni məsələsi”ni öz ərazisi xaricində həll etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu.

Zaqafqaziya hökumət nümayəndələri Türkiyə heyətinə 13 mayda ver-diyi nota ilə 11 may Batumdakı ilk iclasda bildirilən Türkiyə tələblərini qəbul etməmiş və danışıqların Brest-Litovsk müqaviləsinin ərazi məsələsi üzrə şərtləri çərçivəsində davam etdirilməsini tələb etmişdi. Türkiyə heyə-ti bu notaya 15 may 1918-ci ildə cavab verərək 13 may notasındakı tələb-ləri qəbul etmədiklərini bildirdi. Tərəflər yenə eyni məzmunda 16 may və 18 mayda notalar verdilər. (Bax: 18,s. 557-564)

Xəlil bəy Menteşe Zaqafqaziya hökumətinə 26 may 1918-ci il tarixin-də sonuncu notanı verdi. Zaqafqaziya hökuməti dağıldığından bu notaya cavab verilmədi. (8, s.159)

Zaqafqaziya və Türkiyə tərəfi güzəştə getmək istəmir, türk ordusu isə cəbhə boyu irəliləməkdə davam edirdi. Belə olduqda Zaqafqaziya hökuməti Almaniyaya meyl etməyə başladı. Türkiyənin tələbləri qarşısın-da əsasən Gürcüstan Almaniyanın köməyinə ümid edirdi. Lakin Almani-yanın (fon Lassovun) fəaliyyəti daha çox gürcülərin müstəqilliyi istiqamə-tində gedirdi. Beləliklə, Türkiyənin tələbləri, Almaniya-Gürcü yaxınlaş-ması, Zaqafqaziya hökumət nümayəndələri arasında ziddiyyətlər nəhayət onun dağılmasına gətirib çıxardı.

Zaqafqaziya hökuməti dağılsa da Türkiyə öz tələblərindən geri dön-mədi. Türkiyə ermənilərin etirazının qarşısını almaq üçün İrəvanın onlara güzəştə gedilməli olduğunu Azərbaycan tərəfinə qəbul etdirir. (Bax: 8, s.163-167)

Azərbaycan tərəfinin, real olaraq, həm böyük dövlətlərin təzyiqləri-nə, həm də ölkənin bütün ərazilərində soyqırımları həyata keçirən daş-nak-erməni silahlı birləşmələrinə və onların arxasında duran dövlətlərə silahlı müqavimət göstərmək gücü yox idi. Buna görə də, Azərbaycan milli hərəkatının xadimləri ermənilərə dövlət yaratmaq məsələsində Os-manlı Türkiyəsinin diktəsi ilə hərəkət edirdilər, daha doğrusu buna məc-bur idilər. (13, s. 8)

Osmanlı hökuməti ermənilərin güclənməsini istəmirdi. Çünki bilirdi-lər ki, güclənmiş erməni Şərqi Anadolunu da ələ keçirəcəkdir. Bu Osman-lı dövləti üçün yolverilməz idi. Ona görə də, Osmanlı hökuməti Cənubi


86

Qafqazda kiçik və mübahisəli əraziləri olan erməni dövləti yaratmaq niy-yətində idi. Ermənistan hökuməti bu mübahisəli əraziləri öz xeyirlərinə həll etmək üçün çalışacaq, Cənubi Qafqazda başı qarışacaq və Osmanlı ərazilərinə sahib çıxmaq ehtimalları azalacaqdı. Müqavilədə də ermənilə-rin qarşısına Türkiyə sərhədləri daxilində hərbi mübarizə aparmamaq öh-dəliyi qoyulurdu.

1918-ci ilin may ayının 27-də Xəlil və Vehib paşa Erməni Milli Şurası üzvləri Kaçaznuni və Xatisovu dəvət edərək Ermənistan dövlətinin yaran-masına Türkiyənin əngəl törətməyəcəyini bildirdi. (11, s.95)

Azərbaycan inanırdı ki, ermənilərə Azərbaycan torpaqları hesabına “kiçik bir kanton” yaradılacağı halda ermənilərin Türkiyə ərazilərindən Azərbaycan torpaqlarına, o cümlədən Bakıya axınının qarşısı alınacaq, er-mənilər Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımlarını dayandıracaqlar və bir daha ölkəmizə qarşı ərazi iddiaları irəli sürməyəcəklər. Azərbaycan tərəfi güman edirdi ki, bu addım, həm də, böyük dövlətlər tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaqdır. Azərbaycan tərəfi Cənubi Qafqazda – Azərbaycan ərazi-sində ermənilərə “kiçik bir kanton” və ya “kiçik bir dövlət” yaradılmasına tərəfdar idi və bu məsələdə Xəlil bəy və Vehib paşa ilə eyni mövqedən çı-xış edirdi. (13, s. 10-11)

Beləliklə, Birinci Dünya müharibəsi illərində Anadolunun 6 şərq vila-yətində dövlət yaratmaq niyyətlərində israr edən ermənilərə əngəl olmaq üçün Osmanlı dövləti ən böyük addımı ilk dəfə 1915-ci ilin aprelində “Təhcir qanunu” ilə atdı. Osmanlı dövlətinin ikinci böyük addımı erməni-lərə Cənubi Qafqazda dövlət yaratmağa stimullaşdırmaq oldu. Beləliklə, Şərqi Anadoluda erməni dövləti yaradılmadı. Əvəzində Cənubi Qafqazda 1918-ci il mayın 30-da Ermənistan Respublikası yaradıldı. Ermənilərin bundan sonra da Şərqi Anadoluda dövlət yaratmaq iddiaları davam etsə də bu əvvəlki kimi geniş vüsət almadı. Türkiyə “erməni bəlası”nı özündən uzaqlaşdıra bildi.


1. Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasının və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları.1918-ci il. Bakı, “Adiloğlu”, 2006

2. Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, Harvard University Library, Jul.14 1975


87

Azərbaycan dilində

3. Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi. I cild. Bakı, "GARISMA", 2009 4. Baykara Hüseyn. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı 1992 5. Castin Makkarti, Karolin Makkarti.Türklər ve ermənilər. Erməni məsələsi üzrə

rəhbərlik. Bakı, “Səda”, 2011 6. Görüryılmaz Mustafa. Türk Qafqaz İslam ordusu və ermənilər (1918). Bakı,

“Qismət”, 2009 7. Həsənov Cəmil. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920).

Bakı 1993 8. Qafarov Vasif. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-

1922). Bakı, Azərnəşr, 2011 9. Qasımov Musa. Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan

siyasəti (1914-1918-ci illər). 3 hissədə. II hissə (1917-ci il noyabr – 1918-ci il noyabr). Bakı, “Adiloğlu”, 2001

10. Qazıyev Yusif. Erməni məsələsi. Yalanlar və gerçəklər. Bakı, “Nurlan”, 2009 11. Qəhrəmanov Nazim. I Dünya müharibəsində Qafqaz cəbhəsində erməni amili. Bakı

2008 12. Mahmudov Yaqub. Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, “Təhsil”, 2006 13. Mahmudov Yaqub. Azərbaycan xalqının İrəvan və ətrafındakı torpaqlara tarixi

varislik hüququ bərpa olunmalıdır. Bakı: Turxan NPB, 2015. 14. Mahmudov Yaqub. Real tarix və "Böyük Ermənistan" uydurması. Bakı, "Turxan",

2014 15. Nəcəfli Güntəkin. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması

cəhdləri. Bakı, “Nurlan”, 2007. 248 s. 16. Nəcəfli Güntəkin. Şərqi Anadolu, Naxçıvan və İrəvan bölgələrində ermənilərin

türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımlar (1918-1920). Bakı, “Turxan”, 2014. 248 s

Türk dilində

17. Berna Türkdoğan. Türk-ermeni ilişkileri (tehcirden günümüze). Ankara 2006 18. Enis Şahin. Trabzon və Batum konferansları ve antlaşmaları (1917-1918). Ankara,

“Türk Tarih Kurumu”, 2002. s.294-296 19. Ermeni sorunu. Hazırlayanlar: U.Uzer, M.Cengiz. Ankara, 2002 20. Halaçoğlu Yusuf. Sürgünden soykırıma ermeni iddiaları. İstanbul. 2008 21. Şimşir Sebahattin. Mehmet Emin Resulzadenin Türkiyedeki hayatı, faaliyetleri ve

düşünceleri. Ankara 1995 İngilis dilində

22. Armenians in the history of Turks. Basic Text Book. Prof. Dr. Azmi Suslu. Ankara 1995

23. Samuel A. Weems. Armenia secrets of a “Cristian” terrorist state. Volume I. USA, Dallas, “St. John Press”, 2002


88

Rus dilində

24. Алиева Мехрибан. Год 1905-й. Армянский терроризм в фактах. http://news.day.az/politics/847564.html )

25. Кузнецов О.Ю. История транснационального в ХХ столетии: 26. Историко-криминологическое исследование. Москва,2015

BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ ERMƏNİLƏRİN OSMANLI İMPERİYASI ƏRAZİSİNDƏ DÖVLƏT YARATMAQ CƏHDLƏRİ

XÜLASƏ

Məqalədə Türkiyə və Azərbaycan üçün əsas təzyiq vasitəsi olan “erməni

məsələsi”nin Birinci Dünya müharibəsi illərində aktuallaşdırılması və həlli məsələləri araşdırılmışdır. Məqalədə “erməni məsələsi”nin həll edilməsində Türkiyə və Avropa dövlətlərinin rolu və bu məsələnin Türkiyənin şərqindən Cənubi Qafqaza keçirilməsi məsələləri də geniş işıqlandırılmışdır. Məqalənin yazılmasında sənəd və material toplu-larından, Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində nəşr edilmiş elmi ədəbiyyatlardan istifadə edilmişdir. Məqalədə qaldırılan məsələ Türkiyə elmi ədəbiyyatında geniş işıq-landırılsa da, Azərbaycan tarixşünaslığında çox az işlənilmişdir. Lakin buna baxmaya-raq məqalədə bir sıra yeni elmi faktlar açıqlanmış, ermənilərə dövlət yaratmaq məsələ-sində Türkiyənin rolu daha geniş işıqlandırılmışdır.

ПОПЫТКИ АРМЯН СОЗДАТЬ ГОСУДАРСТВО НА ТЕРРИТОРИИ ОСМАНСКАЯ ИМПЕРИИ ВО ВРЕМЯ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ

РЕЗЮМЕ

В статье, были исследованы проблемы актуализации и решения «армян-

ского вопроса» во время Первой мировой войны, который является главным инструментом давления на Турцию и Азербайджан. В статье, широко освещались роль Турции и европейских стран в разрешении «армянского вопроса» и вопросы этой проблемы, движущейся с востока Турции на Южный Кавказ. Для написания этой статьи были использованы сборники документов и материалов, научной ли-тературы на азербайджанском, турецком, русском и английском языках. Несмот-ря на то, что вопросы, затронутые в статье, были широко освещены в научной литературе Турции, в азербайджанской историографии они были менее изучены. Тем не менее, в статье нашли отражение ряд новых научных фактов и освещена роль Турции в создании армянами своего государства..


89

ATTEMPTS OF ARMENIANS TO ESTABLISH STATE IN THE TERRITORY OF OTTOMAN EMPIRE DURING WORLD WAR I

SUMMARY

In this article, the problems of the actualization and solution of the main pressure for Turkey and Azerbaijan, "Armenian question", during World War I were investtigated. In this article, the role of Turkey and European countries in the resolution of "Armenian question" and the issues of this problem moving to the South Caucasus from the east of Turkey were widely covered. Collections of documents and materials, the scientific literature in Azerbaijani, Turkish, Russian and English languages were used to write of this article. The issues raised in the article were widely covered in the scientific lite-rature of Turkey, but in Azerbaijan historiography they were much less investigated. However, a number of new scientific facts explained and the role of Turkey in the creation of their state of Armenians was widely covered in this article.


90

Eynulla MƏDƏTLİ *

XİYABANİ HƏRƏKATI İRAN TARİXŞÜNASLIĞINDA-TARİXİ REALLIQ VƏ FƏRQLİ YANAŞMALAR

Açar sözlər: Xiyabani hərəkatı, İran tarixçiləri, Cənubi Azərbaycan, Təbriz,

Milli Hökumət. Ключевые слова: движение Хиябани, историки Ирана, Южный Азербайджан,

Тебриз, Национальное Правительство Key words: Khiyabani Movement, Iranian Historians, South Azerbaijan, Tab-

riz, National Government.

İranın Azərbaycan əyalətində 1920 ci ilin aprel-sentyabr aylarında Milli Hökumət yaradılması ilə nəticələnən Xiyabani hərəkatına dair İran tarixşünaslığında onlarla maraqlı tədqiqat əsərləri, kitablar, xatirələr, mə-qalələr yazılmışdır. Həm Sovetlər dönəmində, həm də, 1991-ci ildən baş-lanan müstəqillik illərində Azərbaycan Respublikasında da Azərbaycan milli-demokratik hərəkatlar tarixində əhəmiyyətli yer tutan Xiyabani hərə-katı, Təbriz üsyanı və Milli hökumətin fəaliyyəti geniş tədqiq edilmişdir. Ənənəvi Sovet ideologiyasına uyğun olaraq bu hərəkatı milli azadlıq hərə-katı kimi, monarxiya sisteminə qarşı demokratik mübarizə kimi, ya milli-demokratik hərəkat kimi qiymətləndirənlər olmuşdur (1).

Tarix elmləri doktoru, professor Şövkət Tağıyevanın Xiyabani hərəka-tına dair tədqiqatları, Sovet sisteminin ideoloji təsirindən xali olmasa da, diqqətəlayiqdir və bu hərəkatın Xiyabaninin şəxsiyyəti və mübarizəsi ilə vəhdətdə, eyni zananda İranda və qonşu öıkələrdə həmin dövrdə baş verən inqilabi hadisələrlə qarşılıqlı əlaqədə öyrənilməsi və təhlili indiki dövrdə ona tənqidi yanaşma tələb etsə də, olduqca təqdirəlayiqdir. Əlbəttə bu məsələyə Azərbaycan tarixşünaslığının münasibəti ayrıca mövzudur və təqdim edilən məqalənin istiqamətindən kənara çıxmamaq üçün buna daha artıq müdaxilə etmirik.

İran tarixçiləri arasında Təbrizdən olan azərbaycanlı alim Əhməd Təb-rizi Kəsrəvi Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatına dair ilk məxsusi əsər yazan tədqiqatçı sayıla bilər. Onun 1923-cü ildə, Xiyabani hərəkatının sü- * Eynulla MƏDƏTLİ - AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent


91

qutundan üç il sonra Xuzistan əyalətində ədliyyə idarəsinin rəisi vəzifəsin-də işlədiyi vaxt həmkarı Hüseyn Kazımzadə İranşəhrin xahişi ilə qələmə aldığı “Qiyam-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani” əsəri şəxsi müşahidə və mü-lahizələr, danışılanlar və rəvayətlər, xatirələr, çox hallarda isə tənə və itti-hamlar əsasında yazılmışdır. Burada Xiyabani hərəkatını nehzət (hərəkat), yaxud inqilab kimi yox, daha çox qiyam kimi təqdim edən Ə.Kəsrəvi bu hərəkatın demokratik-milli mahiyyətinə əsla dəyər vermədən, sanki Xiya-baninin şəxsi xudbin, subyektiv istəklərindən doğan bir hadisə kimi təsvir edir. İranda yaranmış vəziyyəti, xüsusən də, hakimiyyətin zəifliyini, din xadimlərinin narazılığını və onların narazı xalqı ayağa qaldırmaq üçün fürsət qazandıqlarını qeyd edən Kəsrəvi yazırdı:”Hər gün Xiyabaninin ar-zular baxçasında təzə bir gül açılırdı...Biz hamımız bilirik ki, üç-dörd il əvvəl İran dövləti necə zəif və imkansız idi və Azərbaycanda baş verən hadisələr, xalqın yerli hökumətdən, polisdən narazılığı Xiyabani qiyamı üçün zəmin hazırlamışdı və Vüsuqüddövlə hökumətinin ingilislərlə bağla-dığı müqaviləni də bəhane edən qüvvələr üçün açıq hərəkətlərə və iğtişaş-lara başlamaqdan ötrü geniş yol açılmışdı. Rəşt meşələrində Mirzə Kuçek xan öz dəstələri ilə mərkəzi dövlətə qarşı düşmənçilik bayrağı qaldırmışdı. Rusiya bolşeviklərinin qoşunlarının irəliləməsi də həyəcanları artırmış, hər şəhərdə qiyam və iğtişaşa hazır dəstələr yaranmışdı. Dövlətin bacarıq-sızlığı və baş verən hadisələrə başının çox qarışıq olması imkan yaratmış-dı ki, Xiyabani qiyam bayrağını ucaltsın”( 2, s. 142).

Xiyabani hərəkatına subyektiv yanaşan Kəsrəvi bu səbəbdən də, Milli Hökumətin aprel-sentyabr 1920-ci il tarıxləri arasında həyata keçirdiyi islahatları qətiyyən dəyərləndirmir. Halbuki, az sonra 1926-cı ildə Hüseyn Kazımzadənin Berlində nəşr edilən “İranşəhr” jurnalında Xiyabaninin məsləkdaşları olan, Kəsrəvinin də yaxından tanıdığı Hacı Məhəmmədəli Badamçının, Rzazadə Şəfəqin məqalələrində, H.K.İranşəhrin həmin mə-qalələrdən ibarət olan xüsusi nəşrə yazdığı ön sözdə Xiyabaninin qisa müddət ərzində həyata keçirdiyi maarifci-islahatçı fəaliyyətlərdən geniş söz açılır, onun və demokratların Azərbaycanda başlatdıqları və bütün İran üçün örnək olan ictimai-siyasi fəaliyyətlərdən hüsnü-rəğbətlə bəhs edilir ( 3, s.64).

Cənubi Azərbaycanda (1828-ci ildə ikinci Rusiya -İran müharıbəsin-dən sonra Azərbaycanın İranın tərkibində qalan hissəsi nəzərdə tutulur —


92

E.M.) demokratik- milli hərəkatların, xüsusilə, İranın siyasi həyatında Azərbaycanın və azərbaycanlıların (Azərbaycan türkləri anlamında —E.M.) oynadığı əhəmiyyətli rol Təbrizli tarixçi Turac Atabəyinin tədqiqat-larında geniş yer alan mövzulardan biridir və Xiyabani hərəkatı da bunla-rın sırasında tədqiq olunur (4, s. 51-63).

İran tarixçilərinin qeyd etdikləri kimi, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin də yaxından iştirak etdiyi, uğrunda qəhrəmanlıqla vuruşduğu Məşrutə in-qilabının nailiyyətlərini uzun müddət üçün qoruyub saxlamaq mümkün ol-madı. Əsrlər boyu hökm sürən mütləq monarxiya sistemi Məşrutə (Kons-titusiya) hərəkatı nəticəsində (1905 - 1911) Məclisə (Parlament) və Baş Nazirin rəhbərlik etdiyi hökumətə sahib olsa da, əslində Şahın hakimiyyə-ti çox az məhdudlaşdırılmışdı, üstəlik bir-birini əvəz edən, daim xarici yardımlara möhtac olan sonuncu Qacar şahları ölkədə müstəqil daxili və xarici siyasət yeridə bilmirdilər. Hələ 1907-ci ildən Britaniya və Rusiya-nın təzyiqləri altında qalan İran Qacarlar dövləti felən bu iki dövlətin təsir zonalarına bölünmüşdü. 1910-cu ilin oktyabrında ölkənin cənub bölgələri-ni öz təsir dairəsində saxlayan Britaniya Tehrana ultimatum verdi, 1911-ci ilin noyabrında ölkənin şimalını faktiki işğal etmiş Rusiya da ölkənin şi-mal qismini yarımmüstəmləkə halına salan ultimatumu Tehran hökuməti-nə təqdim etdi (5, s.235-240). Məclis buna ciddi müqavimət göstərsə də, hökumət ultimatumu qəbul etdi, parlament isə buraxıldı. Yaranmış şərait-də Məşrutə hərəkatının inqilabi nailiyyətləri də artıq təsir gücünü itirmiş-di, azyaşlı Əhməd şahın daxili siyasətdə olduğu kimi, xarici siyasətdə də regionda Rusiyanın, Osmanlı dövlətinin, Böyük Britaniyanın və Almani-yanın toqquşan mənafelərinin yaratdığı mürəkkəb vəziyyətdə sabit siyasət kursu yox idi. Ölkədə zülm və istibdada, özbaşınalıq və qanunsuzluğa qar-şı etirazlar doğulduğu kimi, həmçinin dövlətin müstəqil siyasət yeritmə-məsinə qarşı da kəskin narazılıqlar artmaqda idi.

Birinci Dünya müharıbəsində İran öz bitərəfliyini bəyan etsə də, ölkə-nin ərazisi müxtəlif xarici güclərin mübarizə meydanına çevrildi və İranın olduqca zəifləmiş , həm daxildə, həm də xaricdə nüfuzunu itirmiş haki-miyyətinin bu proseslərə hansısa təsir etmək gücü yox idi. Belə ki, Antan-taya daxil iki ölkənin silahlı qüvvələri artıq İranda idi – Britaniyanın qüv-vələri cənub və mərkəzdə, Rusiya qoşunları isə ölkənin şimal-qərbində, əsasən Azərbaycan əyalətində yerləşdirilmişdi və bu Almaniyanın müt-


93

təfiqi kimi müharibəyə qoşulan türk qoşunlarının bu bölgədə onlarla qarşı-durmasını labüd edirdi. İran demokratları isə, bu qüvvələrin hər ikisinə qarşı idilər, onlar az-çox Almaniyaya rəğbət bəsləyir, rus-ingilis işğalına qarşı xalqı ayağa qaldırmaq üçün iş aparırdılar. Tehranın yüz mil məsafə-sindəki Qəzvin səhərində yerləşdirilmiş rus qoşunları hər an Tehrana hü-cum edə bilərdilər. Belə bir şəraitdə Osmanlı dövləti İran ərazisində An-tantaya qarşı yeni cəbhə açdı, türk qoşunlarının İran Azərbaycanına daxil olması artıq zərurətə çevrildi və çox kemədən bölgə müxtəlif xarici güclə-rin rəqabət və savaş meydanına çevrildi.

Rusiyada üç yüz illik monarxiyaya son qoyan 1917-ci il fevral inqila-bı, sonra isə bolşeviklərin oktyabr çevrilişi rus qoşunlarının İrandakı missiyasını da yeni şəraitdə dəyişdi, rus əsgərləri arasında da inqilabi ide-yaların ab-havası duyulurdu, buna baxmayaraq xalq rus qoşunlarına etibar etmirdi.

T. Atabəyi yazır ki, Birinci Dünya müharibəsi çərçivəsində Osmanlı-ların Rusiyaya qarşı müharibəsi Azərbaycanda da pantürkizm ideyalarının canlanmasına zəmin yaratmışdı. Pantürkistlər ruslara sadəcə kafir kimi yox, eyni zamanda, İsam Türk məmləkətinin bir hissəsi hesab edilən Qaf-qazın cənub ərazilərini zəbt etdikləri üçün işğalçı kimi yanaşırdılar (4, s. 57). Rusiya imperiyasının süquta uğraması nəticəsində bir çox pantürkist-lər ata yurdlarının azad edilməsi və Türk millətinin birləşdirilməsi üçün ən uyğun vaxtın gəlib çatdığına inanırdılar. Lakin Azərbaycan əyaləti bir neçə il osmanlı qoşunlarının varlığı şəraitində qalsa da, pantürkizm ideya-ları burada çox da irəliləmədi, üstəlik osmanlılarla Azərbaycan demokrat-ları arasında etimadsızlıq münasibətləri davam edirdi. Demokratların ta-nınmış rəhbəri Xiyabaninin və həmkarları Noubəri və Badamçının osman-lılar tərəfindən həbs edilib sürgünə göndərilməsi bu inamsızlığı daha da artırdı (5, s.58). Xiyabani və yaxın həmkarlarının osmanlılar tərəfindən həbs edilməsinin səbəbləri və onların həbsxana həyatının təfərrüatlarını M. Badamçı ətraflı qələmə almışdır. Badamçı yazır: “Osmanlılar Təbrizə daxil olandan sonra burada “İslam ittihadı” cəmiyyəti təşkil etdilər, əslən Badkubədən (Bakını İran tarixçiləri çox zaman belə adlandırırdılar – E.M.) olan zuiyalı, müəllim Yusif Ziya bəyi bu təşkilata sədr müəyyən etdilər və yavaş-yavaş hökumətin işlərinə müdaxilə etməyə başladı-lar.Cəhd etdilər ki, türk, fars, İran, Turan söhbətləri salıb İranın ayrılmaz


94

hissəsi olan Azərbaycanı Qafqaza birləşdirib Osmanlı məmləkətinə çevir-sinlər. Bu zaman bu iddialara qarşı dura biləcək yeganə qüvvə Demokrat partiyası idi. Buna görə, daxildəki şərəfsiz xainlərin xidmətindən də istifa-də etməklə osmanlılar hicri-qəməri tarixi ilə 1336-cı il zulqəddənin 8-də Xiyabanini, Mirzə İsmayıl Noubərini və bu sətirlərin müəllifini həbs edib Urmiyəyə apardılar, iki ay həbsdə saxladılar…Urmiyəni boşaldıb geri çə-kildikləri zaman məhbusları Qarsa götürdülər…15 gün həbsdən sonra biz məhbusları azad edib Təbrizə qayıtmağa icazə verdilər. Qafqazdakı və İrandakı türk qoşunlarının baş komandanı Şövqi paşa bu icazəni verdi” (3, s.30). Əslində, Xiyabani və həmkarlarının həbs edilməsinin bir sira digər səbəbləri var idi.

Belə bir şəraitdə ölkədə demokratik-milli hərəkatın yeni dalğası —Xi-yabani hərəkatı yetişirdi. Xiyabaninin ictimai-siyasi görüşlərini, nəzəri və əməli fəaliyyətlərini ətraflı təsvir edən Badamçı məqaləsinin “Şeyxin siyasi həyatı”bölümündə onun qisa tərcümüyi-hlını da vermişdir.

Şeyx Məhəmməd Xiyabani 1880-ci ildə Təbrizin yaxınlığındakı Xa-mnə qəsəbəsində anadan olmuşdur. Məktəb və mədrəsə təhsili almış Xiyabani atasının ticarət işləri ilə əlaqədar bir neçə il Rusiyanın Petrovsk (Azərbaycanın qədim şəhəri Dərbənd və ətraf bölgələr XIX əsrin əvvəlin-də Rusiya tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Mahaçqala tarixi adı Petrovsk ilə əvəz edilmişdi – E.M.) şəhərində yaşamışdı, Təbrizə qayıdandan sonra həm müəllimlik, həm də dini fəaliyyətlə məşğul olmuşdu, məşrutə hərəka-tının həm yetirməsi, həm də fəal iştirakçısı idi. O, Məşrutə zamanı qəhrə-man Səttarxanın başçılığı ilə irtica qüvvələrinə qarşı döyüşlərdə şücaət göstərmiş, Təbrizin Xiyaban məhəlləsində üsyanı və müdafiəni bacarıqla təşkil etdiyinə görə ,,Xiyabani” təxəllüsünü qazanmışdı. İranda Məşrutə inqilabından sonra formalaşan İkinci Məclisə keçirilən seçkilərdə isə o, Azərbaycan üzrə namizədliyini irəli sürmüş və seçilmiş digər on bir depu-tatla bərabər Azərbaycanı Tehranda — İran parlamentində təmsil etməyə nail olmuşdu. Xiyabani Parlamentdəki nitqləri ilə kifayət qədər tanınan və sayılan Məclis üzvlərindən olmuşdu, onun xüsusilə də 1911-ci ildə Rusi-yanın İrana ultimatumunu sərt tənqid etməsi yaddaşlarda yaxşı qalmışdı (4, s.678). Bu tarixi hadisələrdən yeddi il ötəndən sonra Xiyabanı həmkar-ları Noubəri və Çayçı ilə birlikdə Demokrat Partiyasının bərpa edildiyini xalqa elan edərək partiyanın rəsmi orqanı olan “Təcəddod” qəzetini nəşr


95

etməyə başladı.T. Atabəyi yazır ki, 1918-ci ilin qışında, Azərbaycanın ac-lıqla üzləşdiyi bir vaxtda demokratların xalqa taxıl paylanılması da daxil olmaqla, bir sıra tədbirlər həyata keçirməsi təbii olaraq həm yerli əyalətdə, həm də ümumiyyətlə bütün İranda partiyanın nüfuz və şöhrətinin yüksəl-məsinə səbəb oldu (4,s.59).

Qeyd edilməlidir ki, bolşevik Rusiyası 1918-ci ilin əvvəllərində rus qoşunlarını İran ərazisindən çıxarmağa başladı, lakin bu ölkənin cənubuna və mərkəzinə tam nəzarət edən ingilisləri Azərbaycanı da təsir dairəsinə almağa şirnikləndirdi və həmin ilin baharında onlar artıq Azərbaycanın Zəncan, Miyanə, Urmiyə və Xoy şəhərlərinə daxil oldular. İngilis və ame-rikan missionerlərindən dəstək alan ermənilər, aysorlar və kürdlər Azər-baycanın Urmiyə, Səlmas, Xoy və digər şəhərlərində azərbaycanlılara qar-şı dəhşətli qırğınlar törətdilər. Bu hadisələr barəsində dövrün şahidi və tədqiqatçısı olan Kəsrəvinin əsərlərində, həmçinin sonrakı dövr İran tarix-çilərinin tədqiqatlarında ətraflı məlumatlar verilmişdir. Professor Ş.Tağı-yeva yazır ki, belə mürəkkəb vəziyyətdə Xiyabaninin başçılığı ilə Azər-baycan Demokrat Partiyasının (ADP) yaratdığı könüllü dəstələr bu qirğı-nıarın qarşısının alınmasında əhəmiyyətli rol oynadılar. 1918 ci ilin mar-tında Ehsan paşanın başçılığı ilə türk qoşunlarının Cənubi Azərbaycana daxil olması Azərbaycan türklərini bu qırğınlardan xilas etdi ( 6, s.127).

Xiyabaninin şəxsiyyətinə və siyasi mübarizəsinə rəğbət bəsləmədiyini gizlətməyən, vaxilə onun tələbəsi və mübarizə yoldaşı olmuş, hərəkatın gedişində isə siyasi görüşlərini dəyişərək Xiyabaninin əleyhdarlarının dü-şərgəsində yer almış Ə. Kəsrəvi yazır ki, bu kimi tədbirləri həyata keçir-məkdə demokratların məqsədi qəhrəmanlıq və qaçaqçılığın dərin kök sal-dığı bir bölgədə Xiyabanini yeni əsrin və müasir dövrün Robin Qudu kimi təqdim etməkdən ibarət idi. Bu kimi tədbirlərlə Demokratlar artıq Təbri-zin və Azərbaycanın bir sıra digər mühüm şəhərlərinin idarəsini öz əlləri-nə keçirməyə nail ola bilmişdilər.(4, s.686-704).

1918-ci oktyabrın 30-da Osmanlı dövlətinin imzalamağa məcbur ol-duğu Mudros sazişinə görə türk qoşunlarının Azərbaycandan geri çəkil-məsindən sonra sürgündən qayıdan Xiyabani Demokratların ən görkəmli rəhbərinə çevrildi. Həmin vaxtdan etibarən Xiyabani İranda köklü dəyi-şiklik siyasətini əsas tutaraq, Azərbaycana daha geniş yerli muxtariyyət verilməsinin zəruriliyini irəli sürməyə başladı (4, s.60). Xiyabani və məs-


96

ləkdaşlarının xalq arasında ardıcıl və məqsədyönlü iş apardıqlarının nəti-cəsi idi ki, 1919-cu ilin avqust-sentyabr aylarında gərgin siyasi mübarizə şəraitində keçən 4-cü çağırış İran Parlamentinə Təbriz və şəhərətrafı mən-təqələrdən seçilən 9 deputatdan altısı Demokrat Partiyasının təmsilçisi idi və onların içərisində ən tanınmışı Xiyabani özü idi.(7, s.10-13).

İranın Baş Naziri Vüsuqüddövlənin demokratları sıxışdırıb idarəçilik-dən uzaqlaşdırmaq üçün Azərbaycana göndərdiyi polis dəstələri və polis təşkilatına rəhbərlik edən xarici zabitlərin mərkəzi hökumətin hakimiyyə-tini güç tətbiq etməklə təmin etmək cəhdləri Təbrizdə xalqın etirazını daha da artırmış oldu. Demokratlar xalqı silahlı müqavimət göstərməyə çağırdılar. Silahlanmış Xiyabani tərəfdarları həbs olunub polis məntəqə-sində saxlanan partiya fəalı Mirzə Bağırın azad edilməsinə…nail oldular (2, s.146). Az sonra Demokratlar ”Heyət-e Ectemaiyyun”(İctimai heyət) yaradıb “ictimai sülh və qayda-qanun” və “İranda konstitusiyanın bərpa edilməsi” tələblərinin əks olunduğu Bəyannamə nəşr etdirdilər ( 7,s.263). Bu hadisələrdən sonra Xiyabani və onun Demokrat ardıclıları demək olar ki, bütün yerli məsələlərin idarəsini öz hakimiyyətləri altına aldılar. Nəha-yət, 1920-ci il 24 iyun tarixində Xiyabani Təbrizdə Milli Hökumət adlan-dırdığı yerli hökumətin yaradıldığını elan etdi. Bu əlamətdar hadisənin bəyan edilməsi təntənəli mərasim şəklində mərkəzi hökumətin əyalət qə-rərgahı olan Ala Qapıda ( Ali Qapınun yerli tələffüzü- E.M.) milli himn olaraq qəbul edilmiş Marselyozanın müşayiəti ilə həyata keçirildi.

T. Atabəyinin nəzərinə görə, Milli Hökumət dedikdə Xiyabani bu hö-kumətin milliliyindən daha çox xalqa məxsusluluğunu nəzərdə tuturdu. Bir çox hallarda Xiyabani öz nitq və məqalələrində bütünlükdə İran millə-tinə (burada xalq anlamında — E.M.) müraciət edərkən “azad və müstəqil İran milləti” ifadəsindən istifadə etmişdir...Bütün hallarda, yeni təşkil edilmiş yerli Azərbaycan hökumətini təyin etmək üçün işlədilən “Milli Hökumət” adı heç də müstəqil Azərbaycan milli dövləti mənasını ifadə et-mək məqsədini daşımırdı (4, s.61).

Xiyabani yalnız Azərbaycanın deyil, bütün İranın azadlıqsevər qüvvə-lərini mövcud Konstitusiyanın dəyişdirilməsi, gələcək dövlət quruluşunun xalq tərəfindən müəyyən edilməsi, xalq lazım bilərsə şahlıq rejiminin de-mokratik respublika ilə əvəzlənməsinin mümkünlüyünü irəli sürür, İranın tərkibində, onun ayrılmaz bir hissəsi olaraq demokratik idarəçiliyin real


97

nümunələrini bütün ölkəyə nümayiş etdirir, mütərəqqi islahatlar tələbini mərkəzi hökumətə göndərirdi. Xiyabani və onun demokrat ardıclıları ölkədə hər hansı bir xarici qüvvənin təsirindən azad, müstəqil siyasət ye-ritməyin tərəfdarı idilər və mərkəzi hökuməti ingilislərin təsiri altında ol-duğuna görə tənqid edirdilər.

Xiyabani hərəkatını tanınmış tədqiqatçısı, professor Şövkət Tağıyeva 1998-ci ilin dekabrında Cənubi Azərbaycanda, Təbrizin yaxınlığındakı Şərəfxana məntəqəsində keçirilən, bu sətirlərin müəllifinin də iştirak etdi-yi birinci beynəlxalq azərbaycançılıq simpozyumundakı çıxışında vur-ğulayırdı ki, Şeyx Məhəmməd Xiyabani Cənubi Azərbaycanda və bütün İranda imperializmə qarşı və demokratik azadlıqlar uğrunda mübarizə aparmış ictimai-siyasi xadimlər içərisində xüsusi yer tutur. İranın, o cümlədən Azərbaycanın XX əsrin əvvəllərindəki siyasi mühitində bişmiş Xiyabani müasiri olduğu Şərqin və Qərbin qabaqcıl ictimai fikrinin bəhrə-lərini mənimsəyən, inqilabiliklə elmiliyi, nəzəriyyə ilə fəaliyyəti birləşdirə bilən nadir siyasi xadimlərdən idi (6, 131).

Osmanlılar əvvəldən Xiyabaniyə qarşı zidd mövqedə olduqlarından Demokratların onlarla əlaqələri soyuq və məsafəli qalmaqda davam edir-di. İngiltərənin demokratlara qarşı zidd münasibəti və onların əleyhinə apardıqları uzunmüddətli siyasət sayəsində ingilislərlə də müttəfiqlik qey-ri- mümkün idi. Xiyabaninin həmfikri və sadiq məsləkdaşı Əli Azəri yazır ki, bu şəraitdə belə görünürdü ki, Rusiya imperiyasının hakimiyyətini de-virmiş, çar Rusiyasının bağladığı ədalətsiz müqvilələrin ləğv olunduğunu elan edən və millətlərin öz müqəddəratını təyin etmə haqqını tanıyan yeni rus hökuməti Demokratların mümkün müttəfiqi ola bilərdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Demokratları 1917-ci il Rusiya inqilabını (Okt-yabr çevrilişi nəzərdə tutulur – E.M.) alqışlayaraq “öz məmləkətlərində demokratiya uğrunda mübarizə aparmaqla yanaşı, digər millətlərin təməl suverenlik haqlarına hörmət bəsləyərək Rusiyada fəaliyyət göstərən həmin qruplarla ”qarşılıqlı dostluq əlaqələri yaratmaq üçün partiyanın əyalət ko-mitələrinə tapşırıq verdilər (7, s.92).

İran tarıxçiləri öz tədqiqatlarında Xiyabani və Azərbaycan demokrat-larının 1918-1920- ci illərdəki Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinə, onun süqutundan sonra isə Sovet Rusiyasının yenidən Azərbaycanı işğal altına salması və burada Azərbaycan SSR yaratması məsələlərinə o qədər də də-


98

rindən toxunmamış, Xiyabani hərəkatının miqyasını, regional siyasi pro-seslərlə qarşılıqlı əlaqəsini geniş araşdırmamışlar. Əslində, müəyyən siya-si mahiyyətli mövzuları ictimai şüurun diqqətindən uzaq tutmaqla tədricən onu unutdurmaq siyasətı tarixdə sınanılmış vasitələrdəndir. Lakin, bu da faktdır ki, Sovet hökumətinin “Rusiyanın və Şərqin bütün müsəlman zəh-mətkeşlərinə Müraciəti” Xiyabani və onun ardıcılları tərəfindən xoş ümid-lə qarşılanmışdı, hətta bolşeviklərin təcrübəsindən faydalanmağa çağırış-lar edilirdi, eyni zamanda Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi al-qışlannırdı. Lakin, çox keçmədən Sovet Rusiyasının yaxın qonşularına qarşı, xüsusilə Qafqazdakı istiqlaliyyətlərini əldə etmiş xalqlara qarşı isti-laçı siyasəti Azərbaycan Demokratlarını öz nəhəng qonşuları ilə ehtiyatlı və sayıq münasibət qurmağa vadar etdi.

Xiyabanı və ardıclıları qərara gəldilər ki, Milli Hökumətin hakimiyyəti altındakı Azərbaycanı bundan sonra Azadıstan adlandırsınıar və bu barədə müvafiq qərar verilərək rəsmən bəyan edildi. Tarixi Azərbaycan adının inqilabi əhval-ruhiyyə ilə bu şəkildə dəyişdirilməsinin səbəbini açıqlayan Xiyabani və ardıclıları belə hesab edirdilər ki, 1918-ci il mayın 28-dən etibarən cənubi Qafqazda, Azərbaycanın Araz çayının şimalındakı tor-paqlarında Azərbaycan Respublikası yaradılmışdır, buna görə də Zaqaf-qaziyadakı Azərbaycandan fərqlənməsi üçün İranın Azərbaycan əyalətinin bundan sonra Azadıstan adlandırılması məqsədəuyğundur.

Ə.Kəsrəvi yazır ki, ,,Köhnə azadixahlardan və Xiyabaninin yaxınla-rından biri olan Hacı İsmayıl ağa Əmirxizi Azərbaycanın məşrutə yolla-rında səylər göstərib İran üçün azadlıq gətirdiyinə görə bu adın dəyişdiri-lib Azadıstan adlandırılmasını təklif etdi. Bu zamanlar Azərbaycan adı bir çətinliklə üzləşmişdi, ona görə ki, Rusiya imperatorluğunun süqutundan sonra Qafqazın türkdilliləri Bakıda və onun ətrafında kiçik bir cumhuriy-yət əmələ gətirmiş və onun adını Azərbaycan Cumhuriyyəti qoymuşdular, çünki bu cumhuriyyətin əsasını qoyanların arzu və ümidləri bu idi ki, Azərbaycanla (İran Azərbaycanı nəzərdə tutulur—E.M.) bir olalar və bu səbəbdən də öz ərazilərinə və cumhuriyətlərinə Azərbaycan adını seçmiş-dilər. Bu şəkildə birlikdən xoşlanmayan və İrançılığına göz yummayan Azərbaycanlılar Qafqazdakı bu cür adqoymadan bərk incidilər, amma ki, artıq bu adqoyma baş vermişdi, bəzi şəxslər təklif etdilər ki, əyalətimizin adını başqa cür adlandıraq və bu yolda “Azadısan,, adı meydana gəldi. Xi-


99

yabani bu təklifi qəbul etdi və sərəncam verdi ki, bundan sonra rəsmi sə-nədlərdə, blanklarda, markalarda bu adı yazsınlar və heç yerdə bu addan başqası yazılmasın və deyilməsin” (5, s.110).

Ə. Azəri yazır ki, bu qərara haqq qazandırmaq üçün demokratlar İran-da Konstitusiya uğrunda aparılan mübarizədə Azərbaycanın kəsb etdiyi əhəmiyyəti və onun “qəhrəman rolunu” vurğulayaraq buna istinadən Aza-dıstan adını qəbul etdiklərini bildirdilər (7, s.299).

T. Atabəyi yazır ki, Xiyabani heç bir zaman Azərbaycana İranın daxi-lində daha geniş muxtariyyət verilməsinə nail olmaq uğrunda mübarizə aparmaq amalından boyun qaçırmadı. Lakin, məhz Xiyabaninin qarşısına qoyduğu bu məqsəd Ə. Kəsrəvi də daxil olmaqla bir çox siyasətçilərin Milli Hökumətdən üz döndərməsinə səbəb oldu (4, s.62). Xiyabanidən fərqli olaraq Kəsrəvi İranın əyalətlərində köklü dəyişikliklərin həyata ke-çirilməsinin yalnız paytaxtdan- mərkəzi hökumət tərəfindən təmin olun-masını uyğun sayırdı, o, Xiyabaninin güzəştlərə getmədən yürütdüyü siya-sətin mərkəzi hökumətlə münasibətləri pisləşdirdiyindən narazı idi.

Bu arada Tehranda ingilispərəst Vüsuqüddövlə hökumətinin yerinə Muşirüddövlə hökuməti gəldi və yeni Baş nazir təcrübəli siyasətçi Müx-bir-üs Səltənə Hidayəti 1920-ci ilin avqustunda Azərbaycana vali təyin etdi. Həmin ilin sentyabrın əvvəllərində yeni vali Təbrizə gəldi, demokrat-larla qarşıdurmaya girişməyib şəhərin kənarında yerləşdi və bir sıra dan-ışıqlarla, tədbirli işləri ilə, demokratların daxilində mövcud fikir ayrılıqla-rından da istifadə edərək hazırlıqlara başladı. Sentyabrın 12-də onun əmri ilə Kazak briqadası qəflətən hücum edərək Təbrizin əsas strateji məntəqə-lərini ələ keçirdilər. Xiyabani və daha 50 nəfər demokrat qətlə yetirildi, beləliklə regionun bütün bölgələrində mərkəzi hökumətin hakimiyyəti bü-tövlükdə bərpa olundu (8, s.318). Ə.Kəsrəvi Xiyabani qiyamının yatırıl-ması və Xiyabaninin qətlə yetirilməsinin təfərruatlarını nəinki təəssüf hissi keçirmədən, hətta ürəyindən tikən çıxaran hadisə kimi qələmə almış, bu münasibətlə yanaşdığına görə Xiyabaninin uca şəxsiyyətinə və onun Azərbaycan üçün, bütün İran üçün apardığı təmənnasız mübarizəsinə eti-nasizlıqla yanaşmaqdan özünü saxlaya bilməmişdir. Məsələn, adı çəkilən əsərinin “İşin axırı və Xiyabaninin öldürülməsi” adlandırdığı 6-cı fəslində Xiyabaninin öldürülməsini belə təsvir edir: “Kazaklar evin həyətinə girən-də o, zirzəminin pəncərəsindən onlara atəş acid, kazaklar da atəş açdılar,


100

Xiyabani yerə yıxıldı, gözlərini beşgünük dünyaya yumaraq getdi ki, bir də qiyamət günündə qiyam edə, öldürülənlərin və onun özünü öldürənlə-rin mühakiməsində vəkillik etməyə tələsə” (2, s.166).

Qeyd edilməlidir ki, Xiyabani hərəkatının yatırılması və Xiyabaninin öldürülməsi haqqında təfsilatlar həm Müxbirüssəltənənin kitabında, həm də Ə.Kəsrəvinin “Qiyame Şeyx Məhəmməd Xiyabani” kitabında ətraflı, lakin qəsdən təhrif edilmiş şəkildə təsvir edilmiş, ölkənin böyük bir bölgə-sində Milli Hökumət qurulması ilə nəticələnən, mərkəzi hakimiyyətə isla-hatlar dərsi öyrədən bu geniş ictimai hərəkatın demokratik və milli mahiy-yətini kiçiltməyə hər vasitə ilə cəhd göstərilmişdir. Bununla da, şahlıq dövrünün təmayüllü tarıxşünaslığında Xiyabani hərəkatının milli-demok-ratik məzmununa kölgə salıb, bu hərəkata bölücülük və digər xarici qüv-vələrin təsiri ilə İranın bütövlüyünə xələl gətirən bir hadisə kimi yanaşıl-masının təməli qoyulmuşdur. Bu baxımdan T. Atabəyinin əsəri də bir sira hallarda tendensiyalı yanaşma tərzindən azad olmasa da, ümumən hərəka-ta onun daha ədalətli tarixi qiymət verməsi ilə fərqlənir.

T.Atabəyi belə bir ümumiləşdirmə edir —Xiyabaninin hakimiyyəti qısa ömürlü olsa da, bu hərəkat İranın ümumi vəziyyətinə və xalqın siyasi düşüncə tərzinə, xüsusilə də islahatçı meyllərin artmasına əhəmiyyətli də-rəcədə təsir göstərdi. Lakin, onun mərkəzi hökumətin hakimiyyətinə alte-rnativ olaraq Azərbaycanda öz hökumətini yaratmaq təşəbbüsü islahatçı düşərgənin parçalanması üçün əsas səbəb oldu (4,s.63).

Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində baş verən və bütün İrana yayılan demokratik-milli hərəkatlara, o cümlədən Məşrutə hərəkatı və onun qəhrəmanlarının şücaətli fəaliyyətlərinə, Xiyabani hərəkatına əsil düzgün tarixi qiymət ilk dəfə Cənubi Azərbaycanda milli- demokratik hərəkatın qə-ləbəsi nəticəsində qurulmuş və bir il mövcud olmuş Milli hökumət (12 de-kabr 1945 – 12 dekabr 1946) zamanı verilmişdir. 1946-cı il oktyabrın 2-də Xiyabaninin qəbri üstündə keçirilmiş mitinqdə Azərbaycan Milli Hökumə-tinin başçısı Seyid Cəfər Pişəvəri (1892-1947) Azərbaycan xalqının öz fə-dakar qəhrəmanlarına minnətdarlığını belə ifadə etmişdi: “Şeyx Məhəm-məd Xiyabani kimi şəxsiyyətlər meydana çıxmaqla xalqın fikrinin və milli-yətinin meydana çıxmasını təmin edir…Sərdari milli Səttarxanın, Bağırxa-nın və Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin məşrutə barəsində götürdükləri qə-dəmlər heç vaxt yaddan çıxa bilməz. Hər vaxt Azərbaycanın və Təbrizin adı zikr olunur, onların iftixarlı adı da araya gəlir” (9, s.106-107).


101

Xiyabani üsyanının faciəli şəkildə bitməsi Azərbaycanda, eləcə də İra-nın digər bölgələrində müxtəlif reaksiyalar doğurdu, şahlıq rejiminə və onun xarici güclərin təsiri altında olan yarıtmaz hökumətlərinə qarşı nifrət və mübarizə hissini daha da artırdı, həmin miqyasda ciddi, ardıcıl, davam-lı və böyük təsir gücünə malik hərəkatlar doğura bilməsə də, Azərbaycan-da dalbadal iki qiyamın başlanmasına rəvac verdi. Xiyabaninin ardıcıl məsləkdaşlarından olan Zeynalabidin Qiyami demokratlardan və onların tərəfadarlarından ibarət qrupları Təbrizin şimalında Əhər mahalında Kə-leybər məntəqəsində üsyana qaldırdı.(Kəleybər xalqın Babək qalası adlan-dırdığı qədim Bəzz qalasının olduğu yerdir –E.M.). Lakin, onun “Qiya-miyyun-e Enteqamiyyun” adlandırdığı (İntiqam qiyamçıları) dəstənin Xi-yabani üsyanının müsbət təsir və nəticələrini qoruyub saxlamaq cəhdləri müvəffəqiyyət qazanmadı (10, s.114; 11, s.124). İkinci hadisə isə Təbriz jandarmının komandiri, məşrutə inqilabının fəal iştirakçılarından biri olan mayor Lahutinin başlatdığı qiyam idi. Lahuti 1922-ci il fevralın 1-də Təb-rizdə hökumət idarələrini ələ keçirərək “Komite-ye Milli”(Milli Komitə) təşkil etdi və mərkəzi hökumətin hakimiyyətini tanımadığını bəyan etdi. Milli Komitə mərkəzi hökumətdən ingilis imperializminin ölkədə ağalığı-na son qoymağı və demokratik islahatlar həyata keçirməyi tələb etdi. La-kin, hərbiyyə naziri Rza xan polis və jandarmın da səlahiyyətlərini öz üzə-rinə götürərək topxana və sair təchizatlarla boyük kazak qoşununu üsyan-çıların üzərinə yeritdi və bu qiyam bir həftədən sonra yatırıldı, Lahuti ca-nını qurtarmaq üçün İrandan qaçmağa məcbur oldu (12, s.105-106).

Xiyabani hərəkatı və ondan sonra baş verən bir sıra üsyanlar və etiraz dalğaları qəddarlıqla yatırılsa da, əsrlər boyu şahlıq reiminin hökm sürdü-yü ölkəyə Azərbaycan rərəfindən bir demokratiya dərsi verilmişdi. Azər-baycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor Yaqub Mah-mudov bununla əlaqədar yazır: “Daxili irticaya və xarici işğalçılara qarşı mübarizə ilə yanaşı, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərlik etdiyi azad-lıq mübarizləri yenilənmə və bütün ölkə miqyasında demokratik dəyişik-liklər tələb edirdilər, xalq inqilabının bütün İranda qələbə çalmasına, şah-lıq rejiminin ləğvinə, respublika tipli demokratik dövlətin qurulmasına və yaranacaq demokratik İran dövləti tərkibində Cənubi Azərbaycana muxta-riyyət verilməsinə can atırdılar”(13, s.89).

Qeyd etmək lazımdır ki, Xiyabani hərəkatının, ondan sonra Azərbay-canda, həmçinin ölkənin digər məntəqələrində baş qaldıran üsyanların ya-


102

tırılmasında və üsyançılara qanlı divan tutulmasında əslində 1921-ci ildən əsas hökumət postlarına nəzarət və rəhbərlik edən Rza xan xüsusi qəddar-lıq göstərmişdir. Sahın ölkədən qaçmış olduğu bir şəraitdə Britaniyanın göstərdiyi siyasi-maliyə dəstəyi ilə artıq hökumətə başçılıq edən Rza xa-nın güclü mərkəzləşdirilmiş dövlətə rəhbərlik etmək iddiasının gerçəkləş-məsi üçün heç bir maneə qalmamışdı. 1925-ci ildə şahlıq taxtına oturan Rza şah bir sira islahatlar keçirsə də, sonrakı illərdə onun antidemokratik və kobud fars millətçiliyi siyasəti ölkədə milli-demokratik hərəkatın yeni dalğasının zəminini yaradırdı və çox keçmədi Cənubi Azərbaycan yenidən bu oyanış və dirənişin mərkəzinə çevrildi.


1. Məmmədli Q. Xiyabani. Bakı, 1949., Vishneqradova A. ,,Revolyuçionnoe dvijenie v İranskom Azrdbaydjane,,jurnal ,,Novıy Vostok,,,nömrə 2, 1922. İlinskiy Q.,, Sheyx Muxammed Xiabani,,Jurnal ,,Revolyuçionnıy Vostok,,,nömrə 6,(28), 1934. İvanova M.N. ,,Naçionalno-osvoboditelnoe dvijenie v İranskom Azerbaydjane v 1918-1920 qq,,. Kratkie soobşeniya İnstituta Vostokovedeniya AN SSSR, v.XIV, M.,1955. Taqiyeva Ş.A.. Naçionalno-osvoboditelnoe dvijenie v İranckom Azer-baydjane V 1917-1920 qq. Baku, İzdatelstvo Akademii nauk Azerbaydjanskoy SSR, 1956.Tağıyeva Ş.Ə. 1920-ci il Təbriz üsyanı. Bakı, Elm,1990.

2. Kəsrəvi Əhməd .Qiyam-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani. Məhəmmədəli Humayun Katuzianın redaktəsi və müqəddiməsi ilə,Tehran,Nəşr-e Mərkəz,1376.

3. Şərhe – hal və eğdemat-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani – be ğələm-e çənd nəfər əz dustan və aşnayan-e u. Berlin, çapxane-ye İranşəhr,1304.

4. Atabəyi Turac. Azərbaycan dər İran-e moaser, Tehran, Enteşarat-e Tus, 1376. 5. Kəsrəvi Əhməd. Tarix-e hicdəhsale-ye Azərbaycan, 1-ci cild, 9-cu nəşr,Tehran,

Əmir Kəbir, 1978. 6. Birinci Beynəlxalq Azərbaycanşünaslıq simpozyumunun bildiri toplusu. Azərbay-

can Elm və Mədəniyyət Araşdırma Mərkəzinin nəşri, Təbriz, “Keyhan”, 1378. 7. Azəri Əli. Qiyam-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani dər Təbriz, çap-e dovvom ba təcdid

nəzər-e kamel, Tehran, Bonqah-e mətbuati-ye Səfi Əlişah,1346. 8. Müxbirüssəltənə Hidayət M., Xaterat və Xətərat, 3-cü nəşr,Tehran,Zəvvar. 1982, s.318) 9. Pişəvəri Seyid Cəfər .21 Azər (ərəb əlifbası ilə). 1340 (1961). 10. Taqieva Ş.A. Naçinalno-osvoboditelnoe dvijenie v İranskom Azerbaydjane v 1917-

1920 qq., Baku, İzdatelstvo Akademii Nauk Azerbaydjansoy SSR, 1956. 11. 11.Tağıyeva Ş.Ə. 1920-ci il Təbriz üsyanı. Bakı, Elm, 1990. 12. Bəyat Kavə. Lahuti qiyamı -Təbriz, bəhmən 1300.Tehran, nəşr-e Şiraze, 1376. 13. Mahmudlu Yagub. Azerbaijan: Short history of statehood. Kyiv, Dmytro Burago

publishing house, 2011.


103

XİYABANİ HƏRƏKATI İRAN TARİXŞÜNASLIĞINDA-TARİXİ REALLIQ VƏ FƏRQLİ YANAŞMALAR

XÜLASƏ

İranın Azərbaycan əyalətində 1920-ci ilin aprel-sentyabr aylarında Milli Höku-

mətin yaradılması ilə nəticələnən Xiyabani hərəkatına dair İran tarixşünaslığında onlar-la tədqiqat əsəri, kitablar, xatirələr yazılmışdır. Bir sıra hallarda bu hərəkatın xarakteri təhrif edilmiş, bu demokratik hərəkat xaricdən dəstəklənən bir separatçı qiyam kimi təqdim edilmişdir.

Bəzi İran tarixçilərinin fikrincə Xiyabani hərəkatı qısa ömürlü olsa da bu hərəkat İranın ümumi vəziyyətinə və xalqın siyasi düşüncə tərzinə, xüsusilə də ölkədə islahata meyllərin artmasına təsir göstərmişdir.

ДВИЖЕНИЕ ХИЯБАНИ В ИРАНСКОЙ ИСТОРИОГРАФИИ - ИСТОРИЧЕСКАЯ РЕАЛЬНОСТЬ И РАЗЛИЧНЫЕ ПОДХОДЫ

РЕЗЮМЕ

Десятки научных трудов, книг и мемуаров были написаны в иранской исто-

риографии по движению Хиябани, что привело к созданию Национального Пра-вительства в апреле-сентябре 1920 года в иранской провинции Азербайджан. В некоторых случаях концепция этого движения искажалась, и это демократическое движение представлялось как сепаратистский мятеж, поддержанный за рубежом.

Некоторые иранские историки считают, что хотя продолжительност движе-ние Хиябани было недолгим, это движение повлияло на общее состояние Ирана и политическое мышление народа, особенно на рост тенденций реформ в стране.

KHIYABANI MOVEMENT IN IRANIAN HISTORIOGRAPHY-HISTORICAL

REALITY AND DIFFERENT APPROACHES

SUMMARY

Dozens of research works, books and memoirs have been written in the Iranian historiography on the Khiyabani movement, which resulted in the establishment of the National Government in April-September 1920 in the Iranian province of Azerbaijan. In some cases, the concept of this movement was distorted, and this democratic movement was presented as a separatist rebellion supported by the abroad. Some Iranian historians believe that although the Khiyabani movement was short-lived, this movement influenced the overall state of Iran and people’s political thinking, especially the rise in reform trends in the country.


104

Vasif QAFAROV *

BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ OSMANLI DÖVLƏTİNDƏ QURULAN KÖNÜLLÜ AZƏRBAYCAN

TABURLARI Açar sözlər: Qafqaz könüllüləri, Andlı könüllülər, Osmancık taburu, Qafqaz kö-

nüllü taburu, Dağıstan könüllü taburu, Azərbaycan süvari alayı. Ключевые слова: Кавказские добровольцы, Присягнувшие добровольцы, Батальон

Османца, Кавказский батальон добровольцев, Дагестанский ба-тальон добровольцев, Азербайджанский кавалерийский полк

Key words: Caucasus volunteers, Owed volunteers, Osmanchik batallion, Cau-casus voluntary batallion, Dagestan voluntary batallion, Azerbaijan cavalry regiment

Rusiyada, o cümlədən Qafqazda yaşayan türk-müsəlmanların Osmanlı

dövlətinə qarşı artan simpatiyası XX əsrin əvvəllərində rus şovinizminin və panslavizmin gücləndiyi bir şəraitdə millətçilik duyğularının geniş vü-sət alması, habelə irqi, milli və dini amillərlə bağlı idi. Rusiya türkləri ara-sında türkçülüyün inkişaf etməsi və geniş yayılması Rusiyada güclənən şovinizm və panslavizmə qarşı bir müqavimət kimi qiymətləndirilirdi. Tə-sadüfi deyil ki, Kazan türklərinin lideri Sədri Maksudi bəy 1912-ci ildə Rusiya Dumasındakı çıxışında çara və onun hökumətinə xəbərdarlıq edə-rək, açıq şəkildə bəyan edirdi ki, əgər Peterburq hökuməti Osmanlı impe-riyasına qarşı müharibəyə girərsə, o zaman 40 milyonluq Rusiya müsəl-manları hökumətə qarşı müxalifət təşkil edəcək və bu müharibəni dəstək-ləməyəcəklər [26, s. 72]. S.Maksudi bəyin bu çıxışı o zaman Dumada olan bütün türk və müsəlman deputatların mövqeyinin ifadəsi idi. O zaman Ru-siya müsəlmanları Türkiyədə baş verən inqilabları və yüksəliş hərəkatları-nı sidq-ürəkdən alqışlayırdılar.

Türkiyəyə qarşı simpatiya sadəcə sözdən ibarət deyildi. Balkan müha-ribələri dövründə Kazan, Krım, Daşkənd və Bakıdakı türk mətbuatı senzu-radan keçə biləcəyi bir dildə qapalı şəkildə yerli əhaliyə müraciət edərək onları Türkiyəyə köməyə getməyə təlqin edirdi. Bunun nəticəsi idi ki, o * Vasif QAFAROV - AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix

üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. [email protected].


105

zaman Rusiyadakı türk-müsəlmanlardan, o cümlədən azərbaycanlılardan İstanbula könüllü axını başlamışdı. Bahadur Hüseynzadənin rəhbərliyi ilə Qarabağdan və Gəncədən böyük bir könüllü dəstəsi də İstanbula gəlmişdi. Dövrün tanınmış Azərbaycan şairlərindən olan Əhməd Cavad və Abdulla Şaiq də bu könüllülər arasında idi. Azərbaycandan və Şimali Qafqazdan gələn könüllülər üçün “Qafqaz könüllü kıtası” adı altında bir hərbi birlik (tabur) quruldu [26, s. 72]. “Qafqaz könüllü taburu” Ənvər paşanın hima-yəsi altında qurulan dörd taburluq könüllü alayına daxil edildi. Alayın ko-mandanı Süleyman Əsgəri bəy, “Qafqaz könüllü taburu”nun isə komanda-nı İbrahim bəy Cahangiroğlu idi. İbrahim bəy, qardaşı Həsən bəyin də tər-kibində olduğu taburu ilə Trakiya cəbhəsində bolqarlara qarşı Osmanlı əs-gərləri ilə çiyin-çiyinə vuruşdu və Ədirnəyə ilk girən qüvvələr arasında oldu [25, s. 51-52]. Müharibədən sonra taburun yaşlı üzvləri tərxis olun-du, gənclər isə hərbi məktəblərdə təhsil almağa getdilər.

Balkan müharibələri dövründə Bakıdakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti də Osmanlı dövlətinə yardım üçün geniş ianə toplanması kampaniyası təşkil edərək toplanmış ianələri İstanbula göndərmişdir [29, s. 23; 25, s. 51].

Bütün bunlar hələ Birinci dünya müharibəsinə qədər olan dövrdə azər-baycanlıların Türkiyəyə olan böyük sevgi və simpatiyasının nümunələri-dir. Bu həqiqəti bilən və yüksək qiymətləndirən Osmanlı hökuməti Birinci dünya mühribəsində də azərbaycanlıların yardımına böyük ümid bəsləyir və bu yardımın gerçəkləşməsi üçün bütün vasitələrlə çalışırdı.

Osmanlı xüsusi xidmət orqanı olan Təşkilat-ı Mahsusa 1914-cü ilin ilk aylarından başlayaraq Qafqaz müsəlmanları ilə xüsusi əlaqələr qurmağa başlamış, bölgəyə casuslar göndərmiş, eyni zamanda bölgənin yerli əhali-sindən “andlı könüllü”lər cəlb edərək onlar vasitəsilə də casus fəaliyyət-ləri təşkil etmişdi. Təşkilat-ı Mahsusaya xidmət edən bu könüllülər Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində tam hazır hala gətirilmişdilər. Müharibə ərə-fəsində Qafqaz, Krım, Kazan və Orta Asyada bu təşkilata xidmət edən təxminən 80 nəfərə yaxın könüllü mövcud idi [5]. Onların yarısından çoxu Qafqazın payına düşürdü. Türkiyə Cümhuriyyəti Genelkurmay Əsgəri Ta-rix ve Strateji Etüd Dairesi Başkanlığı Arxivində (ATASE) olan bu könül-lülərin şəxsi işlərinə baxdıqda görürük ki, hər bir könüllünün adı, soyadı, təşkilata qeyd olunma tarixi, fəaliyyət göstərəcəyi bölgə, vəzifəsi, onlara verilən silahın nömrəsi və ayrıca olaraq barələrində yazılan qeydlər əks


106

olunmuşdur [3]. Bu şəxsi işlərə görə Qafqaz müsəlmanlarından Təşkilat-ı Mahsusaya xidmət göstərən könüllülərin əksəriyyəti təşkilata 1914-cü ilin 17 mart tarixində qeyd olunmuşlar. Onlardan Əli İbrahim oğlu, Canbəy Dəmir oğlu, Həmid Əhməd oğlu, Əbdülqafar Hacı Nəsrullah oğlu, Əbdül-vahab Əsgər oğlu, Bəkir Nəsrullah oğlu, Əhməd Əbdüləli oğlu, Əli Əb-dürrəhman oğlu, Qafar Xaspolad oğlu və digərlərinin adlarını göstərmək olar [4]. Osmanlı dövləti Birinci dünya müharibəsinə girdikdən sonra bu şəxslər Qafqazda ümumi vəziyyət, əhalinin müharibəyə münasibəti, bura-dakı rus ordusunun miqdarı, yerləşməsi və hərəkəti, bölgədəki strateji ob-yektlər və onların mühafizə səviyyəsi və s. ilə bağlı kəşfiyyat aparır və əldə etdikləri məlumatları Təşkilat-ı Mahsusaya ötürür, eyni zamanda əha-li içərisində təbliğati işlər aparırdılar.

1914-cü ilin sonlarından başlayaraq Təşkilat-ı Maahsusa tərəfindən Qafqaz müsəlmanlarından və əsasən də Cənubi Azərbaycan əhalisindən olan könüllülərdən ibarət taburlar təşkil edilməyə başlanıldı. Lakin bu ta-burlarda Qafqaz müsəlmanlarından olan könüllülərin sayı elə də çox de-yildi və bunlar əsasən Elviye-i Səlasə (Qars, Ərdəhan və Batum) vilayətlə-rindən olanlar idilər.

Birinci dünya müharibəsinə girdikdən az sonra Osmanlı dövlətinin elan etdiyi “cihad” fətvası gözlənilən qədər effektli olmasa da, müsəlman ölkələrindən, o cümlədən Qafqaz müsəlmanlarından İslam xəlifəsinin ci-had çağırışına səs verənlər oldu. Lakin arxiv sənədləri göstərir ki, Qafqaz müsəlmanlarından kütləvi şəkildə Osmanlı ordusuna qatılma halları əsa-sən Osmanlı ərazisində yaşayan Qafqaz mühacirlərindən olmuş, Qafqazda yaşayan türk-müsəlmanlardan isə bu prosesə qoşulma dövrün şərtləri da-xilində fərdi xarakter daşımışdır.

Birinci dünya müharibəsi illərində könüllü olaraq Osmanlı ordusuna qatılan və Antantaya qarşı vuruşan, şəhid düşən və ya qazi olan Qafqaz müsəlmanlarını amallarına görə iki qrupa bölmək olar: a) bütün İslam dünyasının xəlifəsi olan Osmanlı sultanının cihad çağırışına müsbət yana-şıb sidq-ürəklə cihada qatılanlar; b) Antanta ölkələrinin işğalı altında olan vətənlərini müstəmləkə rejimindən azad etmək üçün Osmanlı dövlətindən yardım uman və onun köməyinə güvənən aydınlar.

Birinci dünya müharibəsinin əvvəllərində Osmanlı ərazisində məskunla-şan mühacir Qafqaz müsəlmanlarından təşkil edilən könüllü taburlar, on-ların vuruşduğu cəbhələr və keçdikləri döyüş yolu aşağıdakı kimi olmuşdur.


107

1914-cü ilin dekabrında İstanbula toplanan Rumeli və Qafqaz könüllü-lərinin ilk qismi silahlandırılaraq müxtəlif cəbhələrdəki ordulara göndəril-dilər. Bu zaman Təşkilat-ı Mahsusa rəisi Süleyman Əsgəri bəy könüllülər-dən xüsusi planlar üçün istifadə etmək məqsədilə “xüsusi birliklər” yarat-maq fikrini irəli sürdü. Bu fikir Ənvər paşa tərəfindən də uyğun hesab edildi və nəticədə könüllü taburların qurulması qərara alındı. 1914-cü ilin dekabrında mühacir Qafqaz müsəlmanlarından ilk könüllü tabur - “Os-mancık taburu” quruldu. Tabura bu adın verilməsi də maraq doğurur. Bəhs edilən dövrdə qurulmaqda olan bu könüllü tabura ad verilməsi məsə-ləsi ilə bağlı fikir bu idi ki, tabura veriləcək ad, könüllülərin ruhuna təsir etməklə yanaşı tarixi və mədəni bir simvol olmalıdır. Buna görə də İttihad və Tərəqqi partiyası ilə yaxın münasibətlərdə olan şair və ədəbiyyatçılarla məsləhətləşmə aparıldı, nəticədə Ömər Seyfəddin, Aka Gündüz və Ziya Göyalpın birlikdə təklif etdikləri “Osmancık taburu” adı qəbul edildi. Yüzbaşı (kapitan) Cəmil bəyin komandalıq etdiyi “Osmancık taburu” 6 bölükdən ibarət idi və taburda ümumilikdə 600-650 könüllü vardı [24]. Bu taburun Sarıqamış hərəkatı zamanı rus ordusunun gerisinə - müsəlman əhalinin yaşadığı bölgələrə göndərilməsi planlaşdırılmışdı, lakin bu planı həyata keçirmək mümkün olmadı.

İraq cəbhəsində vəziyyət ağırlaşan zaman 1914-ci il dekabrın 20-də Təşkilat-ı Mahsusa rəisi Süleyman bəy Ənvər paşa tərəfindən İraqdakı hərbi qüvvələrin komandanı vəzifəsinə təyin edilərək bölgəyə göndərildi. Süleyman Əsgəri bəy İraqa gedərkən özünün güvəndiyi zabitlərin idarəsin-də olan “Osmancık taburu”nu da özü ilə apardı [27, s. 91]. Taburun İraq cəbhəsində ilk döyüşü 1915-ci il yanvarın 20-də baş verən “Birinci Rota müharibəsi” adı ilə tanınan döyüş oldu. Bu döyüşdə “Osmancık taburu” böyük qəhrəmanlıq göstərsə də, tabur komandanı yüzbaşı Cəmil bəy şəhid oldu. Onun yerinə təyin edilən yüzbaşı Səfər bəy də az sonra şəhid oldu. Buna baxmayaraq, döyüş qəlibiyyətlə başa çatdı [24].

Birinci Rota müharibəsindən sonrakı günlərdə də “Osmancık taburu” in-gilis qüvvələrinə qarşı basqınlar həyata keçirdi və bir çox uğurlara imza atdı.

1915-ci il aprelin 12-14-də baş vermiş Şuayibə döyüşü “Osmancık ta-buru”nun son döyüşü oldu. Döyüşdə ingilislər qələbə qazandılar. Osmanlı qüvvələri dağınıq halda geri çəkildilər. Ordu komandanı Süleyman Əsgəri bəy bu məğlubiyyətlə barışmayaraq aprelin 14-də intihar etdi. Şuayibə dö-


108

yüşü “Osmancık taburu” üçün də fəlakətlə nəticələndi. Tabur 255 şəhid verdi, 275 nəfər də yaralandı. Artıq hərbi xidmət edə biləcək əsgəri qal-mayan tabur ləğv edildi [24].

Birinci dünya müharibəsinin əvvəllərində, yuxarıda haqqında bəhs et-diyimiz, Balkan müharibələri dövründə qurulan “Qafqaz könüllü taburu” da Bahadur Hüseynzadənin komandanlığı ilə eyni adla yenidən təşkil edil-di. Bu zaman artıq taburun üzvləri arasında xeyli hərbi təhsil alanlar var idi. Bu tabur ilk öncə Çanaqqala cəbhəsinə göndərildi. Çanaqqala cəbhə-sində vəziyyət stabilləşəndən sonra Kut-ül Amara və Bəsrə cəbhələrinə göndərilən tabur burada ingilis orduları ilə ən ağır döyüşlərdə iştirak etdi. Bəsrə cəbhəsindəki Kurna qəsəbəsi yaxınlarında baş verən döyüşdə xeyli itki verən tabur, İran tərəflərinə geri çəkilməyə çalışarkən ingilis süvarilə-rinin təqibi ilə üzləşdi. Bu təqib taburun böyük itki verməsi ilə nəticələndi. Döyüşdə tabur komandiri Bahadur Hüseynzadə də həlak oldu [26, s. 72]. Sonrakı döyüşlərdə verdiyi böyük əsgər itkisi ilə bağlı olaraq tabur ləğv edildi, onun könüllüləri digər könüllü birləşmələr daxilində öz missiyala-rını davam etdirdilər.

Osmanlı sultanının cihad çağırışına cavab olaraq, 1915-ci il yanvarın əvvəllərində Şeyx Şərafəddinin rəhbərliyi altında Bursada məskunlaşan Qafqaz mühacirlərindən könüllü bir tabur təşkil olunmağa başladı [12, v. 4-9; 18, v. 1-2; 8]. Qısa müddət ərzində “Dağıstan könüllü taburu” adı al-tında 4 bölükdən ibarət 300 nəfərlik bir tabur quruldu [12, v. 8; 19; 10; 6]. Taburun fəaliyyətinin Təşkilat-ı Mahsusa tərəfindən kordinasiya edilməsi qərarlaşdırıldı [12, v. 5]. 1915-ci ilin mart ayının 15-də taburun qurulması işi yekunlaşdı, taburun geyim və iaşəsi ilə bağlı ehtiyacları Milli Müdafiə Heyəti tərəfindən həll edildi [9]. Az sonra Şeyx Şamilin nəvəsi Kamil paşa bu taburun komandanı, Şeyx Şərafəddin isə onun müavini təyin edil-di [7]. Tabura Hələb, Adana və Tokat bölgələrində məskunlaşan Qafqaz mühacirlərindən də könüllülərin cəlb edilməsi planlaşdırılmışdı [11]. Ta-bur mart ayında Hələb bölgəsinə göndərildi və buradakı əməliyyatlara qatıldı. Bu taburun keçdiyi döyüş yolu ilə bağlı arxivlərdə apardığımız araşdırmalar istənilən nəticəni vermədi. Ümid edirik ki, gələcək tədqiqat-larda bu məsələ daha da dərindən araşdırılacaq və Dağıstan könüllü tabu-runun keçdiyi döyüş yolu tam olaraq işıqlandırılacaq.

Osmanlı dövlətində yaşayan azərbaycanlı mühacirlərdən təşkil edilən bu taburlardan başqa, Birinci dünya müharibəsi illərində Şərq və Qafqaz


109

cəbhələrində qurulan könüllü taburlarda da Qafqaz cə Cənubi Azərbay-candan olan könüllülər var idi. 1915-ci ildə Ömər Nacinin və Almaniya-nın Ərzurumdakı konsulunun köməkçisi olan Şoybner Rixterin koman-danlığı altında təşkil edilən [28, s. 78, 138] könüllü atlı birliklərdə də Qaf-qaz müsəlmanlarından olan könüllülər var idi. Ömər Naci Cənubi Azər-baycan ərazisinə girdikdən sonra buradakı könüllü azərbaycanlılar hesabı-na öz taburunu 5 min nəfərə qədər gücləndirdi [2; 1].

1916-cı ildə Cənubi Azərbaycan ərazisində Əmir Həşmətin rəhbərliyi altında 7 min nəfərlik könüllü birlik təşkil edildi. Bu ordu Cənubi Azər-baycan ərazisində, xüsusilə də Urmiya bölgəsində rus ordusu ilə vuruşdu [14; 15; 16; 17; 20].

Birinci dünya müharibəsi illərində fərdi şəkildə Osmanlı ərazilərinə keçən Qafqaz könüllüləri də olmuşdur. Onlardan aşağıdakıları qeyd edə bilərik:

- İbrahim Cahangirzadə: 9-cu ordu sıralarına qatılan İbrahim bəy, bu or-duya bağlı “Mücahidin Süvari Alayı”nın komandiri təyin olunmuşdur. İbra-him bəy, müharibədən sonrakı dövrdə qardaşı Həsən bəy və digər dörd nə-fər qafqazlı həmvətəni ilə birlikdə Qarsda milli təşkilatlanma işləri ilə məş-ğul olmuş, daha sonra Qarsın ilk bələdiyyə rəisi seçilmişdir [13; 14].

- Mülazimi-əvvəl (baş leytenant) Zülfiqar Əfəndi:Rusyanın 20-ci Qaf-qaz alayının 1-ci bölüyünə mənsub olub, 1916-cı ildə Osmanlı tərəfə ke-çib türk ordusuna qatılmışdır [21].

- Yüzbaşı (kapitan) Əli İskəndər: Rusyanın Çeçen və Qafqaz könüllü süvari korpusunda xidmət edib, 1918-ci Osmanlı tərəfə keçib türk ordusu-na qatılmışdır [23].

- Mülazimi-sani (leytenant) Məhəmməd Sinan Əfəndi: Rusyanın Çe-çen və Qafqaz könüllü süvari korpusunda xidmət edib, 1918-ci Osmanlı tərəfə keçib türk ordusuna qatılmışdır [23].

- Yüzbaşı (kapitan) Əbdülməcid Əbdüləliyeviç Korqanov: Dağıstan əsilli olub, 1918-ci ildə Osmanlı tərəfə keçib türk ordusuna qatılmışdır [22] və s.

Birinci dünya müharibəsi dövründə azərbaycanlıların geniş miqyasda Osmanlı ordusu sıralarına daxil olmaları və ona kömək etmələri əsas eti-barilə Osmanlı ordusunun 1918-ci ildəki Azərbaycan və Dağıstan əməliy-yatları dövründə mümkün olmuşdur. Bu zaman Qafqaz İslam Ordusu tər-kibində yer alan azərbaycanlılar, Bakı, Qarabağ və Dağıstan əməliyyatla-


110

rında türk ordusu ilə çiyin-çiyinə vuruşaraq bir çox qəhrəmanlıqlar göstər-mişlər. Bunu Osmanlı arxiv sənədləri də sübut edir. Mövzu ilə əlaqədar Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Savunma Bakanlığı arxivi (MSB) və ATASE arxivində apardığımız araşdırmalar nəticəsində müharibə dövründə Os-manlı ordusuna qatılan və yaxud da kömək edən 300-dən çox azərbaycan-lı şəhidin adını təsbit edə bilmişik.

İstiqlal hərbi dövründə də azərbaycanlıların Osmanlı ordusu sıralarına daxil olmaları və türk ordusu ilə çiyin-çiyinə vuruşması geniş və sistemli şəkildə davam etdi. Azərbaycan sovetləşdiriləndən sonra Qarabağda olan Azərbaycan milli ordu hissələrinin bir qismi Zəngəzurda ermənilərlə sava-şaraq Naxçıvana keçmiş, 1200 nəfərlik bir hərbi birlik isə, Xudafərin kör-püsü ilə İrana keçə bilmişdir. İran rəsmiləri silahlarını təhvil vermək şərti ilə bu hərbi birliyin Türkiyəyə keçməsinə icazə vermiş, amma bu təklif qəbul olunmamışdır. Nəticədə, İran ərazisində İran ordusu ilə Azərbaycan ordu hissələri arasında toqquşmalar baş vermiş, ölən və yaralananlar ol-muşdur. Türkiyə ərazilərinə daxil olan Azərbaycan birliklərinə ilk əvvəl polkovnik Nuh bəy Sofiyev rəhbərlik etmiş, daha sonra onu bu vəzifədə polkovnik Səməd bəy əvəz etmişdir. Azərbaycan birlikləri Şərqi Bəyazidə gəlmiş, oradan 1920-ci ilin iyulunda Həsənqala və Ərzuruma nəql olun-muşlar. Azərbaycan birliklərindən Qarabağ süvari alayı 12-ci diviziyanın əmrinə verilmişdir. Daha sonra, Qarsı azad etmə əməliyyatında iştirak edən Azərbaycan birlikləri Milli Mücadilə dönəmində Şərq və Qərb cəb-hələrində sonadək türk ordusu ilə çiyin-çiyinə vuruşmuşlar. 1200 nəfərlik Azərbaycan birliyində 56 nəfər zabit olmuş, bu zabitlərdən bəziləri Türki-yə ordusunda general rütbəsinədək yüksələnlər olmuşdur. Bunlardan bəzi-lərinin adlarını qeyd etmək istəyirik:

- Albay Yunus Xəzərli (1893-1965) Milli Mücadilə dönəmində Türk ordusuna qatılan Azərbaycan zabitidir. Türk ordusunda göstərdiyi qəhrə-manlıqlara görə “İstiqlal” medalı ilə təltif edilmişdir.

- Topçu albay Məhəmməd Akpolad (1897-1975) Cənubi Azərbaycana keçdikdən sonra dörd səhra topu olan batareyası ilə Naxçıvana keçərək Veysəl bəyin komandanlığındakı türk ordusuna qatılmışdır. Daha sonra Ərzuruma sövq olunaraq Cahangir bəyin rəhbərliyindəki azərbaycanlılar-dan ibarət mütəşəkkil birliyə qatılmışdır. Sarıqamış, Qars və Gümrünün azad edilməsində böyük qəhrəmanlıqlar göstərmiş, daha sonra Qərb cəb-


111

həsinə sövq edilmişdir. Göstərdiyi qəhrəmanlıqlara görə Mustafa Kamal paşanın imzası ilə “Təqdirnamə” ilə təltif edilmişdir.

- Topçu albay Aslan Berkan (1897-1957) Azərbaycan topçu və süvari birlikləri içərisində Qars və Gümrünün azad edilməsindən sonra Qərb cəb-həsinə sövq edilmiş, İstiqlal hərbində sonadək iştirak etmişdir. 1928-ci ildə Hərbi Topçuluq məktəbində təhsil almış, 1933-cü ildə yüzbaşı, 1940-cı ildə minbaşı, 1946-cı ildə yarbay və 1950-ci ildə albay olmuşdur.

- Albay Baba Behbud (1897-1967) İstiqlal hərbi dövründə Şərq və Qərb cəbhəsində vuruşmuşdur. Daha sonra türk ordusunda xidmətini da-vam etdirən Baba Behbud 1948-ci ildə albay rütbəsi almış və Ankaradakı Süvari Alay Komandanlığına gətirilmişdir.

- Yüzbaşı Çingiz Yurdçu (1898-1961) İstiqlal hərbinə yüzbaşı rütbəsi ilə qatılmış, Qərb cəbhəsində yunanlara qarşı savaşda bir ayağını itirmişdir.

- Albay Saleh Aksoy (1898-1956) Sarıqamış, Qars və Gümrünün azad edilməsi hərəkatında Azərbaycan hərbi birliklərində batareya komandiri olmuş, Kazım Qarabəkir paşanın təltiflərini qazanmış, daha sonra Qərb cəbhəsinə göndərilmişdir. İstiqlal hərbindən sonra da türk ordusunda xid-mətini davam etdirən Saleh Aksoy İstanbul Hərbi Topçuluq məktəbində təhsilini davam etdirmiş, 1950-ci ildə albay rütbəsi almış və müxtəlif bir-liklərdə xidmət etmişdir.

- Süvari albayı Firudin Dəryal (1900-1982) İstiqlal hərbində Şərq və Qərb cəbhələrində vuruşmuş, İzmirə girən ilk süvari birliyində olmuşdur. 1951-ci ildə albay rütbəsi alan Firudin Dəryal sonrakı illərdə NATO bir-liklərində də xidmət etmişdir.

- Albay Vəli Yadigar (...-1973) İstiqlal hərbində Şərq və Qərb cəbhə-lərində vuruşmuş, daha sonrakı dövrlərdə Polşaya getmişdir. İkinci dünya müharibəsi illərində təşkil olumuş Azərbaycan legionlarında polkovnik rütbəsi ilə ruslara qarşı vuruşmuşdur. Müharibədən sonra Argentinaya get-miş və orada baş nazir Peronun hərbi müşaviri olmuşdur. Argentinada “Azərbaycan Türkləri Milli Ocağı” təşkilatı quran Vəli Yadigar mühaci-rətdə də Azərbaycan davasını aparmışdır.

- General Cahangir Berker (1894-1958) Şərq cəbhəsində topçu batare-ya komandiri olmuş, göstərdiyi qəhrəmanlıqlara görə bir çox təltiflər al-mışdır. 1948-ci ildə Tuğgeneral olan Cahangir Berker, İzmir Müstehkam Mövqe və Yurdiçi Bölgə Komandanlıqlarında xidmət etmişdir.


112

- Hava generalı Hüseyn Turqut (1900-...) İstiqlal hərbində Şərq və Qərb cəbhələrində vuruşmuş, daha sonra İstanbulda Hərb və Hava Oku-lunda təkamül kursları keçmiş və pilot olmuşdur. 1956-cı ildə Hava Tuğ-generalı rütbəsinə yüksəlmişdir.

- Süvari generalı Səməd Sayqın (Rəfibəyov) (1892-1980) İran vasitə-silə Türkiyəyə keçən Azərbaycan birliklərinə komandanlıq etmiş, Mustafa Kamal paşa ilə şəxsən görüşmüşdür. 28 yaşındakı bir albayın xidməti or-duda problemlər çıxaracağından ehtiyat edən Mustafa Kamal paşa, Səməd bəyə minbaşı rütbəsi ilə türk ordusunda xidmət etməyi təklif etmiş, Səməd bəy də qəbul etmişdir. 1948-ci ildə general rütbəsi alan Səməd bəy Türki-yə ordusunda generallığa yüksəlmiş ilk xarici olaraq da tarixə düşmüşdür.

Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin hərb təhsili üçün İstanbula göndərdiyi tələbələrdən də təhsillərini tamamladıqdan sonra Milli Müca-diləyə qatılanlar olmuşdur. Kiçik rütbələrlə türk ordusunda xidmətə başla-yan bu zabitlərdən sonralar general rütbəsinədək yüksələnlər olmuşdur. Bunlardan Orgeneral Mahmud Berköz, Jandarma Genel Komutanı olmuş Korgeneral Nuri Berköz vədigərlərini qeyd edə bilərik.

Bütün bunları ümumiləşdirərək qeyd edə bilərik ki, Birinci dünya mü-haribəsi illərində Qafqazda yaşayan türk-müsəlmanlar Osmanlı dövlətinin müharibədən qalib çıxmasını arzulamış və bu arzularının gerçəkləşməsi üçün əllərində olan bütün mümkün vasitələrlə çalışmışlar. Qafqaz müsəl-manlarının bu arzularından xəbərdar olan çarizm, Rusiya-Osmanlı müha-ribəsi başlayan kimi onları Osmanlıdan uzaq tutmaq üçün ilk öncə azər-baycanlılar üzərində ciddi nəzarət qoymuş, burada hər hansı bir qiyamın baş verməməsi üçün bütün lazımi qabaqlayıcı tədbirləri görmüş və hətta 1916-cı ildə Azərbaycanda fövqəladə vəziyyət tətbiq etmişdi. Arxiv sə-nədləri sübut edir ki, bəhs olunan dövrdə, Qafqaz cəbhəsindəki cəbhə xətti də ruslar tərəfindən möhkəm qorunduğundan bir neçə hal istisna olmaqla, Qafqazdan kütləvi şəkildə Osmanlı ərazilərinə köç edənlər olmamışdır. Bununla belə, kütləvi şəkildə də olmasa, dövrün şərtləri daxilində fərdi qaydada cəbhə xəttini keçib könüllü olaraq Osmanlı ordusuna qatılan, vu-ruşan və bir çox qəhrəmanlıqlar göstərən azərbaycanlılar olmuşdur. Bun-dan başqa, Təşkilat-ı Mahsusaya “andlı könüllü” kimi xidmət göstərən bir çox azərbaycanlılar da olmuşdur.

Qafqaz müsəlmanlarının Osmanlı ordusuna kütləvi şəkildə qatılma halları əsasən Osmanlı ərazisində yaşayan Qafqaz mühacirlərindən olmuş


113

və bu mühacirlərdən toplanan könüllülər hesabına “Qafqaz könüllü kıta-sı”, “Osmancık taburu” və “Dağıstan könüllü taburu” adları ilə tanınan könüllü taburlar qurulmuşdur. Bu taburların keçdiyi döyüş yolları, könül-lülərin döyüşlərdə göstərdiyi fədakarlıq və qəhrəmanlıqlar heç də Anadolu türklərindən geri qalmırdı. Bu, onların da Anadolu türkləri kimi Türkiyəni vətən hesab etdiyini göstərirdi.


1. Türkiyə Cümhuriyyəti Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Başkan-lığı Arşivi (ATASE), BDH, K. 198, D. 278/834, F. 1, 1-1.

2. ATASE, BDH, K. 199, D. 23/837, F. 25-1. 3. ATASE, BDH, K. 1828, D. 3, F. 2-1:2-32. 4. ATASE-BDH, K. 1828, D. 3, F. 2-14a, 2-16a, 2-21a, 2-32. 5. ATASE, BDH, K. 1828, D. 3, F. 2-32. 6. ATASE-BDH, K. 1830, D. 11, F. 1-1:1-76. 7. ATASE, BDH, K. 2181, D. 1, F. 1-5. 8. ATASE, BDH, K. 2181, D. 1, F. 1-8. 9. ATASE, BDH, K. 2181, D. 1, F. 1-14. 10. ATASE, BDH, K. 2181, D. 1, F. 1-62. 11. ATASE, BDH, K. 2181, D. 1, F. 1-87. 12. Türkiyə Cümhuriyyəti Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), DH.EUM.2.Şb., no. 5/93. 13. BOA, DH.EUM.SSM, no. 29/64. 14. BOA, DH.SYS, no. 5/5. 15. BOA, DH.ŞFR, no. 49/42. 16. BOA, DH.ŞFR, no. 49/115. 17. BOA, DH.ŞFR, no. 458/59. 18. BOA, DH.ŞFR, no. 461/20. 19. BOA, DH.ŞFR, no. 464/114. 20. BOA, HR.SFR (20), no. 121/49. 21. BOA, İ.DUİT, no. 152/39. 22. BOA, İ.DUİT, no. 163/13. 23. BOA, İ.DUİT, no. 163/14. 24. Albayrak M. İrak Cephesinde Gönüllü Kahramanlar - Osmancık Taburu /

http://www.geliboluyuanlamak.com/732_irak-cephesinde-gonullu-kahramanlar-os-mancik-taburu-muzaffer-albayrak.html

25. Aslan B. I. Dünya Savaşı Esnasında “Azerbaycan Türkleri”nin “Anadolu Türkle-ri”ne Kardaş Kömeği (Yardımı). Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayın-ları, 2000.

26. Baykara H. Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusunda, İstiklal Savaşında Türkiye Ordusunda Azerbaycan Askeri Kıt`aları / Türk Kültürü, (Ağustos 1964), Sayı: 22, s. 72-74.


114

27. Bayur Y.H. Türk İnkılabı Tarihi. C. III. 1914-1918 Genel Savaşı. K. III. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.

28. Çolak M. Alman İmperatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçivesinde Kafkasya Politikası (1914-1918). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.

29. Dayı E.S. Elviye-i Selase`de (Kars, Ardahan ve Batum) Milli Teşkilatlanma. Erzu-rum, Küktür ve Eğitim Vakfı Yayınları, 1997.

BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ OSMANLI DÖVLƏTİNDƏ

QURULAN KÖNÜLLÜ AZƏRBAYCAN TABURLARI

XÜLASƏ

Məqalədə Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı dövlətində qurulan könüllü Azərbaycan taburları problemi araşdırılmışdır. İlkin arxiv sənədləri əsasında üzə çıxa-rılmışdır ki, Balkan müharibələri dövründə olduğu kimi, Birinci dünya müharibəsi illə-rində azərbaycanlılar bütün mümkün vasitələrlə Osmanlı dövlətinə dəstək vermiş və Osmanlı ərazilərində bir neçə könüllü Azərbaycan taburu qurulmuşdur. “Osmancık ta-buru”, “Qafqaz könüllü taburu”, “Dağıstan könüllü taburu” adı altında azərbaycanlılar-dan təşkil edilən könüllü taburlar dünya müharibəsində Osmanlı ordusu ilə çiyin-çiyinə vuruşmuş və bir çox qəhrəmanlıqlar göstərmişlər. Azərbaycanlıların Türkiyəyə bu qar-daşlıq köməyi İstiqlal hərbi dövründə də davam etmişdir.

ДОБРОВОЛЬНЫЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ БАТАЛЬОНЫ СОЗДАННЫЕ В

ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ В ГОДЫ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ

РЕЗЮМЕ

В статье исследована проблема Азербайджанских добровольных батальо-нов созданных в Османской империи в годы Первой мировой войны. На основе первичных архивных документов было выявлено что, как и во время Балканских воин так и в годы Первой мировой войны азербайджанцы всеми возможными средствами поддерживали Османское государство и на территории Османской империи были созданы несколько добровольных Азербайджанских батальонов. Добровольные батальоны созданные под разными названиями как «Батальон ос-манца», «Кавказский добровольный батальон», «Дагестанский добровольный ба-тальон» были организованы азербайджанцами и во время мировой войны сража-лись бок о бок Османской армией проявляя огромный героизм. Братская помощь азербайджанцев Турции продолжалось и в военные годы Независимости..


115

VOLUNTARY AZERBAIJAN BATALLIONS CREATED IN OTTOMAN STATE IN THE FIRST WORLD WAR

SUMMARY

Problem on voluntary Azerbaijan batallions created in Ottoman empire in the be-

gining of The First World War has been invesitgated in the article. According to pri-mary archive documents, as in the period of Balkan wars, azerbaijanis made their best support to Ottoman state in the begining of The First World War and several voluntary Azerbaijan batallions have been created in the territory of Ottoman empire. Voluntary batallions which created from azerbaijanis by name “Osmanchik batallion”, “Caucasus voluntary batallion”, “Dagestan voluntary batallion” fighted together with Ottoman army in world war and demonstrated several heroisms. This brothership support of azerbaijanis to Turkey continued duirng The Independence War.


116

Rəna ƏSƏDOVA *

BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ VƏ XƏZƏR HÖVZƏSİNDƏ BALIQÇILIQ TƏSƏRRÜFATI

Açar sözlər: Balıqçılıq təsərrüfatı, müharibə, səfərbərlik, vergi, bahalıq, ərzaq. Ключевые слова: Рыбное хозяйство, война, мобилизация, налог, дороговизна,

продоволствие Key words: Fishing, war, mobilization, tax, high prices, food-staffs

Birinci dünya müharibəsi ərəfəsi və dövründə Şimali Azərbaycanda yeyinti sənayesi sahələri içərisində önəmli yeri balıqçılıq təsərrüfatı tutur-du. Doğrudur, yerli əhali qədim zamanlardan həm Kür, Araz və digər çay-lardan, həm göllərdən və axmazlardan, eləcə də Xəzər dənizindən balıq tutmaqla məşğul olurdu. Balıqçılıq bu bölgələrin əhalisinin ərzaqla təmi-natında mühüm əhəmiyyətə malik idi. Xəzər dənizində sənaye miqyaslı balıq tutulması isə XIX əsrin sonundan etibarən geniş miqyas almışdı. Bakı-Petrovsk dəmir yolu magistralının inşası ilə əlaqədar Xəzər dənizi-nin Yalama – Abşeron arasında sahilboyunda balıq ovlanması sürətlə inki-şaf etməyə başlamışdı. 1898-1900-cü illərdə bu regionda 9 vətəgə yaradıl-dığı halda, 1901-1903-cü illərdə 103 yeni vətəgə yaradılmış və balıq ovu-na başlamışdı [1, 5; 2, 128].

Müharibə ərəfəsində və dövründə Şimali Azərbaycanda 229 balıq və-təgəsi mövcüd idi ki, onların 23-ü çay vətəgəsi, 5-i göl vətəgəsi, qalanları isə Xəzər dənizi hövzəsindəki vətəgələr idi [3, 74]. Həm də dəniz vətəgə-lərindən başlıca olaraq siyənək balığı tutulurdu. 1901-ci ildə Şimali Azər-baycana aid Xəzər dənizi sularından 4,5 milyon ədəd, 1911-ci ildə isə 162,6 milyon ədəd siyənək balığı ovlanmışdı [4, 155; 5, 1911, 16]. Bu da göstərilən dövr ərzində Şimali Azərbaycanda siyənək balığı tutulmasının 36 dəfə artdığını göstərirdi. Belə sürətli artım müharibə ərəfəsində və mü-haribənin birinci ilində davam etməkdə idi. 1 saylı cədvəldən göründüyü kimi, siyənək balığı ovu 1911-ci ilə nisbətən 1913-cü ildə 3 dəfə, 1914-cü ildə isə 2,8 dəfə artıq olmuşdu.

* Rəna ƏSƏDOVA - AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi.

E-mail: [email protected]


117

Müharibə ərəfəsində Xəzər dənizində və Kür çayında nərə, ağbalıq, uzunburun kimi bahalı, bazarda yüksək qiymətləndirildiyinə görə “qırmı-zı” adlanan balıqların ovlanması da geniş miqyas almışdı. Bu balıqlar əsa-sən Salyan və Lənkəran bölgələrində tutulur və Hacıqabul, qismən də Bakı dəmir yolu stansiyalarından Tiflisə, Rusiyanın Avropa hissəsinə və xaricə göndərilirdi. Dəmir yolu statistikasının məlumatlarına görə, Bakı və Hacıqabul stansiyalarından 1913-cü ildə müvafiq surətdə 878 min pud və 288 min pud balıq və balıq məhsulu yola salınmışdı [6, 1916, 120, 124-126, 158]. Bəhs olunan dövrdə Şimali Azərbaycan sularında tutulan nərə balığından ildə orta hesabla 40-50 min pud qara kürü alınırdı [7, 126].

İrəvan quberniyasında balıqçılıqla əsasən Göyçə gölü ətrafındakı ya-şayış məntəqələrinin əhalisi məşğul olurdu. Göyçə gölündən başlıca ola-raq forel (ala balıq) tutulurdu. Təkcə 1914-cü ildə bu göldən 12500 pud və ya 62500 rubl dəyərində balıq ovlanmışdı. Balıqçılıqla bu bölgədə 184 tə-sərrüfat məşğul olurdu [8, 1914, 15].

Gəncə quberniyasında əhali balıq tutulması ilə nisbətən geniş miqyas-da Kür çayının Gəncə və Mingəçevir sahələrində məşğul olurdu. 1913-cü ildə bu sahələrdən 3013 ədəd nərə və uzunburun balıq, 18223 ədəd forel, naqqa, çəki, suf və digər axçalı balıqlar tutulmuşdu [9, 1913, 49-50].

Dərbənd bölgəsi bütövlükdə Dağıstan vilayəti üzrə balıq ovunda əsas yer tuturdu. 1914-cü ildə burada 19 vətəgə fəaliyyət göstərirdi. Dərbənd şəhəri özü isə bəhs olunan dövrdə balıq ticarətinin böyük mərkəzinə çev-rilmişdi [10, 1914, 22-23].

Şimali Azərbaycan sularında tutulan balıq və balıq sənayesinin digər məhsulları Rusiyanın Avropa hissəsinə, Qərbi Sibirə göndərilir, həmçinin xarici ölkələrə ixrac edilirdi. Bəhs olunan dövrdə Rusiya bazarlarına başlı-ca olaraq siyənək balığı, Avropa ölkələrinə isə “qırmızı” və axçalı balıq-lar, qara kürü, balıq yapışqanı göndərilirdi. Təkcə 1913-cü ildə Fransaya 10 min pud, Rumıniyaya 13 min pud, Bolqarıstana 5 min pud, digər Avro-pa ölkələrinə 6 min pud qara kürü ixrac edilmişdi [7, 155].

Birinci dünya müharibəsinin başlanması iqtisadiyyatın digər sahələrin-də olduğu kimi, balıq sənayesində də ciddi çətinliklər yaratdı. Bu, xarici bazarların itirilməsində, nəqliyyat əlaqələrinin pisləşməsində, balıq səna-yesi müəssisələrinin və vətəgələrin zəruri vasitələrlə təchizatının pozulma-sında, hərbi çağırışla bağlı işçi qüvvəsinin bir hissəsinin itirilməsində özü-


118

nü aydın şəkildə göstərirdi. Belə ki, Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatlar başlandıqdan sonra balıq sənayesi məhsullarının xarici bazara ixracı bö-yük ölçüdə ixtisar olundu, Mərkəzi Rusiyaya göndərilməsi isə dəmir yolu ilə mülki yüklər daşınmasındakı çətinliklərə görə kəskin surətdə aşağı düşdü. Belə bir şəraitdə iri balıq sənayeçiləri istehsal həcmini yüksək sə-viyyədə saxlamaq və rəqiblərini sıxışdırmaq üçün ciddi addımlar atdılar. Məsələn, Hacı Zeynalabdin Tağıyev Yalama – Dəvəçi sahəsindəki balıq vətəgələri əsasında 1916-cı ildə “Kaspi-Tağıyev” səhmdar cəmiyyəti ya-ratdı [7, 138]. Müharibə illərində balıq sənayesində fəaliyyətini genişlən-dirən digər iri səhmdar cəmiyyəti 1913-cü ildə yaradılmışdı və “Rıbak” adlanırdı.

Ümumiyyətlə, müharibə dövründə Bakı quberniyasının və Dağıstan vi-layətinin Xəzər sahili boyunda balıq tutulmasının 90 faizindən çoxu “Kas-pi-Tağıyev”, “Rıbak”, “Lianozovun varisləri”, “L.Mailov və oğulları” şir-kətlərinin əlində cəmləşmişdi [11, 100]. Belə bir vəziyyət Şimali Azərbay-can əhalisinin balıq və balıq məhsulları ilə təmin olunmasına mənfi təsir göstərdi, bazarda balığın satış qiymətlərinin bahalaşmasına gətirib çıxardı. Artıq 1916-cı ilin əvvəlində Bakı quberniyasında balıq və balıq məhsulları-nın qiyməti müharibədən əvvəlki dövrə nisbətən 75-100 faiz bahalaşmışdı [12, siy.1, iş 39, 14] və sonrakı dövrdə bahalaşma davam edirdi.

Müharibə eyni zamanda döyüşən ordunun ərzaqla təchizatı ilə bağlı balıq sənayesi qarşısında geniş imkanlar açmışdı. Çünki balıq və balıq məhsullarına hərbi sifarişlər kəskin surətdə artmışdı. Ordunun balıq və balıq məhsulları ilə yetərincə təmin olunması üçün hakimiyyət orqanları balıq sənayeçilərinə güzəştlər etməyə, əvvəllər qoyulmuş bir sıra məhdu-diyyətləri ləğv etməyə başladılar. Balıq vətəgələri və balıq sənayesi üzrə səhmdar cəmiyyətləri müharibə başlandıqdan sonra cəbhə üçün məhsul istehsal edən müəssisələr sırasına daxil edildi, balıq sənayesində çalışanla-ra hərbi çağırışdan möhlət verilməsinə başlandı. 1915-ci ilin fevralında isə balıq vətəgələrinin icarə haqqının ödənilməsi müddətinin uzadılmasına göstəriş verildi [7, 144].

Bütün bunlar isə öz növbəsində Şimali Azərbaycanda müharibə döv-ründə balıq tutulmasını geniş miqyasda davam etdirməyə imkan vermişdi. 1914-1916-cı illərdə Kür çayında və Samurla Astara arasında Xəzər dəni-zi hövzəsində vətəgələrdən balıq ovunun böyük həcmdə davam etdirilmə-


119

si 1 saylı cədvəldən [11, 104; 5, 1911-1913; 9, 1911-1914; 8, 1911-1914; 13, 1913-1917; 14, siy. 1, iş 38, 5,6; 10, 1911-1914] aydın görünür.

Cədvəl 1. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsi və dövründə Şimali Azərbaycanda

balıq ovu (pudla)

Balığın növü İllər Siyənək balığı Qırmızı balıq Axçalı balıq 1911 2 944 400 ... ... 1912 6 338 543 289 000 ... 1913 8 694 750 443 000 ... 1914 8 218 250 266 945 901 828 1915 6 480 000 228 488 406 533 1916 5 319 750 174 125 867 218

Cədvəldə boş qalan xanalar həmin illərdə tutulan balığın miqdarının sta-tistik toplularda pudla deyil, ədədlə göstərilməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, Bakı quberniyasının 1911-ci il üzrə şərhində həmin il quberniyada 585148 ədəd qırmızı balıq, 35417871 ədəd axçalı balıq ovlandığı qeyd olunmuşdur.

1 saylı cədvəldən aydın görünür ki, 1914-cü ilə nisbətən siyənək balığı və qırmızı balıq ovlanması 1916-cı ildə qismən azalsa da, axçalı balıq tu-tulması təqribən eyni vəziyyətdə qalmaqda idi. Yalnız 1917-ci ildə çariz-min devrilməsi ilə imperiya miqyasında baş verən xaos, anarxiya, milli zəmində toqquşmaların çoxalması balıq sənayesində ciddi geriləməyə gə-tirib çıxardı.


1. Бородин H.А. Очерк сельдяного промысла по западному побережью Каспия. СПб.: 1904, 35 с.

2. Əliyev Q.Ə. Azərbaycan nəqliyyatı və iqtisadiyyatı (XIX əsr – XX əsrin ilk onil-likləri). Bakı: Elm, 2001, 244 s.

3. Весь Азербайджан. Адресная и справочная книга на 1924 г. Баку, 1924 4. Бородин Н.А., Суворов H.Н. Каспийские сельды и их пpомысел. СПб.: 1908, 372с. 5. Обзоры Бакинской губернии за 1900-1914 гг. 6. Краткие обзоры коммерческой деятельности Закавказских железных дорог

по статистическим данным о перевозках пассажиров и грузов за 1901-1916 гг. Тифлис, 1901-1918

7. Vəliyev T.T. İmperializm dövründə Azərbaycanın sənayesi və proletariatı. Bakı: Elm, 1987, 256 s.


120

8. Обзоры Эриванской губернии за 1900-1914 гг. 9. Обзоры Елисаветпольской губернии за 1897-1914 гг. 10. Обзоры Дагестанской области за 1900-1914 гг. 11. Все Закавказье. Территория, экономика, строй. Тифлис, 1923 12. AR DTA, f.485 – Bakı Müvəqqəti general qubernatorluğunun dəftərxanası 13. Кавказские календари на 1900-1917 гг. 14. AR DTA, f.287 – Bakı-Dağıstan Üzümçülük və Şərabçılıq Komitəsi

ПЕРВАЯ МИРОВАЯ ВОЙНА И РЫБНОЕ ХОЗЯЙСТВО НА КАСПИЙСКОМ БАССЕЙНЕ

РЕЗЮМЕ

Накануне и в годы войны основное место в пищевой промышленности Север-ного Азербайджана занимали такие отрасли, как рыбное хозяйство, виноделие и винокурение, производство табачных изделий. Начало войны создало серьезные проблемы как в пищевой промышленности, так и в целом в других отраслях эко-номики. Это наглядно проявлялось в потере зарубежных рынков, ухудшении транспортных связей, в расстройстве в снабжении предприятии пищевой про-мышленности необходимыми средствами, потере части рабочей силы в связи с призывом в армию.

Война в то же время открыла перед пищевой промышленностью новые воз-можности, в связи со снабжением армии продовольствием так как резко увели-чились военные заказы на ее продукцию. В годы войны в отраслях пищевой про-мышленности, работавшей на военные нужды, объем производства продолжал оставаться на высоком уровне.

THE FIRST WORLD WAR AND THE FISHING IN THE KASPI SEA

SUMMARY

On the eve and within war, the production of fishing, wine-making, vodka-making and tobacco in foodstuff industry in the Northern Azerbaijan took an important place. Due to the beginning of the war there were serious problems not only in foodstuff in-dustry, but also in the other fields of economy. And it caused losing the foreign trade, relationships in transport, supplying the enterprises of foodstuff industry, joining some parts of workers to the army as well.

The war also made it possible to keep the food production in a high level because of increasing of military orders and supplying the army with necessary foods by foodstuff industry as well.


121

İradə ƏLIYEVA∗

ÇAR RUSİYASININ ŞİMALİ AZƏRBAYCANDA PRAVOSLAVLAŞDIRMA SİYASƏTİ (İRƏVAN, NAXÇIVAN VƏ

QARABAĞ MATERİALLARI ƏSASINDA)

Açar sözlər: Azərbaycan torpaqları, Cənubi Qafqaz, Naxçıvan xanlığı, İrəvan xanlığı, Qarabağ xanlığı, Qacarlar İranı, Osmanlı

Keywords: Azerbaijani areas, the South Caucasus, the Nakhchivan Khanate, the Iravan Khanate, the Garabagh Khanate, Qajar Iran and the Ottoman Empire

Hələ XVII əsrin II yarısında I Pyotrun (1682-1728) 10 noyabr 1724-cü

il fərmanına əsasən Cənubi Qafqaza xristian əhali köçürülərək azərbaycan-lıların yaşadıqları ərazilərdə yerləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu [6. səh.14]. Azərbaycan Yaxın Şərqə açılan qapı idi. I Pyotr köçürülmüş əhalini süni-lərin yaşadıqları ərazilərə köçürməklə məhz Osmanlı ilə Azərbaycan ara-sındakı bağlantını aradan qaldırmaq məqsədi güdür, buradakı türk-etnik və dini mənzərəsini zorla pozurdu.

I Pyotrun ölümü həmin prosesləri bir qədər səngitdi. Yalnız II Yekaterinanın Qafqazda Rusiyanın yenidən möhkəmlənməsi siyasətinə diqqətini artırmışdı. Yenidən Azərbaycan torpaqlarında erməni dövlətinin yaradılması planı aktuallaşır. Yalnız rus-türk müharibələri bu planı təxirə saldı. Yenidən bu problem XIX əsrin əvvəllərindən Cənubi Qafqazda özü-nü göstərməyə başlayır.

Alazan vadisinə xristian əhalinin köçürülməsi planları ilə bağlı baş komandanın 1830-cu il 22 may tarixli raportunda deyilirdi ki, Car-Bala-kən ərazisində Alazan çayı ilə Qafqaz dağlarının cənub-şərq ətəkləri ara-sındakı 70 min desyatin sahəsi olan boş münbit torpaqlar hərbi məskənlə-rin salınması üçün çox əlverişli yerdir. İ.F.Paskeviçin fikrincə, burada məskunlaşdırılacaq xristian əhali həm Gürcüstanı dağlıların yürüşlərindən qoruyar və bununla da komandanlıq bu məqsədlə orada 2 batalyon saxla-maqdan azad olar. Hər təsərrüfat başına 10 desyatin torpaq verilməklə 70 min desyatin sahəsi olan bu əraziyə 7 min Ukrayna (malorusiya) kazakı kö-çürülərək hərbi məskənlərin salınması nəzərdə tutulmuşdu [9. s. 339-342]. ∗ İradə ƏLİYEVA – t.ü.f.d. AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun elmi katibi.

[email protected]


122

İ.F.Paskeviçin bu layihəsində ilk əvvəl bura, yaxın ərazilərdə yer-ləşmiş hərbi hissələrdəki ailəli rus əsgərlərinin məskunlaşdırılması, daha sonra isə köçürüləcək əsas köçkünlər üçün yaşayış evlərinin tikilməsi məqsədilə hərbi tikinti batalyonunun göndərilməsi təklif olunurdu.

İ.F.Paskeviç bu sahədə kifayət qədər “böyük” təcrübəyə malik idi. Bundan bir qədər əvvəl məhz İ.F.Paskeviçin təşəbbüsü ilə Rusiya höku-mətinin İranla sərhəd boyu ərazilərə 80 min kazakın köçürülməsi layihəsi irəli sürülmüşdü. Lakin Rusiyanın İrandakı səfiri A.S.Qriboyedovun təşəb-büsü ilə İran ermənilərinin işğal edilmiş yeni ərazilərə köçürülməsi məsə-ləsi meydana çıxdığına görə bu layihə qüvvədən düşmüşdü. Graf İ.F,Pas-keviçin göstərişi ilə müsəlman kəndləri boşaldılmalı o yerlərə isə ermənilər yerləşdirilməli idi [10. səh.7]. XIX əsrdə Türkmənçay (1828) və Ədirnə (1829) müqavilələrinə əsasən çar Rusiyası tərəfindən Qacarlar İranından və Osmanlı Türkiyəsindən Cənubi Qafqaza köçürülüb gətirilmiş ermənilər Azərbaycan torpaqlarında əsasən İrəvan, Qarabağ, qismən Naxçıvan xan-lıqlarının ərazisinə, Şimali Azərbaycanın digər bölgələrinə köçürülərək yerləşdirilmişdilər [1. səh.7].

1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci bəndi erməni məsələsinə həsr olunmuşdu: “…İran əyalətlərindən Rusiya vilayətlərinə ailələri ilə sərbəst keçidləri üçün, daşınan əmlakın – hökumət və yerli rəhbərlik tərə-findən heç bir maneə olmadan və bu şəxslər tərəfindən satılan və ya çıxa-rılan əmlaka heç bir vergi və rüsum almadan – çıxarılması və satılması üçün bir il müddət verilirdi.

Naxçıvan xanlığı 1747-1797-ci illərdə inzibati-ərazi baxımından ayrı-ayrı mahallara bölünmüşdü. 1797-1828-ci illərdə isə xanlıq Naxçıvan və Ordubad dairələrindən ibarət idi. Naxçıvan dairəsinə Əlincə, Xok, Də-rələyəz mahalları, Ordubad dairəsinə isə Ordubad, Əylis, Dəstə, Çənnəb, Biləv mahalları daxil idi [4.səh.39].

I Nikolayın fərmanına əsasən 1828-ci ilin martında İrəvan və Nax-çıvan xanlıqları ləğv olundu. Fərmanda qeyd olunurdu: İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən İrəvan və Naxçıvan əraziləri birləşdirilsin. Burada er-məni vilayəti yaradılsın. Vilayətin quruluşu və onun idarə edilməsi qayda-sı haqqında ali senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaqdır [11. səh.40]. Qacarlar İranından və Osmanlıdan İrəvanın ərazisinə ermənilər köçürüldü. Beləliklə burada erməni dövlətinin əsası qoyuldu. 1828-ci il 11 iyun ta-


123

rixinə olan məlumatda bildirilir ki, üç ay yarım müddətində Qacarlar İra-nından Şimali Azərbaycana – İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlığının ərazisinə 8249 erməni ailəsi və ya 40 min erməni köçürülmüşdü [12. səh.49]. Naxçıvan, Ordubad, Şərur mahallarının bir qismi İrəvan qu-berniyasına birləşdirilir və bu yerlərdə yaşayan yerli türk-müsəlman əhali köçürülərək onların evlərinə erməni ailələri yerləşdirilirdi [8. səh.126].

1874-cü ilə qədər olan dövrdə tarixi Naxçıvan torpaqları çar Rusiyası tərəfindən dəfələrlə inzibati ərazi bölgüsünə məruz qalmış, keçmiş xanlıq torpaqlarının böyük bir hissəsi Naxçıvan qəzasına daxil edilmişdir və eyni zamanda bu ərazinin məqsədyönlü surətdə erməniləşdirilməsi siyasəti həyata keçirilirdi. Naxçıvan bölgəsinə ermənilər köçürülərkən yerli türk əhali olan azərbaycanlıların kəskin müqaviməti ilə üzləşir, əhali bu qəddar siyasətə qarşı qəhrəmanlıqla mübarizə aparır, ermənilərin Naxçıvan tor-paqlarında möhkəmlənməsinə yol vermirdilər [4. səh.41]. Çar Rusiyası tə-rəfindən işğal olunan Naxçıvanın əhalisinin tərkibi etnik cəhətdən əsaslı şəkildə dəyişdirilir. Bu çar Rusiyasının Azərbaycanı xristianlaşdırmaq siyasətinin nəticəsi idi.

1830-cu ilə aid arxiv sənədlərində Naxçıvan dairəsinin əhalisinin etnik tərkibi belə olmuşdur:

Cədvəl 1. Ermənilər Mahallar Kəndlərin

Sayı Azərbaycanlılar

1830-cu ildən əvvəl köçürülüb gətirilənlər

1830-cu ildən sonra köçürülüb gətirilənlər

Əlincə 24 400 120 12 Dərələyəz – 1283 58 731 Naxçıvan 59 1884 309 1207 Xok 9 292 43 Naxçıvan şəhəri

– 905 156 269

[4. səh.42].

Çar Rusiyasının havadarlığı ilə köçürülən ermənilər yerli azərbay-canlıları sıxışdır onları bu ərazilərdən çıxmağa məcbur edirlər. Bu əra-zilərdə yaşayan köklü türk əhalisinin bir hissəsi məcbur qalaraq öz doğma yurdlarını, torpaqlarını tərk edərək Osmanlı Türkiyəsinə və Qacarlar İra-nına köçməli olurdular. Rusiya – İran, Rusiya – Türkiyə müharibələri nə-ticəsində İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisindən yerli müsəlman


124

əhalinin xeyli hissəsi qaçqın düşür [5. səh.115].Yerli əhalinin köçməsi Naxçıvanda daha qabarıq özünü büruzə verirdi. Ümumiyyətlə 1828-1829-cu illərdə Qafqaza köçürülən ermənilər əslində Osmanlı və Qacarlar İra-nına qarşı bir kordon rolunu oynayırdı. Köçürülən ermənilərə böyük im-tiyazlar verilirdi. Onlar vergilərdən azad olunur, ən yaxşı, şəraitli yerlərdə yerləşdirilirdilər. Ermənilər Azərbaycanın digər yerlərində olduğu kimi Naxçıvanda da əsasız ərazi iddialarını irəli sürürlər [7. səh.115].

Şimal–Qərbi Azərbaycanda pravoslavlaşdırma siyasəti yürüdülərkən gürcü missionerlərindən istifadə olunurdusa, Qərbi Azərbaycanda xristian əhali kimi ermənilər köçürülür, onların dini dəyişdirilmir katolik olaraq saxlanılır. Çar Rusiyası dini pərdə altında Azərbaycana münasibətdə həyata keçirilməsi nəzərdə tutduğu məkrli siyasətinin əsası qoyulur və onun üçün hüquqi zəmin yaradılır [2].


1. Hacıyev İ. Ermənilərin Naxçıvana qarşı ərazi iddialarının əsassızlığı və tarixi həqiqət-lər. Naxçıvan: tarixi gerçəklik, müasir durum, inkişaf perespektivləri. Naxçıvan. 2006

2. Əliyeva İ. Çar Rusiyasının Şimal-Qərbi Azərbaycanda dini siyasəti və ingiloylar (XIX əsr). Dissertasiyasının avtoreferatı. Bakı. 2014.

3. Mahmudov Y. Azərbaycan xalqının İrəvan ətrafındakı torpaqlara tarixi varislik hüqu-qu bərpa olunmalıdır. Bakı, 2015

4. Mahmudov Y., Şükürov K. Naxçıvan: tarixi və abidələri. Bakı, 2007. 5. Mustafayev A. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Naxçıvanda etno-siyasi proseslər.

Naxçıvan: tarixi gerçəklik, müasir durum, inkişaf perespektivləri. Naxçıvan. 2006 6. Nəcəfli G. Şərqi Anadolu, Naxçıvan və İrəvan bölgələrində ermənilərin türk-müsəl-

man əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımlar (1918-1920). Bakı, 2014 7. Naxçıvan tarixi. II cild. Əcəmi. 2014 8. Rzayev F. Erməni siyasəti və yer adlarımız (İrəvan əyaləti və Naxçıvan). Naxçıvan

İctimai-siyasi, ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnal. Naxçıvan. 2005 9. Акты собранные Кавказской Археографической Комиссией. Т.VII, Тифлис,

Типог. Главного Управления Наместника Кавказа, 1878. 10. Галинка С. Описание переселения азербайджанских армян в пределы России.

Баку.1990 11. Коцебу М.А. Сведения о Джарских владениях 1826 г. История, география и

этнография Дагестана ХVIII-XIX вв., 1958, 12. Мвхиудов Я. Лжунвука фальсификаторов или «история по - армянски».

Баку.2017


125

ÇAR RUSİYASININ ŞİMALİ AZƏRBAYCANDA PRAVOSLAVLAŞDIRMA SİYASƏTİ (İRƏVAN, NAXÇIVAN

VƏ QARABAĞ MATERİALLARI ƏSASINDA)

XÜLASƏ

XIX əsrin ilk əvvəllərindən başlayaraq Qacarlar İranı və Osmanlı ilə müharibələri başa çatdıran çar Rusiyası Cənubi Qafqazla bağlı işğalçı planlarını həyata keçirməyə çalışırdı ki, onlardan ən başlıcası məhz zorakı pravoslavlaşdırma və köçürmə siyasəti olmuşdur. Azərbaycan torpaqlarında xristian dövlətinin yaratmaq məqsədi ilə bura xristian əhalinin köçürülməsi, yerli əhalinin xristianlaşdırılması ən başlıca vəzifələrdən biri idi. Xristian əhalidən sonralar müsəlman əhaliyə qarşı istifadə etmək, köçkünlər isə imperiya məmurlarının yerli əhali ilə yaxınlaşmasında vasitəçi olmaqla bu prosesi sürətləndirə bilərdilər.

TSARIST RUSSIA’S ORTHODOXIANIZATION POLICY IN NORTHERN AZERBAIJAN (ON THE BASIS OF IRAVAN, NAKHCHIVAN

AND GARABAGH MATERIALS)

SUMMARY

Beginning from the early 19th century Tsarist Russia having ended wars with Qajar Iran and the Ottoman state was trying to implement its aggressive plans in the South Caucasus, and the most important of which was the forcible Orthodoxianization and resettlement policy. The resettlement of the Christian population to the Azerbaijani lands in order to create a Christian state and the conversion of the local population to Christianity was one of the main tasks. Later this process accelareated; in this the Christian population will be used against the Muslim population, the resettlers will be the mediators for imperial officials’ in laying close relations with the local population.


126

Rəşad KƏRIMOV

AZƏRBAYCAN-YAPONİYA MÜNASİBƏTLƏRİ. TARİXİ İMKANLAR VƏ PERSPEKTİVLƏR

Açar sözlər: Azərbaycan, Yaponiya, beynəlxalq münasibətlər sistemi, Asiya,

«Mübahisəli ərazilər», Qarabağ. Ключевые слова: Азербайджан, Япония, системы международных отношений,

Азия, «Спорные территории», Караба́х Key words: Azerbaijan,Japan, international relationship system, Asia, «Dispu-

ted areas», Karabakh

Giriş Yaponiya Şərqi Asiyada Çinin, Şimali və Cənubi Koreyanın, Rusiya-

nın şərqində yerləşən ada ölkəsidir. Sakit okeandakı 6.852 adadan ibarət arxipelaqda yerləşmiş bu ərazidəki ən böyük dörd ada — Hönşü, Hokkay-do, Küsü və Şikoku adaları ölkə ərazisinin təxminən 97%-ni əhatə edir. Əhalisi 126 milyon nəfərdir və bu göstərici ilə Yaponiya dünyada 10-cu yeri tutur. 1947-ci ildə ölkənin yeni konstitusiyası qəbul olunandan sonra Yaponiya imperator və seçkilərlə seçilmiş qanunverici orqan — Yaponiya parlamenti tərəfindən idarə olunan unitar, konstitusiyalı monarxiyaya ma-lik ölkədir [4].

BMT, G7, G8 və G20 platformalarının üzvü olan Yaponiya dünyanın böyük güclərindən biri sayılır. Ölkə ümümdaxili məhsulun həcminə görə dünyanın ən güclü 4-cü, alıcılıq qabiliyyətinin tarazlığına görə isə 3-cü ən güclü iqtisadiyyata malikdir. Dövlət həm də dünyanın sayca 5-ci ixracat-çısı və idxalçısıdır. Yaponiya müharibə elan etməmək istəyini rəsmi ola-raq konstitusiyasında bəyan etsə də, dünyanın ən böyük 8-ci hərbi büdcə-yə malikdir. Silahlı qüvvələrindən ancaq müdaifə və beynəlxalq sülhü qo-rumaq məqsədilə istifadə etdiyini bəyan edir. Yüksək yaşayış səviyyəsinə və İnsan İnkişafı İndeksinə malik dövlət olan Yaponiyanın əhalisi bu im-kanlardan faydalanır. Bura körpə ölümünün ən az müşahidə olunduğu 3-cü ölkədir.Yaponiya Ölkə Brend İndeksində 1-ci, Qlobal Sülh İndeksində də Asiya ölkələri arasında 1-ci yerdə gəlir [5].

Yaponiya bu gün Asiya-Sakit okean bölgəsinin iqtisadi cəhətdən ye-ganə superdövlətidir ki, yüksək texnologiya sahəsində ABŞ və Avropa


127

Birliyi ölkələri ilə rəqabət gücünə malikdir. Çox zəif təbii və enerji resurs-larına malik olmasına baxmayaraq, bu ölkə XX əsrin ikinci yarısında bü-tün dünyaya ən yüksək modernləşmə və inkişaf nümunəsi göstərə bilmiş-dir. Yüksək inzibati idarəçilik və möhkəm nizam-intizama malik yapon xalqı qısa zaman kəsiyində dünyaya “yüksəliş və tərəqqinin” Amerika modelindən fərqli, yeni bir model bəxş etdi. Enerji ehtiyatlarının məhdud-luğu, iri sənayeyə lazım olan neft, daş kömür, qaz çatışmazlığı Yaponiya-ya ABŞ və Avropa ölkələri ilə həmin sahədə rəqabəti qeyri-mümkün etdi-yindən, bu ölkə əsas diqqətini intellektual və yüksək texnologiyaya əsasla-nan sahələrin inkişafına yönəltmişdir [1, s. 303].

Yaponiyanın böyük iqtisadi təcrübəsi vardır. Ölkədə dəqiq texnologi-ya sahəsində tanınmış bir çox şirkətlər - nəqliyyat vasitələri, elektrik ava-danlıqları, dəzgah, əlvan poladəritmə, gəmiqayırma, toxuculuq, parça, kimya və qida sənayesi və s. müəssisələri yerləşir. Torpaqlarının yalnız 13%-i kənd təsərrüfatı üçün istifadə olunur. Yaponiya qlobal balıq ovunun təxminən 15 %-ni həyata keçirir və təkcə Çindən geri qalır. Yaponiyanın ixrac etdiyi əsas məhsullar nəqliyyat vasitələri, elektrik cihaz və məişət avadanlıqları, dəmir və polad məmulatı, yarımkeçiricilərdir. Bu ölkənin əsas ixracat bazarları Çin (18,1 %), ABŞ (17,8 %), Cənubi Koreya (7,7 %), Tailand (5,5 %) və Honkonqdur (5,1 %). Ölkənin əsas idxalat bazar-ları isə Çin (21,3 %), ABŞ (8,8 %), Avstraliya (6,4 %), Səudiyyə Ərəbis-tanı (6,2 %), Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (5 %), Cənubi Koreya (4,6 %) və Qətər (4 %) sayılır [5].

Dünyanın belə yüksək mövqeyə, ixrac və idxal potensialına malik öl-kəsi ilə Azərbaycanın qarşılıqlı faydalı əlaqələr qurması strateji baxımdan əhəmiyyətlidir.

1. Azərbaycan və Yaponiya arasındakı münasibətlərin tarixi. Bu münasibətlərin ən qədim dövrlərini, ümumtürk kontekstində götürmək, fikrimizcə, daha doğru olardı. Mahmud Kaşğarlının «Divanü lüğət-it-türk» əsərində (XI əsr) dünya xəritəsindəki Yapon adaları haqqında məlu-mat verilir, türk dünyasının görkəmli coğrafiyaşünaslarından Katib Çələbi də öz əsərlərində bu ölkə haqqında söhbət açır [6].

1600-1868-ci illərdəki hakimiyyətləri dövründə ölkəni dünyadan təc-rid edən Tokuqava şöqun sülaləsinin iqtidarı zamanında Yaponiyanın uzaq Azərbaycanla hər hansı əlaqələrindən, təbii ki, söhbət gedə bilməzdi. ABŞ hərbi donanmasının təzyiqi ilə 31 mart 1854-cü il tarixində imzalan-


128

mış müqavilədən sonra Yaponiya xarici dünyaya açılaraq xüsusilə 1868-ci ildən sürətli modernləşmə xətti tutsa da, elə həmin dövrdən beynəlxalq güclər arasındakı gərgin rəqabətə cəlb olunması, Rusiya imperiyası ilə ya-şanan qarşıdurmalar, 1904-1905-ci ildəki rus-yapon müharibəsi, eləcə də ikinci dünya müharibəsi zamanı Yaponiya və SSRİ arasında baş verən hərbi toqquşmalar o dövrdə imperiyanın tərkib hissəsi olan Azərbaycanla hər hansı yaxın əlaqələrin qurulmasına imkan verməmişdir.

Uzun müddət Yaponiya ilə gərgin münasibətlərdə olan SSRİ, nəhayət, 1956-cı ilin oktyabrında bu ölkə ilə diplomatik münasibətlər yaratmış, bu münasibətlərin müxtəlif sahələr, o cümlədən, mədəniyyət üzrə bərpasını təzahür etdirən birgə bəyannamə imzalanmışdır. Bu bəyannamə Azərbay-can və Yaponiya arasında da ilk növbədə mədəni əlaqələrin qurulmasına şərait yaratmışdır. Artıq XX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq Azərbaycan-Yaponiya əlaqələrində ciddi nəticələr əldə edilmiş, hətta SSRİ-Yaponiya cəmiyyətinin Sumqayıt şəhəri üzrə şöbəsi də fəaliyyət göstərmişdir. Yapo-niya ilə elmi əlaqələrin gücləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirən SSRİ keç-miş ittifaq respublikalarından, o cümlədən Azərbaycandan olan mütəxəssis-lərlə yapon alimləri arasında yaradıcılıq münasibətlərinin genişləndirilmə-sinə xüsusi önəm verirdi. Elə SSRİ-Yaponiya Dostluq Cəmiyyətinin Sum-qayıt şöbəsinin yaradılmasında əsas amillərdən biri də Sumqayıtın qabaqcıl, müasir kimya şəhəri olması idi. O illərdə həmin cəmiyyətin xətti ilə Azər-baycana gələn Yaponiya nümayəndə heyətləri Bakı və ölkəmizin digər re-gionları, tariximiz, milli mədəniyyətimizlə yaxından tanış olurdular.

1962-ci ildə Azərbaycana səfər edən "SSRİ-Yaponiya" Dostluq cə-miyyətinin nümayədələrindən biri Sitiro Takanaka öz ölkəsi adından Azər-baycan rəhbərliyinə təşəkkür məktubunda Azərbaycan mədəniyyətinin zən-gin və qədim mədəniyyət olduğunu qeyd etmiş, yapon mədəniyyəti ilə bu mədəniyyət arasında bir doğmalıq olduğunu vurğulamışdır [2].

Ötən əsrin 60-cı illərdə yeni şəhərlərin salınması layihəsi ilə bağlı Azərbaycana gələn BMT nümayəndə heyətinin tərkibində Yaponiyanın tanınmış alimi, professor Suzumu Kobe də vardı. Həmin səfər çərçivəsin-də Bakıda yapon qrafikasına həsr edilmiş sərgi keçiriımiş, yapon müğən-nisi Teruko Ononun konserti olmuşdu. Yaradıcı sənətkarlar arasında əla-qələri də qarşılıqlı şəkildə inkişaf edirdi. Azərbaycan rəssamlarından T.Sadıqzadə və E.Rzaquliyev Yaponiyaya yaradıcılıq ezamiyyətinə get-


129

miş, "Gündoğar ölkə"ni əks etdirən silsilə əsərlər yaratmış, 1964-cü ildə yazıçı və kinorejissor Həsən Seyidbəyli də Yaponiyada yaradıcılıq eza-miyyətində olmuşdur. Artıq 60-cı illərin ortalarına doğru Yaponiyada Azərbaycan haqqında informasiyalara böyük tələbat vardı. Təsadüfi deyil-dir ki, 1965-ci ildə Yaponiyada Xəbərlər Mətbuat Agentliyinin nəşr etdir-diyi "Sovet İttifaqı bu gün" jurnalının bir nömrəsi bütünlüklə Azərbaycan SSR-ə həsr edilmişdir [2]. Bunun başlıca səbəbi yaponların Bakı, Neft Daşları və Azərbaycan mədəniyyətinə olan marağı idi.

60-cı illərin ikinci yarısından Azərbaycanla Yaponiya arasında məqsəd-li səfərlərin sayı daha da artmağa başladı. Xüsusən, Azərbaycan-Yaponya gəncləri arasında dostluq və mədəni əlaqələrin canlandırılması məqsədilə festival, səfər və mədəniyyət həftələrinin təşkili geniş vüsət aldı. 1969-cu il iyulun 20-25-də Bakıda keçirilən SSRİ-Yaponiya fəhlə-gənclərinin həm-rəylik festivalı bu baxımdan xüsusilə əhəmiyyətli olmuşdur. Tədbir çərçivə-sində Azərbaycana gələn 200 gənc yapon bir həftə ərzində Bakının tarixi-mədəni yerləri, Neft Daşları və gənclik şəhəri Sumqayıtla yaxından tanış olmuş, Azərbaycan xalqının adət-ənənələri, milli mədəniyyəti ilə bağlı zən-gin məlumat toplamışlar. Bu festivaldan sonra elə həmin ilin sentyabrında Azərbaycan gənclərindən ibarət bir qrup Yaponiya ilə tanışlıq səfərinə çıxmış, bu səfərdə başlıca məqsəd gənclər arasında başlanan ənənəvi dostluq əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi olmuşdur. Azərbaycandan getmiş gənc müəllim, mühəndis, ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələri yapon həmkarları ilə ali məktəb və mədəniyyət ocaqlarında görüşlər keçirərək məşğul olduqları sahələr üzrə fikir mübadiləsi aparmışlar.

Xalqımızın ümummilli lideri, ulu öndər Heydər Əliyevin sovet Azər-baycanına rəhbərliyi dövründə Azərbaycan və Yaponiya arasında mədəni əməkdaşlıq əlaqələri daha da genişlənmişdir.1973-cü il 7-10 oktyabr tarix-lərində SSRİ ilə Yaponiya arasında bir sıra sahələr, o cümlədən, mədəniy-yət sahəsi üzrə əlaqələrin inkişafını nəzərdə tutan sazişlərin imzalanması bu prosesə böyük təkan vermişdir. Bu illərdə görkəmli Azərbaycan bəstə-karı A.Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin Yaponiyada böyük mü-vəffəqiyyət qazanması ölkələrimiz arasında mədəni əməkdaşlığa dəyərli töhfələrdən idi [2].

1974-cü ildə Xəbərlər Mətbuat Agentliyinin Yaponiya şöbəsinin əməkdaşı Kadziko Kamoqava Azərbaycan qadınlarının vəziyyəti, cəmiy-


130

yətimizdə ailə-məişət münasibətləri və s. bu kimi məsələləri öyrənmək məqsədilə Bakıda olmuş, "Azərbaycan qadını" jurnalının əməkdaşları ilə fikir mübadiləsi aparmış, səfər zamanı əldə etdiyi məlumatları ölkəsinin mətbuat orqanlarında çap etdirmişdir. Azərbaycan-Yaponiya mədəni əla-qələri tarixində Yaponiyanın "Kristo-Forsingers" caz-vokal ansamblının Bakıdakı qastrol səfərinin də özünəməxsus tarixi əhəmiyyəti vardır. 1972-ci ildə təşkil olunan bu musiqi kollektivinin ilk xarici səfəri 1979-cu ilin dekabrında, məhz Bakıya olmuşdur.

Sovet dövründə sosial-iqtisadi əməkdaşlıq istiqamətində də müəyyən addımlar atılırdı. Məsələn, 1967-ci ildə Bakıda Yaponiya ilə əməkdaşlıq nəticəsində “AZON” zavodu tikilmişdir. Texniki təchizatına görə bu za-vodun Sovet İttifaqında bənzəri yox idi.1973-1975-ci illərdə ümummilli lider Heydər Əliyevin gərgin əməyi sayəsində Bakıda Yaponiya mütəxəs-sislərinin iştirakı və yapon texnologiyasının köməyi ilə o dövrlər üçün ultramüasir hesab edilən məişət kondisionerləri zavodu – “Bakkondiose-ner” tikilərək istifadəyə verilmişdi. Bu zavod ildə 400 min ədəd kondisio-ner istehsal etmək gücünə malik olan Yaponiyanın məşhur “Toşiba” şirkə-tinin lisenziyası əsasında keçmiş SSRİ ərazisində qurulan yeganə müəs-sisə sayılırdı. Bütün bunlar Azərbaycan-Yaponiya əməkdaşlığının möh-kəm təməli, həm də ilk mühüm nailiyyətləri sayıla bilərdi [3, s.145].

Dövlət müstəqilliyinin bərpası dövrünə qədər Azərbaycanla Yaponiya arasındakı münasibətlər, göründüyü kimi, daha çox mədəniyyət diplomati-yası, qismən isə müəyyən elmi-iqtisadi layihələrlə məhdudlaşırdı.Siyasi məsələlərlə bağlı qərarların ittifaq mərkəzində verildiyini nəzərə alsaq, münasibətlərdəki bu məhdudiyyət təbii qarşılanmalıdır. Azərbaycanla Ya-poniya arasındakı əlaqələrin həm mahiyyət, həm də keyfiyyətcə yeni döv-rü ölkəmizin müstəqilliyi dövründə başlandı və o vaxta qədər mədəniyyət diplomatiyası, elm-texniki əməkdaşlıq sahələrində əldə edilmiş təcrübə, qarşılıqlı hörmət və etimad bu əlaqələrə mühüm töhfə verdi.

2. Azərbaycan-Yaponiya münasibətləri müstəqillik dövründə. Ya-poniya Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini tanıyan ilk dövlətlər-dən olmuşdur. Dünyanın böyük siyasi, iqtisadi gücə malik ölkələrindən sayılan, dünya güclərinin bir araya gəldiyi “Səkkizlər” qrupuna daxil olan Yaponiyanın 1991-ci il dekabrın 28-də Azərbaycan Respublikasının döv-lət müstəqilliyini tanınması haqqında bəyanatla çıxış etməsi gənc Azər-


131

baycan dövlətinin böyük qələbəsi idi. 1992-ci il sentyabrın 7-də Azərbay-canla Yaponiya arasında diplomatik əlaqələr quruldu. Bu əlaqələr “Gün-doğar ölkə”nin xarici siyasət prioritetlərinə uyğun gəlirdi. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Yaponiyanın xarici siyasət kursunun prioritet isti-qamətlərindən biri XXI əsrin astanasında postsovet məkanının ölkələri ilə əlaqələrin qurulması və inkişafı məsələləri idi. Lakin Yaponiyanın yeni müstəqil dövlətlərlə qarşılıqlı əlaqələrinin inkişafı ilk mərhələlərdə bir qədər məhdud xarakter daşıyırdı. Rusiya ilə ərazi mübahisələri, Yaponiya kapitalının fəal nüfuz etməsi və bu ölkələrin əsas sənaye sahələrinin Yapo-niya iqtisadiyyatına artan bağlılığı rəsmi Tokionun gənc, müstəqil dövlət-lərlə münasibətlərini bir qədər ehtiyatlı şəkildə qurmağa vadar edirdi. Am-ma proses tədricən nizamlandı, dövlət müstəqilliklərini möhkəmləndirən ölkələr Yaponiya ilə daha sərbəst şəkildə əlaqələr qurmağa, qarşılıqlı ma-raqları nəzərə almaqla münasibətləri inkişaf etdirməyə başladılar.

Umummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə qayıdışından sonra Azərbaycanla Yaponiya arasındakı müna-sibətlərin inkişafı xüsusilə daha ardıcıl və səmərəli xarakter aldı. Yaponi-yanın Beynəlxalq İqtisadi Əməkdaşlıq Fondunun Azərbaycanın çətin gün-lərində ölkəmizə verdiyi dəstək əlaqələrin formalaşmasında mühüm rol oynadı. 17 yanvar 1998-ci il tarixində Yaponiyanın Beynəlxalq İqtisadi Əməkdaşlıq Fondunun nümayəndə heyətini qəbul edərkən Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətinin Yaponiya ilə əməkdaşlığa xüsusi diqqət verdiyini qeyd etmiş, həmçinin Azərbaycan və Yaponiyanın bütün fəaliyyət sahələ-rində yaxşı tərəfdaş olmaq imkanlarını diqqətə çatdırmışdır. Yaponiya nü-mayəndə heyətinin rəhbəri Akiro Nişiqaki də öz növbəsində iki ölkə ara-sında əməkdaşlığın inkişafına maksimum səy göstərəcəyini bildirmiş, bu görüş ikitərəfli əməkdaşlığa güclü təkan vermişdir.

Münasibətlərin hərtərəfli inkişafına yönələn tədbirlər 1998-ci il yanva-rın 26-dan fevralın 1-nə qədər Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Ar-tur Rəsizadənin Yaponiyaya dövlət səfəri çərçivəsində davam etdirilmiş, yanvarın 27-dən Tokioda Azərbaycan Respublikası üzrə Dünya Bankı konsultativ qrupunun ikinci iclası işə başlamışdır. İclasa Almaniya, Belçi-ka, Misir, Türkiyə, Pakistan, İngiltərə, ABŞ, İsveçrə də daxil olmaqla 14 ölkənin, eləcə də 9 beynəlxalq maliyyə təşkilatının nümayəndələri, həmçi-nin Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, BVF, Dünya Bankı və s. qu-


132

rumlarıntəmsilçiləri qatılmışlar. Bu, beynəlxalq əhəmiyyətli toplantı çərçi-vəsində 28 yanvar 1998-ci il tarixində Dünya Bankı Maliyyə Korporasiya-sı qrupu tərəfindən təşkil edilmiş investisiya konfransı Azərbaycana həsr edilmiş, nəticədə, ölkəmizdə özəl sektorun inkişafına kömək göstərən çoxsaylı investisiya sazişləri imzalanmışdır. Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində reallaşan bu beynəlxalq tədbir müstəqil ölkəmizin Ya-poniya ilə əlaqələrində daha bir uğurlu başlanğıc rolunu oynamışdır. Ulu Öndərin 1998-ci il fevralın 24-dən 28-nə qədər Yaponiyaya ilk rəsmi səfə-ri isə yalnız iki ölkə arasında qarşılıqlı münasibətlərdə deyil, həmçinin Azərbaycanın Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri ilə siyasi və iqtisadi əlaqələr tarixində də yeni bir səhifə açmışdır. Bu səfəri çərçivəsində Heydər Əli-yev Yaponiyanın siyasi və işgüzar dairələri ilə çoxsaylı səmərəli görüşlər keçirmiş, ölkə rəsmiləri ilə müzakirələrdə ikitərəflimünasibətlərin geniş-ləndirilməsi, Ermənistan-Azərbaycan-Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli məsələlərinə dair geniş müzakirələr aparılmışdır [3, s. 138].

Ölkələrimiz arasında müxtəlif sahələr üzrə əməkdaşlığı nəzərdə tutan ikitərəfli sənədlərin imzalanması, dövlət rəhbərlərinin “Azərbaycan Res-publikası və Yaponiya arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında birgə bə-yanat”a imza atması, “Azərbaycan Respublikası və Yaponiya arasında ti-carət və iqtisadiyyatsahəsində birgə bəyanat”ın qəbulu da bu səfərin mü-hüm nəticələrindən olmuşdur. “Azərbaycan Respublikası və Yaponiya arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında birgə bəyanat”da Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz regionundabütün səylərin TransAvropa-Asiya dəhlizi-nin inkişafına yönəlməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Səfər zamanı “Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyivə Ya-poniya Xarici İşlər Nazirliyi arasında məsləhətləşmələr haqqında birgə rəsmi məlumat”, “Azərbaycanvə Yaponiyanın xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq Fondu arasında kredit razılaşması”, “Şimal” buxar-qazelektrik stansiyası tikintisinin layihəsi haqqında”,“Yaponiya dövlətinin ayırdığı kənd təsərrüfatı texnikasının alınması üçün yardım haqqında” notalar mü-badiləsinin baş tutması, habelə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şir-kəti və Yaponiyanın Misui Neft Şirkəti arasında iştirak payının verilməsi haqqında razılaşmanın imzalanması, eləcə də “İtoçi”, “Nidjimen”, “Mit-sui”,“Mitsubişi”, “Tomen”, “Sumitomo”, “Marubeni”kimi tanınmış firma-ların prezidentləri, habelə Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi və


133

banklarla aparılan işgüzar görüşlər Azərbaycanın Yaponiyanın etibarlı biznes tərəfdaşına çevrilməsi ilə nəticələnmişdir. Səfər zamanı əldə edil-miş razılaşmaya uyğun olaraq 21 yanvar 2000-ci il tarixində Azərbaycan-da Yaponiyanın səfirliyi yaradılmış, bu addım siyasi əlaqələrin daha da inkişafına təkan vermişdir.

3. Azərbaycan Yaponiyanın Cənubi Qafqaz regionundakı əsas st-rateji tərəfdaşı kimi. Rəsmi Tokionun Cənubi Qafqaz regionunun aparıcı ölkəsi kimi Azərbaycana olan marağını ölkənin Baş Naziri R.Xasimoto-nun 1997-ci ildə elan etdiyi «Avrasiya diplomatiyası» konsepsiyası əks et-dirir. Bu konsepsiyaya görə, «soyuq müharibə»nin başa çatması ilə bey-nəlxalq münasibətlərdə köklü dəyişikliklər baş verib və belə bir məqamda Yaponiya Asiya və Sakit Okean regionuna istiqamətlənmiş diplomatiyası-nı fəallaşdırmalıdır. Söhbət tarixi «ipək yolu»nun keçdiyi bütün ərazilər (Çin, Rusiya, Orta Asiya və Qafqaz) istiqamətində «Avrasiya siyasəti»nin yeridilməsindən gedir. Bu sənəddə Azərbaycana xüsusi yer ayrılmışdır. Yaponiyanın yeni xarici siyasət doktrinasında bu əlaqələrin inkişafının üç əsas istiqaməti müəyyən olunmuşdur:

–gələcək etibarlı və qarşılıqlı anlaşmanın əsası üçün siyasi dialoq; –təbii ehtiyatların öyrənilməsi sahəsində iqtisadi əməkdaşlıq; –nüvə silahının yayılmaması, demokratikləşmə və sabitləşmə vasitəsi-

lə regionda sülhə nail olmaq. Bu strategiyanı işləyib hazırlayarkən Yaponiya mütəxəssisləri, əsasən,

aşağıdakıları nəzərə alırdılar: –Xəzərin Azərbaycan sektorundakı zəngin neft və qaz resursları Yapo-

niyanın marağında olan dünya enerji resursları bazarında mühüm amildir; –Azərbaycan öz kommunikasiyaları ilə Avrasiya regionu, Şimal-Cə-

nub, Qərb-Şərq ölkələri ilə əlaqələrdə körpü rolunu oynaya bilər; –Mərkəzi Asiyanın suveren ölkələri və Cənubi Qafqaz ölkələrinin

dövlət quruculuğu prosesində Yaponiyanın fəal yardımının böyük əhə-miyyəti olacaq, nəticədə Yaponiya nəinki ən yeni müstəqil ölkələr, habelə onların qonşuları – Rusiya Federasiyası, ÇXR, həmçinin Türkiyə və İran ilə XXI əsrdə Avrasiya regionunda özünün siyasi və iqtisadi təsirini əhə-miyyətli dərəcədə genişləndirəcəkdir [3, s.149]. Məhz ona görə də Yapo-niya Heydər Əliyevin irəli sürdüyü Böyük İpək Yolunun bərpası təşəbbü-sünə fəal dəstək vermiş, bu məsələdə Azərbaycanla Tokionun maraqları


134

tamamilə üst-üstə düşmüşdür. Xatırladaq ki, yeni “İpək yolu” Yaponiya-dan başlayaraq, Çin və Orta Asiyadan, daha sonra isə Xəzər dənizindən və Azərbaycandan keçir.Heydər Əliyevin dediyi kimi, «Yaponiya bu yolun ən şərq nöqtəsində, Azərbaycan isə ortasındadır». Yaponiya Nazirlər Ka-binetinin 1998-ci ilin yanvar ayında qəbul etdiyi Böyük İpək Yolunun Diplomatiyası fəaliyyət Proqramı da “Avrasiya diplomatiyası” strategiya-sını ifadə edir. Yaponiya Azərbaycan Respublikasına İpək Yolunun üstün-də yerləşən əsas ölkə kimi baxır, Azərbaycanın güclənməsi Avropa və Asiyanın bir çox ölkələrinin ümumi maraq dairəsindədir. Bununla əlaqə-dar Azərbaycanla iqtisadi və siyasi əlaqələrin inkişafı Yaponiyanın “Avra-siya diplomatiyasında” xüsusi yer tutur.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ölkəmizə rəh-bərliyi dövründə bu xətt daha da inkişaf etdirilmiş, Yaponiya-Azərbaycan münasibətlərində yeni bir dönəm başlanmışdır. 2003-cü il noyabrın 24-də Prezident İlham Əliyev Yaponiyanın xarici işlər nazirinin müavini İçiro Fuçisakeni qəbul edərək Yaponiya-Azərbaycan münasibətlərinin sarsıl-maz olduğunu bir daha bəyan etmişdir. Bundan az sonra, 12 oktyabr 2005-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Yaponiyada səfirliyi açıl-mışdır. Sonrakı mərhələdə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 7-10 mart 2006-cı il tarixində Yaponiyaya rəsmi səfəri ölkələrarası münasi-bətləri yeni səviyyəyə yüksəltmişdir.

Yaponiya dövlətinin regionda əsas strateji tərəfdaşı kimi məhz Azər-baycanı görməsi inkaredilməz reallıqdır. Təsadüfi deyildir ki, 2000-ci ildə Yaponiya höküməti tərəfindən regionda ilk dəfə məhz Azərbaycanda sə-firlik öz fəaliyyətinə başlamışdır. Gürcüstanda 9 il sonra 2009, Ermənis-tanda isə 15 il sonra 2015-ci ildə Yaponiya səfirliyi açılmışdır. Bu birinci-lik Yaponiyanın Azərbaycana verdiyi önəmin bariz nümunəsidir.

4. Sosial-iqtisadi sahədə əlaqələr. 1992-ci ildən başlayaraq Azərbay-canla Yaponiya arasında qurulan diplomatik münasibətlər, dövlət rəsmiləri-nin qarşılıqlı səfərləri zamanı imzalanmış sənədlər, əldə olunmuş razılaşma-lar ölkələrimiz arasında sosial-iqtisadi sahədə əmədaşlıq əlaqələrinin inkişafı üçün geniş imkanlar yaratmış və bu imkanlar reallığa çevrilmişdir. Umum-milli lider Heydər Əliyevin Yaponiyaya rəsmi səfəri imzalanmış müvafiq sə-nədlər çərçivəsində Yaponiya hökuməti “Şimal” buxar-qaz elektrik stansiya-sının tikintisinə və layihələşdirilməsinə güzəştli şərtlərlə 165 milyon dollar,


135

həmçinin “EP-300”-ün etil-polietilen zavodunda qurulmasına 75 milyon dol-lar kredit vermiş, bundan əlavə, ərzaq mallarının istehsalının inkişafı məqsə-dilə Yaponiya Azərbaycana 3 milyon 250 min dollarlıq qrant, səhiyyə sahə-sində inkişaf və yenidənqurma üçün 1,7 milyon dollar məbləğində humanitar yardım ayırmışdır. Bütün bunlar müstəqilliyin ilk illərində ağır sosial-iqtisadi böhranla üzləşən və problemlərin aradan qaldırılması, azad bazar iqtisadiyya-tı dövrünə keçid üçün islahatlar həyata keçirən Azərbaycan dövləti üçün bö-yük kömək olmuşdur. Bununla Yaponiya hökuməti həm Azərbaycanda kon-kret sahələrin inkişafına kömək etmiş, həm də bütövlükdə Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin daha da möhkəmləndirilməsinə öz dəstəyini vermişdir. Yaponiya şirkətləri Azərbaycanda neft-qaz və energetika sənayesində aktiv fəaliyyətə, ölkəmizdə kommunikasiyaların yenidən qurulması və təchizatı, ekologiya, infrastruktur, Azərbaycan mütəxəssislərinin təlimi və s. sahələrdə yaxından iştiraka başlamışlar.

Azərbaycan-Yaponiya münasibətlərinin daha da inkişaf etdirilməsi məqsədilə 1998-ci il martın 10-da “Azərbaycan Respublikası və Yaponiya arasında əməkdaşlığın genişlənməsi haqqında” xüsusi saziş imzalanmış-dır. On beş hissədən ibarət olan bu sənəd ikitərəfli münasibətlərin inkişafı və möhkəmləndirilməsi sahəsində mühüm birproqram idi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı müvafiq sərəncamda bu əlaqələrin istiqamət və sahələri konkretləşdirilmiş, vəzifələr müəyyən olunmuşdur. Saziş çərçivəsində qısa müddətdə Yaponiyanın köməyi ilə Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir və başqa şəhərlərdə bir çox müəssisələr müasirləş-dirilmiş, yeni infrastruktur layihələri həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1999-cu il 5 fevral tarixində imzaladığı sərən-camla Yaponiya və Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq üzrə dövlət komissiyası yaradılmış, ilk dəfə Bakıda 1999-cu ilin mart ayında bu ko-missiyanın iclası keçirilmişdir. İclasın nəticələrinə əsasən, Yaponiya Azərbaycana iki xəstəxana təchizatının və respublikanın yeyinti sənayesi-nin inkişafının təmin edilməsi məqsədilə qrant ayırmışdır. Sonrakı mərhə-lələrdə komissiyanın ümumilikdə 8 iclası keçirilmişdir.

Yaponiya və Azərbaycan arasındakı iqtisadi əlaqələrin mühüm bir qis-mi də enerji məsələlərini əhatə edir. 1995-ci ildə Azərbaycanda iqtisadi sabitlik yarandıqdan və “Əsrin müqaviləsi”, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı neft ehtiyatlarının mənimsənilməsi prosesi müvəffəqiyyətlə


136

reallaşdıqdan sonra, Yaponiya Azərbaycan layihələrinə münasibətini fəal-laşdırmağa başlamışdır ki, bu da ölkənin enerji təchizatçılarının sayını artırmaq siyasətinə əsaslanırdı. Araşdırmalar göstərir ki, Yaponiyanın enerji təchizatçılarının sayını artırmaq siyasəti ölkənin istehlak etdiyi bü-tün neftin 90 faizini verən yaxın Şərq ölkələri neftindən öz iqtisadiyyatı-nın asılılığını azaltmağa və gələcəkdə hətta tam aradan qaldırmağa istiqa-mətləndirilmişdir. Yaponiya işgüzar dairələrinin nüfuzlu təşkilatı “Keyda-ren”ın (İqtisadi Təşkilatlar Federasiyası) nümayəndələrinin də göstərdiyi kimi, Azərbaycanda və Mərkəzi Asiya ölkələrində enerji daşıyıcılarının alternativ mənbələrinə yol tapmaq səyləri XXI əsrdə Yaponiyanın uzun-müddətli enerji təhlükəsizliyinin təminatına yönəlmişdir. Yaponiyanın ka-pital qoyuluşunun mümkünlüyünün öyrənilməsi məqsədilə bu ölkənin nəinki neft istehsalı sahəsində, hətta neft-kimya sənayesi, kommunikasiya sahələrində də ixtisaslaşmış böyük şirkətlərinin nümayəndələrini Azər-baycana gətirən ən mühüm səbəblərdən biri məhz bu idi. Bu ölkənin neft şirkətlərindən ilk olaraq “İtoçi sedzi” şirkəti Azərbaycan şelfində neft çıxarılmasında iştirak etmişdir. Bu şirkət tarixi “Əsrin müqaviləsi”nin iştirakçısı kimi “McDermott” (2,45%) Amerika şirkətinin və qismən “Pennzoil”in (1,47%) hissələrini bütünlüklə almaqla nəhəng dünya neft korporasiyalarının beynəlxalq konsorsiumuna daxil olmuşdur. 1996-cı ilin sonlarında “İtoçi” şirkəti daha bir neft müqaviləsinin – “Dan Ulduzu” və “Əşrəfi” yataqlarının kəşfiyyatı və istismarı müqaviləsinin iştirakçısına çevrilmişdir. Bu müqavilədə Yaponiya tərəfin payı 20% təşkil edirdi.

Yaponiyanın “İnpex” şirkətinin Azərbaycanda investisiya layihələrində fəal iştirakı iki ölkə arasındaiqtisadi əməkdaşlığın hərtərəfli inkişafında ge-niş imkanlar açmışdır. Bu şirkət “Əsrin müqaviləsi”çərçivəsində Azəri-Çı-raq-Günəşli layihələrinin işlənib hazırlanmasında, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft borukəmərinin tikintisində fəal iştirak etmiş, Yaponiya mütə-xəssislərinin köməyi ilə və bu ölkənin 40 il müddətinə, çox aşağı faizlərlə ayırdığı güzəştli kreditlər sayəsində Qaradağ qaz-kompressor stansiyası inşa olunmuşdur. Həmin stansiyanın yaratdığı imkanlardan istifadə edərək ölkəmizdə uzunluğu 87 kilometr olan qaz borukəməri tikilmişdir [3, s.152].

1998-ci ildə Heydər Əliyevin Yaponiyaya səfəri zamanı “Misui” şir-kəti Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti ilə ehtiyatı 500-800 mln. barel qiymətləndirilən Kürdaşı neft yataqlarının gələcək istismarında 15%-lik iştirakına dair müqavilə imzalamışdır. 1998-ci ilin dekabr ayında


137

ilk dəfə Azərbaycanda Amerika və Avropa şirkətlərinin iştirakı olmadan, ancaq Yaponiya şirkətlərindən ibarət konsorsium təşkil olunmuşdur. Bu konsorsium ARDNŞ-lə Yanan-Tava, Muğan dəniz və Atəşgah yataqları-nın birgə paritet əsaslarla istismarına dair saziş imzalamışdır.

Yaponiya ölkəmizdə nəqliyyat sisteminin inkişafına yardım çərçivə-sində avtomobil yollarının yenidən qurulması və tikintisi üçün maşın və texnikanın alınması məqsədilə Azərbaycana 1 milyard ien məbləğində kredit vermişdir.

Bundan başqa, Yaponiyanın xarici ticarət və sənaye nazirliyinin dəstə-yi ilə bu ölkənin İdxal-İxrac Bankı (Eksimbank) Azərbaycanda sığorta sis-teminin inkişafı məqsədilə 100 milyon dollar həcmində kredit açmış, ölkəmizdə bu sahənin genişləndirilməsinəimkan yaradılmışdır.

Yaponiyanın “Nitimen” korporasiyası Sumqayıtda Azərkimya Dövlət Konserninə daxil olan və ümumi dəyəri 95 milyon təşkil edən etilen isteh-salı üzrə iri neft-kimya kompleksinin modernləşdirilməsi layihəsində ya-xından iştirak etmişdir.

Qeyd edək ki, Yaponiya şirkətləri bir qayda olaraq öz kapitallarını dövlət tərəfindən zəmanəti olan az riskli ölkələrə qoymağa üstünlük verir-lər. Yaponiya tərəfinin qiymətləndirməsinə görə, Azərbaycanda artıq belə ölkələr siyahısına daxil olmuşdur. Sonralar Yaponiya işadamlarının qeyd etdikləri kimi, məhz dövlətin verdiyi zəmanət onlarda Azərbaycanda işə başlamaq üçün əminlik yaratmışdır.

İkitərəfli əlaqələrin inkişafı Yaponiyaya imkan vermişdir ki, Azərbay-canı – Yaponiya “İnkişaf ehtiyacları üçün rəsmi kömək” – İRK presedent ölkələri siyahısına salsın. İRK çərçivəsində Yaponiya hökuməti Azərbay-cana kənd təsərrüfatı, səhiyyə, habelə xırda və orta biznes sahələrində əvəzsiz yardım göstərir. Yaponiya tərəfi Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafı üçün də kreditlər verir. Yaponiya hökuməti Azərbaycana qaçqın-ların yaşayış yerlərində məktəb və xəstəxana tikintisinə 200 milyon dollar həcmində əvəzsiz yardım ayırmışdır.

Ölkələrimiz arasındakı əlaqələrin inkişafı üçün atılan addımlar 1996-cı ilə qədər daha çox rəmzi xarakter daşıyan ticarət mübadiləsini kifayət qədər yüksəltmişdir. Yaponiya Maliyyə Nazirliyinin 2015-ci il üçün statistik mə-lumatlarına əsasən Yaponiyadan Azərbaycana 88.5 milyard Yapon ieni məbləğində maşınlar, nəqliyyat vasitələri, dəmir və polad, Azərbaycandan isə Yaponiyaya 1.4 milyard ienlik neft və neft məhsulları, spirtli içkilər, meyvə şirələri, alüminium ərintiləri, balıq kürüsü idxal edilib [7].


138

Hazırda Azərbaycanda 19 Yaponiya şirkəti fəaliyyət göstərir. İndiyə-dək ölkələrimiz arasında dövlət səviyyəsində 17 mühüm sənəd imzalan-mışdır. Azərbaycan Respublikasının İsmayıllı rayonu ilə Yaponiyanın İto şəhərininqardaşlaşması haqqında 2013-cü ildə protokolun imzalanması və əməkdaşlıq əlaqələrinin regionlar üzrə də genişləndirilməsi ölkələrarası münasibətlərdəki inkişafın real göstəricilərdəndir. Bakının Xəzər rayonu ilə Yaponiyanın Kitakunşu şəhəri arasında dostluq və tərəfdaşlıq sazişinin bağlanmasına dair razılaşmanın əldə edilməsi əlaqələrin davamlı prosesə çevrildiyini təsdiq edir.

Çox aspektli xarakterə malik Azərbaycan-Yaponiya əlaqələrində huma-nitar sahə də əhəmiyyətli yer tutur və müasir mərhələdə Azərbaycanla Ya-poniya arasında iqtisadiyyatla yanaşı, humanitar istiqamətdə də əməkdaşlıq genişlənir. Ölkələrimiz arasında bu istiqamətdəki əlaqələr Azərbaycanda mədəniyyət, elm, təhsil, səhiyyə, idman sahələrində dünyaya inteqrasiyanın daha da genişlənməsinə müsbət təsir göstərir. Bu isə öz növbəsində ölkə-mizdə digər sahələrlə yanaşı, humanitar sahənin də inkişafına cidditəkan verir. Yaponiyanın təcrübəsi və dəstəyi respublikamızın humanitar prob-lemlərinin həllində ən müasir yanaşmaların tətbiqinə, yeni texnologiyaların və ideyaların təcrübədə özünə yer almasına münbit şərait yaradır.

Humanitar sahədə Azərbaycan-Yaponiya əlaqələrinin əhatə dairəsi ge-nişdir. Azərbaycan-Yaponiya əlaqələri humanitar sahəni əsasən təhsil, tu-rizm, səhiyyə və idman,mədəni-ədəbi əlaqələrin inkişafını nəzərdə tutur. Qeyd olunan sahələrdən hər biri üzrə zəngin təcrübə əldə olunmuşdur.

5. Yaponiyanın tarixi əraziləri olan Kuril adaları və Dağlıq Qara-bağ problemi arasında tarixi paralellər. Dil, milli mentalitet, bir sıra mədəniyyət elementləri baxımından oxşarlıqlara malik olan Azərbaycan və yapon xalqlarını ortaq maraqlarda birləşdirən amillərdən biri də hər iki xalqın Rusiyanın imperiya siyasətinin acı nəticələri ilə üz-üzə qalması, öl-kə ərazisinin müəyyən hissəsini itirməsi, müxtəlif sıxışdırma üsulları ilə yerli əhalinin öz tarixi torpaqlardan çıxarılmasıdır. Azərbaycan Rusiyanın dəstəyi ilə torpaqlarımızın 20 faizini işğal etmiş Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin yaratdığı Dağlıq Qarabağ problemindən əziyyət çəkdiyi kimi, rəsmi Tokio da Yaponiya ilə Rusiya arasındakı Yaponiyanın tarixi əra-ziləri olan Kuril adaları uzun illərdir ki, aradan qaldıra bilmir.


139

Kuril adaları – Rusiyanın Kamçatka adası ilə Yaponiyanın Hokkaydo adası arasında yerləşən, Oxot dənizini Sakit Okeandan ayıran adalar qru-pudur. Tarixə qısaca ekskurs edərək bildirək ki, ikinci dünya müharibəsi başlayarkən müharibəyə girmək istəməyən tərəflər - Rusiya və Yaponiya 1941-ci ildə bitərəflik haqqında saziş imzaladılar. Lakin 1945-ci ildə ABŞ-ın əvvəlcə Xirosima,daha sonra Naqasakiyə atom bombası atmasın-dan sonra Rusiya bitərəflik haqqında sazişi pozaraq Yaponiyaya qarşı mü-haribə elan etdi. Məğlub olacağını anlayan Yaponiya Potsdam bəyanna-məsini imzalayaraq müttəfiq qüvvələrə təslim oldu. Bundan sonra Yapo-niyanın bütün torpaqlarını ələ keçirən müttəfiq qüvvələrdən sonra Sovet İttifaqı Kuril adalarını zəbt etdi.

Beləliklə, SSRİ ən böyükləri - Xabomay, Şikotan, Etorofu və Kunaşir olan adalardan ibarət adalar qrupu - Kurili ələ keçirildi. O vaxtdan indiyə qədər tam həllini tapmayan bu məsələ ikinci dünya müharibəsindən sonra Yaponiya və Rusiya arasında mübahisə predmetidir [8].Yaponiya 1855-ci ildə tərəflər arasında imzalanmış ticarət və sərhədlər haqqında müqaviləyə əsaslanaraq adaların özünə aid olduğunu irəli sürür. Eyni zamanda, İkinci Dünya müharibəsini rəsmən başa çatdıran San-Fransisko razılaşmasına (1951) SSRİ-nin imza atmaması faktını əsas gətirərərk bəyan edir ki, məhz bu səbəbdən Kuril Adaları sərhəd tənzimləməsi prosesinə aid edilməmişdir.

Rəsmi Moskva isə İkinci Dünya müharibəsinin nəticələrinə görə Ya-poniyanın məğlub olduğunu, adaların statusu məsələsinin 1945-ci ilin fevralında imzalanmış Uzaq Şərq məsələləri ilə bağlı Krım anlaşmasında və 1945-ci ilin iyulunda imzalanmış Potsdam bəyannaməsində əksini tap-dığını, Yaponiyanın 1951-ci ildəki San-Fransisko razılaşmasına imza ata-raq adalardan imtinanı qəbul etdiyini bildirir. 1956-cı ildə Yaponiya ilə SSRİ arasında imzalanmış ikitərəfli bəyannamədə də salh razılaşmasının əldə olunduğu, lakin Yaponiya tərəfindən adalarla bağlı hər hansı şərt irəli sürülmədiyi diqqətə çatdırılır. Hazırda məsələnin həlli ilə bağlı ən böyük maneə tərəflər arasında sülh müqaviləsinin imzalanmaması və sərhəd probleminin həllini tapmamasıdır. Yaponiya hər iki məsələnin paket ha-lında həlli təklifindən çıxış edir. Rusiya isə ilk mərhələdə sülh razılaşma-sının imzalanmasını prioritet sayır. Problemin həlli üçün hər iki ölkənin xarici işlər və müdafiə nazirləri səviyyəsində aparılan danışıqlar Krımın Rusiyaya ilhaqı və Yaponiyanın Rusiyaya qarşı beynəlxalq sanksiyalara


140

qoşulması səbəbindən yarımçıq qalmışdır. Lakin son zamanlar ABŞ-ın Suriya məsələsində Rusiya ilə əməkdaşlığa başlaması, Ukrayna problemi-nin həlli üçün Rusiya ilə aparılan danışıqlar Yaponiyanı da Kuril adaları məsələsi üzrə hərəkətə keçirmişdir. Hazırda rəsmi Tokionun Kremlə təklif etdiyi plan, Qərbin sanksiyaları və neft qiymətlərində yaşanan ucuzlaşma-lar səbəbindən ağır iqtisadi problemlər yaşayan Rusiya üçün əhəmiyyətli imkanlar yaradır. Yaponiya iqtisadi əməkdaşlıq qarşılığında Rusiyayla həm sülh razılaşması imzalamağa, həm də "şimal sərhədləri" olaraq adlan-dırdığı dörd adanı əldə etməyə çalışır. Yaponiya bu dörd adanın geri alın-masına milli qürur məsələsi kimi baxır.

Adalar ilhaq edildikdən sonra uzun illər ərzində bu ərazidə yerli əhali-nin sıxışdırılması siyasəti həyata keçirilmiş, bura əsasən, ruslar, ukrayna-lılar, belaruslar, tatarlar köçürülmüşdür ki, bu da əsrlər boyu siyasi məq-sədlərlə Azərbaycan ərazilərində erməniləri məskunlaşdırması siyasətinə, çox bənzərdir. Hazırda bu adalarda yaşayan əhali Yaponiyanın yüksək ri-fah dövləti olmasını, öz vətəndaşları üçün yaratdığı böyük imkanları nəzə-rə alaraq bu ölkənin vətəndaşı olmaq arzusundadır. Yerli əhali arasında keçirilən ictimai sorğu nəticəsində hətta adadakı rusların belə çoxu ada-ların Yaponiyaya birləşdirilməsinə razı olduqlarını bildirmişlər. İkinci dünya müharibəsindən sonra adadakı mövcud həyat standartları bir o qə-dər yaxşı deyil və onun bərpa olunacağına da bir o qədər ümid yoxdur. Keçmiş Rusiya prezidentlərindən B.Yeltsinin 1997-ci ildə imzaladığı bir müqavilədə adaların Yaponiyaya geri qaytarılması məsələsi əksini tapsa da, hələlik bu məsələdə bir irəliləyiş yoxdur.

Qarşılıqlı bəyanatlar və danışıqlar onu göstərir ki,bu mövzu hələ uzun müddət iki ölkə arasında problem olaraq qalacaqdır. Bu məsələdə Yaponi-ya və Rusiyanın yaxınlaşmasına hər vəhclə mane olmağa çalışan ABŞ və digər təsirləri də inkar etmək olmaz.

6. Azərbaycan-Yaponiya münasibətlərinin gələcək inkişaf pers-pektivləri. Bu gün də Cənubi Qafqaz regionunda Yaponiyanın ən böyük maraq dairəsində olan dövlət məhz Azərbaycandır. Bu maraq münasibət-lərin hər iki ölkə üçün qarşılıqlı faydalılığı baxımından böyük perspektiv-lər doğurur. Yaponiya kimi ölkənin Azərbaycanda neft sektorunun inkişaf etdirilməsi, qlobal kommunikasiya layihələrinin reallaşdırılması, sosial-mədəni sahəərdə yeni texnologiyaya əsaslanan proqramların tətbiqində


141

fəal iştirakı bir istiqamətlərdə daha böyük uğurlara zəmin yaradır. Azər-baycan Yaponiyanin regiondakı etibarlı tərəfdaşıdır. Siyasi-diplomatik və iqtisadi sahələrdə getdikcə genişlənən nailiyyətlər, ölkələrimiz arasında ti-carət dövriyyəsinin ildən-ilə artması bu münasibətlərin yaxın gələcəkdə da-ha da inkişaf etdiriləcəyindən xəbər verir. Azərbaycanda neft-qaz və enerji sənayesində aktiv fəaliyyət göstərən, kommunikasiyaların yenidən qurul-ması və təchizatı, ekologiya, infrastruktur və s. sahələrdə yaxından iştirak edən Yaponiya firmaları şübhəsiz ki, bu sahələrdə fəaliyyətlərini daha da genişləndirəcəklər. Eyni zamanda, Azərbaycan şirkətlərinin də Yaponiya-da müxtəlif biznes layihələrinin icrasına qoşulması uzaq perspektiv deyil-dir. Bu münasibətlər Azərbaycanın ixrac məhsullarının Yaponiyada, Ya-poniya məhsullarının isə Azərbaycanda və ümumilikdə regionda geniş is-tehlak olunması, qarşılıqlı sərmayə yatırımı üçün böyük imkanlar yaradır.

Azərbaycanla Yaponiya arasında iqtisadiyyatlayanaşı, humanitar isti-qamətdə əməkdaşlıq xüsusilə inkişaf etməkdədir. Çox aspektli xarakterə malik Azərbaycan-Yaponiya əlaqələrində humanitar sahə əhəmiyyətli yer tutur.Ölkələrimiz arasında bu istiqamətdəki əlaqələr Azərbaycanda mədə-niyyət, elm, təhsil, səhiyyə, idman sahələrində dünyaya inteqrasiyanın da-ha da genişlənməsinə müsbət təsir göstərir. Bu isə öz növbəsində ölkəmiz-də digər sahələrlə yanaşı, humanitar sahənin də inkişafına ciddi təkan ve-rir. Yaponiyanın təcrübəsi və dəstəyi respublikamızın humanitar prob-lemlərinin həllində ən müasir yanaşmaların tətbiqinə, yeni texnologiya-ların və ideyaların təcrübədə özünə yer almasına münbit şərait yaradır.

Təhsil sahəsində əməkdaşlıq bu baxımdan xüsusi əhəmiyyətə malik-dir. Məlum olduğu kimi, Yaponiya bu gün dünyada həm də ən qabaqcıl elm və təhsil ölkəsi kimi qəbul olunur. İkinci Dünya müharibəsi dövründə böyük dağıntılara məruz qalmış, iqtisadi cəhətdən geri salınmış Yaponiya müasir inkişaf səviyyəsinə daha çox elm və təhsil sahəsində keçirdiyi isla-hatlar, habelə ölkədə yeni texnologiyaların yaradılması və tətbiqinin ge-nişləndirilməsi üzrə atdığı böyük addımlar nəticəsində gəlib çata bilmiş-dir. Ona görə də dünyanın bir çox ölkələrində Yaponiyanın elm və təhsil sahəsindəki təcrübəsinin öyrənilməsinə böyük maraq vardır. O cümlədən də Yaponiya ilə təhsil sahəsində qarşılıqlı əməkdaşlıq Azərbaycan üçün əhəmiyyətli əlaqə formalarından biri kimi müəyyən olunmuşdur. Özünə-məxsus üstün xüsusiyyətlərə malik olan Yaponiya təhsil sisteminin ənənə-lərindən öyrənmək və imkanlarından faydalanmaq müstəqil Azərbaycan


142

dövlətinin təhsil siyasətinin ana xətlərindən birini təşkil edir və bu xətt milli təhsil sistemimizin təkmilləşdirilməsi üçün böyük perspektivlər do-ğurur.Yaponiya dövlətinin beynəlxalq aləmdə təhsilə dəstək proqramlarını həyata keçirməkdə marağı vardır.Yaponiyanın təhsil inkişafına dəstək proqramları 2000-ci ildən etibarən Azərbaycanda da uğurla həyata keçiril-məkdədir. Bu vaxtadək Azərbaycanla Yaponiyanın təhsil nazirlikləri ara-sında əməkdaşlığa dair hər hansı müqavilə və yarazılaşma sənədi imzalan-masa da, dövlət başçıları tərəfindən qəbul edilmiş sənədlərdə elm, təhsil və yeni texnologiyaların tətbiqi ilə əlaqədar məsələlərin öz əksini tapması ölkəmizdə həmin istiqamətdə müəyyən layihələrin həyata keçirilməsinə şərait yaratmışdır. Yaponiyanın təhsillə əlaqədar Azərbaycanda həyata ke-çirdiyi layihələr özünün xarakterinə görə çox planlı olub, bir çox əsas isti-qamətləri əhatə edir. Təhsilin inkişafına dəstək üçün yardım layihələrinin həyata keçirilməsi, ümumtəhsil məktəblərinin inşası və təmiri, müəllim və tələbə mübadiləsi proqramlarının yerinə yetirilməsi, yeni texnologiyaların tətbiqi və s. bura daxildir. Daha çox Avropaya inteqrasiya üstündə köklən-miş Azərbaycan təhsilində Yapon təhsil modelindən də öyrənmək milli təhsilimizin tam mənada dünya təhsil sisteminə uyğunlaşması baxımından geniş üfüqlər açır. Yaponiya hökumətinin ölkəmizdə təhsil sahəsində təş-kil etdiyi kurslar, azərbaycanlı tələbələrin Yaponiyada pulsuz təhsil alması üçün yaradılan imkanlar və s. göstərir ki, bu ölkə Azərbaycanla münasi-bətlərə xüsusi önəm verir. Son illər ölkəmizdə baş verən böyük iqtisadi inkişaf, xalqın sosial rifahının yaxşılaşması,turizm sənayesinin formalaş-ması Azərbaycanla Yaponiya arasında turizm sahəsində əməkdaşlığın in-kişafı üçün də zəngin potensial yaradır. Hazırda mövcud olan fərdi və pə-rakəndə turizmin tədricən sistemli və mütəşəkkil turizmlə əvəz olunması Yaponiya-Azərbaycan əlaqələrinin inkişafında yeni mərhələyə çevrilə bi-ləcəkdir. Aparılan təhlillər Azərbaycan-Yaponiya turizm əlaqələrinin qar-şıdakı illərdə daha da genişlənəcəyini göstərir.

Son illər Azərbaycanda sosial-mədəni servis xidmətinin dünya stan-dartlarına uyğun yenidən qurulması, respublikamızın hava nəqliyyatında böyük dəyişikliklərin baş verməsi müxtəlif ölkələrdən, o cümlədən Yapo-niyadan Azərbaycana turist axınının qısa müddətdə bir neçə dəfə artaca-ğını proqnozlaşdırmağa əsas verir. Ölkələrarası münasibətlərdə ən sə-mərəli vəsərfəli sahə olan turizm əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi bütövlük-də Yaponiya ilə Azərbaycan arasında çox cəhətli münasibətlərin daha da


143

möhkəmləndirilməsinə xidmət edir. Yaponiya mütəxəssislərinin ölkəmiz-də səhiyyə infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində də böyük əməyi var-dır. Humanitar sahədə ölkələrimiz arasında genişlənməkdə olan əlaqələr mədəniyyət, təhsil və turizmüzrə Yaponiya təcrübəsinin Azərbaycana axı-nına şərait yaradır. Turizm, səhiyyə və idman əlaqələri qarşılıqlı olaraq Azərbaycanın da müstəqil bir dövlət kimi Yaponiyada daha yaxından tanı-dılmasına xidmət edir. Qrant layihələrihəm də ölkələrimizdə birgə proq-ramların işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi sahəsində biliklərin, təcrübənin, vərdişlərin formalaşmasında da əhəmiyyətli rola malikdir.

Mövcud əlaqələrin daha da inkişafı, qarşılıqlı münasibətlərdə əldə olunmuş nailiyyətlərin qorunaraq genişləndirilməsi üçün bu gün yüksək texnologiya, maşınqayırma, kimya, yüngül və ağır sənaye sahəsində dün-yanın aparıcı ölkəsi kimi Yaponiyanın bu imkanlarından istifadə etmək, aparıcı və ixtisaslaşmış yapon müəssisələrinin və şirkətlərinin regional nü-mayəndəlik kimi Qafqazda Azərbaycanı seçmələri üçün Yaponiya tərəfinə maksimal güzəştli təkliflərin təqdim olunması vacibdir. Azərbaycanın qeyri-neft - maşınqayırma, gəmiqayırma, kənd təsərrüfatı, turizm, təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə, rabitə, nəqliyyat, bank və maliyyə, tikinti və in-şaat sektorlarına sərmayələrin cəlb olunması üçün Yaponiya ilə hərtərəfli iş aparılmalıdır. Qeyd olunan sahələrdə Yaponiyanın dünyada aparıcı döv-lətlərdən biri olduğunu nəzərə alaraq, bu ölkənin təcrübəsindən maksimal şəkildə istifadə edilməsi üçün lazımi tədbirlər görülərsə, bütün bunlar Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında mühüm irəliləyişə gətirər.


1. Həsənov Ə.M. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2005.

2. Ömərov V. Azərbaycan - Yaponiya mədəni əlaqələri (XX əsrin sonu) // http://sia.az/az/news/fashion/397700-azerbaycan-yaponiya-medeni-elaqeleri-xx-esrin-sonu

3. Talıbov R.V. Asiya ölkələri beynəlxalq münasibətlər sistemində. Bakı, “Elm və təhsil”, 2015

4. https://az.wikipedia.org/wiki/Yaponiya#sitat_qeyd-9 5. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html 6. http://www.tdk.gov.tr/?option=com_dlt&kategori1=divan#japonya 7. http://www.az.emb-japan.go.jp/itpr_az/00_000135.html

https://az.wikipedia.org/wiki/Kuril_adalar%C4%B1


144

AZƏRBAYCAN-YAPONİYA MÜNASİBƏTLƏRİ. TARİXİ İMKANLAR VƏ PERSPEKTİVLƏR

XÜLASƏ

Məqalədə Azərbaycanla Yaponiya arasındakı münasibətlər tarixi və müasir as-

pektdə nəzərdən keçirilir. Yaponiyanın məhz Azərbaycanı Cənubi Qafqazda özünə stra-teji tərəfdaş seçməsinin səbəbləri əsaslandırılır, sosial-iqtisadi əməkdaşlıq istiqamətində əldə edilmiş nəticələr təhlil edilir. Şimal ərazilər (Kuril adaları) və Ermənistan-Azər-baycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi arasında paralellər aparılır. Eyni zamanda Azərbay-can-Yaponiya münasibətlərinin gələcək inkişaf perspektivlərinə diqqət yönəlir.

АЗЕРБАЙДЖАНО-ЯПОНСКИЕ ОТНОШЕНИЯ

РЕЗЮМЕ

Краткое содержание В статье рассматриваются отношения между Японией

и Азербайджаном в историческом и современном аспекте. Обосновываются при-чины выбора Азербайджана в качестве стратегического партнера Японии на Юж-ном Кавказе. Анализируются результаты, достигнутые в направлении социально-экономического сотрудничества. Проводятся параллели между Нагорно-Карабах-ским и Курильским конфликтами. Уделяется внимание будущим перспективам Азербайджано-Японских отношений.

AZERBAIJAN-JAPAN RELATIONS

SUMMARY

The article covers relationships between Azerbaijan and Japan in historical and modern aspects. It also substantiates reasons for choosing Azerbaijan as Japan’s stra-tegic partner in the South Caucasus. The article analyzes the results achieved in the field of social-economic partnership. It draws parallels between Nagorno-Karabakh and Kuril conflicts. It pays attention to the prospects of Future relations between two coun-tries.


145

Ülkər HÜSEYNOVA *

1920-Cİ İL APREL İŞĞALINDAN SONRAKI İLK İLLƏRDƏ AZƏRBAYCAN SSR-DƏ İCTİMAİ-SİYASİVƏZİYYƏTƏ DAİR

Açar sözlər: Azərbaycan SSR aprel işğalı, hərbi kommunizm, ərzaq vergisi,

müqavimət Kлючевые слова: Азерайджанская ССР,апрельская оккупация, военный ком-

мунизм, продналог, сопротивление Key words: Azerbaijan SSR, April Occupation, Military Communism, Tax in

kind, Resistance

1920-ci il Aprel işğalından sonrakı ilk illər Azərbaycanın ən faciəvi, eyni zamanda mürəkkəb və ziddiyyətli dövrlərindən birini təşkil edir. So-vet tarixçiləri bu dövrü parlaq boyalarla təsvir edir, “Azərbaycanda Lenin ideyalarının təntənəsi” dövrü adlandırırdılar. Buna görə də təbii ki, dövrün neqativ tərəfləri diqqət mərkəzindən tamamilə kənarda qalırdı.Yalnız müstəqillik dövründə Azərbaycan tarixçiləri XX əsrin 20-ci illərinin tə-zadlı, faciəli tarixini obyektiv və dərindən öyrənmə imkanı əldə etmiş, problemə dair bir çox maraqlı tədqiqatlar işiq üzü görmüşdür.Lakin bu dövr tarixinin bir çox məqamları, ilk növbədə antisovet müqavimət hərə-katı fakt və materialların azlığından hələ də hərtərəfli işıqlandırılmamış-dır. Məhz bunu nəzərə alaraq biz Rusiya Dövlət Hərb Arxivinin fondların-da saxlanan sənədləri də cəlb etməklə göstərilən dövrdə Azərbaycan SSR-də ictimai-siyasi vəziyyəti, ilk növbədə antisovet müqavimət hərəkatını tədqiq etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq.

1917-ci ilin oktyabr çevrilişi nəticəsində Rusiyada dövlət quruluşu də-yişsə də hakimiyyət başına gəlmiş bolşeviklərdə çarizmin imperiya siya-sətini davametdirirdilər.1918-ci il mayın 28-də müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra da Sovet Rusiyası çox böyük ehtiyac hiss etdiyi Bakı neftinə yiyələnmək üçün Azərbaycanı işğal etməyə yönəl-miş siyasət yürüdürdü.1920-ci 28 aprel işğalından sonra yaradılmış Azər-baycan Sovet Sosialist Respublikası formal olaraq müstəqil sayılsa da, əs-lində o tamamilə Sovet Rusiyasının müstəmləkəsinə çevrildi. Sovet höku-məti Azərbaycanın müstəqilliyini “imperialistlərdən və onların agentlərin- * Ülkər HÜSEYNOVA - Lənkəran Dövlət Üniversitetinin doktorantı


146

dən qorumaq üçün” Rusiya ilə “qardaşlıq ittifaqına” daxil etmək xəttini götürmüşdü [4,s.110].

Azərbaycanda hakimiyyətdə aparıcı rol AK(b) MK aparatına məxsus idi. Əslində adına baxmayaraq AKP müstəqil partiya deyildi, RK(b) P-nin (1925-ci ildən) UİK (b) P-nın vilayət təşkilatı statusunda idi. Azərbaycan-dakı hakimiyyətin əsas vəzifəsi imperiya dövlətinin məqsəd və maraqları-nı təmin etmək idi.

Rusiyada vətəndaş müharibəsi illərində tətbiq olunanhərbi kommu-nizm iqtisadi fəlakətlə nəticələndi.Vətəndaş müharibəsi bitdikdən sonra hərbi kommunizm siyasəti kəndlilərin, eləcə də fəhlələrin əksər hissəsinin güclü müqavimətinə rast gəldi. 1920-1921-ci illərdə Voronej, Saratov, Penza quberniyalarında, Sibirdə, Donda və Ukraynada kəndlilər silaha sa-rılaraq ərzaq sapalağına qarşı üsyana çıxdılar 6,s.50].1921-ci ilin martında Kronştadt qarnizonu Baltik donanması gəmilərində “Bütün hakimiyyət partiyalara yox, Sovetlərə!” və “Kommunistlərsiz Sovetlər!” şüarları altın-da qiyam [6,s.50] da yeni rejim üçün olduqca təhlükəli idi.

Hakimiyyəti itirmək təhlükəsi ilə üzləşən bolşeviklər daxili siyasi kur-su dəyişməli oldu.RK (b) P-nin 1921-ci il martın 8-16-da keçirilmiş X qu-rultayı ərzaq sapalağınınərzaq vergisi ilə əvəz edilməsi haqqında qətnamə qəbul etdi [6,s.51]. Həmçinin azad ticarətə yol verildi [7,s. 212]. Bolşevik-lərin tətbiq etməyə başladıqları siyasət “Yeni iqtisadi siyasət” (YİS) adı ilə tarixə düşdü.

YİS-ə keçid sayəsində kəndlilərin əkin sahələri genişlənmiş, məhsul-darlıq artmış, sənaye canlanmağa başlamışdı. Ərzaq vergisi əvvəlcə məh-sulun 20%-i həcmində, daha sonra isə 10%-i həcmində alınırdı. 1924-cü ildə kənd təsərrüfatından toplanan bütün vergilər vahid vergi ilə əvəz edil-di və onun həcmi kəndlinin gəlirinin 5 %-i məbləğində müəyyənləşdirildi. 1922-ci ilin oktyabrında torpaq icarəsinə və muzdlu əməyə icazə verilməsi [7,s.212] YİS-in həyata keçirilməsində mühüm addım oldu.1921-ci ilin mayında səmərəsiz işləyən dövlət sənaye müəssisələrinin icarəyə verilmə-si başlandı.

Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda iqtisadi siyasəti mürəkkəb və çə-tin şəraitdə həyata keçirilirdi. Sovet Rusiyasında vətəndaş müharibəsi şə-raitində tətbiq edilən “Hərbi kommunizm” siyasəti Azərbaycanda da tət-biq olunmağa başlamışdı. Hərbi kommunizm siyasətinin əsas hissəsini isə


147

ərzaq sapalağı təşkil edirdi. 1920-ci ilin avqustun 26-da Azərbaycan İnqi-lab Komitəsi taxıl ticarəti inhisarı haqqında dekret verdi [2,s.23].Taxıl məhsulları ilə yanaşı ən mühüm xammal növlərinin tədarükü üzərində də-dövlət inhisarıtətbiq olunurdu. Mal-qara tədarükü isə “sapalaq qaydasınca, inhisarsız aparılmalı” idi. Ərzaq və xammala ümumrusiya qiymətlərinə uyğun möhkəm qiymətlər qoyulmalı idi [2,s.23].Hələ bundan bir qədər əvvəl ərzaq komissarlığının 16 avqust 1920-ci ildə verdiyi əmrdə deyilirdi ki, dövlət tədarukü rayonları elan olunmuş Lənkaran, Cavad, Quba, Göy-çay, Cavanşir qəzalarında və bütün Gəncə qubernasiyasından hər bir adam 10 funtdan artıq olmayaraq un yaxud taxıl və 10 funt çörək çıxara bilər. Yəni çıxarılması qəti qadağan olunurdu. Dövlət tədarukü elan olunmayan rayonlardan – yəni Şamaxı və Bakı qəzalarından isə 1 nəfər 1 pud taxıl yaxud 1 pud çörək çıxara bilərdi.Yəni isə 200 puddan artıq çıxartmaq ol-mazdı [1,v.8].

Azərbaycanın ağır vəziyyətinə baxmayaraq onun sərvəti mərkəz tərə-findən talanıb aparılırdı. Təkcə 1920-ci ilin aprelin 30-dan mayın 2-dək qısa müddət ərzində Bakıdan Həştərxana 1,3 mln. pud, may-iyun ayları ərzində isə bütöv 36,2 mln pud neft və neft məhsulları aparılmışdı [3,s.34]. Ölkədə ərzaq qıtlığına baxmayaraq 1921-1922-ci illərdə əhalidən zorla toplanmış 13 min pud düyü və taxıl, 3 min arşın parça və 400 mln manat pul Rusiyanın aclıq çəkən Saratov, Saritsın və Həştərxan quberni-yalarına göndərilmişdi [3,s.34].

Bəlkə də bu siyasətin nəticəsi idi ki, azərbaycanlı əsgərlərin bir çoxu Qırmızı ordu sıralarında xidmət etməkdən boyun qaçıraraq fərarilik edir-dilər. Azərbaycan SSR Hərbi-Dəniz komissarı Ç.İldırımın 30 aprel 1920-ci il tarixli 4 saylı əmrində deyilirdi ki, aprelin 28-də Şıxov burnu, Zığ və Misaxdakı mövqe batarayelarınınəsgərləri, eləcə də zirehli qatarın əsgəri Məmməd Saleh oğlu öz hissələrindən qaçmışdılar. Qaçanların tutulması, Azərbaycan SSR ordusunun bütün əsgərlərinə fərariliyə görə güllələnmə-yə qədər cəza veriləcəyinin elan edilməsi əmr olunurdu [16, v.3].

Ç. İldırımın 9 may 1920-ci il tarixli 24 saylı əmrində isə deyilirdi ki, kimlərsə ölkədə sovet hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə mane olmaq üçün teleqraf tellərini (xüsusən Baki-Xaçmaz xəttində) doğrayır və ya do-laşdırır, sonrada maskalayırdılar ki, bilinməsin. Belələrinin aşkar edilib hərbi tribunala verilməsi əmr olunurdu [16, v.17].


148

XI Qırmızı ordu komandanlığının 25 mart 1921-ci il tarixli təlima-tında etiraf olunurdu ki, kommunistlərin keçirdikləri uğursuz təcrübələr, tabor komandirlərinin səhvləri, torpaq siyasətindəki əyintilər, kəndlilərin dini mərasimlərinə qayğı ilə yanaşılmaması onların etirazlarına, bütün Azərbaycanı bürüyən üsyanlara səbəb olmuşdur [8,v.3. Bax:2,s.14].

Azərbaycanda repressiyaların həyata keçirilməsində Qırmızı ordunun xüsusi rolu olmuşdur. XI Qırmızı ordunun V.A.Pankratovun başçılıq etdi-yi xüsusi şöbəsi bu işdə müstəsna səlahiyyətlərə malik olub Azərbaycan-dakı partiyaların, müxtəlif siyasi təşkilatların rəhbərlərinin, üzvlərinin tə-qib və həbs olunmasında iştirak edirdilər [2,s.14]. 1920-ci il iyulun 3-də Ordu inqilabi hərbi tribunalı, Cəbhə inqilabi hərbi tribunalı və respublika İnqilabi Tribunalı təşkil olundu [16,v.229 arxa üzü (bundan sonra qısaca-a.ü. Ü.H)]. Tribunallar sədrdən, sədrin müavinindən, 2 daimi üzvdən və hər üzvün bir müavinindən ibarət idi[18,v.231].

Tribunallar töhmət, cərimə, əmlakın qismən, yaxud bütünlüklə müsa-dirə edilməsi, siyasi hüquqlardan qismən, yaxud bütünlüklə müddətsiz və ya müəyyən müddətə məhrum edilməsi, azadlıqdan məhrum olunma, hərbçilərin cərimə batalyonlarına göndərilməsi və nəhayət, güllələnmə kimi cəzalar verə bilərdilər [18 və a.ü].

Cəza tədbirlərinə baxmayaraq Azərbaycanda Sovet rejiminə qarşı müqavimət hərəkatı səngimək bilmirdi. XI Ordu qərargahından 15 iyun 1920-ci il tarixdə vurulan teleqramda deyilirdi ki, Biləsuvar yaxınlığında “iranlı” Naftul bəyin komandanlıq etdiyi 1000 süvari, 600 piyada və 1 pulemyotdan ibarət dəstə haqqında məlumat alınıb, bundan başqa yenə Biləsuvar yaxınlığında kapitan Əbdül bəyin başçılıq etdiyi (köməkçisi Bağı xan idi) 500 nəfərlik dəstənin də olduğu bildirildi [10 v.1].İyunun 13-ü saat 12-də Göynük kəndi yaxınlığında döyüş olmuş, döyüşdən sonra üsyançılar Samux bölgəsində toplaşmış, sonra üsyançıların yarısı dağılıb evlərinə getmiş, digər yarısı isə Zaqatala üsyançılarına qoşulmaq üçün Za-qatala istiqamətində hərəkat etmişdi.[10 v.1].

Alınan əməliyyat məlumatına görə Aşağı və Yuxarı Zəyəm sakinləri gündüzlər kənd təsərrüfatı işləri ilə məşğul olur, gecələr silahlanaraq Nu-xa sakinlərinin əhval-ruhiyyəsini (yəqin ki, Şəkidə üsyan qalxardısa ona qoşulmaq niyyətilə) öyrənməyə çalışırdılar[10 v.1 və a.ü].


149

Ordu qərargahına daxil olan digər əməliyyət məlumatında deyilirdi ki, 38-ci Qafqaz alayı iki topla Zaqatalaya daxil olub qalanı tutmuşdur. Biləcik yaxınlığında baş vermiş döyüşdə məğlub olub Zaqatalaya çəkilən 39-cu di-viziyanın əsgərlərinin tərkisilah olunması haqqında məlumat verilmişdi. Zaqatalada inqilab komitəsinin üzvləri üsyançılar tərəfindən həbs olun-muşdu [10, v.74 və a.ü.].

Rusiya Dövlət Hərb Arxivində o zaman Azərbaycan SSR ərazisində baş vermiş üsyanlar haqqında xeyli məlumat var. Sənədlərin birində de-yilir ki, Nuru paşanın başçılığı ilə Qarabağda başlayan üsyan Şuşa, Ağ-dam və Bərdəni əhatə etmiş, XI Ordunun 2-ci süvari korpusunun və 32-ci atıcı diviziyasının hissələri üsyanın üçüncü günündə - iyunun 15-də onu yatırmışdılar [19,v. 49-51].

Qarabağ üsyanı ilə demək olar ki, eyni zamanda Zaqatala dairəsində də üsyan başlamış, üsyan Şəki bölgəsinin bir hissəsini də əhatə etmişdi. Çıxışa təkan əhaliyə silahı təhvil verməsi barədə əmrin verilməsi oldu [18, v. 31-32]. Bu əmr həm də ona görə böyük narazılıqla qarşılandı ki, həmin ərəfədə gürcülər əhali arasında şaiyə yayırdılar ki, guya Zaqatala dairəsini Gür-cüstana verməsələr, Gürcüstan buranı zor gücünə tutacaqdır [18, v. 31-32]. Molla Hafiz Əfəndinin başçılıq etdiyi 1000 nəfərdən çox adam və onlara qoşulmuş Azərbycan ordusunun qaravul taborunun bütün zabitləri iyunun 9-da Zaqatala qalasını, teleqrafı tutmuş və inqilab komitəsinin üzvlərini həbs etmişlər. Qırmızı hərbçilərin özlərinin etiraf etduyu kimi, Zaqatala üsyanı çox amansızlıqla yatırılmışdı [18, v. 6].

Əməliyyat məlumatlarından məlum olur ki, 1920-ci il sentyabrın 1-nə kimi Masallı, Xil, Luran, Xırmandalı və Ərəb kəndlərindən 6 döyüş tüfən-gi, 16 revolver, 14 berdanka tüfəng, 314 patron, 14 xəncər, 5 qılınc müsa-dirə edilmişdi[15 , v.179,182].

Karyagin qəza inqilab komitəsinin 4 sentyabr 1920-ci ildə verdiyi mə-lumata görə 50 nəfərlik silahlı dəstə yerli milislə döyüşə girmiş, elə həmin gün bəy və xanlardan ibarət dəstə Qarabulaq kəndini mühasirəyə almış, nəticədə Karyagin Ağdam yolu bağlanmışdı [15, v.198].

Azərbaycan atıcı diviziyası qərargahının əməliyyat məlumatına görə (8 sentyabr 1920-ci il) 1-ci alay sentyabrın 8-də sübh tezdən Lənkərandan cənubdan kəndlərin əhalisini tərksilah etmək üçün yola düşmüşdü. 2-ci Qafqaz alayı isə Komçi Maqalı bölgəsində silahlı dəstələri ləğv etməyə


150

başlamışdı. Silahlı dəstələr güclü müqavimət göstərirdilər. Qırmızılardan 3 nəfər öldürülmüş, 2 nəfər isə yaralanmışdı. Dəstə üzvləri İran tərəfinə keçməyə məcbur olmuşdular [15, v. 198].

1920-ci ilin dekabrın 25-nə olan kəşfiyyat məlumatına görə Azərbay-can ərazisində Qırmızı ordunun arxasında aşağıdakı silahlı xalq dəstələri fəaliyyət göstərirdi; Şəmkir qəzasında Bakanamazın 100 nəfərlik dəstəsi, Şuşa qəzasında Sultan bəy Sultanovun dəstəsi (sayı müəyyənləşdirilmə-mişdi),Zəngəzur qəzasında Şamilin 200 nəfərlik dəstəsi, Karyagin qəza-sında Cümşüd bəy Mahmudlunun 1000 nəfərlik dəstəsi, Sadiq xan Şirvan-lı və Ayaz xanın 300 süngüsü, 2 qılıncı və 3 pulemyotu olan dəstəsi, Lən-kəran qəzasında Lənkəran İnqilabi Ordusunun komandanı Camal paşanın tabeçiliyində - Pensərdə Qulam Tağıyev və Şahverənin 1000 nəfərlik dəs-təsi, Qulaməli bəyin 2 pulemyotu olan 500 nəfərlik dəstəsi, Bədəlan-Bora-digah kəndlərində türk zabiti Mehmedin 500 nəfərlik, İsa Musabəyovun 450 nəfərlik (300 süngü və 150 qılınc), San-Qam Sifidorun 2 pülemyotu, 2 yüngül və 2 ağır topu olan 375 nəfərlik (350 süngü və 25 qılınc), Mir Sadiq Basalonun 85 nəfərlik (60 süngü və 25 qılınc), yenə Pensərdə İbra-himxəlilin 560 nəfərlik (460 süngü və 80 qılınc) dəstələri fəaliyyət göstə-rirdi [11 , v.16].Qeyd olunurdu ki, Camal paşaya əlavəolaraq İrandan 500 nəfər silahlı da yardıma gəlmişdir. Daha sonra bildirilirdi ki, Camal paşa Astaradan Pensərə 3-ü milliyyətcə rus olan 6 zabit və 1000 nəfər silahlı şəxslə gəlmişdir. Camal paşa Ərdəbildə mövqe tutan Ələkbərlə əlaqə sax-layır və buradan əlavə qüvvələr alırdı. Ərdəbildə 20 top vardı ki, onlardan cəmisi 4-ü yararlı idi [11, v.16].

Yerlərdə müqavimət o qədər güclü idi ki, bir sıra hallarda Qırmızı or-dunun dəstələri komandanlığın razılığı olmadan mövqelərini atıb qaçırdı-lar. Məsələn, 1921-ci ilin aprelin 15-də alınan məlumata görə Güləli rayo-nunda yerli silahlı dəstələrin ləğvi üzrə əməliyyat başa çatmadığı halda orada fəaliyyət göstərən süvari bölüyü, süvari yüzlüyü və xüsusi təyinatlı dəstə briqada komandirinin razılığı olmadan Tovuz stansiyasına çəkilmiş-dir.Briqada komandirinin tələbinə baxmayaraq Gəncə və Tovuz hərbi ko-missarları yardım göndərməmişlər [14, v.14].

Uzun və qanlı mübarizədən sonra Qırmızı ordu komandirləri bir çox silahlı dəstə başçılarını ayrı-ayrılıqda silahı yerə qoymağa razı sala bildi-lər. Qafqaz diviziyasının qərargah rəisinin 31 mart 1921-ci il tarixli tele-


151

qramında deyilirdi ki, Burovarda mövqe tutmuş İsrafil bəylə onun silahı təslim etməsi barədə razılıq əldə edilmişdir. İsrafil bəy müqaviməti dayan-dırdıqdan sonra qırmızıların onun obaları arasından rahatlıqla keçə biləcə-yi güman olunurdu. Həmin gün İsrafil bəyin Lənkəran şəhərinə gələcəyi gözlənilirdi [9, v.2].

Teleqramda həmçinin bildirilirdi ki, Qulam Tağıyev də silahı yerə qoymaq barədə razılıq vermişdir. Yollar açılandan sonra sovet qoşunları İçaraya qədər irəliləyə və Şahverənin Züvanddakı dəstəsini məhv edə bilə-cək [14, ,v.3].Teleqramda həm də məlumat verilirdi ki, Ərdəbildə Nəcəf-qulu bir yerli tayfa ilə baş vermiş bir günlük döyüşdə məğlub olmuş və indi onun yanında çox az tərəfdarı qalmışdır [14, v.3].

İyulun 29-na olan məlumata görə, Lənkəran qəzasında dağlara sıxışdı-rılmış silahlı dəstələr Şahverənin başçılığı ilə Pirazordan 17 verst cənubda Piladçay kəndində toplaşırlar. Güdlük postundan 5 verst cənubda Dalaqda Nəcəfin iştirakı ilə toplantı keçirilmiş, yaxınlıqdakı Qırmızı ordu hissələri-nin yerləşmə mövqelərini və sayını öyrənmək qərara alınmışdı [16, v.29].

İyulun 25-də Şuşa qəzasında Ağdam kəndindən 18 verst cənub-şərqdə yerləşən Mərvəli və Güloğlu kəndlərində Əsədulla bəyin dəstəsi görün-müşdür [16,v.29].

02.08.1921-ci il tarixli teleqramda qeyd olunurdu ki, Arazın o tayında Şahsevən qəsəbəsi yanında Karyagin rayonunun fərari əsgərləri və milislə-rindən ibarət dəstə (ehtimal ki, Ayaz xanın dəstəsindən) görünmüşdür. Yenə əldə edilən məlumatlara görə Quba qəzasında və həmsərhəd Dağıstan ərazisində kəndlilər arasında Nuxa və Rustov rayonları arasındakı ərazidə fəaliyyət göstərən dəstələrə birləşmək üçün hazırlıq gedir və sovet hakimiy-yətinin əleyhinə təbliğat aparılır. Üzvlərinin sayı 1000 nəfərə çatan dəstə Yerfi kəndi yaxınlığında görünmüşdür. Qalacı-Komlu bölgəsində fəaliyyət göstərən Hüseyn əfəndinin dəstəsi Quba qəzasına keçmişdi [16, v.29].

27 avqust 1920-ci il tarixdə Azərbaycan diviziyasının Qafqaz briqada-sının I eskadronu Şahverənin dəstəsini ləğv etmək üçün Prişib (Göytəpə) kəndinə göndərilmişdi [16, v. 172]. Avqustun 28-də I Qafqaz alayı Prişib-dən 23 verst cənub-şərqdə yerləşən Bədəlan və Qızılavar kəndləri sakinləri-ni tərksilah etmək üçün Boradigah kəndindən hərəkət etmişdilər [15,v.173].

RHDA-da saxlanılan sənəddən aydın olur ki, İrandajandarm alayı pol-kovnik Lahutinin və Ağazadənin başçılığı ilə Təbrizdə üsyan qaldırmış,


152

hərbçilər məğlub olduqdan sonra 1922-ci ilin fevralında Azərbaycan SSR-in Naxçıvan bölgəsinin ərazisinə keçmiş bu zaman sərhəddə duran sovet hərbçiləri onların atlarını, silahlarını və digər əmlakının əllərindən almış-dılar [20, v.2-3].

ZSSFR İttifaq Şurasının sədri N.Nərimanov 1922-ci il iyulun 12-də Əlahiddə Qafqaz Ordusunun komandanına yazırdı ki, həmin ilin fevral ayında Təbrizdə üsyan qaldıran jandarmlar şəhər şah qoşunları tərəfindən tutulduqdan sonra Culfadan Naxçıvan ərazisinə keçmişdilər. Cülfada xü-susi postun rəisi onların 83 atını, 103 tüfəngini, müxtəlif markalı 25 revol-verini, 1 pelemyotunu, 15 min tüfəng patronunu və 1600 revolver patro-nunu əllərindən almışdır. N.Nərimanov tələb edirdi ki, alınmış silah-sursat sahiblərinə qaytarılsın [20,v.6].

ƏQO qərargah rəisi vəzifəsiniicra edənin I Qafqaz korpusu koman-danına 03.01.1922-ci il tarixli teleqramında deyilirdi ki, həmin gün ƏQO qərargah rəisinin Basarkeçər rayonu üzrə müvəkkili birbaşa telefon xətti ilə məlumat vermişdir ki, Kürdüstan rayon icraiyyə komitəsinin sədri Xaso Saltanov öz kiçik hərbi qüvvəsi ilə Basarkeçərə gəlmiş və 100 nəfər süvaridən ibarət yardım istəyir. X.Sultanov xəbər verirdi ki, bu rayonun sakinləri sovet hakimiyyətinə silahlı müqavimət göstərirlər və onu ta-nımırlar, 200-ə qədər kəndin əhalisi indiyədək tərksilah olunmayıb, sakin-lərin hamısı revolverlər və tüfənglərlə silahlanmışlar [21, v. 132].

Qafqaz atıcı diviziyası komandanlığının ƏQO Hərbi-İnqilab Şurasına 25.07.1922-ci il tarixli raportunda deyilirdi ki, son vaxtlar Azərbaycan SSR-in sərhədyanı zonası, xüsusilə də Lənkəran qəzası Əhməd Rəsulo-vun, Nəcəfqulu xanın və Məmməd Əsədin başçılıq etdiyi müxtəlif Şahse-vən bəyləri, xanların mütəşşəkil silahlı dəstələrinin aramsız basqınlarına məruz qalır. Onların hərəkətləri o qədər mütəşəkkil və cəsarətlidir ki, sər-həd postlarının müqavimətini asanlıqla qıraraq sərhəddən xeyli aralı ra-yonlara soxulur və böyük zərər yetirirlər [20, v. 123].

Şamxor (Şəmkir) qəza hərbi komissarı Melnikov və hərbi rəhbər Yay-kovskinin ƏQO-nun Hərbi-İnqilab Şurasına göndərdikləri 03.02.1922-ci il tarixli teleqramda xahiş olunurdu ki, dəmir yolunu qorumaq üçün bir sü-vari divizionu və yardım üçün bir piyada tağımı göndərilsin [20,v.135].

ƏQO əməliyyat idarəsi rəisi vəzifəsini icra edən Bobrovun və hərbi komissarın ƏQO komandanına mütəşəkkil quldurluğa qarşı mübarizə ilə


153

bağlı verdikləri 10.02. 1922-ci il tarixli məlumatda deyilirdi ki, alınan kəş-fiyyat məlumatlarına görə 1921-ci ildə Qırmızı orduya qarşı əməliyyatlar aparan Sultan bəy Sultanov yenidən dəstə təşkil edir, onun adamları Şuşa və onun ətrafında tələsik silah və patron alırlar. Sultanovun qərargahı Şu-şadan 3 verst aralı Çurmanda yerləşir [20, v.139 və a.ü.].

Kəşfiyyat idarəsinin ƏQO-nun qərargah rəisinə 08.03.1922-ci il tarixli məruzəsində deyilirdi ki, “bandit”lər hazırda öz mütəşəkkil qüvvələrini ta-mamilə qoruyub saxlayıblar, fəal hərəkətlər hələlik Hacıbəyli tayfasının üzvləri tərəfindən müşahidə olunur. Məlumata görə sərhədyanı zonada 1922-ci il martın 1-nə 5700 süngüsü və qılıncı, 14 pulemyotu və 5 topu olan 13 silahlı dəstə mövcud idi. Nəzərə almaq lazımdır ki, yerli əhali hesabına dəstələrin sayı və üzvləri arta bilər. Sənəd tərtibçilərinin fikrincə İranda yerli hakimiyyət orqanları bu dəstələrin fəaliyyətinə ona görə mane olmurdular ki, əvvəl bunun üçün kifayət qədər gücləri yox idi, ikincisi, sərhəd mühafizəsini əvəz edən bu dəstələrin mövcudluğunda maraqlı idilər [20, v.139].

Silahlı dəstələrin tərkibində keçmiş pristav Sultan bəy Qulubəyov, sabiq iri mülkədar Əsəd xan Tomışanski, keçmiş qəza hərbi rəisi Adil bəy, Lənkəranın keçmiş qəza rəisinin (sənəddə yanlış olaraq qubernator yazılıb –Ü.H.) köməkçisi Həsi Quliyev və başqa tanınmış əksinqilabçıların ol-masına görə yazın gəlməsi ilə Lənkəran silahlı dəstələrinin siyasi məqsəd-lər güdən mütəşəkkil fəallığının artması gözlənilir [20,v.139].

ƏQO komandanı Qekkerin, qərargah rəisi Eliavanın və qərargah rəisi Puqaçovun Azərbaycan SSR Hərbi-İnqilabi Şurasına 10.08.1921-ci il tarixli müraciətində deyilirdi ki, son vaxtlar İran ərazisindən silahlı dəstələrin Azərbaycan SSR ərazisinə basqınları ardıcıl xarakter almışdır. Ordu his-sələri müdafiə mövqeləri tutsalar da müsbət nəticələr yoxdur [20, v. 158].

ƏQO əməliyyat şöbəsinin 13-20 sentyabra dair məlumatına görə sent-yabrın12-də 2-cı atıcı diviziyasının 4-cü alayı Ağdamdan 12 verst şimalda Maqsudli kəndi ərazisində Əsədulla bəyin dəstəsini mühasirəyə almış, baş verən atışmada dəstə üzvlərindən biri həlak olmuş, 12 nəfər isə yaralan-mışdı [20, v.14].

Şamxor (indiki Şəmkir) qəza komissarı1922-ci il fevralın 6-da xəbər verirdi ki, qəzada siyasi vəziyyət mürəkkəbləşir, Şəmkir çay üzərində kör-püyə basqın gözlənilir. ƏQO komandanı bununla bağlı qəza komissarının-


154

sərəncamına əlavə hərbi qüvvələr göndərilməsi barədə göstəriş vermişdi [20, v.23].

1922-ci ilin oktyabrında Cəbrayıl rayonunda Başarat və Muğanlıkənd-ləri arasında sovet silahlı dəstələri ilə üsyançılar arasında silahlı toqquşma baş vermiş, 150 üsyançı əsir götürülmüşdü. Yenə həmin vaxtlarda Araz sahilində Horadizyaxınlığında da qacaqlarla güclü silahlı toqquşma ol-muşdu [20, v. 28].

2-ci atıcı diviziyası əməliyyat hissəsi rəisi İsayevin ƏQO əməliyyat bölməsi rəisinə vurduğu 14.11.1922-ci il tarixli teleqramdaməlumat ve-rilirdi ki, oktyabrın 24-də sərhəd dəstəsi yerli milislərlə birlikdə Cəbrayıl-dan 28 verst aralıda yerləşən Padar kəndinə daxil olduqdan sonra üsyançı dəstəsini mühasirəyə almaq üçün buradan Başarat kəndinə hərəkət etmiş-dir. Qazanxanlı və Tumaslı kəndləri yaxınlığında sayı təxminən 400 nəfə-rə çatan üsyançılarla baş verən atışmalarda 10-18 nəfər arasında üsyançı öldürülmüş, sağ qalmış üsyançılar Arazın sağ tərəfinə keçməyinə məcbur olmuşdular [20,v.38].

Zaqafqaziya Federasiyası İttifaq Şurasının 26 iyun 1922-ci il tarixli ic-lasında Zəngəzurda banditizmlə mübarizə məsələsi müzakirə olunmuş və bu bölgədə banditizmi ləğv etmək üçün ƏQO Hərbi-İnqilab Şurasına mü-raciət etmək qərara alınmışdı [20, v. 30].

Zəngəzur qəza rəisinin ZSFSR İttifaq Şurasına 22.06.1922-ci il tarixli te-leqramında deyilirdi ki, yazın gəlməsi ilə Əsəd bəyin dəstəsi fəallaşmış, haki-miyyətin zəifliyindən istifadə edərək Naxçıvan qəzası ərazisində sərbəst dola-şır, Naxçıvan-Zəngəzur yolundakı əlaqəni demək olar ki, kəsmişdir [20, v. 52].

ƏQO-nun müvəqqəti komandanı Puqaçovun, Hərbi-İnqilabi Şura üz-vünün və qərargah rəisi müavinin ƏQO komandanlığının tabeçiliyindəki hissələrə göndərdikləri 10 sentyabr 1921-ci il tarixli sərəncamda ordunun nəzarəti altındakı ərazidə banditizmin güclənərək Cənubi Qafqaz respubli-kalarında sosializm quruculuğu üçün təhlükəyə çevrildiyi qeyd olunur, “banditizmə qarşı qətiyyətlə mübarizə aparmaq” üçün region ərazisinin xüsusi bölmələrə ayrılaraq hər bir bölmədə xüsusi silahlı dəstələr təşkil olunması əmr edilirdi. Tapşırılırdı ki, üsyançılarla mübarizə aparmaqla yanaşı sakinlərin içərisindən “əksinqilabi ünsürlərin”, “banditlərə kömək edənlərin”, fərarilərin və onları gizlədənlərin üzə çıxarılıb həbs olunması istiqamətində də iş görülsün [20, v.88].


155

Kirov, Qarayev, Musabəyov və Sviridovdan ibarət müşavirə qərara al-mışdı ki, əksinqilabçıları təqib edərkən sovet qoşunları İran ərazisinə daxil olmaqdan belə çəkinməsinlər [20, v.88].

Qafqaz korpusunun qərargah rəisi və hərbi komissarı Voronkovun ƏQO-nun qərargah rəisinə 10.11.1921-ci il tarixli teleqramında deyilirdi ki, respublikanın cənub bölgəsində Qara bəyin, Səməd bəyin, Əlixanın və başqalarının dəstələri ara-sıra basqınlar etsələr də, soyuqların yaxınlaş-ması, şah hakimiyyət orqanlarının, ilk növbədə Ərdəbil valisinin onlara mənfi münasibəti səbəbindən sovet hakimiyyəti ilə barışmaq üçün yollar axtarırlar. Vartaşen (indiki Oğuz-Ü.H) rayonunda fəaliyyət göstərən Hü-seyn Əfəndiyevin dəstəsi Qutqaşen (indiki Qəbələ-Ü.H) rayonu ərazisinə keçmişdi. 20 nəfərdən ibarət dəstənin 3 pulemyotu da vardı. Dəstədə Azərbaycan türklərinin çoxluq təşkil etdiyi bildirilirdi [20, v. 159].

I Qafqaz korpusunun komandanı Todorski və qərargah rəisi Voron-kovdan ƏQO komandanına göndərilən teleqramda xəbər verilirdi ki, av-qust ayında İran sərhədini keçən silahlı dəstələrə qarşı qətiyyətli tədbirlər görülsə də, 28-ci diviziyanın sərhəddin təhlükəsizliyini təmin etməyə qüv-vəsi çatmır [20, v. 162].

Qafqaz korpusunun komandiri Todorskinin, hərbi komissar Svirido-vun və qərargah rəisi Voronkovun ƏQO komandanına 30.08.1921-ci il ta-rixli müraciətində deyilirdi ki, Nəcəfqulu xanın, Şahverən xanın, Ata xa-nın və başqalarının başçılıq etdiyi dəstələr Lənkəran qəzasının sərhədyanı zolağını və Vaşarrud ilə Təngərud çayları arasındakı ərazini tutmuşlar. Onlar Zuvand və Vaqo Pensər ərazisini tutmaq niyyətindədirlər. Eyni za-manda İran Astarasında mövqe tutmuş Rəşid xanın dəstəsi Sovet Azər-baycanı Astarasını tutmalı idi [21, v.164-165].

ƏQO komandanlığı mütəşəkkil silahlı dəstələrə qarşı mübarizənin əsasna-məsini hazırlamışdı. Həmin əsasnamədə silahlı dəstələr iki qrupa bölünürdü:

1) Sovet hakimiyyətinə rəğbət bəsləməyən ünsürlərdən - əksinqilabçılar-dan, yerli sakinlərdən və gəlmə ağqvardiyaçılardan təşkil olunmuş dəstələr;

2) Qarətçi ünsürlərdən – siyasi mübarizə adı altında qarətlə məşğul olan yerli sakinlərdən təşkil olunmuş dəstələr [20, v. 168].

Dəstələrin əsas taktikası belə idi: gizli və sürətli hərəkət etmək; qəfil basqın etmək; uğur qazanılmadığı halda dərhal döyüş meydanını tərk edib dağlara və meşələrə çəkilmək.


156

Bu cür hərəkətlərin uğurla yerinə yetirilməsi üçün dəstə üzvləri adətən cəsur, igid, möhkəm iradəli şəxslərdən və bəzən də itirməyə heç nəyi ol-mayan evsizlərdən təşkil olunurdu [20a, v. 168].

Əsasnamədə silahlı dəstələrlə mübarizə “kiçik müharibə” adlandırılır-dı [20,v168].Göstərilirdi ki, sovet silahlı qüvvələri sürətlə, qətiyyətlə və amansızcasına hərəkət etməlidirlər [20, v.168]. Lazım gələrsə yerli sakin-lərdən girov götürməyə icazə verilirdi [20, v.169 a.ü.].

3 saylı sərhəd dəstəsi komandirinin 17.09.1922-ci il tarixli raportunda xəbər verilirdi ki,Karyagin rayonununQoçəhmədli kəndi sakinləri Sovet hakimiyyətini tanımaqdan imtina edərək ərzaq vergisini ödəməkdən bo-yun qaçırmış və üsyan qaldırmışlar. Ətrafda yaşayan elatlar da onlara qo-şulmuşlar. İrandan da 150 nəfər qoçəhmədlilərə yardıma gəlmişdilər.Sayı 100-dən bir qədər artıq olan milislərin əli ilə üsyanı yatırmağın qeyri-mümkünlüyü vurğulanırdı [20, v.229].

2-ci atıcı diviziyasının qərargah rəisi vəzifəsini icra edən Rutkovski və hərbi komissar Nemtsevin ƏQO qərargahına göndərdiyi 09.10. 1922-ci il tarixi teleqramında xəbər verilirdi ki, Cəbrayılda 200 kəndli ərzaq vergilə-rinin toplanmasına qarşı çıxmış və İrandan gəlmiş 150 nəfər onlara qoşul-muşdur. Onlara qarşı əvvəlcə 150 milis daha sonra əlavə qüvvə də göndə-rilmişdi. Şuşa-Xanlıq yolunda da 300 nəfərlik silahlı dəstə fəaliyyət göstə-rirdi [20, v.232].

ƏQO qərargahının hərbi komissarı Qrişkovskidən ƏQO siyasi udarə-sinin rəisinə göndərilən 02.10.1922-ci il tarixli teleqramda deyilirdi ki, Biləsuvar, Şirinsu, Ədışe bölgələrində 3 pulemyot, mərmisi olmayan 1 to-pa malik 2000 nəfərlik dəstə Araz sahili zonaya keçməyə hazırlaşır. Qır-mızı Ordu hissələrinin hücumuna dözə bilməyən bu dəstə böyük itki verə-rək İran ərazisinə çəkilmişdir. Məlumatda bildirilirdi ki, dəstələr arasında ən fəalları Əhməd Rəsulovun (Minavar sahəsində) 180 nəfərlik dəstəsi, Nəcəfqulu xanın (Lənqan-Gərmirayonunda) 1200 nəfərlik dəstəsi idi [20, v. 244 və a. ü.].

2-ci Qafqaz diviziyasının əməliyyat hissəsinin rəisi vəzifəsinin icra edən İsayevin və hərbi komissarının ƏQO qərargahının əməliyyat bölmə-sinin rəisinə 24.10.1922-ci il tarixli məruzəsində bildirilirdi, Şirinsu postu rayonunda Əli xanın 150 nəfərlik dəstəsinin, Çolaqtəpə bölgəsində Səməd bəyin 200 nəfərlik dəstəsinin, Tap sahəsindəQara bəy və Sultan bəyin


157

100-150 nəfərlik dəstəsinin, Hacıbulaq sahəsində Sultan Bağır bəyin 200 nəfərlik süvari dəstəsinin, Minavər-Nəminsahəsində Əhməd Rəsulovun 180 (süvari və piyada) nəfərlik dəstəsinin, Lənqan-Qərmi sahəsində Nə-cəfqulu xanın və ona qoşulmuş qardaşı Qulam bəyin 1200 nəfərlik (süvari və piyada) dəstəsi fəaliyyət göstərir [20, v.250 və a. ü.].

2-ci diviziyanın komandiri vəzifəsini icra edən Voronkovla ƏQO qə-rargahı əməliyyat bölməsinin rəisi Bobrov arasında 05.11.1922-ci il tarixli birbaşa telefon rabitəsi zamanı Voronkov buildirmişdi ki, Bağırovun baş-çılıq etdiyi daxili işlər komissarlığının hərbi dəstəsi ƏQO-nun sərhəd ta-boru və sərhəd eskadronunun yardımı ilə Qubadlı rayonunun Sofyan kən-dində alaylıların 150-300 nəfərdən ibarət üsyançı dəstəsini darmadağın et-mişdir [20,v.251 və a.ü.]. Voronkov qeyd edirdi ki, AK(b) P MK Sofyan-dakı üsyana qarşı mübarizə məsələsini müzakirə etsə də Qubadlı qəzasın-da banditizmin kökünü kəsmək üçün cəza tədbirləri görülməsi haqqında qərar qəbul etməmişdi. Voronkov təkid edirdi ki, üsyançılara qarşı ən sərt tədbirlər, silahlıların evlərinin yandırılmasına kimi cəza tədbirləri görül-sün [20, v.251 a.ü.-252].

2-ci diviziyanın əməliyyat bölməsi rəisi vəzifəsini icra edən İsayevin və diviziya hərbi komissarı Nemtsevin ƏQO-nun əməliyyat bölməsi rəisinə göndərdikləri 14.11.1922-ci il tarixli teleqramda deyilirdi ki, hərbi suvari dəstəsi yerli silahlı qüvvələri də özünə birləşdirərək Qazanzəmi və Maşanı kəndləri ətrafında mövqe tutmuş 400 nəfərlik üsyançı dəstəsinə hücum etmiş, qarşı tərəf 15-20 nəfər itki verərək Arazın o tayına adlamışdır [20,v.289].

Qafqaz ordusu komandanlığından 2-ci Qafqaz atıcı diviziyası koman-dirinə verilən 22 noyabr 1922-cı il tarixli əmrdə dərhal Zəngəzur qəzası-nın Sofyan-Xanlıq rayonunda alaylıların silahlı dəstəsinin məhv edilməsi tələb olunurdu [18, v.267].

2-ci Qafqaz atıcı diviziyasının qərargahının əməliyyat hissəsinin əla-hiddə Qafqaz diviziyası qərargəhına göndərdiyi 13 noyabr 1922-ci il tarixli məlumatda deyilirdi ki, alaylıların silahlı dəstəsinin 150 daimi üzvü var, lakin lazım gələrsə bu rəqəmi 300 nəfərə çatdıra bilərlər [19,v.268].

Qafqaz ordusu komandanlığından 2-ci Qafqazatıcı diviziyası koman-dirinə verilən 22 noyabr 1922-ci il tarixli əmrdə dərhal Zəngəzur qəza-sının Sofyan Xanlıq rayonunda alaylıların silahı dəstəsinin məhv edilməsi tələb olunurdu [19, v.267].


158

Oktyabrın 30-da 25 nəfərdən ibarət atlı silahlı dəstə Kərxulu–Qarədərə (Cəbrayıldan 10 verst cənub-şərqdə) rayonunda ot arabalarını mühafizə edən əsgərlərə hücum etmişdi.

Hesabat dövründə Biləsuvar-Şirinsu-Ədişe rayonunda 3 pulemyot və mərmisiz bir yüngül topu olan şahsevənlərin Hacıbəyli oymağından olan 1200 nəfər Vəli bəyin, Bəhram xan və başqa bir neçə xan və bəyin başçılığı ilə dəfələrlə basqınlar etmişdi [19, v.264 a.ü.]

Hesabat dövründə Nəcəfqulu xanın dəstəsi və ona qoşulmuş qardaşı Qulam bəyin dəstəsi (cəmi 1200 süvari və piyada İranın Lənqan-Qərmi sərhəd rayonunda fəaliyyətini gücləndirmiş, hər gün 10 nəfərlik dəstələrlə silah və patron ələ keçirmək məqsədilə sərhədçi dəstələrinə basqınlar et-mişdilər. Bütün basqınlar dəf edilsə də noyabrın 14-də 50 nəfərlik dəstə Marayurd zastavasına basqın edərək 5 nəfər sərhədçini əsir götürmüşdü. Noyabrın 15-də əsgərlər postu geri almış, 16-na keçən gecə isə 100 nəfər-lik dəstə yenə postu tutaraq 8 sərhədçini əsir götürmüşdü [19, v.264 a.ü.]

Əhməd xan Rəsulovun 180 nəfərlik dəstəsi Minəvər-Nəmin rayonun-da yollarda pusqular quraraq sərhədçi dəstələrinə və postlara basqınlar edirdi [18, v.265].

RHDA-da 195-ci fondun 3-cü siyahısı üzrə 521 saylı işdə Gürcüstan, Türkiyə, İran hərbi qüvvələri, habelə XI Qırmızı Ordunun arxasında fəaliyyət göstərən silahlı dəstələr haqqında xeyli materiallar vardır. Bu isə öz növbəsində 28 aprel işğalından sonra Azərbaycanda uzun müddət müqavimət hərəkatının davam etdiyini göstərir. Həmin sənədlərdən həm də məlum olur ki, o zaman Mustafa Kamal paşanın başçılıq etdiyi türk is-tiqlal ordusunun tərkibində 400 döyüşçüdən ibarət ayrıca azərbaycanlı sü-vari alayı vuruşurdu [11 ,v.11].

ZaqFK nəzdindəki qoşunların qərargahının ƏQO qərargahına göndərdiyi 4 noyabr 1922 il tarixli əmrdə deyilirdi ki quldurluğun ləğvini Zaq FK-nin qoşunlarına tapşırmaq planlaşdırılır, buna görə də tələb olu-nur ki, ƏQO qərargahı quldurluğa qarşı mübarizə üçün ayırdığı dəstələr və hissələr haqında təcili məlumat versin [19, v.73].

Əlahiddə Qafqaz Ordusunun qərargahının əməliyyat şöbəsinin 1922-ci ilin noyabırın 3-də tərtib etdiyi hesabatda deyilirdi ki, oktyabırın 29-da Nehrəm stansiyasından göndərilmiş 25 hərbçidən ibarət kəşfiyyat dəstəsi Naxçıvan şəhərindən on verst cənubdakı Qızıl Vəng rayonunda 15 nəfər-


159

lik silahlı dəstə ilə rastlaşmış, dəstə üzvləri təslim olmaqdan imtina edərək atəş açmışdılar. Kəşfiyyat dəstəsinin rəisi tağım komandiri Nexayev öldü-rülnmüş, silahlı dəstə isə aradan çıxmışdı [19, v.260]. Hesabatda daha sonra deyilirdi ki, oktyabırın 20-də Cəbrayıldan 20 verst qərbdə yerləşən Qazanzəmi, Maşanlı və Tumaslı kəndlərinin sakinləri ərzaq vergisi top-lanmasına etiraz əlaməti olaraq üsyan qaldırmış, alaylı tayfası da onlara fəal dəstək vermişdi. Üsyanı yatırtmaq üçün oktyabırın 21 Karyagindən 70 tüfəngçi və 6 pulemyotdan ibarət sərhəd dəstəsi Xanlıq kəndinə yönəl-miş buradan dəstənin bir hissəsi şimala – Padar kəndinə, Başarak kəndinə yönəlmişdi, dəstənin qalan hissəsi isə Xanlıq – Veysəlli nahiyəsini nəzarət altına almışdır. Maşanlı və Qazanzəmi kəndləri yaxınlığında 9 nəfər itki verən üsyançılar Tumaslı kəndinə geri çəkilmişdi. Sonda 20 nəfər itki verən üsyançılar Arazı keçərək İrana getmişdilər. 120 üsyançı isə əsir alınmışdı [19, v.264a.ü.].

1922-ci il dekabırın 19-da alınmış əməliyyat məlumatına görə, sayı bi-linməyən silahlı dəstə Gəncə rayonunun Alabaşlı stansiyasından üç verst aralıda hökumət mühafizəçiləri ilə atışmaya girmişlər[18, v.344]. Dəstəyə ilə qarşı mübarizə üçün hərbi qüvvələr və onları daşımaq üçün xüsusi va-qon ayrılmışdı [19,v.345].

Beləliklə, tarixi faktların araşdırılması göstəririr ki, “hərbi kommu-nizm” dövründə və yeni iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinin ilk mər-hələsində Azərbaycan SSR-də mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyət yaran-mışdı. Bolşevizm Azərbaycanda özünə kifayət qədər mənəvi və sosial da-yaq tapa bilmirdi. Ölkənin müxtəlif yerlərində tez-tez güclü antisovet çıxışları baş verirdi. Rusiya Dövlər Hərb Arxivində saxlanılan sənədlər-dən də göründüyü kimi, 1920-ci il Zaqatala üsyanı, Lənkəran qəzasında Camal paşanın başçılıq etdiyi antisovet hərəkatı, Karyagin (indiki Füzuli), Şuşa, Quba və Zəngəzur qəzalarındakı silahlı çıxışlar sovet hakimiyyət or-qanlarını vahiməyə salmışdı.Yerlərdə müqavimət o qədər güclü idi ki, bir sıra hallarda ordu hissələri komandanlığın icazəsi olmadan mövqelərini tərk edib qaçırdılar. Yalnız Qırmızı ordu öz qüvvələrini səfərbər edib, üs-yançıların bir hissəsini məhv etdikdən, sağ qalanlar isə İrana və Türkiyəyə getdikdən sonra Azərbaycan SSR-də müvəqqəti ictimai-siyasi sabitliktə-min edildi.


160

MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi f.1,

siy. 1, iş 43 2. Azərbaycan tarixi (7 cilddə).VI cild, Bakı, Elm, 2001 3. Cəfərov C.M. Azərbaycan kəndi kollektivləşmə illərində (1920-ci illərin sonu – 30-

cu illər).T.e.d.dis-sı,Bakı, “Elm”, 2008 4. Qasımov M. Xarici dövlətlər və Azərbaycan. Bakı, 1998. 5. Ахмедов А.Б. Национальное движение, партии и общественные деятели

Азербайджана в 1918-1925 годах глазами очевидца. Баку, Нурлан, 2006 6. Вдовин А.И. История СССР от Ленина до Горбачева. Изд. второе,

дополненное и переработанное. Москва, «Вече», 2014. 7. История России (под ред. В.А. Бердинских). Учебное пособие для ВУЗов.

Киров Констанса 2005. 8. Российский Государственный Военный Архив (РГВА), ф.195, (Управление Х1

Армии Кавказского фронта) оп.1,д.8 9. РГВА,ф.195,оп.8,д.422 10. РГВА,ф.195,оп.3,дело 444 11. РГВА,ф.195,оп.3, д.521 12. РГВА,ф.195,оп.3, д.821 13. РГВА,ф.195,оп.3, д. 850 14. РГВА,ф.195,оп.3, д.851 15. РГВА, ф.918,оп.2, д.8 16. РГВА, ф.918, оп.2, д.10 17. РГВА,ф.15846,оп.1,д.1, ч.3 18. РГВА, ф.25846, оп.1, д.1, ч.5 19. РГВА, ф.25873, оп.1, д.1075 20. РГВА, ф.25873, оп.1, д. 1082.

1920-Cİ İL APREL İŞĞALINDAN SONRAKI İLK İLLƏRDƏ

AZƏRBAYCAN SSR-DƏ İCTİMAİ-SİYASİVƏZİYYƏTƏ DAİR

XÜLASƏ

1920-ci ilin aprel işğalından sonra yeni elan edilmiş Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasında mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyət yaranmışdı. Bolşevizm Azərbaycan-da kütləvi mənəvi və sosial dayaq tapa bimir, respublikanın bir çox yerləri yeni rejimə qarşı etiraz çıxışları bürümüşdü.

Rusiya Dövlət Hərbi Arxivində saxlanan sənədlərdə 1920-1930-cu illərdə Azərbay-canda baş vermiş antisovet üsyanlar, onların necə yatırılması, respublikanın ayrı-ayrı bölgələrində ictimai-siyasi vəziyyət haqqında ətraflı məlumatlar verilir. Məlum olur ki, 1920-ci ildə Zaqatala üsyanı, Lənkəran qəzasında Camal paşanın başçılıq etdiyi antiso-


161

vet hərəkatı, Karyagin ( indiki Füzuli), Şuşa, Quba və Zəngəzur qəzalarındakı çıxışlar sovet hakimiyyət orqanlarını vahiməyə salmışdır.

Yerlərdə müqavimət o qədər güclü idi ki, bir sıra hallarda Qırmızı Ordu hissələri komandanlığın icazəsi olmadan mövqelərini atıb qaçırdılar. Yalnız Qırmızı Ordu qüv-vələrinin səfərbər edib, üsyançıların bir hissəsini məhv etdikdən, sağ qalanlar İrana və Türkiyəyə qaçdıqdan sonra Azərbaycan SSR-də müvəqqəti ictimai sabitlik əldə edildi

ОБ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ В

АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР В ПЕРВЫЕ ГОДЫ ПОСЛЕ АПРЕЛЬСКОЙ ОККУПАЦИИ 1920 Г. (НА ОСНОВЕ МАТЕРИАЛОВ РОССИЙСКОГО

ГОСУДАРСТВЕННОГО ВОЕННОГО АРХИВА)

РЕЗЮМЕ

После апрельской оккупации 1920 г. в объявленной Азербайджанской Совет-ской Социалистической Республике сложилось тяжелое общественно-политичес-кое положение., Страна была охвачена выступлениями против нового режима, большевизм не мог найти массовой моральной и социальной опоры.

В документах, хранящихся в Российском Государственном военном архиве, можно найти ценные сведения о происходивших в 1920-1930 гг. антисоветских восстаниях, а также об общественно-политической обстановке в отдельных рег-ионах республики. В частности, в документах сообщается о восстании 1920 г. в Закаталах, антисоветском движении в Лянкяранском уезде во главе с Джамал па-шой, выступлении в Карягинском (нынешний Физули), Шушинском, Губинском и Зангезурском уездах.

Сопротивление на местах было настолько сильным, что в некоторых случаях части Красной Армии покидали свои позиции без разрешения командиров. Вре-менная стабильность в Азербайджанской ССР была достигнута только после мо-билизации Красной Армией своих сил, уничтожения части повстанцев и бегства уцелевших в Иран и Турцию.

ABOUT THE POLITICAL-SOCIAL SITUATION IN AZERBAIJAN SSR

AFTER THE FIRST DECADES OF APRIL INVASION IN 1920 (ACCORDING TO RUSSIAN STATE MILITARY ARCHIVES)

SUMMARY

Complicated social-political situation had emerged in Azerbaijan Soviet Socialist

Republic after the April invasion of 1920. Bolshevizm wasn’t abe to find massive moral and social support in Azerbaijan, protests againt the regime had expanded in many parts of the Republic.


162

According to documents preserving at Russian State Military Archieve the broad information about the anti-soviet revolts, how they were supressed, the social-political situation on different parts of the Republic during 1920-1930 was introduced. It beco-mes clear that Soviet authority was seized by fear of Zakatala revolt in 1920, the anti-soviet movement headed by Jamal pasha in Lankaran district and protests against Soviet authority in Karyagin (present Fizuli), Shusha, Guba and Zngazur districs.

The local resistances were strong that in some cases members of the Red Army had left their positions wihtout the consent of the Headquaters. The stability had reac-hed in Azerbaijan SSR only when the Red Army mobilized their power, annihilated the rebels and the survived persons escaped to Iran and Turkey.


163

Hilal ŞAHİN *

BİR HATIRATIN GÜNÜMÜZE YANSIMASI HÜMAYÛNAN-ME’NİN DÖNEMİN SOSYAL YAŞANTISINA BAKIŞI

Anahtar Kavramlar: Babür Şah, Gülbeden, Hümâyunnâme, Gelenek, Örf Açar sözlər: Babur Şah, Gülbədən, Hümayunnamə, adət, ənənə Keywords: Babur Shah, Humayun Shah, Gulbeden, Tradation

Giriş Bu çalışmada, Hindistan’da kurulan Hindistan Türk Devleti Babürlüle-

rin (Cöhce,2002:716).kurucusu Babür1 Şah’ın kızı Gülbeden Begüm’ün ka-leme aldığı hatırat olan Hümayûnname’de geçen âdet, töre, gelenek ve gö-reneklere değinmeye çalışacağız.Bu yolla bir hatıratın günümüze yansıma-sını görecek, bugünün yaşam tarzı ile geçmişi kıyaslama fırsatı bulacağız.

Hümayûnname isimli hatıratı kaleme alan Gülbeden Begüm, bir Ba-bürlü Sultanı, bir kadın, bir yazar aynı zaman da bir tarihçi. Yazdığı hâtı-ratı ile tanınan Sultan, kendi dönemini büyük bir titizlikle kaleme almıştır (Şahin, 2016:3).Bıkmadan usanmadan yazmayı kendine görev edinen her gününü, her anını kaleme alan bir isim. Ancak daha öncesinde şu anekdo-tu belirtmekte fayda olduğu kanısındayız.

Türklerin, Hindistan gibi kendilerine yabancı olan bir coğrafyada yüz-lerce farklı dil ve ırktan insanı kısa zamanda hâkimiyeti altına alarak yüz-yıllarca idare etmeleri tarihçiler tarafından o çağların en büyük olayları arasında gösterilirken Türkiye tarihçiliği tarafından ne yazık ki, bu durum ihmaledilmiştir.

Prof. Dr. Salim Cöhce bir yazısında şöyle diyor: “Millî tarihimiz hakkındaki tartışmalar bir yana tarihi sadece geçmiş-

teki yazı dizisi gibi gören ve bu yönde araştırma yapmak üzere zaman harcanmasına akıl erdiremeyenler de var. (…) Oysaki tarihini tanımayan kendisini bilmeyen bir toplum tıpkı hafızasını kaybetmiş akıntıya kapılıp nereye sürüklendiğini bilmeyen insanlar gibidir (Cöhce, 1995:IV). * Hilal ŞAHİN - Yrd.Doç .Dr., Giresun Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğre-

tim Üyesi, Giresun –Türkiye, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Editörü. 1 Babür Şah, - “Padişah” ünvanını alan ilk hükümdardır. Onunla başlayan bu ünvan yıkılışa

kadar devam etmiştir.


164

Bu bağlamda Batılı araştırmacı ve yazarların Türk tarihine daha çok ilgi duymakta olduğu söylemek yerinde olacaktır. Günümüzde Gülbeden Begüm ve diğer Babürlü sultanları hakkında yapılan çalışma yok denecek kadar az. Batı literatürünün Türkçe çalışmalara nazaran çok daha zengin olduğunu söylemek mümkün.

Babür Şah ile başlayan edebi çalışmalar nesilden nesile nakış gibi il-mek ilmek işlenmiş, günümüze kadar ulaşabilen; birçok edebiyatçı ve ta-rihçiye ışık tutan eserlere öncülük etmiştir. Kendi döneminin önemli olay-larını hatıralarla birleştiren edebi ürünler, hem çağının modernitesini gös-termesi hem de çağını tarihin sayfalarına taşıyan bir köprü vazifesi görme-si bakımından kayda değerdir. Diğer yandan da Hint medeniyetinin Türk kültür ve edebiyatına etkisi olduğunu ifade etmek de gerekir. Babürlüler, Gaznelilere göre hem Türk kültürüne daha yatkın olmaları ve hem de edebiyat dillerinin Türkçe olması sayesinde yaklaşık üç yüz yıl boyunca bölgeye Türk kültürünü hâkim kılmışlardır.

Çok farklı dinî ve etnik grupların yaşadığı Hindistan ile Türklerin iliş-kileri M.Ö. I. binin başlarına kadar uzanmaktadır(Cöhce,2001: 9).Ancak Türklerin Hindistan’da etkili olması, Gazneliler Devleti’nin kuruluşuyla (963-1187) başlayarak(Merçil,2002:58).Sultan Mahmut (990-1030) done-minde en yüksek seviyeye ulaşmıştır(Cöhce,2002:523).Bu dönemde, Türkler, Hindistan’da birçok alanda faaliyetler yapmış tarihe adını altın harflerle yazdırmıştır(Duman, 2014:390).Hindistan’da ilk büyük siyasi değişiklikleri Babürlüler yapmış; Babür Şah ile başlayan Hindistan Türk İmparatorluğu dönemi, Hindistan’daki Müslüman-Türk hâkimiyet ve me-deniyetine dair gelişmelerin bir devamını oluşturmuştur.Önceleri Hindis-tan’da, Fergana’da saltanat süren Babür, daha sonra Mâveraünnehr’de hâ-kimiyeti kaybederek kazaklık durumuna düşünce Afganistan’a geçmiş (Merçil,2011:353).1526 yılından itibaren de Hindistan’da yaşamış ve Pa-dişah-ı Hind olarak da tarih edebiyatına geçmiştir.

Babür1 iyi bir devlet adamı ve komutan olmanın yanı sıra, üstün nitelikli sanatçı kimliğiyle de önemli eserler üretir. Bunlar içinde en önemlisi, hatırat 1 Türk ve dünya tarihinin önde gelen şahsiyetlerinden biri olan Babür şair, edebiyat nazariyatçı-sı, bestekâr, yazı mucidi birisidir. Aynı zamanda, mimarlık, peyzaj mimarisi, botanik, zooloji, astronomi, İslam fıkhı gibi konularla da ilgilenen çok yönlü bir kişidir. Bkz., B. Yücel, Bâbür Dîvânı, Ankara 1995, s.12vd.


165

ve günlük niteliği taşıyan mensur eseri Babürnâme’dir.1 Oldukça samimi bir üslupla kaleme aldığı eserde, başından geçen olayları olduğu gibi yazmış olmakla, bir hükümdardan beklenmeyecek davranış biçimi sergiler. Bu konuda Gülbeden Begüm, Hümayûnnâme’de şöyle diyor: “Hazretin muha-rebeler ve tehlikeler anında gösterdiği cesaret, erlik ve tahammül pek ender olarak bir padişahtan nakledilmiştir.”2( Gülbeden, 1944:137-138).

Batılı yazarların da eserlerinde Babür’ün meziyetlerine hayran kal-makla birlikte hiçbir kahramanın kendisini Babür gibi güzel tasvir edeme-diği kanaatinde oldukları görülmektedir.1525’te Babür Şah ile başlayan ve 1858’de II. Bahadır Şah’ın tutuklanması ile ortadan kalkan Hindistan Türk Devleti, bugün dahi saygıyla anılan siyasi, idari, içtimai, iktisadi ve mali birçok faaliyetler gerçekleştirmiştir(Bıyıktay,1991:115).

Bu tarihten sonra Hindistan’a yerleşen İngilizlerin hâkimiyeti gözlen-mektedir (Konukçu,2002:394).

1530’da Agra’da hayata veda eden Babür Şah’ın, Gülbeden’in ha-tıratında belirttiği üzere yerine Hümayun’un geçmesini istemiş ve bunu şu cümlelerle ifade etmiştir:

"…Senelerden beri yüreğimde yer tutmuş bulunuyordu ki padişahlı-ğımı Hümayun Mirza’ya vererek kendim de Zerefşan Bağ’ımın bir köşesi-ne çekileyim. Allah’ın keremiyle bütün arzularım tahakkuk etti ise de sıh-hat zamanında işbu arzuma nail olamadım. Şimdi bu hastalık beni harap etti. Hepinize, Hümayun’u benim yerimde padişah olarak tanımanızı vasi-yet ediyorum. Devletinin hayırhahlığında kusur etmeyeceksiniz ve hiçbir vakit sözünden çıkmayacaksınız..."(Gülbeden,1944:138). 1 XVI. yüzyıl en önemli ve en başta gelen ana kaynağı şüphesiz ki Gazi Zahirüddin Muhammed Babür’ün (1483–1530) hatıratıdır. Hakanî Türkçesiyle kaleme alınmış olan eser Babür’ün hayatının önemli hadiselerini bizzat hikâye ettiği bir kitaptır. Bazı yıllara ait kısımları kaybolmuş olmakla beraber tam bir otobiyografi sayılmaktadır. Babür, eserinde büyük bir samimiyetle başından geçenleri en ince ayrıntısına kadar anlatmıştır. O, başarıları yanında zayıf noktalarını da tenkit etmekten çekinmemektedir. Babür’den önce pek çok hükümdar kendi hayatlarını yazmış, ancak hiçbiri ilim âlemince takdir edilmemiştir. O sebeple bu eser, Batı’da en çok tanınan doğu ve Türk kaynağı olarak şöhret bulmuştur. 2Bu eserin İngilizceye çevirisi A. S. Beveridge tarafından yapılmıştır) Babür, kendi hatıratında da aynı vasiyeti şu şekilde anlatmaktadır: "Devlet âyâm ve memleket erkânını çağırıp biat elleri-ni, Hümâyun’un ellerini verip onu yerime veliahtlığa tayin ettim. Hoca Halife Kanber Ali Bey, Terdi Bey, Hindu Bey ve hazır bulunan diğer kimselerin hepsi kabul edip, bağlandılar.” Reşit Rahmeti Arat, Babürname, c. I, s. 434, Ankara, 1970.


166

Gülbeden yine hatıratında Babür’ün Hümayun’un hastalığından duy-duğu acıyı yine onun diliyle şöyle aktarıyor: “Rabbim eğer can mukabilin-de can kabul olunursa, ben ki Babür’üm ömür ve canımı Hümayun’a bah-şettim.”( Gülbeden,1944:135).

Gülbeden, Hazreti Firdevs Mekânı’nın (Babür) hastalandığını, Hüma-yun’un1 sağlığına kavuştuğunu belirtiyor. Yazısının devamında babasının iki üç ay boyunca yatakta yattığını, aslında hastalığının nedeninin zehirle-nme sonucu olduğunu ve nihayetinde hayata gözlerini yumduğunu analtı-yor2 (Gülbeden,1944:136).

Gülbeden, babasının vefatını ve sonrasını bile ince bir üslupla ve ayrıntılarıyla ele almakla dönemi bize anlatma konusunda ne denli kusursuz ve tarafsız olduğunu yansıtmaktadır:

“Hak Teâlâ’dan ümit ederim ki Hümayun sizlere (halka) iyi muamele etsin. Baki ey Hümayun’um seni, biraderlerini, bütün hısımlarımızı ve adamlarımı Allah’a ısmarlarım ve bunları da sana ısmarlarım (emanet ederim)…” “Bu sözlerden sonra bütün hazır bulunanlar ve bu levhayı gö-renler ağlamaya, sızlanmaya başladı. Padişah’ın da gözleri yaşla doldu. Bu vakıayı harem halkı ve Enderun ahalisi işitince acayip oldular, sabrı tahammülleri ellerinden gitti ve onun yerine ağlamak ve feryat etmek kaim oldu. Bu vakıadan üç gün sonra ebedi dünyaya göç ettiler… Halala-rımı, analarımı, ‘tabipler muayene için geliyorlar’ diyerek dışarı çıkardı-lar. Evlatları ve herkes için bugün kara matem günü oldu. Misli görülme-miş ağlamalar, sızlamalar, feryatlar ve figanlar koptu. Herkes bir köşeye çekilip yasını tuttu…”(Gülbeden,1944:138).

Burada Hümayûnname’de geçen gelenek ve görenekler özetlenmeye çalışılmıştır. Kayıtların alındığı yerler, kaynak kitaptaki(Gülbeden,1944.). 1 Hümayun Şah, Babürlüler Devleti’nin ikinci hükümdarıdır. Lakabı Mîrzâ Nâsırüddîn Muham-med’dir. 6 Mart 1508 yılında Kâbil’de doğmuştur. Babür Şah’ın Mâhım Begüm’den doğan bü-yük oğludur. Hümayun Şah, iyi bir asker, âlim ve şair olarak yetişmiştir. Hindistan Türk impara-torlarının 52.sidir. 2 Babür’ün ölüm nedenin sıtma ve ishal olduğunun iddia edildiği, bazı Batı tarihçilerinin güvenilir bir kanıt göstermeksizin Babür’ün son aylarında veliahtlık için Hümayun tarafından zehirlettirilmiş ol-duğunu ileri sürdükleri iddia edilmektedir. Babür’ün cenazesi Temürlü yası (Burada kastedilmek istenen şey Timurluların cenaze merasimlerine uygun olarak defnedilmesi) ile Cemne’nin sol kıyısında Nûr-Efşan’da toprağa verilmiştir. Vasiyeti üzerine alta ay sonra gömülü olduğu yerden çıkartılıp yine törenle Kabil’e taşınmıştır. Bkz: H.Hilal Şahin, Ekber Şah ve Dinî Reformu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, s.58, Ankara, 2014; Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, C.II s. 27, Ankara, 1987.


167

sayfa numaraları ile birlikte verilmiştir.Bu çalışmayla bir Babürlüler done-mine ilişkin gelenek-görenek; örf-adetlerden bahsederek söz konusu za-man dilimini daha yakinen takip etme fırsatı bulacağız.

Padişah’ın adına Hutbe Okunması Babür Şah 12 yaşında padişah olur. Fergana vilayetinin payitahtı olan

Endincan’da 909 yılında Ramazan Ayı’nın başında hutbesi okunur. Ondan sonraki padişahlarda da durum bu şekilde devam etmiştir(Gülbeden, 1944:115).

Unvanlar Verilmesi Babür Şah’a “Hazret-i Firdevs Mekânı” Hümayun’a “Hazret-i Cennet

Aşiyânı” unvanlarının verilmesi bu hükümdarlarının önemini göstermek-tedir. Hindistan tarihçileri Babür ve Hümayun’u daha çok lakaplarıyla zikretmektedir(Gülbeden, 1944:115).

Şir Han’a bazı bölgeler ve altın vermek suretiyle onunla barış yapar. Şir Han bu vesileyle ordunun nizamını tekrar sağlamanın yanı sıra kendi-sine tabi olanlar sayısında da artış sağlanmasına yolunu açar. Tabi olanlar arasında birçok Afgan Beyi, Afgan askeri ve dönemin padişahı Bahadır’ın hizmetinden kaçanlar vardır. Bu dönemde Şir Han “Hazreti Âlâ” unvanı alır (Gülbeden1944:53).

Hümayun’un Hamide Banu ile Nikâhı Hümayun Hindistan’ın birçok bölgesini ele geçirince Gucerat’ı da ko-

lay bir şekilde ele alır. Fetihlerin ardından Hümayun’un kızının düğününü yaptığı görülmektedir.

Gülbeden (s.42a-43b) Hamide Banu ile Hümayun Şah’ın düğün aşa-malarını ayrıntılı bir şekilde ele almıştır.Hümayun, Hamide Banu’yu Pa-ter’de görecek, beğenecek ve az çok zorla alacaktır. Anılarında Hamide Banu ile Hümayun’un nikâh süreçlerinin biraz zor olduğuna yer veren Gülbeden Hümayun’un kardeşi Hindal’ın da bu evlilikten hiç de hoşnut olmadığını zikretmektedir. Hindal abisine kızar ve Kandahar’a gider. Gül-beden Hindal’ın abisinden izin alarak gittiğini yazsa da bu şekilde karde-şini korumak isteğinin açık olduğu görülmektedir. Dönemin önemli tarih-çilerinden Ebul Fazl, Hindal’ın kendi başına gittiğini ve yadigârı Nâsırı da yanında gitmeye zorladığını yazmaktadır(Abul Fazl Allami, 2011:116).

Hümayun’un Hamide Banu ile nikâhının ulemadan sonra Hümayun’-un en güvendiği adam olan Mir Ebul Baka kıymıştır( Gülbeden,1944: 83).


168

Racput Geleneklerinden Bir Örnek Hindu olan Codpur Racası Maldev, Hümayun’a haber gönderip onu da-

vet eder ve kendisine işbirliği teklif eder. Bu teklifle Hümayun Hindu hü-kümdarın Hindistan’ın kuzeyine hâkim olmasını kolaylaştıracaktı. Hüma-yun bu davete, Hindulara alet olmak istemediğinden aradan bir sene geç-tikten sonra Codpur’a gitmeye karar vermiştir. Maldev’e haber gönderir ve ülkesine girdiği an onu karşılamaya gelmesi ister( Gülbeden, 1944: 86).

(…) Maldev, Hümayun’u yakalamaya karar verir. Hümayun bu du-rumdan şüphelenir ve Gülbeden ve Hoca Nizamettin Ahmed’in analttıkla-rından dolayı Cadpur’da olan biteni öğrenince hemen Ceysalmir’e doğru çekilmeye başlar. Maldev’in askerleri ve Hümayun arasından küçük çapta çatışmalar olur. Maldev’in Hümayun’u ele geçirip Şir Şah’a vermek ve bunun karşılığında bazı mükâfatlar elde etmek istediği şeklinde bir düşün-cenin Maldev’i eşleri arasında küçük düşürmesinin Racput geleneklerine ters düştüğüne yer veren Gülbeden, amacının sadece Hümayun’u kaçır-mak olabileceğine de değinmeden geçmiyor(Gülbeden,1944: 87).

Ekber Şah’ın Doğumu Hindistan’ın ve zamanın en güçlü hükümdarı olacak olan Ekber,

Ömerkut’ta dünyaya gelir. Güldeben bu doğuma ilişkin şu notu düşmüş-tür: “Hümayun’un ilk oğlu ve zorla hemen almış olduğu karısı Hamide Banu’nun ilk çocuğudur.”(Gülbeden,1944: 87).

Nazar Değmesi Ebul Fadl eski Türk geleneklerine dair yazdığına göre Ekber, 15 aylık

olunca yürümeye başlar(Şahin, 2014:174).Mahım Enege, Mirza Askeriye der ki : “Bir çocuk yürümeye başlayınca onun babası, büyük babası ve onların yerini tutan kimsenin sarığını alıp çocuğa yürüdüğü sırada vurması ve onu düşürmesi bir Türk âdetidir. Şu an Hümayun burada olmadığından odada bulunanlardan birinin yapması nazar değmesine karşı etkili se-pend1kabilinden olan bu efsunu yapmanız gerekir.”( Gülbeden,1944:90).

Süyürgal Olayı Hümayun dargın olduğu kardeşi Kamran ile barışır ve Golab’ı süyür-

gal olarak Kamran’a verir. Kamran Hümayun’a karşı çıkmakla kalmamış ve hutbeyi kendi adına okutarak güç gösterisinde bulunmuştur.Mirza ele

1 Ateşe atılınca çıtırdayan ve nazar değmesine karşı iyi sayılan özürlük tohumu.


169

geçirildikten sonra yalnız affedilmekle kalmamış, bundan böyle bir kötü-lük edememesi için hümayunun sarayında hiç olmazsa göz hapsine bile alınmamış, bilakis kendisine hükümet sürebileceği ve asker beslemeğe mecbur olacağı bir böle süyürgal olarak verilmiştir(Gülbeden, 1944:104).

Devlet Yönetiminin Babadan Oğula Geçmesi Devlet yönetimi bu dönemde de babadan oğula geçmekteydi. Babür’-

den sonra Hümayun ve ondan sonra Ekber Şah’ın idareyi ele alması buna örnektir. Gülbeden şöyle yazıyor: “Hümayun işleri âdeti veçhile tembellik ve sefahat içinde berbat etmeğe vakit bulmadan ölecek ve devletin idaresi Ekber Şah’a geçecektir. Ancak Ekber, henüz 13 yaşında olduğunda kısa bir süre yönetimi atalığı Bayram Han’a bırakacaktır.”( Gülbeden, 1944: 108). Bu olay Ekber Şah’tan sonra da devam etmiştir.

Hanzade Beyim’in Mecburi Evliliği (Siyasi İlişkilerin Kuvvetlen-mesi için Akrabalık Bağlarının Kurulması)

Bazen karşılıklı akrabalık ilişkileri kurulur ve evlilikler yoluyla barış anlaşmalarının yapılması sağlanırdı.İşte böyle bir ortamda Şahi Bey Han1 “Eğer hemşerimiz Hanzade Beyim’i benimle evlendirirseniz aramızda ba-rış olur ve irtibat rabıtası kurulur.” diye haber gönderir. Zaruret icabı Han-zade Beyim’i Mezkûr Han ile evlendirdiler ve Semerkand’dan çıktılar.” (Gülbeden,1944:116). Bunun üzerine Mezkûr Han, Semerkant kuşatması-nı sonlandırmıştır.

Büyüklere Saygı Sultan Hüseyin Mirza ölünce Kabile dönmeye karar verilir. Babür Şah

mirzaları toplayıp taziye merasimi düzenlemeye karar verir. Bütün Mirza-lar gelir ancak Büdiuzzaman Mirza gelmez. Çünkü Babür ondan 15 yaş küçüktür ancak töreye göre büyüktür. Töreye göre büyük olsa da Babü-r’ün Bediüzzaman’ı karşılaması ve hürmeten önünde eğilmesine karar verilir Gülbeden,1944:118).

İsim Koyma Günümüzde de olduğu gibi o dönemde ebeveyn ve atalarının isimleri-

nin çocuklara verilmesi normal bir olaydır. “Babür’ün hanımlarından Sul-tan Ahmet Mirzanın kızı Masume Sultan Beyimden olan kız çoğunun annesi doğum sırasında ölünce adını ona verirler.” Gülbeden,1944:121).

1 Özbek Hanı Mehmet Şeybani, Şaybak, Şahi Bey Han da denir.


170

Uğur’a İnanılması Gülbeden, Kâbil’in Babür Şah’a geçmesinin kendisine uğur getirdiği

ve 18 tane çocuğunun olduğuna değinmektedir: “Allahû Teâla, Kâbil’i Mirza Han’ın kabalından1 kurtarıp Padişah’a bahşeyledi. Bu sırada 23 ya-şında olan Padişah2ın hiç çocukları yoktu ve çocuklarının olmasını çok istiyordu. Kâbil’in alınışını Allahû Teâla kendileri için bir uğur kıldı ki 18 çocukları oldu.”(Gülbeden,1944:121).

Mirza Lakabının Verilmesi ve Padişah Unvanı Hümayun, Padişah’ın (Babür) en büyük oğludur. Onun doğmasıyla

birlikte2 Babür Şah bütün emirlere ve halka kendisini “Babur Padişah” diye çağırmalarını emretti. Hâlbuki Hümayun’un doğumundan önce “Mir-za Babur” diye çağrılıyordu; çünkü bütün padişah zadelere “mirza” lakabı veriliyordu ancak Hümayun’un doğum senesinde Babür de Padişah unva-nını alarak “Babür Padişah” diye çağrıldı(Gülbeden,1944:122).

Afgan Agaçe’nin Nikâhı Melik Mansur, Afgan Agaçe’nin babası olan Yusufzadeyi3 Hazrete il-

tihak etti. Hazreti Padişah onun kızı Afgani Agaçeyi nikâhlaaldı ve Melik Mansur’a izin verdi; ona padişaha at ve hil’at bağışladı ta ki adamlarını, reayasını getirip vatanlarına yeniden yerleştirsin(Gülbeden, 1944:123).

Mirza Hindal’ın Doğumu Kasım Bey Kabil’de bulunuyordu. Bir ariza yazarak yeni bir şehzade-

nin dünyaya geldiğini tebşir etti ve “Hindistan’ın fethi arzu edildiğinden (bir fali hayır olmak üzere bu nevzadın vilâdetini ihbar etmeğe)cesaret ettiğini bildirdi, baki ihtiyar ve rıza padişahındır.” diye ilave etti. Padişah derhal Mirza Hindal adını verdi(Gülbeden,1944:123).

Kazanılan Zaferlerin Hazinenin Dağıtılması Bir muharebe neticesinde beş padişahın biriktirdiği hazine Babür’ün

ellerine geçti ve hepsini dağıttılar. O esnada Hindistan emirleri, “Hindis-tan’da geçmiş padişahlardan kalma hazineyi sarf etmek ayıp sayılır. Böyle bir hazine muhafaza edilir. Eklene eklene büyütülür.” Hâlbuki Hazreti Padişah bunun aksini yaptı ve hazinenin tamamını dağıttılar.”Dediler( Gülbeden,1944:125). 1 Muhasara 2 Salı gecesi Zilkade 913 H. (7.03.1508) 3 Bir Afgan boyunun adı. Asıl adı Bibi Mübarek’tir.


171

Babür, Hoca Kelan Bey’e hitaben şöyle dedi: “Mademki gidiyorsunuz, sultan İbrahim’in mağlubiyetinden elimize geçen Hint tuhfe ve hediye-lerinden velinimetlerimize1hemşerilerimize ve harem halkına göndermek istediklerimizi beraberinizde götürünüz. Ve onlara yazınız ki saray bahçe-sinde ve divanhanede Beyimlerin her biri ayrı ayrı otlaklar ve çadırlar kur-sun ve güzel ceşinler tertiplesinler ve Hak Suphanehu ve Talaya şükür sec-desine kapansınlar, çünkü o bize tam bir zafer yüzünü gösterdi… Velini-metlerimize takdim edilmek üzere sultan İbrahim rakkaselerinden bir hassa rakkase bir altın tabak dolusu cevahir, lâl, inci, yakut, elmas, zümrüt, firuze, zebercet ve aynülhirre2 ve sedef işlemeli küçük bir tabla dolusu şahruhi ve her cins kumaştan seksen bir top. İlk önce emrettiğim gibi bir altın tabak, bir rakkase bir altın dolusu cevahir takdim edilsin. Sonra da diğer peşkeş-lerim sunulsun. Hemşirelerime, evlatlarıma, haremlerime, akrabalarıma, be-yimler, ağalara, enegelere, kökelere3, agaçelere ve bütün dua edicilere4, mu-rassa ziynetler, eşrefi, şahruhi ve kumaş ayrı ayrı verilsin” mektupta tafsil edildiği gibi herkese hediyeler verildi. 3 gün mezkûr bağ ve divanhanede ceşn ve cümbüş devam etti(Gülbeden, 1944:126).

İki Sultanın Damatlığa Yükseltilmesi Babür hastalandığı sırada Akam’a,Gülrenk Beyim ve Gülçehre Be-

yim’in evlendirilmesini emrettiler: “Hala (Hanzade Beyim) Ciyo Hazret-leri teşrif buyurdukları zaman kendilerine söyleyiniz ki benimfikrime ka-lırsa Gülrengi İsen Timur sultan ve Gülçehreyi Tuhta Buğa Sultan ile ev-lendirmeliyiz.” Biraz sonra Ake Canım da gülümseyerek geldiler ve akem kendilerine dedi ki “Padişah Hazretleri şu yolda buyurdular, baki emir Hala Hazretlerindir, nasıl isterlerse yapsınlar.” dedi. Hazreti Ake Canım da dediler ki “Allahü Teâlamübarek etsin ve muradımıza göre neticelen-dirsinve padişahın fikri çok güzeldir.”, diye ilave ettiler. Cicem bizzat Gülcemal Beyim ve Ak Beyim’i her iki halalarını sarayın iç avlusuna gö-türdüler. Yüksek bir sofa vücuda getirerek halılar serdiler. Uğurlu bir saati nazarı itibara alarak Neneçei Mahım adı geçen her iki sultanı yere diz vurarak damatlığa yükselttiler(Gülbeden, 1944:136). 1 Yaş ve makamca büyük olanlara; ana, baba, hala vs… denir. 2 Kıymetli bir taş: Kezdi gözü 3 Sütnine veya sütkardeş anlamına gelmektedir. 4 Aile reisine maişetçe bağlı bulunanlara denir.


172

Cenaze Merasimleri Babür’ünHazretlerinin vefatı gizli tutuldu. En nihayet Hint emirlerin-

den Arayiş Han isminde biri arz etti ki bu işin gizli tutulması iyi değil-dir.“Hindistan’da adet olagelmiştir ki padişahlar hakkında böyle bir vaka olursa Pazar halkı (ayak takımı) çapulculuğa koyulurlar diye korkuyorum, cahil Moğollar haberimiz olmadan saray ve konaklara girip yağmacılığa koyulmasınlar, münasip olanı şudur ki, bir kimseye kırmızı elbise giydirip file bindirsinler, o da fil üstünde tellal gibi bağırsın: “İlan olunur ki Babür Padişah hazretleri derviş oldular ve padişahlıklarını Hümayun Padişah’a verdiler.”(Gülbeden,1944:138).Güldeben, tellalın bağırmasıyla halkın te-selli bulduğu ve Hümayun’un devleti için dualar edildiğinden bahsediyor.

Yine döneminde ölen kişilerin ardından yapılan merasimlere de değine-rek dinî düşünce yaşam tarzı bakımından da bir açığı kapatmış oluyor.1 Ba-basının hayata veda etmesinin ardından yapılanları şu cümlelerle anlatıyor:

“Babamım vefatından sonra ilk gelen Berat gecesinde ve mübarek günlerde Hazreti Padişah Babamın mezarında dinî merasim yerine getiriliyordu. Sonra mezarda altmış güzel okuyan hafız ve güzel sesli okuyucu tayin ettiler. Beş vakit namazda Kuran hatimleri indirilsin ve Firdevs mekânının ruhuna Fatihalar okunsun diye… Mezarda fukaralara yemekler dağıtılması devam etti…”(Gülbeden, 1944:138).

Meyvecan’ın Hospek2 Durumu Hümayun’un Meyvecan’ı kendisine nikâh ederek almasından üç gün

sonra Bige Beyim(Şahin,2017). Hümayun’un ilk karısı) Kabil’den geldi. Bige Beyim ve Meyvecan’ın aynı dönemde hamile olması üzerine akam iki türlü lohusa ve kundak takımı hazırladı, hangisinin erkek çocuk doğur-ması halinde en iyi kundağın ona vereceğini söyledi. Kundak takımlarının üzerindeki şekillerin gümüş ve altın iplikle işlendiği belirtiliyor. Bige Be-yim Akika Beyim doğurdu. Sıra Meyvecan’ı beklemeye geldi. 12 ay bek-lediler. Hırkalar diktiler, döşekler hazırladılar. Ancak sonunda gebeliğin sadece “hospek” ten olduğu anlaşıldı.(Gülbeden,1944:.141).

Hümayun’a Büyük Bir Toy3 Düzenlenmesi Hümayun Çunar seferinden Agra’ya gelince büyük bir toy (ceşn9

1 Babür’ün cenazesinin Temürlü yası ile defnedilmesi örneği. 2 Çekememezlik anlamına gelmekte olup arzu ve temenninin hakikat olarak gösterilmesi. 3 Düğün


173

tertip ettiler. Pazar ve çarşıları donattılar. Aynalarla süslediler, ışıklar yak-tılar. 12 katar katır, 70 topuçak1, at ve 100 beygir ve 7 bin kişiye hasse hıl’atlar giydirdiler. Birkaç gün eğlenceler yaptılar(Gülbeden, 1944:142).

Tılsım Toyu Gülbeden tarafından kaleme alınan Hümayûnnâme’de düğün törenleri

ve toy toplantıları önemli yer tutmaktadır. Gülbeden, Tılsım Toyu ve Hindal’ın düğününden ayrıntılı olarak

bahsetmiştir. Anlattığı toy ve düğünlerin bir kısmı2 1534 yılında yapılmış; Dinpenah Kurganı’nın yapılmasına da yine bu dönemde başlanmıştır (Gülbeden, 1944:144.).

Gülbeden ve Hümayun’un halası ve Babür’ün ablası Hanzade Beyim, Ake Canım, Hümayun’a Mirza Hindal’ın toyunu ne zaman yapacaksınız diye sordular. Hazret dediler ki, “Bismillah (şimdi). Akam nikâh sırasında berhayat idiler. Fakat toy hazırlığı için vakit gerekliydi. Hümayun dediler ki: “ Tılsım toyuna lazım olan eşya hazırdır, evvel tılsım toyunu yapayım da sonra mirza Hindal’ın toyunu yaparım. Sonra “Allah hayırlı uğurlu et-sin” dediler.

Gülbeden, Tılsım Düğünü anlatmaya şöyle başlıyor: “Hazreti Padişah Ake Canım’a hitaben ‘Emrederseniz havuza su salıversinler’ buyurdular. Ake Canım da ‘pekâlâ’ dediler. Bunun üzerine kendileri gelip merdivenin başına oturdular ve havuz içindeki adamlar gafil iken şar3 diye üzerlerine su geldi. Gençler acayip bir telaşa düştüler. Padişah, ‘Karışmam, her kim bir tane şit hapı yutarsa ve biraz macun yerse buradan çıkabilir.’ dedi. Kim macun yediyse oradan çabuk çıktı. Su aşik kemiklerine kadar çıkınca herkes macun-resa4 yedi ve ıradan çıktı(Gülbeden,1944:151). Velhasıl âşi toy (ziyafet yemeği) sofraları yaydılar. Adamlara Hıl’atlar ve in2amlar verdiler. Ve macun yiyenlere vs. de hıl’atlar verdiler. Havuzun kenarında bir galeri vardı. Gençler bu galeri (tâlâr) de oturdular. Oyuncular oyunlar yapıyordu. Kadın pazarı 8kadınlara mahsus Pazar) dahi tertiplenmişti (Gülbeden, 1944:152).

1 Cins at. 2 Sayfa: 39; 22a, 22b, 24a,29b 3 Metinde suyun şarıltısını ifade için “şeras” söz şar diye çevrilmiştir. 4 Resa: Bir Hintçe kelime olup manası şıradır. Macun, genellikle afyon ve meyve şırasıyla yapıl-maktadır.


174

Gülbeden, Tılsım Düğünü (Toy)’nün yapıldığı evi de ayrıntılı bir şe-kilde anlatmakta: “Bu konak 8 köşeli idi. Evin ortasında 8 köşeli havuz vardı. Havuzun ortasında 8 köşeli sofra vardı. Bu sofra üzerinde Vilayeti (Türkistan yani fatihler memleketi; oradan gelenlere Vilayeti denmekte-dir) kilimleri yaymışlardı. Ekserisi güzel civanlar, güzel yüzlü kızlar, ka-dınlar ve hoş sesli şarkıcılar olmak üzere hepsi ordaydı. Evin önünde Akem tarafından toy hediyesi olarak ihsan edilmiş olan murassa tahtı koymuşlardı. Tahtın önünde bir altın kılaptan ile işlenmiş olan töşek sermişlerdi. Hazreti Padişah ve Ake Canım taht önünde bir töşek üzerine oturdu. Ake Canım sağ tarafında halalarının yanı sıra 96 Beyim bulunu-yordu. Hepsi ulufe sahibi idi. Düğünde bazı beyimler erkek elbisesi giye-rek türlü türlü eğlenceler yapıyor, zehgir1, traş etmek (yonmak), çukan oy-namak2, ok atmak ve saz çalmak da eğlencenin diğer parçası idi.”

Tılsım Toyu’nın ardından Mirza Hindal’ın toyu yapıldı. Toy meclisin-de 96 beyim hazır bulundu. Güldeben bu düğün evini de ayrıntılı bir şekil-de aktarmakta. İnci işlemeler, ipek şallar, altın işlemeli elbiseler başta ol-mak üzere evi en ince ayrıntısına kadar anlatmıştır. (145-152)

Tılsım evinin düğününde bütün mirzalar, beyimler ve emirler para açarlar. Buna göre bu saçık parayı üç küme yaparlar, üç tabla eşrefi de ve iki tabla şahruhiyi devlet hissesi olarak ayırırlar, kalanlar eşrafa dağıtılır. Ayrıca âşi toy adını verdikleri ziyafet sofraları kurulur, kadınlara özel pazarlar kurulur, eğlence ve oyunlarla devasa şenlikler yapılırdı.

Mirza Hindal’in Düğünü Mirza Hindal’a 9 cevahir düğmeli mintan, düğmelerin her biri lâl, ya-

kut, zümrüt, firuze, zebercet, sarı elmas tan oluşmaktadır. İnci zinciri, inci yüzüğü, her cins kumaştan kıyafetler, ev eşyaları ayrıca Türk, Rus, Çerkez ve Habeş köleleri vs.. hediye edilir. Gülbeden bu düğünün dillere destan bir düğün olduğunu ve bundan sonra böyle bir düğünün daha yapılmadı-ğını belirtiyor. Karşılığında Babür’ün de altın ve gümüş eşyalar; 18 bey-gir, Türk, Habeş ve Hint köleler, 3 fil vs. hediye verdiğini yazıyor (Gülbe-den;1944:152-153).

Hamide Banu’nun Nikâhı 40 gün boyunca Hamide Banu nikâh için ikna edilmeye çalışılır. An-

1 Zeh, yayın kirişine denir ve ok atarken başparmak ile işaret parmağını korur. 2 Diğer bilinen adı Polo.


175

cak Hamide Banu’nun kabul etmediği ve sonunda Dildar Beyim’in nasi-hatiyle Hümayun Şah ile evlenmeye ikna olduğunu yer veriliyor.

Hamide Banu’nun ay Esed burcunda iken Celaleddin Muhammed Ek-ber Gazi adında bir oğlu dünyaya geldi. Müneccimler mezkûr saatte do-ğan bir çocuğun ikbal sahibi ve uzun ömürlü olacağını” söyler (Gülbeden, 1944:172).

Ekber Şah’ın Sünnet Düğünü Nevruzdan sonra 17 gün Çeşni Hümayun’u tertip ederek yeşil elbise-

ler giydiler. Takriben otuz kırk kıza yeşil elbise giyip dağlara çıkmalarını emrettiler. Bir nevruzda “Haft Dâderan” (yedi kardeşler) dağa çıktılar. Hazret ekser vaktini sükûn ve kaygısızlıkla geçirmekteydi. Ekber Şah dü-ğünü yapıldığı sırada 5 yaşında idi. Sünnet düğünü Kabil’de yapıldı. Çar-şıların hepsi süslendi. Çarşılara aynalarla donatıldı. Büyük divanhanede sünnet toyu tertiplendi(Gülbeden, 1944:197).Bige Beyim’in bağında Be-yimler ve kadınlar acayip ve ender tesadüf edilen bir tarzda yerler tertiple-mişlerdi.Halka kıymetli hıl’atlar ve çok çok serupâlar1 verdiler. Halk; rea-ya, ulema; suleha, fakirler ve garipler, asil olan ve olmayanlar, küçük, bü-yük emniyet içinde günlerini iyş2 ve gecelerini işret içinde geçiriyorlardı( Gülbeden, 1944:198).

Cengiz Han Töresi Cengiz Han Töresine göre Mirza avladığı bütün avını Hazrete verdi.

Çünkü töreye göre büyüklere karşı bu yolda hareket edilmesi amirdir (Gülbeden, 1944:212).

Yenge ile Evlenme Töresi (Moğol âdeti) Cemal Ağa’nın üçüncü kez evlenmesi Moğol âdeti üzerine yengesi

yani küçük kardeşinin dulu ile evlenmesi yolu ile yapılmıştır (Gülbe-den,1944:272).

Başka bir yerde de Evik’in ölmesi üzerine Sultan Nigâr’ın onun karde-şi Kasım ile evlendirildiği, Kasım ölünce Kazakların Hanlığı Sultan Ni-gâr’ın üvey oğlu Tahir’e intikal ettiği görülmektedir(Gülbeden,1944:326).

Gülbeden Hümayunname de “yengelik” usulü diye adlandırdığı bu ev-lenme olayının bir yerde Moğol âdeti olduğunu bir yer de de Türk âdeti olduğunu yazmıştır(Gülbeden,1944:.272-326). 1 Baştan ayağa kadar uzun bir elbise. 2 Buradaki iyş ve işreti bizdeki anlamından ziyade yemek içmek anlamında almak daha doğru olur.


176

İhtiram Ziyaretine Gidilmesi Âdeti Hatice-sultan Beyim Miranşahi Fahrican ve çocuklarıyla Hindistan’a

gitti. 20 Eylül 1528’de kız kardeşiyle avdet etmek istediği ve Babürede veda ettiği halde zuhur eden birçok iş dolayısıyla yola çıkamamış ve Ba-bür âdeti üzerine kendisine ihtiram ziyaretine gitmiştir. Kabil’e avdet edip etmediği hakkında kesin bilgi verilmemiştir(Gülbeden, 1944:275).

Gelin Duvağının Kaçırılması Olayı Hanzade Beyim Termizi, Babür 5 yaşın iken gelin olmuştu. Fakat

Türk âdeti üzerine duvaklı idi. Sultan Ahmet Babür’ün duvağı kapıp kaç-masını istemiş. O zamanki inanışa göre gelin duvağını kim kaçırırsa kaçı-ran kişi evleneceği vakit bu ona uğur getirirmiş(Gülbeden,1944:279).

Beşik Kertmesi Selime Sultan’ın Beş Yaşındaki Evliliği Selime Sultan 1557’de (H.964) Gülbeden ve Hamide Banu ile Hindis-

tan’a gitmiş ve Celinder’de Bayram Han-ı Hanan ile evlenmiştir. Bu evlenme sarayda büyük ilgi uyandırmış. Bu izdivaç iki boyu birleştirmişti. Selime Sultan hem büyük babalarından biri olan Babür hem de dedesi olan Mahmut dolayısıyla bir Timuri idi. Cihangir’in yazdığına göre Bay-ram Han ile evlenen Selime o zaman henüz 5 yaşındadır. Dolayısıyla ba-basının onu daha bebek iken Bayram’a nişanlamış olması icap eder.

Derbarı ekberi isimli eserde, Cihangir’in Selime’ Derbarı Ekberi isimli eserde1 Cihangir’in Selime’nin ölümü zamanın-

daki yaşı hakkındaki ifadesine göre onun Bayramla 5 yaşında evlenmiş olması muhakkaktır der ve bu suretle hatırasının iki defa evlenme suçun-dan da kurtulmuş olduğunu ilave der.

Cihangir’in 60 yaş kaydı altında ne mana gizlenmiş olduğu bilinmi-yorsa da onu Selime Sultanı Hindu çerçevesine sokmak istediğine dair hiçbir işaret mevcut değildir. Cihangir2in Hindu bir ananın oğlu olduğu nazarı itibara alınırsa böyle bir arzusu olabilir.

Gülbeden bu evlenme olayını eleştirmekle kalmayıp bunun Hümayun dönemindeki İslam adetlerine uymadığına da işaret etmektedir. Evlenme küçük yaşta olmayıp sinni rüşte vardığında gerçekleştiğini yazmaktadır (Gülbeden,1944: 310-311). Gülbeden, Derbarı Ekberi’nin yeni zaman mu-

1 Mevlana Mehmet Hüseyin Azad’ın eseridir (1898) Dili Urducadır.


177

harririnin ne dereceye kadar Hindulaştığına şahadet etmektedir. Selime’-nin zamanında sinni rüşte vâsıl olduktan sonra ikinci bir nikâh Müslüman-lar için bir ayıp sayılmıyordu.

Aslında burada Gülbeden, Hindularda kocası ölen bir kadının kendi is-teğiyle kendini diri diri yaktırdığına, bunun önüne güçlükle geçildiğine ve bu âdetin(Sathi Geleneği) zorla kaldırıldığına Hindu bir dulun yeniden ev-lenmesinin ise son derece ayıp ve günah olarak görüldüğüne değiniyor (Gülbeden, 1944:311). Annesi Hindu olan Cihangir’in ondan almış oldu-ğu farz olunan zihniyetle hem büyük halası hem de üvey annesi olan Se-lime’yi böyle bir ayıptan kurtarmak için ona öyle bir yaş vermiştir ki o Bayram Han ile evlendiği vakit ancak 5 yaşında bir çocuk gibi görünsün. Bayram Han bu evlenmeden üç yıl sonra 1560 yılında öldüğünden Selime fiilen evlenmeden dul kalmış olur ve dolayısıyla ikinci evliliği o derece ayıp sayılmaz. Bu düşüncenin 19. Yüzyıl yazarı Hüzeyin Azad’a ait oldu-ğunu da eklemektedir(Gülbeden, 1944:312).

Ancak Selime Sultan’ın öldüğü zaman 60 yaşında olduğunu söyleyen Cihangir’in bu husustaki ifadesini müspet olarak kabul etmek doğru değil-di. Çünkü onu beşikte iken nişanlayıp beş yaşında iken, orta yaş bir damla evlendirmek Hümayun günündeki İslam âdetlerine uymamaktadır. Bu ko-nuda yazarla farklı düşüncelere sahiptir(Gülbeden,1944:312-313).

SONUÇ Hatıratlar, tarih araştırmalarında çok değerli kabul edilen bilgi kay-

naklarındandır. Ancak bunların doğru metodoloji ile gözden geçirilip tarih ilminin hizmetine sunulması çok önemlidir. Dolayısıyla bu açıdan bakıldı-ğında bir hatıratın sosyal, siyasi ve kültürel bağlamda tarih bilimine sağla-dığı katkı da yadsınmaz değerde olacaktır.

Bu çalışmamızda, Hindistan’da kurduğu Bâbür Devleti ile Türk tarihinde önemli bir sayfa açan Bâbür Şâh’ın kızı Gülbeden Begüm tara-fından kaleme alınan Hümâyûnnâme isimli hatıratın Sosyal Tarihe katkı sağlamasına neden olan yaşanmışlıklar incelenmiştir.Hümâyûnnâme, Bâ-bürlü saray hayatı, âdetler, gelenek ve görenekler; düğünler, eğlenceler, dinî merasimler; hanedan üyeleri vs. başta olmak üzere birçok hususta bil-gi içeren bir eser olarak Sosyal Tarih alanında bizlere önemli veriler sun-maktadır. Hatıratta bahsi geçen âdet, gelenek, görenek ve töreler ait oldu-


178

ğu dönemi ve günümüzü kıyaslama fırsatı doğurmuştur. Yazılanlardan görüldüğü üzere bazı olaylar günümüzde de varlığını koruyabilmiştir.

KAYNAKÇA

1. Allami, Abul Fazl, Ain-i Akbari, Çev: H.Blochmann, C.I, Calcutta, 2011, Low Price Pub.

2. Bıyıktay Halis, Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu, TTK Basımevi, 1991, Ankara

3. Cöhçe Salim, “Gaznelilerin Hindistan Hâkimiyetleri” Türkler IV, 2002, Ankara 4. Cöhçe Salim, “İlk Çağda Hindistan’da Türk Varlığı”, Hindistan Türk Tarihi

Araştırmaları I/1 (Ocak-Haziran 2001), Malatya 5. Cöhçe Salim Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri “Türkler” IV, 2002, Ankara 6. Duman Selçuk, “Atatürk Dönemi Türkiye Hindistan İlişkileri”, Turkish Studies,

Volume 9/4 (Spring 2014), Ankara 7. Merçil Erdoğan, “Gazneliler ve Hindistan”, Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu

Bildirileri, (31 Ekim-1 Kasım 2002), Ankara 8. Merçil Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, TTK Basımevi, 2011, Ankara 9. Gülbeden, Hümâyûnname, Çeviren: Abdürrab Yelgar, TTK, 1944, Ankara. 10. Konukçu Enver, “Babürlüler,Hindistan’dakiTemürlüler”TürklerV, 2002, Ankara. 11. Şahin H. Hilal, “Ekber Şah ve Dinî Reformu” (Yayınlanmamış Doktora Tezi),

Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2014. 12. Şahin H. Hilal, Sosyal Tarih Açısından Bir Hatıratın Muhteva Analizi “Gülbeden

Begüm’ün 13. Şahin H. Hilal, “Bir Babürlü Sultanı: Gülbeden Begüm” Uluslararası Akademik

Tarih ve Düşünce Dergisi, 2016, s. 3. 14. Hümâyûnnâmesi”TTK, Uluslararası Prof. Dr Halil İnalcik Tarih ve Tarihçilik

Sempozyumu(Basım Aşamasında), (10-13 Nisan) Ankara, 2017.

BİR HATIRATIN GÜNÜMÜZE YANSIMASI HÜMAYÛNANME’NİN DÖNEMİN SOSYAL YAŞANTISINA BAKIŞI

ÖZET

Hindistan’a Türk tarihinin en parlak dönemini yaşatan, tarihin en büyük Türk

devletlerinden biri olan, Sultan Babür’ün kurduğu Babürlü (Gürkanlı) Devleti, Hindis-tan’a uzun süre hâkim olur(1526-1858) ve bu coğrafyaya edebi alanda eşsiz eserler bırakır. Edebiyat, adeta babadan-toruna miras olarak kalarak herkes bu alanda payına düşeni yaşar ve yaşatır. Babür Şah, edebi alanda da adından çok söz ettiren müstesna bir hükümdar olarak görülür. Başlattığı yazarlık geleneği, Gülbeden ve sonrasına kadar önemini korur Gülbeden kendi devri için son derece önemli olan Hümâyunnâme’yi telif eder. Gülbeden’in yaşadığı dönemi ayrıntılı bir şekilde nakşettiği eseri, içerdiği örf-adet


179

ve gelenekler bakımından da devrin tarihine ışık tutmaktadır. Ancak ne yazık ki Gülbe-den, dönemi bize yansıtan önemli bir yazar olarak çok fazla bilinmeyen bir Sultan’dır..

BİR XATİRƏNİN GÜNÜMÜZDƏ İŞIQLANDIRILMASI

“HÜMAYUNNAMƏ”NİN DÖVRÜN İCTİMAİ HƏYATINA BAXIŞI

XÜLASƏ

Hindistana Türk tarixinin ən parlaq dövrünü yaşadan, tarixin ən böyük Türk dö-vlətlərindən biri olan, Sultan Baburun qurduğu Babur(Gürkanlı və ya Böyük Moğol İm-periyası) dövləti, Hindistana uzun müddət hakim olmuş(1526-1858) və bu coğrafiyaya ədəbi sahədə misilsiz əsərlər bəxş etmişdir. Ədəbiyyat, adətən atadan-nəvəyə miras ola-raq keçər,hamı bu sahədə payına düşəni yaşar və yaşadar. Babur Şah, ədəbi sahədə öz sözünü deməyi bacaran müstəsna hökmdarlardandır. Əsasını qoyduğu yazıçılıq ənənəsi, Gülbədən və sonrasına qədər əhəmiyyətini qorumuşdur. Gülbədən öz dövrü üçün son dərəcə əhəmiyyətli olan Hümayunnamənin müəllifidir. Gülbədənin yaşadığı dövrü ətraflı bir şəkildə təsvir edən əsəri, ehtiva etdiyi adət-ənənəvə mərasimlər baxımından da dövrün tarixini işıqlandırmaqdadır. Ancaq çox təəssüf ki, Gülbədən dövrünü bizə əks etdirən əhəmiyyətli bir müəllif olaraq çoxda tanınmayan bir sultandır.

REFLECTION OF A MEMORY TO THE PRESENT "HUMAYÛNANME’S

OVERİEW ON THAT PERİOD’S SOCİAL SOCİALİTY"

SUMMARY

India who has the most brilliant period of Turkic history, Turkic State Babur (Mughals), has left unique works in the literary field this region. Literature, which has been inherited from father to grandson, almost everyone who lived in this area and has had its share. Founder of the Turkic State Babur, which has made much of an exceptio-nal ruler named in the literary field. Writing tradition that flourished until the daughter Gulbeden and beyond. Babur’s daughter Gulbeden had wrote “Hümâyunnâme”, is e-xtremely important for their era. She is a Sultan who is little-known and also light the era to the future.


180

Yusif FƏRZƏLİYEV *

QARABAĞ GENERAL-QUBERNATORLUĞUNUN YARANMASI VƏ ONUN İLKİN TƏDBİRLƏRİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTISAD UNİVERSİTETİNİN (UNEC) “HUMANİTAR

FƏNNLƏR” KAFEDRASININ DOSENTİ

Açar sözlər: Qarabağ, general-qubernator, erməni, təcavüz, seperatizm Ключевые слова: Карабах, генерал-губернатор, арменин, агрессия, сеператизм Keywords: Karabakh, governor-general, Armenian, aggression, separatism

Azərbaycanın müstəqil inkişaf yolu çox çətin və mürəkkəb şəraitdə

keçmişdir. Müstəqilliyimizin ilk illərində bu, özünü daha qabarıq göstər-mişdir. Bu illərdə Azərbaycan müstəqilliyimizin irəliləyişinə mane olan və onu ləngidən bir çox çətinliklərlə qarşılaşmışdır. Azərbaycanın dövlət-çilik fəaliyyəti üçün ermənilərin ölkəmizə qarşı ərazi iddiaları və hərbi tə-cavüzü ən təhlükəli faktor idi.

Ermənilər iki cəbhədən Azərbaycan Demokratik Respublikasına qarşı silahlı təxribat aparırdılar. Bir tərəfdən Ermənistan və Qarabağda azərbay-canlıların kəndlərini yandırır, talan edir, dinc əhalini qətlə yetirir, digər tə-rəfdən Stepan Şaumyanın fitvası ilə Bakıda, Qarabağda cəmləşən erməni seperatçıları Azərbaycanı parçalayıb onun bir hissəsini ilhaq etməyə çalı-şırdılar.

Ermənilərin ərazi iddiaları siyahısına daxil olan bölgələrdən biri İran-dan və Türkiyədən köçüb gələn daşnakların sığınacaq tapdıqları Qaraba-ğın dağlıq hissəsi idi. Azərbaycan Demokratik Respublikası yarandığı dövrdə Qarabağda 470 min azərbaycanlı, 170 min erməni yaşayırdı. (1. f. 897, v. 5.)

Azərbaycan dövlətinin dəfələrlə müraciətinə baxmayaraq, Ermənista-nın təcavüzkar siyasəti nəticəsində iki dövlət arasında normal münasibəti yaratmaq mümkün olmadı.

1918-ci ilin yayından başlayaraq, türk xalqının qəddar düşməni An-dranik Naxçıvan və Zəngəzur bölgəsində Azərbaycan sərhədlərini pozub, dinc əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlara başladı.

* Yusif FƏRZƏLİYEV - AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu


181

1918-ci ilin payızında Azərbaycan torpaqlarının müsəlman əhalisin-dən təmizlənməsi əməliyyatına Ermənistan hökuməti bilavasitə rəhbərlik etməyə başladı.

Daşnaklar 1918-ci ilin axırlarında Zəngəzurda 115, Cavanşir, Cəbrayıl, Şuşa qəzalarında 21, İrəvan quberniyasının 60-dan çox Azərbaycan kəndini məhv etdilər. 100 mindən artıq türk əhalisi öz yurdundan qovuldu (2. s. 207).

Ermənilərin bölgədə möhkəmlənməsi təhlükəli xarakter almışdı. Belə vəziyyət Azərbaycan hökumətini daha ciddi tədbirlər görmək zərurəti qar-şısında qoymuşdu. Bu sahədə görülən tədbirlər arasında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanmasını təmin etmək məqsədilə Cavan-şir, Cəbrayıl, Şuşa və Zəngəzur qəzalarını əhatə edən ayrıca Qarabağ ge-neral-qubernatorluğunun yaradılması xüsusi qeyd olunmalıdır.

Azərbaycan hökumətinin 1919-cu il yanvarın 15-də keçirilən iclasında Qarabağda vəziyyət haqqında Daxili İşlər Naziri X.Xasməmmədovun mə-ruzəsi dinlənilmişdi. Azərbaycan hökumətinin qərarlar jurnalından aydın olur ki, həmin iclasda aşağıdakı qərar (Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilən 1919-cu il 15 yanvar tarixli 359 saylı çıxarış) qəbul edilmişdi:

“Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları hüdudlarında – məru-zədə göstərilən hüquq və vəzifələrlə müvəqqəti general-qubernator vəzifə-si- təsis olunsun; Daxili İşlər Nazirliyinə tapşırılsın ki, hökumətin növbəti iclasınadək general-qubernator vəzifəsinə namizəd göstərilsin və onun sə-rəncamına nə qədər vəsait buraxılmasının zəruriliyi barədə öz mülahizələ-rini təqdim etsin”(3. s. 2).

Azərbaycan hökumətinin növbəti 1919-cu il yanvarın 29-dakı iclasında “Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarına general-quber-nator təyin edilməsi haqqında DİN-in məruzəsi” dinlənildi və aşağıdakı qərar qəbul edildi:

a) X.Sultanovun general-qubernator təyin edilməsi; b) Nazirliyin 20 milyon manatlıq fondundan general-qubernatorluğun

ehtiyacları üçün 5 milyon manat ayrılması; c) Həmin məbləğdən 1 milyon manatın general-qubernatorun sərənca-

mına indi buraxılması, ondan isə 728 min 300 manatın qubernatorluğun ştatının saxlanması, 600 nəfərlik suvari dəstənin təşkili və 1 ay müddətin-də təmin olunması, 271 min 700 manatın isə gözlənilməz, təcili tədbirlərə xərclənməsi;


182

d) Yuxarıda qeyd olunan dəstənin sayının 3000 nəfərə çatdırılmasının mümkünlüyünü etiraf etməklə bunun hökumətin xüsusi göstərişi ilə hə-yata keçirilməsi; (4. s. 114).

Xosrov bəy Sultanov hələ Bakıda ikən general-qubernatorluğun təşkili ilə əlaqədar olaraq bəzi işləri görmüş və 1919-cu il fevralın 12-də Şuşaya gəlmiş və öz vəzifəsinin icrasına başlamışdı. Azərbaycan hökuməti ona tapşırdı ki, bölgədə münaqişə yaradan qüvvələri ləğv edib orada qayda-qanun yaratsın. Xosrov bəyin general-qubernator təyin edilməsi Qarabağ-da və Zəngəzurda erməni təcavüzünün qarşısının alınmasında mühüm rol oynadı (5. f. 270, v.71).

Azərbaycan hökumətinin fəal xarici siyasəti nəticəsinndə həmin böl-gələrdə (Qarabağ və Zəngəzur) Azərbaycan dövlətinin suveren hüquqları bərpa edildi və bunun əldə edilməsində Xosrov bəy Sultanovun böyük xidməti oldu.

Lakin Xosrov bəyin fəaliyyəti ilə heç cür razılaşmayan ermənilər buna öz etirazını bildirdilər. Hətta Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin Azər-baycan Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi 1919-cu il 26 yanvar tarixli 123 nömrəli sənəddə Azərbaycan hökumətinin Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları üzrə general-qubernatorluğun yaradılması haqqında qərara erməni hökumətinin etirazını bildirdi. Xarici İşlər Naziri C.Tiqran-yan bunu hətta “Ermənistanın ərazi hüquqlarına qəsd” kimi qiymətləndir-di. Buna cavab olaraq 1919-cu il 31 yanvar tarixli 176 nömrəli teleqramda Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinə Azərbaycan Xarici İşlər Naziri Adil-xan Ziyadxanov bildirdi ki, müvəqqəti general-qubernatorluğun təşkili Azərbaycanın öz daxili işidir. Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir. Sizin bizim daxili işimizə qarışmaq təşəbbüsünüz Respublikanın suveren-liyinə qarışmaq cəhdidir (6. f.276, v.1).

Ermənistan hökuməti hətta Xosrov bəy Sultanovun general-qubernator seçilməsinə də razı deyildi. Bu məsələ ilə əlaqədar Ermənistan Tiflisə - Zaqafqaziyada Britaniya qoşunları komandanı general-mayor Forest Uokkerə və Bakıya – general Tomsona da məlumat vermişdi. F. Uokker-dən Ermənistan Xarici İşlər Nazirinə 1919-cu il 24 fevral tarixli radioq-ramda göstərilirdi ki, Bakıdan general Tomson bildirir ki, doktor Sultanov Şuşaya Qarabağın general-qubernatoru kimi göndərilir. O, həmin yerə göndərilir ki, qanun və intizamı qorusun, millətlərarası münaqişələri tən-


183

zim etsin. Doktor Sultanov çox bacarıqlı, savadlı, siyasi cəhətdən hazırlıq-lı və oraları yaxşı tanıyan bir siyasətçidir (7. f.276, v.2-3).

Zaqafqaziyada Britaniya qoşunları komandanı general-mayor F.Uok-ker Ermənistan Xarici İşlər Naziri Tiqranyanın 1919-cu il 28 fevral tarixli məktubuna 1919-cu il 5 mart tarixli cavabında bildirirdi ki, doktor Sulta-novun Şuşaya Qarabağın general-qubernator təyin edilməsi Azərbaycan Respublikasının daxili işidir. General Tomsonun həmin məsələyə razılığı-nın əsas məqsədi sülh konfransının qərar qəbul etməsinə qədər həmin yer-lərdə qanun və qaydanı qorumaqdır (7. f.276, v.10).

Xosrov bəy Sultanov Şuşaya gələn kimi Qarabağda və Zəngəzurda və-ziyyətlə tanış olmaq üçün ingilis, azərbaycan və erməni nümayəndələrinin iştirakı ilə bir neşə rəsmi müşavirə keçirdi. İlk müşavirə 1919-cu il fevra-lın 15-də keçirilmiş və aşağıdakı məsələlər müzakirə edilmişdi:

1. Erməni-Azərbaycan münaqişəsi, erməni qaçqınlarının müvəqqəti məskunlaşdırılması və köç məsələsi;

2. Milis orqanlarının fəaliyyətinin gücləndirilməsi və at-araba mükəl-ləfiyyəti;

3. Ərzaq məsələləri, əkin və bağ sahələrinin genişləndirilməsi; 4. Müsəlman qaçqınların öz yerlərinə qaytarılması; 5. Tibbi işlər; 6. Məktəb işləri; 7. Çağırışçılar məsələsi; 8. Poçt və teleqraf; 9. Cari məsələlər (8. f.277, v.11). Xosrov bəy Sultanovun yanında keçirilən müşavirədə qarın yatalağına

tutulmuş erməni qaçqınları üçün münasib binanın ayrılması haqqında mə-sələyə toxunulmuş, bildirilmişdi ki, hələlik xəstələr öz əvvəlki yerlərində qalsınlar, daha sonra müvafiq yerlərə köçürüləcəklər.

Xosrov bəy Sultanov müşavirədə yekun çıxışında bildirmişdi ki, şəhər bələdiyyə işçiləri yarıtmaz işlədiklərinə görə tezliklə öz vəzifələrindən azad ediləcəkdir. İşlərində günahı olanlar vəzifələrindən çıxarılacaq, daha vic-danlı və səriştəli adamlarla əvəz olunacaqdır. Əhaliyə xəbər verilsin ki, rüşvət almış məmurları birinci dəfə böyük məbləğdə cərimə və yaxud həbs-xana gözləyir, bu hal təkrar olunsa, onlar bölgədən sürgün olunacaqlar;

Kəndxudaların maaşı dövlət hesabına ödənilsin;


184

Şəhər bələdiyyə işçilərinin maaşını vermək mümkün olmadığından, milis sistemi hesabından ödənilsin (8. f.277, v.13).

Qısa fasilədən sonra müşavirə yenə də öz işini davam etdirmişdi. Bu müşavirədə Xalq Səhiyyə Nazirliyinin nümayəndəsi C.Lənbəranski, Ər-zaq Nazirliyinin nümayəndəsi Seleznyov, Poçt və Teleqraf Nazirliyinin nümayəndəsi Şapalov çıxış etmişdilər.

Xosrov bəy Sultanov bildirmişdi ki, əhalini taxılla təmin etmək üçün ye-rinə yetirilməsi mümkün olan təkliflər versinlər. Şuşa qəza rəisi çıxış edərək demişdi ki, ermənilərin yaşadığı yerlərdə taxıl təchizatı normaldır, Azər-baycanlıların yaşadığı Xıdırlı və Gülablı kəndlərində quraqlıq olduğundan çörək təchizatı pisdir. Bu kəndlərdə yalnız bir aylıq taxıl ehtiyatı var.

Cavanşir qəza rəisi öz çıxışında bildirmişdi ki, qənaət olsa taxıl ehtiyatı çatar. Bu qəzaya lazım olan sənaye və çox işlənən mallar gətirilməlidir.

Müşavirədə bildirilmişdi ki, Zəngəzur və Şərur-Dərələyəz qəzalarında maldarlıqla məşğul olan 17 min əhalini taxılla təmin etmək lazımdır.

Qeyd olunmuşdu ki, bölgənin əhalisini taxılla təmin etmək üçün əkin sahələrini genişləndirmək lazımdır. Belə ki, məlum hadisələr zamanı əkin sahələri 50% azalmışdır.

Müşavirədə daha sonra taxıl, sənaye və çox işlənən malların qiyməti məsələləri müzakirə edilmiş və onların həll edilməsi üçün qəza rəislərinə göstərişlər verilmişdi. Cavanşir qəza rəisinə tapşırılmışdı ki, Tərtər çayın-dan ayrılan su kanallarının normal işləməsini təmin etsin. Sonra Şuşa qəza rəisi at-araba mükəlləfiyyəti haqqında çıxış etmişdi. Müşavirədə qərara alınmışdı ki, əlavə yük avtomaşınları alınsın və digər nəqliyyat vasitələri səfərbərliyə alınsın. Əhalinin yoxsul yaşayan hissəsi bu mükəlləfiyyətdən azad edilsin (8. f. 277, v.14).

1919-cu il fevralın 16-da Xosrov bəyin yanında növbəti müşavirə keçi-rilmişdi. Burada əsasən məktəb məsələsi müzakirə edilmişdi (8. f.277, v.18).

Qeyd olunmuşdu ki, bölgədə erməni-azərbaycan münaqişəsi zamanı məktəblər dağılmış və müəllimlər iş yerlərini tərk etmişlər.

Müşavirədə Səhiyyə nazirliyinin nümayəndəsi C.Lənbəranski demişdi ki, Səhiyyə naziri Gindes respublikada yoluxucu xəstəliklərə qarşı müba-rizə aparmaq üçün ciddi tədbirlər görməyə başlamışdır.

General-qubernator Şuşada 100 çarpayılıq xəstəxananın tikilməsi, la-zımi tibbi avadanlığın alınması və həkimlərə maaş verilməsi üşün vəsait


185

ayırmışdı. Xosrov bəy bildirmişdi ki, nəinki Şuşada, habelə Ağdamda da xəstəxana açmaq lazımdır, bizim hazırladığımız lahiyəyə görə bütün qəza-larda xəstəxanalar açılmalıdır. Qaryagində həkimlər olsa da feldşer məntə-qəsi yoxdur.

Doktor K.Mehmandarov çıxışında demişdir ki, Azərbaycan xalqının tibbi xidmətə böyük ehtiyacı vardır. Buna görə də Şuşada nəinki mahal xəstəxanası, həm də feldşer-mama kursları təşkil etmək lazımdır. Burada hazırlanan feldşerlər Qarabağın bütün qəzaları üçün lazım olacaqdır.

Yekunda belə qərara gəlmişdilər ki, xəstəxana üçün ayrılmış 100 çar-payıdan 30-u Şuşaya, qalanı isə Ağdam və Zəngəzur qəzasına verilsin. Qəzalarda olan köçəri maldarlara da tibbi xidmət göstərilməsi nəzərə alın-mışdı (8. f.277, v.20).

1919-cu il fevralın 25-də Xosrov bəy Sultanovun yanında keçirilən müşavirənin protokolundan aydın olur ki, general-qubernator qeyd etmiş-dir ki, milli məsələdə xüsusi incəlik, səbr və sayıqlıq göstərmək lazımdır. Bu yolla dövlətin nüfuzunu qaldırmaq və digər məsələləri də həll etmək olar. Müşavirədə çıxış edən ermənilər bildirmişdilər ki, daşnak terrorçula-rı onları qorxudur və xüsusi göstərişlər verirlər. Belə olduqda general-qu-bernator ingilis nümayəndələrinin iştirakı ilə yığıncaq çağırıb onlardan xa-hiş etmişdi ki, vəziyyəti olduğu kimi Tomsona çatdırsınlar.

Xosrov bəy Sultanov ingilislərlə birlikdə şəhərdəki müəssisə və idarə-lərin vəziyyəti ilə tanış olmuşdu. Tomsonun göndərdiyi iki nümayəndə Şuşadakı vəziyyətlə tanış olub, Xosrov bəy Sultanovun fəaliyyətindən çox razı qalmışdılar.

Xosrov bəy Sultanovun general-qubernator təyin edilməsi Qarabağda və Zəngəzurda erməni təcavüzünün qarşısının alınmasında mühüm rol oy-nadı. Bu vəziyyət Erməni Milli Şurasını qane etmədiyindən Şuşada müna-qişə törətmək istədilər. Bunun üçün Şuşanın ermənilər yaşayan məhəlləri-nə gizli surətdə silahlar gətirilməsini təşkil etdilər. Erməni Milli Şurası həm də bu tədbiri ilə Zəngəzur yaylaqlarına gedən azərbaycanlı maldarla-rın qarşısını kəsmək istədi.

Xosrov bəy köç gedən yollarda Azərbaycan əsgərlərini yerləşdirdi. Bundan sonra Xosrov bəy Sultanov Şuşada və ətraf kəndlərdə qayda-qa-nun yaratdı, Erməni Milli Şurasının üzvlərinin Azərbaycandan çıxarılma-sına nail oldu. Şuşada general-qubernatorun bir neçə yüz erməni ilə görü-şü oldu və onlar Azərbaycan hakimiyyətini qəbul etdilər.


186

Bununla da Qarabağda yaşayan erməni əhalisinin əksəriyyəti həmişə olduğu kimi yenə də Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalması tərəfdarı olduqlarını bildirdilər. Hətta 1919-cu ildə rəy sorğusu keçirilən zaman bunu açıq ifadə etdilər. Ermənilərin Qarabağda əsassız olaraq irəli sürdükləri ərazi iddialarını etiraf edən A.Mikoyan 1919-cu il mayın 22-də Leninə verdiyi məlumatda bildirirdi: - Ermənistan hakimiyyətinin casusla-rı olan daşnaklar Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinə çalışırlar. La-kin bu, Qarabağın erməni əhalisi üçün Bakıda öz yaşayış mənbələrindən məhrum olmaq və heç bir zaman və heç nə ilə bağlı olmadıqları İrəvanla öz talelərini bağlamaq demək olardı. Erməni kəndliləri beşinci qurultayda Azərbaycanı tanımaq və ona qoşulmaq qərarına gəlmişlər (9. s. 16).

1919-cu ilin yaz və yayında Azərbaycan hökumətinin qəti mövqeyi və məqsədyönlü siyasəti nəticəsində respublikanın Qarabağda və Zəngə-zurda suverenlik hüquqları bərpa edildi. Bu işdə Qarabağ general-quber-natoru Xosrov bəy Sultanovun böyük rolu oldu. Onun ciddi təkidi və müt-təfiqlərin yardımı ilə qaniçən Andranik, nəinki Azrbaycanı, eləcə də Cə-nubi Qafqazı tərk etdi.


1. ARDA. f.897, siy.1, iş 31, v.5 2. XX əsr Azərbaycan tarixi II cild, Bakı. 2009. 3. “Azərbaycan” qəzeti, 19 yanvar, 1919-cu il. 4. İ.Musayev. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və

xarici dövlətlərin siyasəti. (1917-1921). Bakı. 1996. 5. A.R. DCPİHA. f. 270, s.1. iş 65, v.71. 6. A.R. DCPİHA. f. 276, c.9. iş 4. v.1. 7. A.R. DCPİHA. f. 276, c.9. iş 4. v.2-3 8. A.R. DCPİHA. f. 277, s.2. iş 43. V.11 9. K istorii obrazovaniya NKAO Azerbaydjanskoy SSR. 1918-1925 qq.


187

СОЗДАНИЕ ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРСТВА В КАРАБАХЕ И ЕГО ПЕРВОНАЧАЛЬНЫЕ МЕРЫ

РЕЗЮМЕ

В статье было исследовано создание генерал-губернаторства в Верхнем Кара-

бахе и Зангезуре с целью восстановления суверенных прав Азербайджанской Рес-публики в регионе и также идет речь о его первоначальных мерах губернаторства.

ABOUT THE SPECIFIC FEATURES OF THE WORK OF “CHRONICLE OF CARMELITE”

SUMMARY

The article explored the creation of a general-governorate in Upper Karabakh and

Zangezur with the aim of restoring sovereign rights of the Republic of Azerbaijan in the region and also it is about its initial measures of governorship.


188

Nihat BÜYÜKBAŞ*

AZERBAYCAN CUMHURİYETİ İLE TÜRKİYE CUMHURİYETİ EĞİTİM İLİŞKİLERİ

(1992’den Günümüze)

Anahtar Kelimeler: Eğitim, İşbirliği, İnsan Kaynakları, Protokol, Etkileşim, Öğren-me. Ortak Kültür, Dil, Tarih, Gelenek

Açar sözlər: təhsil, əməkdaşlıq, insan resursları, protokol, qarşılıqlı təsir, oy-rənmə, ortaq mədəniyyət, dil, tarix, ənənə

Keywords: Education, Cooperation, Human Resources, Protocol, Interacti-on, Learning. Common Culture, Language, History, Tradition

Giriş Eğitim bireyleri çeşitli süreçlerden geçirerek, öğrenme ve etkileşim

yoluyla geliştirmektir. Eğitimin özünde bireyi hem yeni öğrenmeler yo-luyla, hem de araştırmacı bir yeterlik kazandırarak kendi kendine öğrenme alışkanlığını geliştirme düşüncesi vardır.

Aktarıcı özelliği ile de eğitim, insanoğlunun biriktirdiği kültür, tutum, değer, norm gibi bir takım geleneksel kavramları da nesilden nesile taşıma işlevi görür. Bu yönüyle bakıldığında ortak geçmişten gelen ülkelerin va-tandaşlarına ortak tarihlerini, dillerini, kültürlerini gelenek ve görenekleri-ni nesilden nesile aktarma zorunluluğu vardır.

Sovyet Rusya, kendi egemenlik alanına hapsettiği devletleri, uzun va-dede dönüştürmek için başvurduğu en etkili araç eğitim sistemi idi. Çünkü Sovyet ideolojisi Marksizm’in öğretilerini kullanarak Rusya emperyaliz-mini hakim kılmak istiyordu. Kullandığı ideolojinin ve dolayısıyla Rus emperyalizmini bütün Sovyet coğrafyasında etkili kılmak için, eğitim sü-recini çok etkili kullandı. Bu sürecin Rus olmayan Sovyetler birliği üyesi ülkelere belki de kazandırdığı tek şey, etkili eğitim yöntemleri yoluyla bireyin dönüşüm sürecine yönelik uygulama deneyimleridir. Dolayısıyla uluslararası eğitim işbirliğinden söz ederken bu sadece uluslararası öğren-ci hareketliliğinin ötesindeki ilişkileri de içermelidir. Özellikle ortak geç-mişe sahip farklı devletler olarak örgütlenmiş, ancak aynı millet özellikle- * Nihat BÜYÜKBAŞ - Atatürk Araştırma Merkezi Başkan Yardımcısı, AMEA Tarih Enstitüsü

Doktora Öğrencisi.


189

rine sahip ülkelerin eğitimsel işbirliğinin boyutları, şüphesiz tanımlanmış uluslararası ilişkilerin ötesinde farklılıklar içerir.

Kadim tarihi köklere sahip olan Azerbaycan-Türkiye ilişkileri, karşı-lıklı girişimler ve sarsılmaz irade temelinde geliştirilmektedir. Ulusal lider Haydar Aliyev`in seslendirdiği “Bir millet iki devlet” ifadesi, iki devletin yeni dönemdeki ilişkilerinin kendine özgü özelliklerinin bariz tecessümü-dür. 20. yüzyılın ilk dönemlerine baktığımızda Azerbaycanlılar ve Türkle-rin karşılaştıkları zorluklara her zamanomuz omuza göğüs gerdiklerini, ağır sınavlardan yüzü ak çıktıklarınıgörürüz. 1. Dünya Savaşı zamanında, Çanakkale Savaşı’nda Azerbaycanlıgönüllüler, Türk kuvvetleri ile birlikte savaşarak, büyük kahramanlıkgöstermişlerdir. Zamanında Bakü’yü işgal eden ErmeniTaşnakları Bolşeviklerin yardımıyla 1918 yılının Mart ayında Azerbaycanlılarakarşı soykırım gerçekleştirip, on binlerce soydaşımızı-hunharca öldürdüğünde, Nuri Paşa komutanlığındaki Kafkas İslam Ordu-su, kardeşinin yardımına gelmiştir[1,9].

Resmi İşbirliği Protokol ve Sözleşmeler Ortak tarih ve köklerimize dayanan Türkiye ve Azerbaycan arasındaki

yakın ilişkiler Sovyet sonrası bağımsızlık döneminde tarihin en hızlı döne-mine girmiştir.9 Kasım 1991 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti’ni ilk tanı-yan ülke olan Türkiye Cumhuriyeti, bu süreçten sonra hızlı bir şekilde iki-li ilişkilere yönelik girişimlerde bulunur. Bütün girişimler protokole ve resmi anlaşmalara bağlanıp ülke parlamentolarında kanunlaştırılarak yasal zemin oluşturulur. Bağımsızlık süreci ile birlikte her iki ülke arasında ya-pılan bazı sözleşme ve protokoller şunlardır: 1. Türkiye, Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması, (2 Ocak

1992). 2. Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Dostluk,

İşbirliği ve İyi Komşuluk Anlaşması, (24 Ocak 1992). 3. Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Eği-

tim, Öğretim, Uzmanlık Hizmetleri, Teknik ve Bilimsel işbirliği Anlaşması (3 Mayıs1992).

4. Karadeniz Ekonomik İşbirliği Eğitim, Kültür ve Haberleşme Anlaşma-sı, (6 Mart 1993).

5. Bilimsel, Teknik, Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Alanlarda İşbirliği Anlaşması, (9 Şubat 1994).


190

6. Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması, (4 Nisan 1994) 7. Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması, (9 Nisan 1994). 8. Türkiye, Azerbaycan Sosyal Güvenlik Sözleşmesi, (17 Temmuz 1998). 9. Türkiye, Azerbaycan Arasında Çevre Koruma Alanında İşbirliği An-

laşması, (14 Ekim 2004). 10. Türkiye Cumhuriyeti Kadın ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanlığı ile

Azerbaycan Cumhuriyeti Aile, Kadın ve Çocuk Sorunlarından Sorum-lu Devlet Komitesi Arasında İşbirliği Muhtırası, (4 Şubat 2008).

11. Türkiye, Azerbaycan Uzun Vadeli Ekonomik ve Ticari İşbirliği Prog-ramı ve İcra Planının Onaylanması, (18 Şubat 2008).

12. Türkiye-Azerbaycan Stratejik İşbirliği Antlaşması, (16 Ağustos 2010). Eğitim İşbirliği Anlaşması ve İki Ülke Eğitimine Kazandırdıkları Azerbaycan bağımsızlık sonrası yapılan işbirliği antlaşmalarının sade-

ce bir bölümünü yukarıya aldık. Görüldüğü gibi bağımsızlık sonrası hızlı bir şekilde karşılıklı işbirliğine girilmiştir. Bu İş birliklerden biri de bu ça-lışmanın konusu olan eğitim işbirliği anlaşmasıdır. Mayıs 1992 yılında Bakü de yapılan bu anlaşma aynı yıl Türkiye Büyük Millet Meclisinde ka-nunlaşmıştır. Bu protokolü takip eden yıllarda da çeşitli işbirliği protokol-lerinin yapıldığını görüyoruz.

3 Mayıs 1992 yılında Bakü’deimzalanan “Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Eğitim, Öğretim, Uzmanlık Hiz-metleri, Teknik ve Bilimsel işbirliği Anlaşmasıyasalaştıktan sonra da il-gili resmi gazetede yayımlanmıştır. [9] Bu anlaşmayagöre; Eğitim, öğre-tim, uzmanlık ve danışmanlık hizmetleri alanındaki işbirliği şu maddeler-de oluşuyordu;

a) Değişik düzeylerden, kurumlardan ve branşlardan gelen eğitilen personelin karşılılık esasına göre mesleki öğretim ve eğitimlerinin gelişti-rilmesi,

b) Eğitici, öğretmen, yönetmen ve bilimsel araştırma yapan kişilerin konuk eğitici, öğretmen, danışman veya araştırmacı düzeyinde karşılıklı temas, görüşme ve ziyaretler yapılması;

c) Tarafların aynı düzeydeki eğitim ve öğretim kurumlarının mezunla-rı, araştırmacıları, öğretmen, danışman ve uzmanlarının, diğer ülkedeki seminerlere, toplantılara ve konferanslara katılmalarını ve ilgili kurumları ziyaretlerini sağlayacak önlemlerin alınması ve teşvik edilmesi;


191

d) Tarafların eğitilen personele ülkesindeki araştırma ve incelemeleri izlemelerini ve üstlenmelerini sağlayacak burslar verilmesi;

e) Bilim, eğitim, öğretim, uzmanlık ve danışmanlık alanlarında taraf-lara yarar sağlayan deneyimlerin ve bu alanlardaki sorunları incelemek is-teyen heyetlerin değişiminin sağlanması hususlarını kapsar.

Bu alanlardaki işbirliği faaliyetleri taraflar arasında yapılacak tamam-layıcı ve uygulamaya yönelik protokollerle ayrıntılı olarak saptayacak ve uygulanacaktır.

2. Teknik ve Bilimsel Alandaki İşbirliği; a) Taraflar aralarında bir danışma ve irtibat mekanizması oluşturmak

suretiyle; Araştırma/Geliştirme ve Bilimsel işbirliği, Teknolojik Gelişme ve Yenilikler, Teknoloji işbirliği alanlarında yapılacak görüşmelerle Tek-nik Komiteler oluşturacaklar ve bu alanlardaki işbirliği faaliyetlerini iki taraf arasında yapılacak “Tamamlayıcı Anlaşmalar” ve ilgili “Uygulama Protokolleri” çerçevesinde yürüteceklerdir.

b) Taraflar, üçüncü ülkelerden sağladıkları teknik bilgi ve deneyim-leri, bu ülkelerle yaptıkları ikili/çok taraflı anlaşmaların hükümlerine uy-mak koşulu ile mübadele edebileceklerdir.

c) Taraflar, bilimsel proje ve programların değişimi ile bilimsel konfe-rans, toplantı, uzman yetiştirilmesi, mühendis değişimi ve ortak bilimsel laboratuvarların kurulmasını teşvik edeceklerdir.

Anlaşmanın yürürlüğe girmesi ile birlikteAzerbaycan ile Türkiye ara-sında eğitimsel faaliyetlerde hızlı bir sürecin başladığını görüyoruz. 1992 yılında itibaren ivme kazanan bu ilişkiler Azerbaycan’da her iki eğitim bakanlığının işbirliği ile açılan okullar en somut girişimdir denilebilir. Çe-şitli vakıf ve özel teşebbüsün açtığı okulların yanısıra Türkiye Cumhuriye-ti Devletinin 1992 yılında Bakü Türk Anadolu Lisesi ve 2000 yılında açtı-ğı Bakü Türk İlk ve Ortaokulu olduğunu görmekteyiz. Bu okullarda halen toplam 1454 öğrenci öğrenim görmektedir[3]. Bu anlaşma ile birlikte pro-tokolün maddelerinde zikredilen her düzeydeki kuruluşlarımızın çeşitli dönemlerde karşılıklı ziyaretler, ortak işbirliği projeleri, bilimsel toplantı-lar, öğrenci değişimi gibi çeşitli düzeylerde devam etmektedir. Bu proje-lerden en önemlisi diğer Türk Devletleri ile birlikte hayata geçirilen ve en aktif olarak yine Azerbaycanlı öğrencilerin yararlandığı büyük öğrenci de-ğişim projesidir.


192

Büyük Öğrenci değişim Projesi Türkiye Cumhuriyeti tarafından yükseköğretimdeki uluslararası öğ-

rencilere burs verilmesi,Doğu Blokunun dağılması ve Türk Cumhuriyetle-rinin bağımsızlıklarını ilan etmelerini müteakip 1992 yılında başlayan Büyük Öğrenci Projesiyle ivme kazanmıştır.

Türk cumhuriyetlerinin ve topluluklarının, yetişmiş insan gücü ihti-yaçlarını karşılamaya yardımcı olmak, Türk dünyası ile kalıcı bir kardeş-lik ve dostluk köprüsü kurmak ve kendi aralarındaki ilişkileri geliştirerek büyük bir şemsiye oluşturmak amacıyla 1992 yılında 5 ülkeyle (Azerbay-can, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan) başlatılan Büyük Öğrenci Projesi (BÖP) zamanla 57 devlet ve topluluğun dâhil olduğu bir burs programı niteliği kazanmıştır.

BÖP kapsamında öğrenim görecek öğrenciler için 12 ülkede (Azer-baycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan, Makedonya, Kırım, Kosova, Tataristan, Arnavutluk, Romanya ve Bosna-Hersek) Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Toplulukları Sınavı (TCS) yapılmıştır. Sınavın yapılmadığı bölge ve ülkelerde ise seçici kurullar aracılığıyla burs verilecek öğrenciler belirlenmiştir. Program kapsamında 1992-2008 yılları arasında 27.112 kişiye burs verilmiş ve 7.464 kişi mezun olmuştur.

Proje, zaman içinde değişen uluslararası koşullara uyum sağlamakta gecikmiş ve bu durum diğer uluslararası öğrenci değişimi ve burs prog-ramları karşısındaki rekabet gücünü kaybetmesine neden olmuştur. Proje-ye ilişkin tanıtım yetersiz olmuştur. Seçim aşamasında iki farklı sınav uy-gulanması sorunlara neden olmuştur. Ayrıca, proje kapsamında mezunları izleme ve onlardan yararlanma hususlarında eksiklikler yaşanmıştır[7].

Türk devletlerinin, ortak bir medeniyet oluşturmaları yönündeki çaba-ların ana kaynağını karşılıklı öğrenci değişimi merkezine oturtulduğunu görmekteyiz.

Hatta bu çabaların varlığının Sovyetler Birliğinin dağıldığı 1990 yılla-rın çok öncesinde olduğunu görmekteyiz.

XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Kazan, Taşkent, Semerkand, Bakü, Ufa, Samara, Orenburg gibi Türk-Tatarların yoğun olarak yaşadığı şehirlerden, Osmanlı Devleti’nin İstanbul, Beyrut, Bağdat, Selanik, Mek-ke, Medine gibi çeşitli şehirlerine eğitim görmek için yüzlerce öğrenci gelmiştir. 1910 yılında çıktığı seyahat sırasında Kazan’a da uğrayan Celal


193

Nuri İleri Osmanlı mektep ve medreselerinin biraz ıslah edildiği takdirde, Rusya’dan yılda 2.000 öğrencinin gelmesinin mümkün olduğunu, Abdür-reşid İbrahim ise 1906 yılında İstanbul’daki her okulda 5–10 Tatar öğren-cinin okuduğunu hatta Mercan idadisinde Tatar öğrenciler için ayrı bir sı-nıf açıldığını belirtmektedir.Görülüyor ki, “Büyük Öğrenci Projesi” Os-manlı’nın son dönemlerinde de düşünülmüş olup, gerçekleştirme şansı o dönem için mümkün olmamıştır[8].

Özellikle yükseköğretimdeki büyük öğrenci değişimi projesi ile baş-latılan ve Türk Dünyası ile her alanda etkileşim kuracak ortak bir gelecek kurgulamamıza önayak olacak iyi yetişmiş insan kaynağı projesi Türk Dünyası için stratejik bir öneme haizdi.Ancak bu projenin sürdürülebilir bir noktaya taşınamamasının tek nedeninin Türkiye’de eğitim uygulama-larının ve özellikle yüksek öğretimin uluslararası niteliğinin ve ürettiği eğitim kalitesinin uluslararası görünürlüğünün çok zayıf olmasıdır. Ba-ğımsızlık sonrası dünya ile hızlı bir şekilde entegre olan Türk dünyası öğ-rencilerinin tercihi Türkiye’den daha etkili yükseköğretim eğitimi veren başka ülkelere yönelmiştir. Bu yönelme ile birlikte gelecek için hazırlan-ması tasarlanan Türk değer ve inançlarıyla donanmış eğitimli ortak insan kaynağı stratejisi maalesef çökmüştür.

Azerbaycan Türkiye Eğitim İlişkileri Türk dünyası içerisinde bağımsızlık sonrası en hızlı etkileşimin Türkiye

ve Azerbaycan arasında gerçekleştiğini görüyoruz. Bunun en önemli sebebi şüphesiz nüfusunun büyük çoğunluğunun Oğuz soyundan gelen ve ara-larındaki coğrafi yakınlığın da etkisi ile zaman zaman güçlü, zaman zaman zayıfta olsa hiç kopmayan ve tarih boyunca süregelen ikili ilişkilerdir.

Bu ilişkiler çerçevesinde eğitim ilişkileri çok güçlü bir zeminde olmasa bile diğer Türk cumhuriyetlerine göre en üst düzeydedir. Zira Azerbaycan, 1991 yılında bağımsızlığını ilan ettikten sonra diğer alanlarda olduğu gibi eğitim alanında da yenilikler yaptı. 1992 yılında Azerbaycan Eğitim Siste-minin esaslarını oluşturan ve altı bölümden oluşan Tahsil Kanunu yeniden düzenledi. Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim hizmetlerini 1993 yılında yürür-lüğe konulmuş kanunla yürütmektedir. Kanunun başlangıç bölümünde eği-tim, toplumun ve devletin gelişimini sağlayan stratejik öneme sahip milli, ahlaki, uluslararası değerleri esas alan demokratik bir karakter taşıyan, vatandaşların esas haklarından sayılan bir süreç olarak tanımlanmıştır.


194

Azerbaycan Türkiye Eğitim ilişkileri Türkiye Cumhuriyetinin Azer-baycan’da açtığı okullarla somut olarak sürdürülmüştür. Azerbaycan’da Türkiye’nin açtığı Atatürk Lisesi ve Anadolu Lisesinden başka Diyanet İşleri Başkanlığı’nın açtığı bir tane lise vardır. Azerbaycan’dan Türkiye’-ye her yıl YÖS ve TCS imtihanları ile yüzlerce öğrenci gitmektedir. Bu-nun yanında Türkiye’den de her yıl yüzlerce öğrenci Azerbaycan’ın deği-şik üniversitelerine gelerek eğitimlerini buralarda tamamlamaktadırlar. Bu karşılıklı öğrenci değişim programları sayesinde her iki ülke ilişkileri ve eğitim sistemleri etkileşim içerisinde birbirini tamamlamakta, yetişmiş in-san kaynaklarıyla ilişkileri daha da iyileştirmeye kaynaklık etmektedir.

Her iki ülke arasındaki eğitimsel ilişkiler diğer alanları da olumlu ola-rak yönlendirmektedir. Ortak tarih şuuru ve kültürü için diğer Türk Cum-huriyetlerinden farklı olarak Azerbaycan Tarih derslerinin içeriği 1990 sonrası hızlı bir şekilde yenilenmiştir. Bu yenilik Sovyet ideolojisi üreten Sovyet dönemi, ders müfredatları ve programlarının içeriğinde görmek mümkündür. Örneğin bir başka Türk Devleti olan Kırgızistan hala Sovyet döneminde kalma ve Sovyet döneminde yetişme orta yaş üstü tarihçilerin yazdığı ders içerikleri ile çocuklarını yetiştirmektedir. Bu içeriklerde Türkiye Cumhuriyeti devletine hiç yer verilmezken Osmanlı devleti, bar-bar işgalci vb. olumsuz yargılarla tanımlanmaktadır ve kendi öz tarihleri yerine hala eski Sovyetlerden kalma alışkanlıkla yeni nesillerine Rus tari-hini öğretmeye devam etmektedirler[2,79-83].Buna karşılık Azerbaycan’-da Sovyet sonrası dönemde tarih öğretiminin amaçları, ülkedeki siyasi dö-nüşüme paralel olarak SSCB döneminden köklü surette ayrılmıştır. Ba-ğımsızlık sonrası diğer Türk Cumhuriyetlerine kıyasla Azerbaycan’da daha hızlı ve etkili bir dönüşüm sağlanmıştır. Bu etkili dönüşümün temel sebebi ise “milli tarih” ülküsü ile Sovyet döneminde kendisini yetiştiren Azerbaycan’lı tarihçi Prof.Dr. Yakup Mahmudov’un varlığıdır. Bir yan-dan yüzyılımızın başında kısa bir dönemde olsa bağımsızlık elde eden ilk Türk devleti olma özelliğine sahip devlet kültürü, öte yandan Yakup Mah-mudov gibi milli tarihçileri bağrında çıkarabilmesi, bağımsızlık sonrası kendi öz tarihini eğitim programlarına hızlı bir şekilde yansıtmasına kay-naklık etmiştir.

Azerbaycan ve Türkiye diğer Türk Cumhuriyetlerine örnek teşkil ede-cek ve ders içeriklerinde ortak bir tarih şuuru oluşturmaya yardımcı olmak


195

üzere bir dizi ortak çalışma da yürütmektedir. Bu çalışmalardan biri de 20014 yılında Azerbaycan Milli ilimler Akademisi Tarih Enstitüsü baş-kanı Prof.Dr. Yakup Mahmudov’un girişimi ve Atatürk Araştırma Mer-kezi işbirliği ile Türkiye, Azerbaycan ve diğer Türk Cumhuriyetleri tem-silcilerinin katıldığı “Ortak Türk Tarihi” yazma çalışmaları başlatıldı. Azerbaycan’ın Bakü ve Şeki kentleri ile Türkiye’nin Ankara ve Kocaeli şehirlerinde yapılan bir dizi çalıştay ile önce Türk meşhurları kitabı yazı-mı, daha sonra Ortak Türk Tarihi yazımı çalışmalarına başlanıldı ve hızlı bir şekilde devam etmektedir. Temel amacı Türk dünyasında “ortak tarih bilinci” oluşturma faaliyeti olan bu çalışmanın sonucu oluşacak her iki ki-tabın Tüm Türk Devletlerinin okul müfredatlarının içeriğine katkı sağlan-ması beklenmektedir.

Günümüzde Azerbaycan ve Türkiye arasında ikili anlaşmalar, proto-koller ve kurul toplantıları çerçevesinde eğitim alanında başarılı işbirliği devam etmektedir. 1992-1993 Eğitim-Öğretim yılından bu yana Türkiye’-nin “Büyük Öğrenci Projesi” çerçevesinde Azerbaycan için Türkiye yük-sek öğretim kurumlarında 5118 yer ayrılmıştır. Bu yerlerin 3936 kullanı-larak 1476 öğrenci mezun olmuştur. Şu an 635 Azerbaycan uyruklu öğ-renci Türkiye’nin 15 ilindeki 26 yüksek öğretim kurumunda eğitim al-maktadır. Onlardan 26’sı Türk ve yabancı dillerin araştırma ve uygulama merkezi, Türkçe Öğretim Uygulama ve Araştırma Merkezi (TÖMER) programında eğitim görmekte, 8’i hazırlık programında, 317’si lisans, 83’ü yüksek lisans, 201’i doktorada olmak üzere eğitimlerine devam et-mektedirler. 2010-2011 Eğitim-Öğretim yılında Azerbaycan için 156 yer ayrılmıştır. Önceki Eğitim- Öğretim yılında bu rakam 125 yer olmuştur. Türkiye hükümet burslusu olarak eğitimine devam eden öğrenciler için önceki imkânlar önerilir. TÖMER programının lisans düzeyi için yaşama, ulaşım, sağlık hizmetleri dâhil burs 270 lira (176 dolar civarı), yüksek li-sans için 340 lira (221 dolar civarı), doktora öğrencileri içinse 400 lira (260 dolar civarı) tutarında tahsisat ayrılmıştır. Tüm öğrenciler için ders kitapları ve kırtasiye masrafları için yılda 180 lira (117 dolar civarı), giysiye yılda 160 lira (104 dolar civarı), barınma için 139 lira (91 dolar civarı), yılda iki kere üniversite harcı için 100 lira (65 dolar civarı) ayrılmıştır. Ayrıca, yurtta kalan öğrencilere 120 lira (78 dolar civarı) tutarında yemek fişi tahsis edili-yor (Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı arşivi, 2010)[6],


196

Öte yandan Uluslararası eğitime olan ilgi dünyada meydana gelen hızlı değişime paralel olarak 1990’lıyıllardan itibaren giderek artmıştır. Küreselleşme ile birlikte farklı nitelik ve yetkinliklere ihtiyaçduyulan yeni iş alanlarının ortaya çıkması, gelişmekte olan ülkelerin kalkınma çabala-rındaki yükseliş, gelişmiş ülkelerin nitelikli insan gücüne duydukları ge-reksinim, ülkeler arasında işbirliğive etkileşimin artması, üretim ilişkile-rinin değişmesi, kişilerin kendi ülkelerinin dışında farklı birentelektüel bi-rikimden yararlanma isteği ve daha pek çok sebep günümüzde uluslararası öğrencihareketliliğinin önemli bir seviyeye ulaşması sonucunu doğurmuş-tur. 1970’li yıllarda dünyada 800bin civarında olan uluslararası öğrenci sayısı 2012 yılında 4,5 milyona ulaşmış olup, bu rakamın2020 yılında 8 milyona çıkması beklenmektedir[2,5].

Türk devletlerinin öğrenci hareketliliğindeki artışlardan yeterince pay alması ve özellikle kendi aralarında öğrenci değişimini sürdürebilmeleri Türk dünyasının bekası için hayati öneme sahiptir. Ancak ülke eğitimleri-miz uluslararası öğrenci için cazip kılınmalıdır. Bu cazibe eğitim kurum-larının eğitim kalitesi ile yakından ilişkilidir. Okulların ürettiği kalitenin dünyada görünür kılınması gerekir. Ülkemizin Tanzimat’tan bu yana takip ettiği batılının okulun taklit etme uygulaması kalite üretmiyor. Yerli de-ğerlerimizi etkili eğitim süreçleri ile dünya insanına benimsetebiliriz. Aksi taktirde başkalarının kurduğu okullarda, başkalarının müfredatlarının ter-cümesi ile şekillenen dersler yoluyla, yine başkalarının kültürel değerleri-ni kendi insanımıza empoze etmek eğitim değildir. Batılılar bizim bu uy-gulamalarımıza eğitim deseler bile milli değildir çünkü bize ait bir şey yok. Evrensel hiç değildir, çünkü dayatılan değerler taklit edilerek başka-sına yansıtılamaz. Kaldı ki evrensel değerlerin neler olduğuna dair ittifak edilmiş değerler manzumesi de tartışmalı.

Dolayısıyla eğitim alanında yapılacak tüm işbirliklerinin başarı şansı, ülkelerimizdeki eğitim kalitesi ile yakından ilişkilidir. Eğitim kalite gös-tergelerinden en önemlisi de yurt dışına gönderdiğiniz öğrenci değil, yurt dışında okullarımızı öğrenim için tercih eden öğrenci sayısıdır. Aşağıdaki tabloda öğrenci hareketliliğinden en fazla yararlanan 20 ülkeyi gösteril-miştir.

Tablo 1: Uluslararası Öğrenciler Tarafından En Fazla Tercih Edilen İlk 20 Ülke (2000, 2012)[2,7].


197

2000 2012 ABD 475.169 ABD 740.482 İngiltere 222.936 İngiltere 427.686 Almanya 187.033 Fransa 262.597 Fransa 137.085 Avustralya 249.588 Avustralya 105.764 Almanya 206.986 Japonya 59.691 Rusya Federasyonu 173.627 Güney Afrika 45.377 Japonya 150.617 Rusya Federasyonu 41.210 Kanada (2011) 120.960 İspanya 40.689 Çin 110.079 Belçika 38.799 İtalya 77.732 Kanada 36.450 Suudi Arabistan (2013) 62.105 Avusturya 30.382 Güney Kore 59.472 İsviçre 26.003 Birleşik Arap Emirlikleri

(2013) 59.227

İsveç 25.548 Avusturya 58.056 İtalya 24.929 Hollanda 57.506 Malezya 18.892 Malezya 56.203 Türkiye 17.654 İspanya 55.759 Hollanda 14.012 Ukrayna (2013) 49.686 Lübnan 14.008 Mısır (2010) (2010) 49.011 Danimarka 12.871 Singapur (2013 48.938

Kaynak: UNESCO verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.

Tabloda 2012 yılı verileri kullanılmıştır. 2013 yılına ait verisi bulunan ül-keler ayrıca gösterilmiştir.

Tabloda görüldüğü gibi Türk devletlerinden hiç biri 20012 yılı itiba-riyle ilk 20’de yok. 2000 yılında Türkiye’nin 17.654 öğrenci ile 17. Sırada görünmesi de 90’lı yıllarda Türk Devletleri arasındaki büyük öğrenci pro-jesi ile Türk Cumhuriyetlerinden gelen öğrencilerdir. 2008 yılında bu pro-je sona erdiğinde Türkiye’nin ilk 20’de olmadığı görülmektedir.

Amerika ve Avrupa’nın nazari ilimler eğitiminde en büyük payı aldık-ları, İslami eğitimde de öğrenci dolaşımındaki pay Suudi Arabistan, Birle-şik Arap Emirlikleri ve Mısır arasında paylaşıldığı görülmektedir.

Eğitimde öğrenci hareketliliğinde pay almak çok çok önemlidir. Çün-kü başka ülkelerden gelen öğrenciler ücret karşılığı eğitim hizmetinden yararlanmaktadırlar. Ülkenin turizm gelirlerine olumlu katkı yaparlar. Ama en önemlisi de bu öğrencileri ülkenizin değerleriyle donanmış eğitim


198

kurumlarının kültüründen etkilenmeleridir. Eğitim etkileşimdir. Bu etkile-şim ile ülkenizin eğitim kurumlarında kaliteli bir eğitim sürecinden geç-miş, yeryüzünde binlerce yetişmiş insan kaynağının yaratacağı katma de-ğerin etkisi şüphesiz çok daha büyüktür. Tıpkı tarih boyunca Avrupa ve Amerikan okullarından eğitilmiş milyonların farklı ülkelere mensup olsa-lar da bu ülkelere sağladıkları katma değer gibi.

Büyük öğrenci projesinin sürdürülememesinin temel nedeni ülkemiz-deki eğitim altyapısının ve eğitim kültürünün dünyada görünür olmaması ve marka değeri olan okulların oluşmamasıdır.

Sonuç Azerbaycan Türkiye Eğitim İlişkileri 1991 bağımsızlık sonrası başla-

mıştır. Bu ilişkilerin ilk temel başlangıcını ve yasal zeminini 3 Mayıs 1992 ‘de yapılan Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Ara-sında Eğitim, Öğretim, Uzmanlık Hizmetleri, Teknik ve Bilimsel işbirliği Anlaşması’dır. Bu anlaşmanın her iki ülke parlamentosunca kabulünün ar-dında çok hızlı bir iş birliği sürecinin başladığı görülmektedir.

Çeşitli düzeylerde yürütülen eğitim işbirliği anlaşmasının, ilk somut göstergesinin 1992 yılında Bakü’de kurulan ve halen 455 öğrenciye eğitim hizmeti veren Bakü Türk Anadolu Lisesidir. Daha sonra 2000 yılında yine Bakü’de açılan ve yaklaşık bin öğrenciye hizmet sunan Bakü Türk İlk ve Ortaokuludur. Ayrıca Diyanet vb. Vakıfların açtığı liselerde mevcuttur.

Yabancı ülkelerin veya İngilizce, Rusça gibi dillerde eğitim veren ya-bancı menşeli okulların etkililiğine ve bilinirliğine karşın, Türkiye Cum-huriyetinin daha çok okul ve daha etkili okullar açabilir. Ancak eğitim hizmeti üretmede ki problemimiz, uluslararası eğitim piyasası oluşturma-da problemler yaşıyoruz. Azerbaycan ve Türkiye ortak tarih, kültür ve medeniyetlerine rağmen dünya çapında kaliteli eğitim hizmet üretebilecek yerli kurumlara sahip olmadıklarından bu işbirliğini istenilen noktaya çı-karılamadığını görmekteyiz.

Çünkü her iki ülkenin tarihinde, kendi kültür ve yerel dinamiklerle ku-rulan, günümüze kadar gelip, gelişmiş ülkelerin öğrencilerine ev sahipliği yapabilecek “yerli” bir okul oluşmadı. Halen yabancı menşeli okullar ge-çiş sınavlarında en yüksek puanlı öğrencileri alır ve ülkenin en pahalı öğ-renim ücreti olan okullardır. Ülkemizin imkân sahibi insanları çocuklarını ya Avrupa ve Amerika’da ki okullara gönderir ya da batıdaki okulların iz-düşümü olduğunu varsaydığı ülkemizdeki yabancı menşeli okullara gön-


199

derir. Gönderemeyenlerde gönderme imkânı bulamamanın ezikliği içinde olur. Bu eziklik dünya çapında yerli, etkili okul kurma güven duyumuzun gelişmesinin önünde bir engel olarak durur. Bu gün büyük reklam strateji-leri ile hayata geçirmeye çalıştığımız okullarımızın en belirgin başarı slo-ganı “en iyi yabancı dili biz öğretiriz” stratejisidir. Bu strateji aslında “batı dili ve kültürü en üstündür biran önce çocuklarınızı getirin değiştirelim” demektir. Bunu yaparken tüm imkânlarınızı seferber edin, üstüne de çok para verin… Bu gün en pahalı eğitim aracı İngilizce dil öğrenme/öğretme materyalleridir[4, XXI].

Türkiye’de bilim İngiliz diline, Azerbaycan’da da Rusça ’yamahkûm edilmiş, Türkçenin ortak bilim dili olmasına yönelik yeterli çaba sarfedil-mediği anlaşılmaktadır. Türk dünyası akademisyenlerin birlikte yürüttüğü bilimsel toplantılarda bile ortak dilin Rusça ve İngilizce olması, bildirile-rin daha çok yabancı dillerden sunulması buna en bariz örnektir.

Türk dünyasında etkili yerli insan yetiştirme düzenleri kurulamadı-ğından, kurulu sandıklarımızın aslında yabancı düzenlerin tercümesinden ibaret olduğundan, Türk devletleri arasında etkili eğitim işbirlikleri oluşa-mamaktadır. Yukarı aldığımız eğitim işbirliği protokolü maddelerinin ger-çekleşme oranlarının düşüklüğü ve büyük öğrenci projesinin başarısızlığı-nı ülkelerimizde ki yerli eğitim kültürleri ve insan yetiştirme mekanizma-larının oluşmamasından kaynaklandığını görmemiz gerek. Her iki ülkenin alt düzeyleri ve kurumlarınca yürütülmeye çalışılan eğitimsel etkinliklerin uzun vadeli Türk değerleri ile donanmış uluslararası etkinliğe sahip insan kaynağı yetiştirmesi zor görünmektedir.

KAYNAKÇA

1. Aslanov, Elnur, Azerbaycan-Türkiye Dostluk, Kardeşlik ve Stratejik Ortaklık, Berikan Yayınevi, Ankara 2012, 219.

2. Alyimidin, Aizharkyn KYZY, Kırgızistan’daki Ortaokul, Lise Tarih Ders Kitaplarında Türkiye Tarihinin Okutulması, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 2 (1): 79-83, 2102.

3. http://baku.meb.gov.tr/ 4. Büyükbaş, Nihat, Eğitimde Gelecek Arayışları, I. Cilt XXI-XXIVAnkara 2016,

1527 s. 5. Kalkınma Bakanlığı, Yükseköğretimin uluslararası antlaşması Çerçevesinde Türk

Üniversitelerinin Uluslararası Öğrenciler İçin Çekim Merkezi Haline Getirilmesi Araştırma Projesi Raporu, Kalkınma Araştırmaları Merkezi, Ankara 2015, (2-7) 174 s.


200

6. Mammedov, Zaur, Azerbaycan ile Türkiye Arasında Öğrenci DeğişimiAlanındaki İşbirliği(2003-2010 Yılları Arası), http://dergipark.ulakbim. gov.tr/ksbd/article/viewFile

7. Milli Eğitim Bakanlığı, Büyük Öğrenci Projesinin Değerlendirilmesi (1992-2008), Ankara, 2009

8. Özdemir, Çağatay, Can Turan; Türkiye’nin Büyük Öğrenci Projesi, Türk Tarihi Tarih Araştırmaları, 2014

9. Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Eğitim, Öğretim, Uzmanlık Hizmetleri, Teknik ve Bilimsel İşbirliği Anlaşması, Resmi Gazete,14.07.1992 Sayı : 21284 (Asıl) Düstur Tertip:5 Cilt: 32

AZERBAYCAN CUMHURİYETİ İLE TÜRKİYE

CUMHURİYETİ EĞİTİM İLİŞKİLERİ (1992’den Günümüze)

ÖZET

Uluslararası ilişkilerde, ülkeler arasında uzun vadeli ilişkilerin geliştirilmesi ortak

amaçlar çerçevesinde yetişmiş insan kaynaklarının varlığı ile mümkündür. Sözü edilen ülkeler arasında tarih, kültür, inanç ve en önemlisi de soy birliği varsa bu ilişkilerin eğitimsel boyutu daha çok önem kazanır.

Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonra, aynı kökten gelen iki devletin birbirlerini tanımalarına yönelik yeni bir dönem başladı. Sovyet Rusya döne-minde tamamen ayrıştırılmaya ve unutturulmaya çalışılan tüm ortak değerlerin yeniden inşasına yönelik çok yönlü ilişkiler başlatıldı. Peş peşe yapılan anlaşmalar, protokoller ve her alanda işbirliği girişimleri yoğunlaştı. Aralarındaki dil, tarih, kültür ve gelenek yakınlığının, çok yönlü işbirliği geliştirilmesi için sağlam bir zemin oluşturmaya yöne-lik her alanda işbirliği çalışmalarının artarak devam ettiği gözlenmektedir.

Bu makalede insan kaynaklarının; ortak kültür, dil, tarih ve geleneklerle yetiştirme-sinin aracı olan eğitim süreci, her iki ülkenin eğitim uygulamaları deneyimlerini paylaş-malarına zemin oluşturan eğitim ilişkileri çerçevesinde tartışılmıştır. İşbirliğine kaynak-lık eden, Azerbaycan’ın bağımsızlık sonrası Türkiye Cumhuriyeti devleti ile yapılan iş-birliği protokolleri ve bu protokollerin uygulamaya dönüştürme performansı incelene-rek analiz edilmiştir.

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI İLƏ TÜRKİYƏ CÜMHURİYYƏTİ

ARASINDA TƏHSİL ƏLAQƏLƏRİ (1992-ci ildən günümüzədək)

XÜLASƏ

Beynəlxalq münasibətlərdə ölkələr arasında uzunmüddətli əlaqələrin inkişafı ümu-

mi məqsədlər çərçivəsində yetişmiş insan resurslarının mövcudluğu ilə mümkündür.


201

Adı çəkilən ölkələrdə tarix, mədəniyyət, inanc və ən başlıcası soy birliyi varsa, bu əla-qələrin təhsil ölçüsü daha çox əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra eyni kökdən gələn iki döv-lətin bir-birilərini tanımağa yönələn yeni bir dövrü başladı. Sovetlər zamanında tamamilə ayrılmağa və unudulmağa çalışılmış bütün ümumi dəyərləri yenidən qurmaq üçün çoxtə-rəfli münasibətlərə başlandı. Ardıcıl imzalanan müqavilələr, protokollar və bütün sahələr-də əməkdaşlıq təşəbbüsləri çoxaldı. Aralarında olan dil, tarix, mədəniyyət və ənənə yaxın-lığının, hərtərəfli əməkdaşlığın inkişafı üçün möhkəm bir təməl qoymağa yönələn, bütün sahələrdə əməkdaşlıq fəaliyyətlərinin artaraq davam etməsi müşahidə edilir.

Bu məqalədə insan qaynaqlarının; ümumi mədəniyyət, dil, tarix və ənənələrlə yetiş-dirilməsi üçün vasitə olan təhsil prosesi, hər iki ölkənin təhsil tətbiqlərinin təcrübələrini bölüşdürməsini təmin edən təhsil əlaqələri çərçivəsində müzakirə edilmişdir. Azərbay-canmüstəqil olduqdan sonra Azərbaycan Respublikası ilə imzalanan əməkdaşlıq proto-kolu və bu protokolların həyata keçirilmə göstəriciləri təhlil edilərək araşdırılmışdır.

EDUCATIONAL RELATIONS BETWEEN REPUBLIC OF AZERBAIJAN

AND REPUBLIC OF TURKEY (from 1912 to present)

SUMMARY

In international relations, establishing long-term relations between countries is

possible through the presence of qualified human resources within the frame of common purpose. If there is any historical, cultural, belief and most importantly ancestry unity between the mentioned countries, educational dimension of these relations gain even more significance.

After Republic of Azerbaijan gained independence, a new period for the recogni-tion of two cognate states has begun. Multi-dimensional relations directed to rebuilding of all common values which were attempted to be seperated and made to forget comple-tely during Soviet Russia period have been initiated. Consecutive agreements, protocols and initiatives for cooperation in every aspect have been intensified. It is seen that affinities of language, history, culture and tradition between the two countries and cooperation efforts in all spheres directed towards building a sturdy ground for improving a multi-track cooperation increasingly continue.

In this study, education process which is the means of human resources qualify-ing with common culture, language, history and traditions is discussed within the scope of educational relations forming the basis for the two countries to share their experien-ces of educational practices. Cooperation protocols which provide source for coopera-tion and signed after Azerbaijan’s independence with Republic of Turkey as well as the performance of these protocols put into practice are studied and analysed..


202

Нигяр БАЙРАМОВА *

ГЛОБАЛИЗАЦИЯ И ГЕОПОЛИТИЧЕСКИЕ ИНТЕРЕСЫ ПОЛЬШИ

Açar sözlər: Qloballaşma, geosiyasi maraqlar, Polşa Respublikası, NATO, Aİ,

Avropaya inteqrasiya, region Ключевые слова: Глобализация, геополитические интересы, Польская Респуб-

лика, НАТО, ЕС, европейская интеграция, регион Keywords: Globalization, geopolitical interests, the Republic of Poland,

European integration, NATO, EU, region

Происходящие ныне глубокие изменения в геополитических и геоэкономических структурах мирового сообщества, трансформации социально-политических систем дают основание говорить о вступле-нии мира в качественно новую геополитическую эпоху - эпоху гло-бализации.

Возникает новая всепланетарная «полицивилизация» на началах органического сочетания единства и неделимости мирового сооб-щества, с одной стороны, диверсификации и плюрализма центров, народов, религиозно-культурных сообществ с другой. Глобализация изменяет не только процессы и облик мировой экономики, но и ее структуру, так как создает глобальную по масштабам взаимоза-висимость, достигающую степени интеграции в практически единое целое [2, с.7].

Следует отметить, что процесс глобализации привел к развитию многополярного мира, военным угрозам и ряду проблем, ставящих под угрозу стабильность и безопасность государств.

После обретения Польшей полного суверенитета ее основные национальные интересы включали в себя обеспечение безопасности государства в новых условиях, устойчивое развитие, а также посте-пенный рост международного положения, в том числе членство в са-мых мощных организациях мира - НАТО и ЕС. В условиях неста-бильности с целью выживания Польша должна была присоединиться

* Nigar BAYRAMOVA - AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu


203

к сильнейшим. А сильнейшими на тот момент являлись НАТО и ЕС. Для Польши открылось новое направление внешней политики – западное.

Первый приоритет европейской интеграции – это экономическое развитие, нацеленное на формирование новой стратегии в рамках ЕС. С польской точки зрения вступление в еврозону связано со стрем-лением сбалансировать государственный долг и дефицит бюджета.

Второй приоритет - безопасная Европа, в контексте которой рас-сматриваются наиболее актуальные современные проблемы ЕС: эко-номический и финансовый кризис, внешняя энергетическая полити-ка, единая сельскохозяйственная политика, безопасность границ, военные и гражданские возможности.

Третьим приоритетом геополитических интересов Польши явл-яется укрепление позиций ЕС на международной арене. Принимая во внимание недавние события «Арабская весна» польское правитель-ство предлагало сосредоточиться на Южном соседстве в поддержку демократических преобразований в регионе. Принимая за основу свои геополитические интересы, правительство выдвинуло идею соз-дания новой стратегии ЕС с арабским миром. Накануне событий, происходящих в Ливии, Польша высказалась против вмешательства НАТО во внутригосударственные дела страны. Можно сделать вы-вод, что Польша имеет независимость во внешнеполитической дея-тельности и в Альянсе проводит политику, подчиненную лишь соб-ственным национальным интересам. Расширение ЕС – основная за-дача политики Польши. Польша всегда открыта к расширению со-трудничества с соседними странами, которое укрепит положение Ев-росоюза на международной арене и его безопасность. Очевидно, что в рамках Европейской политики Польша стремиться продвигать свои собственные интересы на Востоке [6, c.306].

В контексте глобализации Польши появляются вопросы о геопо-литических и региональных интересах страны. Доступ в стране при-родных ресурсов является основным фактором, определяющим его геостратегические позиции. В связи со слабым развитием собствен-ных природных ресурсов наблюдается зависимость Польши от рос-сийского природного газа и нефти. Руководствуясь геополитически-


204

ми интересами, важной функцией правительства стало формирова-ние программ по уменьшению зависимости от российского газа и нефти за счет приобретения как можно больше от других экспорте-ров.

Знаменательным событием в польской дипломатии стало созда-ние представительства Польши в Европейском экономическом сооб-ществе в 1989 г. для того, что бы выйти из кризисного положения, Польша взяла курс западного направления. В мае 2004 г. Польша стала членом Европейского Союза. Начался этап усиления своих поз-иций в ЕС. Перед правительством стояли задачи экономических и политических трансформаций внутри страны. Польша путем внутри-государственных преобразований стремилась к укреплению своего влияния в ЕС и за его пределами. Став полноправным членом ЕС Польша проводит свою внешнеполитическую линию в рамках ЕС.

Сегодня Польша является активным участником сложных и обширных международных процессов. Членство в НАТО и ЕС, сот-рудничество с США обеспечили Польше высокий уровень безопас-ности и стали одним из основных гарантий ее внутреннего развития и международного положения. Польша занимает важное место в ев-ропейской безопасности, а ее территория имеет стратегическое зна-чение.

1 июля 2011 г. Польша начала свое полугодовое председательст-во в Совете ЕС [7]. Такой важный политический шаг дал возмож-ность для продвижения престижа государства и решения внешнепо-литических задач Польши в рамках континента. Польша оказалась в центре процессов, происходящих в Европе. Учитывая то, что 2011 год оказался трудным для европейских стран в связи с финансовым и экономическим кризисом, председательство стало настоящим испы-танием для польского руководства. Открылись новые возможности для государства внести свой вклад в преодолении экономического кризиса и консолидации европейского общества. Во время своего председательства Польша преследовала три цели: развитие, безопас-ность и открытость. Польша предложила оживить внутренний ры-нок, развивать политику в области безопасности, углублять отноше-


205

ния с соседними странами. Параллельно Варшава совмещала работу в качестве непостоянного члена в Совете Безопасности ООН и ЭКО-СОС.

Главной целью Варшавы в интеграции в европейские структуры является обеспечение собственных геополитических интересов, ук-репление собственных позиций на континенте. Польша стремиться объединить собственные интересы с прогрессом в сфере интеграции. Являясь ключевым игроком на мировой арене, Польша была ини-циатором проекта Восточное партнерство, охватывающего Белорус-сию, Украину, Молдавию, Азербайджан, Грузию, тем самым доби-лась политического успеха не только европейских стран, но и Рос-сии. Такая интеграция Европы вполне соответствует геополитичес-ким интересам Польши. Вся деятельность в этом регионе имеет стр-атегическое значение для экономики и безопасности Польши. Буду-чи географически периферийной страной ЕС и Шенгенской зоны Польша признает необходимость содействию западных ценностей, норм и стандартов среди восточных соседей и, следовательно, помо-гает этим странам в укреплении их интеграции с ЕС. В рамках Вос-точного партнерства Варшава выдвинула идею создания «дорожных карт» для безвизового передвижения.

В условиях глобализации основу национальных интересов Поль-ши составляет обеспечение нормального функционирования и реали-зация ее интересов на международной арене. Правительство создает дипломатические двусторонние и многосторонние отношения со стра-нами, повышает престиж польского государства в мировой политике.

Основные национальные интересы не изменяются и основаны на общей концепции государственной безопасности, принимая во внима-ние политические, военные, экономические, социальные и экологи-ческие аспекты. Национальные интересы вытекают из фундаменталь-ных и неизменных ценностей Польши и являются главной заботой го-сударства и граждан. В соответствии с Конституцией Республики Польша национальные интересы включают в себя: защита независи-мости, территориальная неприкосновенность, свобода, безопасность, уважение к человеку и гражданским правам, а также сохранение на-ционального наследия и охраны окружающей среды в условиях устой-


206

чивого развития. Основные национальные интересы на заре госуда-рственности были направлены на выживание польского государства, особенно в контексте цивилизации и военного давления с запада.

К жизненно важным национальным интересам Польши относится гарантирование безопасности государства и его граждан. В эту кате-горию входят необходимость сохранения государственной независи-мости и суверенитета государства, территориальной целостности и нерушимости ее границ; обеспечение безопасности граждан; защита свободы слова и прав человека. Приоритетом политики безопасности Польши является достижение этих интересов.

К важным национальным интересам Польши относится сохранение сильной международной позиции и способность продвигать свои на-циональные интересы за рубежом. Значительное влияние на безопас-ность государства оказывают отношения с Североатлантическим Алья-нсом и ЕС. Членство Польши в ЕС создает благоприятные условия для экономического развития, улучшает внутреннюю безопасность.

В основу геополитических интересов Польши входит сотрудни-чество с США. США для поляков образ демократии, независимости, залог благополучия. Сближение с США кажется более надежной га-рантией обеспечения безопасности...» [3, 93]. Укрепляя стратегичес-ки союз с Вашингтоном, Варшава хочет усилить свои позиции в Ев-ропе и за ее пределами. Для укрепления стратегических отношений с Америкой Варшава отменила американские визы для своих граждан и привлекает в страну из США новейшие технологии. Нормализация отношений с США в политической области будет в значительной мере способствовать расширению торгово-экономических связей между двумя странами и решению на этой основе отдельных задач развития польского народного хозяйства [4].

Польско-американские отношения укрепились после вступления Польши в НАТО. США поддержала идею интеграции страны в воен-но-политические структуры Альянса. После вступления в организа-цию началась активная внешнеполитическая деятельность, направ-ленная на повышение своего статуса. Став членом НАТО Польша присоединилась к наиболее мощному и надежному политическому пакту. Со дня вступления в НАТО принципы польской политики бе-


207

зопасности определяются с помощью политики безопасности НАТО, а ее цели реализуются через поддержку и сотрудничество с Альян-сом. Участие Польши как члена НАТО в процессе военного планиро-вания стала основным стимулом для проведения реформ. Сотрудни-чество с вооруженными силами стран НАТО было в центре вниман-ия геополитических интересов Польши. С вступлением в НАТО появилась необходимость корректировать свои вооруженные силы к требованиям НАТО, в том числе обновить систему боевой готовнос-ти и принять концепции для функционирования армии и их структур. Будучи полноправным членом НАТО, Польша принимает участие в операциях Альянса [5, c.398]. Для обеспечения собственной безопа-сности Польша сотрудничает также с Украиной, Белоруссией и Рос-сией. Национальные интересы Польши всегда были тесно связаны с Россией в первую очередь, а также с Украиной, Белоруссией. Поль-ша поддерживает Украину в ее стремлении сотрудничества с евро-пейскими институтами. Геополитические расчеты Варшавы в отно-шении Украины – это привлечь Киев на свою сторону, тем самым от-далить ее от России. Независимая, стабильная и открытая для сот-рудничества Украина является ключевым элементом стабильности в Центральной и Восточной Европе.

Регион Балтийского моря имеет существенное значение для буду-щей архитектуры европейской безопасности. Существенным элемен-том, влияющим на состояние безопасности в регионе, является место и роль Эстонии, Латвии и Литвы. Безопасность Эстонии, Латвии и Литвы, включение их в стабильную зону безопасности имеет важное значение для польских национальных интересов. Польша считает политику «открытых дверей» формой обеспечения стабильности и безопасности в регионе Центральной и Восточной Европы. Кроме того, Польша поддерживает сотрудничество между Соединенными Штатами, Литвой, Латвией и Эстонией в качестве важного элемента безопасности в регионе Балтийского моря [1].

Польша также активно сотрудничает с Францией, Германией, Ве-ликобританией, Италией. Сотрудничая с Германией, Польша стара-ется реализовать свои геополитические интересы.

Республика в значительной степени ориентирована на укрепле-


208

ние внешних мер безопасности и как член альянса, и как государст-во, продвигающего идеи регионального сотрудничества НАТО с го-сударствами, граничащими к Востоку от Польши [8]. Укрепляя сот-рудничество с этими странами, Польша преследует цель обеспечения безопасности в регионе. Например, она высказывается в пользу приема Украину и Грузии в Альянс. По ее мнению через территории Грузии можно безопасно поставлять в Европу энергоносители с Каспийского моря и Средней Азии в обход России.

Обеспечение собственного регионального лидерства в Централь-ной и Восточной Европе входит в основу ее геополитических интере-сов. Польша налаживает отношения с Белоруссией, Россией, Украи-ной, Грузией, сотрудничает со среднеазиатскими странами. Укреп-ление позиции Польши через членство в НАТО и ЕС позволили раз-работать новую стратегию сотрудничества с Россией.

Польша, будучи европейским государством с развитыми демок-ратическими институтами играет активную роль в Европейском Союзе. При соблюдении норм международного права руководство страны защищает свои национальные интересы. Польша имеет воз-можность и потенциал, чтобы стать экономической силой. В усло-виях стагнации в ЕС и финансовых кризисов в Греции, Португалии, Испании и Италии ее способность к росту демонстрирует эту воз-можность.

Таким образом, польская внешняя политика и ее национальные интересы продвигаются в рамках оборонной политики ЕС и с углуб-лением европейской интеграции. Присутствие Польши на европей-ской платформе за последние годы показало, что она может положи-тельно влиять на европейскую интеграцию и имеет все ресурсы, что-бы стать одним из движущих сил ЕС.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

1. A Chapter of partnership among the United States of America and the Repuplic of Estonia? Republic of Latvia and Republic of, January 16, 1998 http://vm.ee/en/us-baltic-charter

2. Дарабади П. Глобализация и геополитические процессы в Центральной Евразии .Журнал «Центральная Азия и Кавказ» Выпуск № 3 (45) / 2006, с.7-15/ http://cyberleninka.ru/article/n/globalizatsiya-i-geopoliticheskie-protsessy-v-tsentralnoy-evrazii


209

3. Кулеса Л. Досье по системе противоракетной обороны. // Европа. Журнал Польского института международных дел. Варшава, 2007, № 2, с. 93

4. Польское Председательство в Совете Европы: уверенность в кризисные времена // http://germania-online.ru/uploads/media/SWP_Lang_ru.pdf

5. Яжборовская И.С. Смена парадигмы национальной идеи в современной Польше // Национальная идея: Страны, народы, социумы: сб. ст. / отв. ред. Оганисьян Ю.С. - М.: Наука, 2007, с. 385-408

6. Nathaniel Copsey, Karolina Pomorska, Poland’s power and influence in the European Union: The case of its eastern policy, Comparative European Politics. (2010) 8, p. 306

7. http://www.mf.gov.pl/en/documents/76434/11713/Report_Polish_presidency.pdf. 8. http://www.rp.pl/artykul/11,934642-Tarcza-w-Polsce-to-wasza-decyzja.html.

QLOBALLAŞMA VƏ POLŞANIN GEOSİYASİ MARAQLARI

XÜLASƏ

Məqalədə qloballaşma mərhələsində Polşa Respublikasının geosiyasi maraqları analiz edilir. Müəllif məqalədə Polşanın ABŞ, Aİ, NATO, Şərqi Avropa, Rusiya və Baltik regionu dövlətləri ilə regional əməkdaşlığı məsələlərinə xüsusi diqqət yetirir

GLOBALIZATION AND GEOPOLITICAL INTERESTS OF POLAND

SUMMARY

The article are analyzed Poland's geopolitical interests in globalization.


210

Elman CƏFƏRLİ *

İTALİYA RESPUBLİKASININ CƏNUBİ TİROL MUXTAR ƏYALƏTİ

Açar sözlər: İtaliya Respublikası, unitar dövlət, siyasi muxtariyyət, Trentino-

Alto Adice Muxtar Regionu, Cənubi Tirol Muxtar Əyaləti, kon-stitusiya, statut

Ключевые слова: Итальянская Республика, унитарное государство, политичес-кая автономия, Автономный Регион Трентино-Альто Адидже, Автономная Провинция Южный Тироль, конституция, статут

Keywords: Republic of Italy, unitary state, political autonomy, Trentino-Alto Adige Autonomous Region, South Tyrol Autonomous Province, constitution, statute

İtaliya özünün inzibati-ərazi vahidlərinə (əyalətlərə) inzibati muxtariy-

yət verən ölkədir. Amma onun tərkibindəki beş əyalət daha geniş muxtariy-yət kimi səciyyələnir. Bunlardan biri 13607 km2 ərazisi və 1 milyondan ar-tıq əhalisi olan Trentino-Alto Adice Muxtar Regionudur. Regionun tərki-bindəki iki əyalətin hər biri ayrılıqda bir muxtar əyalətdir. Bunlardan biri Trentino, digəri isə dünyada daha çox Cənubi Tirol adı ilə tanınan Bozen-Cənubi Tirol Muxtar Əyalətidir (almanca; italyanca rəsmi adı "Bolzano Muxtar Əyaləti" – E.C.). 7400 km2 ərazisi olan Cənubi Tirolun əhalisi 2017-ci ilin I rübünün sonuna olan məlumata görə 525 092 nəfərdir [17, s. 1; 26, s. 47; 27, s. 1]. 1927-ci il yanvarın 1-dən Cənubi Tirolun paytaxtı 106 min nəfərdən çox əhalinin məskunlaşdığı Bolzano (Bozen) şəhəridir. Əya-lətdə rəsmi dillər alman (bavariya dialektinin bir ləhcəsi olan bu dildə əhali-nin 69,4 %-i danışır), italyan (26,1 %) və ladin (4,5 %; retoroman dil qrupu) dilləridir [13, s. 126; 24, s. 3, 7].

Orta əsrlərdə Avstriya-Macarıstan imperiyasına məxsus olmuş Tirol I Napoleon dövründə, 1797-ci ildə Fransa-Avstriya müharibələrinin getdiyi əraziyə çevrildi. 1805-ci ilin noyabrında Austerlis döyüşündə məğlub olan Avstriya Tirolu Napoleonun əsas müttəfiqlərindən olan Bavariya hersoq-luğuna güzəştə getməyə məcbur oldu. 1814-cü il Vyana konqresinin qəra-rı ilə Tirol yenidən birləşdirildi və Avstriya-Macarıstan imperiyasına qay-tarıldı [9; 11]. * Elman CƏFƏRLİ - tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Naxçıvan Dövlət Universiteti,

E-mail: [email protected]


211

I Dünya müharibəsindən sonra Cənubi Tirol Antanta ilə Avstriya ara-sında bağlanan Sen-Jermen müqaviləsi ilə (1919, 10 sentyabr) İtaliyaya verildi. 1922-ci ildə İtaliyada faşistlərin hakimiyyətə gəlişindən sonra əya-lətin almandilli əhalisi italyanlaşdırılmaya məruz qaldı, əhalinin alman dilindən istifadə etmək hüququ əlindən alındı, italyan dili əyalətdə rəsmi dil elan edildi. Polis və ordudan almanlar qovuldu, ailələr soyadlarını də-yişdirməyə məcbur edildi, coğrafi adlar italyan dilində sözlərlə dəyişdiril-di, əyalət "Alto-Adice" adlandırıldı, onun almanca adı ("Südtirol" – "Cə-nubi Tirol" – E.C.) qadağan edildi. 1923-cü ildə çıxarılmış qanuna uyğun olaraq 1929-cu ildə bütün məktəblərdə italyan dilində tədrisə keçildi. 1925-ci il qanunu ilə alman dili məhkəmə orqanlarında, 1932-ci il qanunu ilə bütün hökumət və bələdiyyə orqanlarında istifadədən çıxarıldı. 1926-cı il qanunu ilə keçmiş müharibə iştirakçılarının faşist ittifaqı üzvlərinə ital-yan qəsəbələrinin salınması üçün Cənubi Tirolun alman kəndlilərinə məx-sus torpaqları zəbt etmək hüququ verildi [7].

İtaliyanın təkidi ilə faşist liderlər B.Mussolini ilə A.Hitler arasında 1939-cu ilin oktyabrında imzalanmış müqavilədə almandilli əhalinin Al-maniya ərazisinə sürgün edilməsi nəzərdə tutulurdu. Qarşılığında A.Hitler İtaliyadan Avstriyanın Almaniya tərəfindən işğal edilməsinə loyal müna-sibət göstərmək tələbini qoymuşdu. Əyalətdə referendum keçirildi və əha-linin 70 %-i alman dilini öz doğma dili hesab etdiyini bildirdi. Almandilli əhalinin qarşısında iki şərt qoyuldu: kim alman dilində danışmaq istəyirsə, Almaniya ərazisinə köçə bilər, qalanlar italyanlaşdırılmaya məruz qala-caq. Nəticədə almandilli əhalinin 86 %-i köçməyi üstün tutdu. Lakin mü-haribə başladığından onların yalnız 1/3-i köçdü [2; 3; 5; 13, s. 128].

II Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra İtaliya ilə Avstriya arasında bu ölkələrin xarici işlər nazirləri A.Qasperi və K.Qruber tərəfindən Cənu-bi Tirola dair Paris müqaviləsi (1946, 5 sentyabr) imzalandı. Avstriyaya Cənubi Tirolda almanca danışan azlığın müdafiəçisi funksiyasını tanıyan müqavilə əyalətin alman əhalisinə ana dilində ibtidai və orta təhsil almaq, ikidilli toponimika və alman soyadlarını bərpa etmək təminatı verir, al-manların yaşadığı ərazilərə və əvvəlcədən Triyent əyalətinə qatılmış Alto-Adice (Cənubi Tirol – E.C.) ərazisinə qanunvericilik və icraedici səlahiy-yətləri əhatə edən muxtariyyət verilməsini nəzərdə tuturdu [22, s. 9-10]. Bu razılaşma İtaliyanın Avstriya ilə 1947-ci ildə bağladığı sülh müqavilə-


212

sinə (müqavilə İtaliya ilə Avstriyanın sərhədlərini 1919-cu il vəziyyətinə görə müəyyən edirdi və nəticədə Cənubi Tirol İtaliyanın tərkibində qalırdı – E.C.) daxil edildi və beynəlxalq əhəmiyyət daşımağa başladı [8; 11].

Lakin müharibədən sonra İtaliya Cənubi Tirolu italyanların çoxluq təş-kil etdiyi əyalətlə (Trentino) birləşdirərək, bu yolla italyan əhalinin üstünlü-yünə nail olmaq siyasəti yürütdü: 1947-ci il iyunun 27-də cənubdakı 99 %-i italyanlardan ibarət olan Trento və şimaldakı əhalisinin 2/3-si almanlar olan Bolzano (Cənubi Tirol) əyalətləri birləşdirilərək Trentino-Alto-Adice re-gionnu təşkil edildi. Bu, regionda italyanların ümumi üstünlüyünün təmin etdi. Cənubi Tirolda isə almandilli əhalinin sayı 1910-cu ildəki 93 %-dən 60 %-ə endi, əvəzində italyanların çəkisi 2,9 %-dən 35 %-dək artdı. Daha 5 % əhali ladin dilində danışırdı. Beləliklə, dillərin bərabər səviyyədə işlədil-məsi mümkün olmadı. Çünki italyan dili yenə rəsmi dil elan edildi, istəni-lən sənədin italyan dilində olan nüsxəsi qanuni sayıldı [2; 3; 5; 13, s. 127].

Halbuki ölkə Konstitusiyası (1947, 27 dekabr) azlıqların dillərinin qorun-masını nəzərdə tuturdu (m. 6). Konstitusiyaya görə, ölkə inzibati cəhətdən vilayətlərə, əyalətlərə və bələdiyyələrə bölünürdü (m. 114). İnzibati muxtariyyətlərin yaradılması və inkişafı ilə bağlı hüquqi norma təsbit edil-mişdi: "Vahid və bölünməz Respublika yerlərə muxtariyyət hüququnu tanıyır və onların inkişafına yardım edir; dövlətdən asılı olan xidmətlərdə ən geniş inzibati əks-mərkəzləşdirmə həyata keçirir; öz qanunvericiliyinin prinsip və metodlarını muxtariyyət və əks-mərkəzləşdirmə məsələlərinə uyğunlaşdırır" (m. 5). Bu müddəa sonra siyasi muxtariyyətədək inkişaf etdirilirdi: "Konsti-tusiya ilə müəyyən edilmiş prinsiplərə uyğun olaraq, vilayətlər öz hüquq və funksiyaları olan muxtar qurumlar kimi yaradılır" (m.115). Siciliya, Valle d′Aosta, Sardiniya, Trentino-Alto Adice və Friuli-Venesiya-Culiya əyalət-lərinin konstitusiya qanunları ilə müəyyənləşdirilmiş xüsusi muxtariyyət for-ması vardır [19, s. 8; 21, s. 32]. İtaliyanın tədricən federativ dövlətə çevrilmə-sini nəzərdə tutan 2001-ci il konstitusiya islahatlarından sonra muxtariyyətlə-rin hüquqları və səlahiyyət dairələri daha da genişləndirilmişdir.

1948-ci ildə qəbul edilən Muxtariyyət Statutu ilə unitar İtaliya dövləti-nin tərkibində Bolzano-Alto Adice Muxtar Regionu yaradıldı. Siyasi mux-tariyyət sisteminin tətbiqi almandilli əhaliyə Cənubi Tirol qanunverici or-qanında öz milli tərkibini əks etdirmək imkanı verdi, belə ki, region parla-mentində yerlərin 2/3-si italyanlara, 1/3-i isə almanlara ayrılmışdı. İtaliya


213

hökuməti Mussolini dövründə köçürülən almanların geri qayıtmasına və vətəndaşlığa daxil olmasına icazə verdi. Nəticədə köçən 78 min almandan 50 mini geri qayıtdı [2; 5; 7].

1951-ci ildə İtaliya hakimiyyəti ictimai müəssisələrdə ikidilliliyin məcburi olduğunu elan edən qanun qəbul etsə də, bir il sonra alman dili-nin rəsmi dil elan olunması tələbi rədd edildi. Yalnız 1959-cu ildə əyalət administrasiyasında işləyənlərin hər iki dilə malik olması məcburiyyəti tətbiq edildi. 1961-ci ildə isə alman dilini bilən italyan dövlət qulluqçula-rına mükafat verilməyə başlandı.

1945-ci ilin mayında yaradılmış Cənubi Tirol Xalq Partiyası (SVP) almandilli əhalinin hüquqlarının qorunması uğrunda mübarizə aparırdı. Partiyanın təşkilatçılığı ilə 1957-ci il noyabrın 17-də Bolzanodan 6 km qərbdə yerləşən Ziqmundskronda Triyentdən ayrılmağı tələb edən əyalətin tarixində ən böyük (35 min nəfərlik) mitinqi Cənubi Tirol məsələsinin beynəlxalq müstəviyə çıxarılmasında mühüm rol oynadı [20, s. 16]. Av-striya əyalətdəki italyanlaşdırma siyasətinə 1956-cı ildə yaradılmış Cənubi Tirol Azadlıq Komitəsini dəstəkləməklə cavab verdi. Komitə problemə dünya ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmək üçün Cənubi Tirolda ictimai yerlərdə terror aktları törədirdi. Ən böyük terror aktı 1961-ci il iyunun 11-dən 12-nə keçən gecə törədilmiş, 37 elektrikötürücü qüllə partladılmış, Bolzano sənaye rayonu elektriksiz qalmışdı. Komitə otuz il ərzində 357 hücum və partlayış həyata keçirmiş, nəticədə 21 nəfər öldürülmüş, 57 nə-fər yaralanmışdı. 1980-ci illərdə meydana çıxan "Bir Tirol" qruplaşması da eyni məqsədlə 1987-1988-ci illərdə ölümlə nəticələnməyən bir neçə terror aktı həyata keçirmişdi [2; 3; 5; 12].

Problem BMT Baş Assambleyasının XV sessiyasının (1960) gündəliyi-nə və qətnaməsinə salındı, Avstriyanın İtaliya ilə “Tirol məsələsi üzrə” da-nışıqlar aparmaq hüququ təsbit edildi. Qətnamədə almandilli əhalinin ital-yan əhali ilə bərabərliyi, Beynəlxalq Məhkəməyə müraciət hüququ, proble-min sülh yolu ilə həlli tələbi öz əksini tapdı. Ümumiyyətlə, BMT qəbul etdiyi iki qətnamə (1960, 31 oktyabr; 1961, 28 noyabr) ilə İtaliya və Avstri-yaya Paris müqaviləsinin həyata keçirilməsindəki fikir ayrılıqlarını həll etməyi və danışıqlara başlamağı təklif etdi. 1961-ci il sentyabrın 13-də İtali-ya hökuməti Cənubi Tirol probleminin həlli üçün 19 nəfər (11 üzv İtaliya-dan, 8 üzv əyalətdən) parlament üzvü və siyasi ekspertlərdən ibarət daxili


214

komissiya yaratdı. “19-lar komissiyası” BMT-nin dəstəyi ilə 1969-cu ildə 137 bənddən ibarət təkliflər paketi hazırladı. Paketdə əyalət hakimiyyətinin yeni səlahiyyət sahələri ilə yanaşı, qanun və inzibati sərəncamların yerinə yetirilməsinə dair təlimatlar əks olunmuşdu [14, s. 27-28; 20, s. 16]. Həmin ildə İtaliya baş naziri A.Moro ilə Avstriya xarici işlər naziri K.Valdhaym arasında Cənubi Tirola dair ikinci müqavilə imzalandı [5].

Komissiyanın planı və müqavilə əsasında İtaliya parlamentinin 1971-ci il noyabrın 10-da konstitusiya qanunu kimi qəbul etdiyi 12 bölmə, 115 maddədən ibarət yeni Muxtariyyət Statutu ("Trentino-Cənubi Tirol üçün Xüsusi Statut") 1972-ci il yanvarın 20-də qüvvəyə mindi. Statut İtaliya Prezidenti C.Andreottinin 31 avqust 1972-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edildi [16, s. 65; 18, s. 65]. Statutun ilk maddəsində deyilirdi: “Tərkibinə Trentino və Cənubi Tirol əyalətlərinin ərazisi daxil olan Trentino-Cənubi Tirol İtaliya Konstitusiyasında və bu Statutda müəyyən edilən prinsiplər əsasında hüquqi şəxsin bütün hüquqlarına malik olan, vahid və bölünməz İtaliya Respublikasının tərkibinə daxil olan Muxtar Regiondur” [10, s. 4]. Sonralar bəzi qanunlarla (1989, 30 noyabr tarixli Dövlət qanunu, 1992, 16 mart tarixli Legislativ dekret, 1993, 23 sentyabr tarixli və 2001, 31 yanvar tarixli konstitusiya qanunları) Statuta əlavə və dəyişikliklər edildi.

Statutla dil qrupundan asılı olmayaraq regionun bütün vətəndaşlarına bərabər hüquqlar tanınır, onların etnik və mədəni özünəməxsusluqlarının qorunmasına təminat verilir, Trentino və Cənubi Tirol əyalətlərinə siyasi muxtariyyətin xüsusi forması tətbiq edilir. Muxtar Region, eləcə də hər iki əyalət İtaliya Prezidentinin fərmanı ilə təsdiq edilən ayrıca bayrağına və gerbinə malikdir. İmmiqrasiya, müdafiə, daxili təhlükəsizlik, ədalət müha-kiməsi və maliyyə məsələləri (vergilər) dövlətin müstəsna səlahiyyətində-dir. Yerli hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətlərinə sosial, mədəniyyət, mək-təblər, uşaq bağçaları, səhiyyə və idman, yollar, mənzil, ictimai nəqliyyat, turizm, sənət sahələri, ticarət, sənaye, kənd təsərrüfatı, mülki müdafiə və s. məsələlər daxildir. Bu sahələr üzrə ölkə üzrə mövcud qaydaları nəzərə al-madan Cənubi Tirolun qanunlar qəbul etmək hüququ var. Həmin qanunlar ölkə Konstitusiyasına və əgər varsa, Avropa İttifaqının (Aİ) təlimatlarına uyğun olmalıdır [16, s. 68-70; 18, s. 69-72; 24, s. 13].

Statuta görə Muxtar Regionun hakimiyyət orqanları Regionun Parlamen-ti, Hökuməti və Prezidentidir. 70 üzvü, 5 il səlahiyyət müddəti olan Region


215

Parlamenti Trentino və Cənubi Tirol landtaqlarının üzvlərindən təşkil olunur. Cənubi Tirolda aktiv seçki hüququndan istifadə üçün Muxtar Regio-

nun ərazisində 4 il, Trentino əyalətində isə həmin əyalətin ərazisində 1 il fasiləsiz daimi yaşamaq senzi mövcuddur [18, s. 78-79].

Əyalətin hakimiyyət orqanları – Landtaq (əyalət parlamenti), Əyalət Hökuməti və Əyalət Prezidentidir.

Landtaq 35 üzvdən ibarət tərkibdə 5 il müddətə seçilir. Seçki qanun-vericiliyi ladinlərin parlamentə seçilməsini təmin edir. Landtaqın sədr müavinləri onun sədrinin mənsub olduğu dil qrupuna aid ola bilməz. Landtaqın sədri və müavini 2,5 il müddətinə seçilir. Əgər bu zaman alman dilli deputat sədr, italyandilli deputat onun müavini seçilmişdirsə, o zaman növbəti 2,5 il üçün sədr italyan, müavini isə alman dil qrupunun nümayən-dəsi olur. İtalyan və ya alman deputatların çoxluğunun razılığı ilə sədr vəzifəsinə ladin dil qrupunun nümayəndəsi olan deputat seçilə bilər, lakin bu zaman müavin ladin ola bilməz. Landtaq İtaliya Prezidentinin əsaslan-dırılmış Fərmanı əsasında İtaliya Nazirlər Şurasının qərarı ilə buraxıla bi-lər. Əyalət Prezidenti də eyni qayda üzrə vəzifəsindən uzaqlaşdırılır. Bir Landtaqın buraxılması Region Parlamentinin buraxılmasına səbəb olmur.

Cənubi Tirolun Əyalət Hökuməti əsas icraedici orqan olub, Əyalət Prezidenti, onun iki müavini və nazirlərdən ibarətdir. Hökumət parlament-də deputatlarının dil qruplarına uyğun proporsional təşkil olunur. Prezi-dentin müavinlərindən biri italyan, digəri alman dilli olmalıdır. Ladinlərin də nümayəndəsinə hökumətdə yer verilə bilər.

Ümumi birbaşa seçkilərdə seçilmiş Əyalət Prezidentinə etimadsızlığın göstərilməsi, onun vəzifəsindən uzaqlaşdırılması və ya istefa verməsi Landtaqın və Hökumətin buraxılmasına səbəb olur.

Muxtariyyətin maliyyələşdirilməsi məsələsində böyük güzəştlər nə-zərdə tutulur: əyalətdəki vergi daxilolmalarından əldə edilən gəlirin 90%-i yerli büdcədə saxlanılır. Əyalət və bələdiyyələr özlərinin büdcələrinə ma-likdir. Əyalətin maliyyə sistemi onun özünün razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz [4, s. 61].

Statut dövlətlə əyalət arasındakı münasibətləri də tənzimləyir. Mərkəzi hökuməti ofisi Bolzano şəhərində yerləşən Hökumət komissarı təmsil edir. Onun vəzifələrinə mərkəzi hökumətin təlimatlarına uyğun olaraq, İtaliya Respublikası qarşısında yerli hökumət orqanlarının öz öhdəliklərini


216

yerinə yetirməsi fəaliyyətini əlaqələndirmək və ədliyyə, müdafiə və dəmir yolları istisna olmaqla, müvafiq qurumların işinə nəzarət etmək, onların öz vəzifələrini necə icra etdiklərini müşahidə etmək və qeyd edilən çatış-mazlıqlar haqqında Əyalət Prezidentini məlumatlandırmaq, Statutla və ya digər qanunlarla Region, Əyalət və digər dövlət orqanlarının üzərinə qo-yulmamış təlimatların icrasına kömək etmək daxildir [23, s. 203-204].

Muxtar Regionda Regional İnzibati Məhkəmə təsis edilmişdir. Onun Bolzano şəhərində Muxtar Şöbəsi fəaliyyət göstərir. Regional İnzibati Məh-kəmənin Muxtar Şöbəsinin üzvləri çoxluq təşkil edən iki dil qrupunun nümayəndələrindən bərabər sayda olmaqla seçilir. Şöbə üzvlərinin yarısını Cənubi Tirol Landtaqı təyin edir. Yerlərdə məhkəmə hakimiyyətini İtaliya Prezidentinin tapşırığı ilə Region Prezidenti tərəfindən vəzifəyə təyin və və-zifədən azad edilən hakim, onun müavini, katibi və məhkəmə icraçısından ibarət sülh məhkəməsi həyata keçirir. Sülh məhkəmələrinin fəaliyyəti üzə-rində nəzarəti Əyalət Hökuməti həyata keçirir [16, s. 99-100].

2001-ci ildəki konstitusiya islahatından sonra mərkəzi hakimiyyət bu-nadək mövcud olan veto hüququnu itirdi [13, s. 132]. Lakin region və əya-lət qanunları ölkə Konstitusiyasını, Statutu və dil qruplarının bərabərhü-quqluluğu prinsipini pozduqda mərkəzi hakimiyyət tərəfindən Konstitusi-ya Məhkəməsinə şikayət oluna bilər. İtaliya Respublikasının qanunverici-lik aktları Statutu və ya alman və ladin azlıqlarının qorunması prinsipini pozduqda Regionun və Əyalətin səlahiyyətli orqanlarının da Konstitusiya Məhkəməsinə şikayət hüququ vardır [21, s. 78].

Alman dili region və əyalət ərazisində italyan dili ilə bərabər hüquqla rəsmi statusdadır. Almanlar öz dilindən məhkəmə və dövlət idarəetmə or-qanlarında istifadə etmək hüququna malikdir. Ordu birləşmələrində yalnız italyan dili istifadə olunur. Ladin əhalisi Trentinonun milli azlıqları olan ferzentallar və simbrlər kimi mədəniyyət, mətbuat və asudə fəaliyyətləri-nin maliyyələşdirilməsi, toponimikalarının və adət-ənənələrinin qorunub saxlanması hüququna malikdir [21, s. 45-82].

Muxtariyyət Statutu Cənubi Tirol muxtar əyalətində etnik azlıqların siyasi, sosial-iqtisadi və mili-mədəni hüquqlarının qorunmasına böyük hü-quqi təminat bazası yaratsa da, tam şəkildə 20 il sonra icra olunmağa baş-ladı. Dillərin bərabərliyi prinsipi isə dövlət orqanlarında 1989-cu ilin ma-yından tətbiq olundu. Yalnız bundan sonra Avstriya nota verərək (1992,


217

22 aprel) regionla bağlı ziddiyyətlərin aradan qaldırıldığını bəyan etdi [25, s. 39]. 1992-ci il iyunun 19-da BMT Baş katibi B.Butros-Qali 1960-cı ildən etibarən təşkilatın gündəliyində olan Avstriya-İtaliya mübahisəsinin başa çatdığını elan etdi [3; 12; 20, s. 15].

Statuta 2001-ci il yanvarın 31-də edilən əlavə və dəyişikliklər həmin il fevralın 16-da qüvvəyə mindi. Cənubi Tirol Muxtar Regionun tərkibində ayrıca almandilli əyalət statusu qazandı. Yerli əhali əyalətin tarixi coğrafi adından (Cənubi Tirol) istifadə etmək hüququ qazandı. 2001-ci il Konstitusiya islahatları muxtariyyətin səlahiyyətlərini genişləndirdi [11; 20, s. 18]. Konstitusiyada mərkəzin səlahiyyət dairəsinə aid olduğu dəqiq qeyd edilməyən bütün sahələr bölgə hakimiyyəti tərəfindən idarə olunma-ğa başlandı. Mərkəzi hakimiyyətin məsuliyyət sahələri isə xarici siyasət və müdafiə məsələləri, Aİ ilə bağlı qərarlar, vətəndaşlıq və miqrasiya problemləri, mülki və cinayət hüququ, məhkəmə hakimiyyəti, təbiəti mü-hafizə, insan hüquqları və sosial hüquqlar oldu [15, s. 67].

Cənubi Tirol probleminin həlli yarım əsr sürməsinə və kifayət qədər ağrılı proses olmasına rəğmən, XX-XXI əsrlərin qovuşuğunda unitar döv-lətlə yerli muxtar hakimiyyət arasında səlahiyyətlərin uğurla bölünməsi modeli sayılırdı. Bu modeldə əyalətdəki bütün milli azlıqların mənafeyi, beynəlxalq öhdəliklər, konstitusion prinsiplər və milli maraqlar eyni za-manda nəzərə alınmışdı. Cənubi Tirol – milli azlıqların güclü inteqrasiyası mexanizminə malik muxtariyyət nümunəsi sayılırdı.

Lakin dünya maliyyə-iqtisadi böhranı 2008-ci ildən muxtariyyətdə se-paratizm meyllərinin artmasına səbəb oldu. Böhranın ciddi təzyiqləri qar-şısında İtaliya hakimiyyətinin muxtariyyətdən yığılan vergilərin məbləği-nin böyük hissəsinin dövlət büdcəsinə ödənilməsini tələb etdi. Buna görə də əyalətin 130 yaşayış məntəqəsinin rəhbəri Avstriya hökumətinə müra-ciət imzalayaraq, Cənubi Tirolun bu ölkənin Tirol əyaləti ilə birləşdirilmə-sini xahiş etdi. İtaliyanın baş naziri M.Montinin vergi gəlirlərinin dövlət büdcəsinə cəlb edilməsi məsələsində Cənubi Tirolun statusunun məhdud-laşdırıldığını elan etməsindən sonra muxtariyyətin statusunun müdafiəçisi olan Avstriyanın kansleri A.Quzenbauer Cənubi Tirol məsələsinin ölkə-sinin xarici siyasətinin əsas prioritetlərindən olduğunu və İtaliya hökuməti ilə muxtariyyət arasında münasibətlərin kəskinləşməsindən narahat oldu-ğunu bildirdi [1; 12].


218

2016-cı ildə İtaliya baş naziri M.Rensinin təşəbbüsü ilə baş tutan kon-stitusiya referendumu ölkənin bürokratik aparatının ixtisarını, regionların energetika, mülki müdafiə və infrastruktur məsələlərinə, zərurət yarandıq-da mərkəzin ümumiyyətlə, regionların işinə müdaxiləsini nəzərdə tuturdu. Maraqlıdır ki, separatizm əhval-ruhiyyəsində olan bəzi regionlar da daxil olmaqla, bütün İtaliya əyalətlərində konstitusya dəyişikliklərinə seçicilərin böyük əksəriyyətinin yox dediyi və bütövlükdə referendumdan mənfi nəti-cələr çıxdığı halda halda, Cənubi Tirolda 53,9 % səslə dəstək qazanmışdı [1]. Lakin həm muxtariyyətdə, həm də Avstriyada Cənubi Tirolun tarixi Tirol əyaləti ilə birləşəcəyinə ümid edənlər heç də az deyildir. Belə ki, İtaliya ilə Avstriya arasındakı sərhəd xəttində (Avstriya tərəfdə) qoyulan lövhədə yazılmışdır: “Südtirol ist nicht Italien!” (“Cənubi Tirol – İtaliya deyildir!”) [11].

Cənubi Tiroldakı siyasi vəziyyətin təhlili göstərir ki, muxtariyyətin statusu ilə bağlı fikirlər üç istiqamətdə formalaşmışdır. Bir qrup partiyalar (Xalq Azadlıq, Demokratik partiyaları və Şimal Liqası) əyalətin İtaliyanın tərkibində qalması tərəfdarı kimi çıxış edərək, bütövlükdə ölkənin öz kasıb cənubundan ayrılaraq İtaliyanın şimal regionlarından ibarət Padania adlı yeni dövlət yaradılmasını istəyir. SVP-nin başçılıq etdiyi siyasi blok gələcəkdə hüquqların genişləndirilməsi şərti ilə İtaliyanın daxilindəki ha-zırkı xüsusi muxtariyyət statusunun tərəfdarıdır. III qrup partiyalar isə se-paratçılığı dəstəkləyən Azadlar və Cənubi Tirol Azadlıq partiyalarıdır. Se-paratçılar da öz növbəsində iki düşərgəyə ayrılmışlar: Avstriyaya birləş-məyin və müstəqil dövlətə çevrilməyin tərəfdarları [1].

2012-ci ildə Avstriyanın Tirol əyaləti ilə İtaliyanın Trentino və Cənubi Tirol əyalətlərində ərazi əməkdaşlığı üzrə Avropa qrupu – "Tirol-Trenti-no-Alto Adice Avroregionu" yaradılmışdır. İki ölkənin bu üç subyekti ara-sında transsərhəd əməkdaşlığı nəqliyyat, turizm, infrastruktur layihələri, sosial siyasət və ekoloji problemlər kimi sahələri əhatə edir [1; 24, s. 11].

Son illərdə sosial-iqtisadi cəhətdən sürətlə inkişaf edən muxtariyyətin, gəlirlərinin səviyyəsi ümumitaliya səviyyəsindən yüksəkdir və əyalət Aİ-nin ən varlı 10 regionu sırasına daxil olmuşdur. 2015-ci ildə əyalətdə ÜDM-in adambaşına düşən hissəsi 39,8 min avronu ötüb ki, bu da ölkə və Aİ səviyyəsindən 1,5 dəfə çox idi. Əyalətdə işsizliyin səviyyəsi həm ölkə, həm də Aİ-dan təxminən 3 dəfə az (cəmi 3,8 %), məşğulluğun səviyyəsi


219

müvafiq olaraq 15,2 % və 5,9 % yuxarıdır. Hazırda muxtar əyalətin büd-cəsi 5 milyard avrodur. Cənubi Tirol iqtisadiyyatı üçün turizm həyati əhə-miyyətə malikdir, belə ki, 2015-ci ildə muxtariyyət ərazisinə 6,4 milyon turist səfər edib [24, s. 4, 15].

Cənubi Tirol inzibati cəhətdən 8 dairəyə, dairələr isə cəmi 116 bələ-diyyəyə bölünür. Bələdiyyələrdən 103-ündə alman, 5-ində italyan, 8-ində isə ladin dili geniş yayılıb. Bundan başqa, əyalətdə 7 rayon icması da vardır [23, s. 209-246]. Cənubi Tirol İtaliyanın şimalında yerləşib, şimalda və şərqdə Avstriya (Tirol və Zalsburq torpaqları), qərbdə İsveçrə (Qrabünden kantonu), cənubda, cənub-şərqdə və cənub qərbdə İtaliyanın müvafiq olaraq Trento, Belluno və Sondrio əyalətləri ilə həmsərhəddir.


1. Аксак А. Южный Тироль: почти образцовое решение проблемы сепаратизма. http://fp-expert.ru

2. Баишева К. В Тироле все спокойно. http://politicaexterna.ru/author/baisheva/ 3. Италия. Проблема Южного Тиролья. http://www.conflictologist.org/problema-

juznogo-tirolya.htm 4. Карл Райнер. Законодательство автономной провинции Южный Тироль //

Казанский федералист, 2007, № 1-2 (21-22), зима-весна, с. 52-63 5. Кризис идентичности. URL: http://kermlinrussia.com/krizis-idientichnosti/ 6. Конституция Италии. URL: http://worldconstitutions.ru 7. Областная автономия в Италии. URL: http://worldconstitutions.ru 8. Парижское соглашение между Австрией и Италией по Южному Тиролю от 5

сентября 1946 года (Соглашение Грубера и Де Гаспери). http://www.provincia. bz.it/usp/service/286.asp?&somepubl_action=300&somepubl_image_id=18081

9. Семчина Н. Тироль – страна в горах. https://www.tourister.ru/responses/id_15635 10. Статут Автономии (Конституция) Автономного Региона Трентино–Южный

Тироль и Земель Трентино и Южный Тироль. 44 c. 18081_statut_rus_stuflesser.pdf 11. Тироль: две половинки одного целого. http://russianvienna.com/istoricheskie-

materialy/732-2011-01-06-11-06-36 12. Южный Тироль: богатая бомба под Италией. https://www.pravda.ru/world/

europe/european/12-06-2011/1080129-tirol-0/ 13. Thomas Benedikter. Modern Özerk Sistemler. Dünya Özerklik Örnekleri. İstanbul:

Nika Yayınevi, 1. Baskı, Mayıs 2014, 512 s. 14. Petra Chaloupková. Accommodation of Substate Nations Through Territorial Autono-

my: South Tyrol and The Basque Country Compared. Budapest, Hungary: 2011, pp. 86 15. Thomas Benedikter. The World′s Modern Autonomy Systems. Concepts and Expe-

riences of Regional Territorial Autonomy. Bozen/Bolzano: 2009, pp. 305


220

16. Das neue Autonomiestatut. Bozen: M&C, Dezember 2009, s. 145 17. Astatinfo. İstituto provinciale di statistika. № 36, 06/2017, p. 2 18. Il nuovo Statuto di Autonomia. Bolzano: M&C, Dicembre 2009, p. 145 19. La Constituzione Della Republika Italiana / Конституция Итальянской Республи-

ки. URL: www.comunedinovellara.gov.it 20. L’Autonomia dell’Alto Adige. Descrizione delle competenze legislative ed amministra-

tive autonome della Provincia di Bolzano. Bolzano: M&C, Gennaio 2010, p. 385 21. Le Statut d’Autonomia nü. Secunda ediziun. Balsan: Publiché dala Junta provin-

ziala de Balsan: Jenà 2012, p. 114 22. L Statut nuef de Autonomia. M&C, Bulsan: Auril 2004, p. 72 23. Manuale dell’Alto Adige. 24.ma ristampa Giugno 2017. Bolzano: p. 269. 24. Piacere, Alto Adige. Roma, 20/07/2016, p. 16 25. 70 anni Accordo di Parigi 1946-2016. Provincia Autonoma. Rivista della Giunta

provinciale di Bolzano 1/2016, p. 44 26. Statistisches Jahrbuch für Südtirol / Annuario statistico della Provincia di Bolzano.

2016, p. 550 21. Stato e movimento della popolazione per trimestre − 2011-2017, p. 2

АВТОНОМНАЯ ПРОВИНЦИЯ ЮЖНЫЙ ТИРОЛЬ ИТАЛЬЯНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

РЕЗЮМЕ

Унитарное государство Итальянская Республика в соответствии с Консти-

туцией 1947 года, проводит политику децентрализации и признала полномочии административной автономии своим административно-территориальным едини-цам. В пяти из 20 провинций страны эти полномочии распростронены до полити-ческой автономии. В особенности Автономный Регион Трентино-Альто-Адидже известен во всем мире со своим опытом политической автономии. Существование в составе региона немецкоязычной автономной провинции делает его еще более уникальным. Историческая область Тироль была частью Австро-Венгерской им-перии и часть ее в 1919 году договором Сен-Жермена была дана Италию. Италия в соответствии с Парижским договором с Австрей в 1946 году признала провин-цию статус автономии в 1948 году. Со Статутом Автономии 1972 года и по кон-ституционным реформам 2001 года компетенции Южного Тироля расширились еще больше. В настоящее время в территории автономной провинции живут на-селение языковых груп немецкого, итальянского и ладинского и они имеют рав-ные права. Имея своего парламента, президента и правительства как политичес-кая автономия Южном Тироль один из самых социально-экономически развитых регионов Европейского Союза.


221

AUTONOMOUS PROVINCE OF SOUTHERN TYROL OF THE REPUBLIC OF ITALY

SUMMARY

The Unitary Republic of Italy pursued an anti-centralization policy and granted

its administrative-territorial units autonomous powers in the administrative field accor-ding to the 1947 constitution. These powers were expanded till the political autonomy in 5 of the 20 provinces of the country. Especially the Trentino-Alto Adige Autonomo-us Region is famous in the world for its experience of political autonomy. The german-lingual autonomous province in the territory of the region - South Tyrol's presence ma-kes this autonomy even more unique. Thus, historically part of the Austrian-Hungarian Empire's Tyrol province, this province was given to Italy through the 1919 Treaty of Sen-Jermen. In 1948 Italy gave autonomy status to the province in accordance with the 1946 Paris Treaty signed with Austria. South Tyrol powers were further expanded with the adoption of the Statute of Autonomy in 1972 and the 2001 Constitutional reform. At this time, the population of German, Italian and spruce language groups are lives within the boundaries of the autonomous province and use equal rights. South Tyrol which have its parliament, president and government as a political autonomy is one of the most developed regions of the European Union in socio-economic terms.


222

Gülşən XALIQOVA *

“ƏSRİN MÜQAVİLƏSİ – ƏFSANƏDƏN GERÇƏKLİYƏ”

XX əsrin 80-ci illərinin sonlarından başlayaraq sovet imperiyasının zəifləməsi süqutu ərəfəsində Ermənistanın Azərbaycan Respublikasına qarşı ölkə üçün ağır sosial-siyasi mədəni iqtisadi problemlər doğurdu. Azərbaycan Respublikasının istismar qazmasının aşağı düşməsi, 150-200 metrdən artıq dərinlikdən neft çıxarılması üçün müasir texnologiya və tex-nikanın olmaması nəticəsində neft və qaz hasilatının səviyyəsi aşağı endi. 1987-ci illə 1997-ci il arasında 10 il müddətində Azərbaycan Respublika-sında neft hasilatı 14. 280 milyon tondan 9.022 milyon tona düşdü (7, 385). 1989-cu ilin yanvarındn başlayaraq Qərbi Avropa dövlətlərinin iri neft şirkətləri Azərbaycanın Xəzərneftinə böyük diqqət göstərməyə başladılar. Əslində onlar burada çox zəngin enerji resurslarının olduğunu bildirdilər. Digər tərəfdən isə onlar külli miqdarda maliyyə vəsaitinə, müasir texnika və texnologiyaya, təcrübəyə, hətta öz dövlətlərinin və beynəlxalq təşkilat-ların siyasətinin formalaşmasına təsir gücünə malik idilər. Ona görə də onların Azərbaycanın Xəzər neftinə göstərdikləri maraq təbii idi. 1988-1999-cu illərdə çox ağır sosial-iqtisadi, hərbi-siyasi böhran həyatını yaşa-yan Azərbaycan Respublikasının düşdüyü bu ağır vəziyyətdən çıxarmaq üçün yeganə çıxış yolunu neft amilindən bir vasitə olaraq istifadə etməkdə görən Heydər Əliyev “Əsrin müqaviləsi”nin işlənib hazırlanması üçün konkret qərarlar qəbul etdi.

Çünki, bu strategiya Azərbaycan Respublikasının siyasi və iqtisadi müstəqilliyinin təmin edilməsində, təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilmə-sində, o cümlədən Ermənistanın hərbi təcavüzünün qarşısının alınmasında mühüm bir strateji amil kimi çox əhəmiyyətli idi.

Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının bütün sahələrinin düşdüyü böh-randan çıxması və inkişaf etdirilməsində, neft sənayesinin dirçəldilməsi, müa-sir texnologiyalar əsasında yenidən qurulması mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.

* Gülşən XALIQOVA - Azərbaycan T.N. Qərbi Kaspi Universitetinin “Politologiya və beynəl-

xalq münasibətlər” kafedrasının dissertantı.


223

Azərbaycanın Xəzərdə olan neft yataqlarının birgə istismar edilməsi haqqında hələ 1989-cu ildən danışıqlar başlanmışdı. 1992-ci ildə Qərb şir-kətləri ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ). Müqa-vilə layihəsi hazırlansa da, onda çatışmamazlıqlar var idi. Azərbaycan Respublikasının prezidenti H.Əliyev müqavilə şərtlərinin ölkəmiz üçün sərfəli olmadığını və imzalandığı təqdirdə iqtisadiyyatımız üçün zərər gə-tirəcəyini düşünərək 1993-cü ilin iyulin 21-nə təyin edilmiş imzalanma prosesindən imtina etdi. (7, 114).

Bununla yanaşı, dövlət başçısı Qərb şirkətlərini əmin edirdi ki, bu da-nışıqların birdəfəlik dayandırılması demək deyil, bu iş davam etdiriləcək-dir... işlər davam etdirildi. (9, 69)

H.Əliyev Azərbaycan neft sənayesində işləyən alimlər, mütəxəssislər-lə məsləhətləşdikdən sonra bağlanacaq müqavilədə dövlətimizin əldə əsas tutacaq prinsiplərini müəyyən etdi. Prezident 1994-cü ilin fevralın -4 də Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin danışıqları həmin prinsiplər əsasında davam etdirməsi barədə sərəncam verdi. Orada deyilirdi: 1. Xarici neft şirkətləri ilə AMOKO, Britiş Petrolum, Statoyl, Penzoyl, Remko, Yuno-kal, Türk Neft Şirkəti ilə aparılan danışıqların əsas istiqamətləri barədə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin təklifi bəyənilsin.

2. ARDNŞ yuxarıda adı çəkilən nef şirkətləri ilə birlikdə “Azəri” və “Çıraq” yataqlarının kəşfinə və işlənməsinə dair danışıqların aparılması, müqavilənin hazırlanması və bağlanması səlahiyyəti verilsin.

3. Dövlət Neft Şirkətinə tapşırılsın ki, iki həftə müddətinə “Günəşli” yatağında neft hasilatının sabitləşdirilməsi proqramını hazırlayıb Azərbay-can Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin.

Müqavilənin bağlanmasına müxtəlif, o cümlədən xarici qüvvələr ciddi mane olurdular. Rusuya Federasiyasının təşəbbüsü ilə belə bir tezis irəli sürüldü ki, Xəzər dənizi bütün Xəzəryanı ölkələr üçün ümumidir və onu milli sektorlara bölmək olmaz. Buna görə də Azərbaycan birtərəfli qayda-da xarici şirkətlərlə neft müqavilələri bağlaya bilməz. Diplomatik notalar, bəyanatlar verildi. Xarici şirkətlər belə fikirdə idilər ki, müqavilə Xəzər dənizinin status həll ediləndən sonra qüvvəyə minməlidir. Lakin, Azər-baycan höküməti tərəfindən Vaşinqtona ezam edilmiş ADNŞ-in birinci vitse-prezidenti İlham Əliyev ABŞ-da Energetika Nazirliyi rəhbərləri ilə danışıqlar apardıqdan sonra ABŞ hökümətinin dəstəyi sayəsində xarici şirkətlər bu fikirdən əl çəkdilər. (13)


224

İran İslam Respublikası da Azərbaycan Respublikasının xarici şirkət-lərlə Xəzərin neft-qaz resurslarını birgə istismar etməsi istiqamətində əməkdaşlığından narazı idi. Qeyd edildiyi kimi, neft sənayesinə investisi-ya və yeni texnologiyalar cəlb etmək, respublikaya sərfəli şərtlərlə xarici neft şirkətləri ilə müqavilələr bağlamaq üçün danışıqlar Azərbaycan Döv-lət Şirkəti (ADNŞ) aparırdı. Danışıqlar qrupuna neft və beynəlxalq əlaqə-lər üzrə görkəmli mütəxəssislər daxil edildi. Bu qrupun fəaliyyətində İl-ham Əliyevin, Xoşbəxt Yusifzadənin, Natiq Əliyevin rolu xüsusən səmə-rəli oldu. Azərbaycanın maraqlarına tam cavab verən müqavilə şərtləri razılaşdırıldı. (10, 212).

1993-cü ilin iyulun 27 də Qərb neft şirkətləri konsorsiumunun dəvəti ilə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin danışııqlar aparan heyyəti, ABŞ-ın Hyuston şəhərində 45 gün layihənin hazırlanması üzərində iş apardı. Azərbaycan nümayəndə heyyəti bir çox çətinliklərlə qarşılaşmasına bax-mayaraq, müqavilənin layihəsinin hazırlanmasını başa çatdırdı. (8, 2-21)

Azərbaycanın maraqlarına tam cavab verən müqavilə şərtləri razılaş-dırıldı. Nümayəndə heyyətimiz Hyustondan qayıdandan sonra H.Əliyev ARDNŞ-in prezidenti Natiq Əliyevi qəbul etdi. O danışıqların nəticəsi ba-rədə yazılı məlumat verdi. H.Əliyev Azərbaycan nümayəndə heyyətinin fikrini öyrəndi ki, hazırlanmış layihə imzalana bilər. Prezident Respubli-kamızın rəhbər dairələrinin – Ali Sovetin, Nazirlər Kabinetinin rəhbərləri-lə, Prezident aparatında işləyən məsul şəxslərlə əlaqədar nazirliklərlə və nazirlərlə hazırlanmış layihə və əldə olunan nəticələri müzakirə etdikdən sonra, qərar qəbul etdi ki, hazırlanmış layihəni imzalamaq olar. Xarici öl-kələrin neft şirkətləri də bu layihənin imzalanması haqqında qərar qəbul etmişdilər. Bu şirkətlərin mənsub oldıqları dövlət rəhbərləri də xeyir –dua vermişdilər. (8, 21).

1994-cü il sentyabrı 16-da Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev qərb ölkələrinin neft şirkətləri ilə bağlanacaq saziş ilə əlaqədar brifinq keçir-miş, jurnalistlərə bəyanat verərək demişdir:

Üç ildən artıqdır ki, respublika Dövlət Neft Şirkəti ilə Qərb şirkətləri arasında Azərbaycanın Xəzərdə olan neft yataqlarının müştərəkistismar olunması haqqında danışıqlar aparılır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti ayrı-ayrı Qərb ölkələrinin neft şirkətləri ilə danışıqlar apar-maq, sonra isə 1992-ci ildə həmin şirkətlər birləşib ümumi bir konsorsium təşkil etmişlər və danışıqlar bir konsersiumla davam etdirilmişdir.


225

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti işlər aparmaq üçün ilk mərhələdə Qərb ölkələrinin bitərəf ekspertlərini – Amerika Birləşmiş Ştatlarından, Kanadadan və digər ölkələrdən ekspertləri cəlb etdi. Bu məsələlər onların iştirakı ilə təhlil və müzakirə olundu. Sonra danışıqlar Londonda bir müd-dət sonraya yenidən başlandı.

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti Qərb ölkələrinin neft şirkətləri arasın-da danışıqlar Bakıda aparıldı. Sonrakı mərhələdə Qərb neft şirkətlərinin xahişi ilə bu danışıqlar Türkiyə Respublikasının İstanbul şəhərində getdi və iyulda sona çatdı. Qərb Neft Şirkətlərinin konsorsiumu ilə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti arasında hazırlanmış müqavilə 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda imzalanmışdır. Biz, indi də gələcəkdə də Azərbaycanın təbii sərvətlərində, xüsusən ən böyük təbii sərvətimiz olan neft yataqlarından çox ehtiyatlı ,şərəfli istifadə olunmasına çalışmalıyıq ki, bu sərvətlərdən Azərbaycan xalqının bu günü və gələcəyi üçün maksimum mənfəət götü-rək (9, 214).

H.Əliyev Qərb neft şirkətlərinin konsersiumu ilə ARDNS arasında hazırlanmış müqavilənin imzalanmasının vaxtı və yeri haqqında qərar qəbul etmişdi. Qərara görə müqavilənin sentyabrın 20-də Gülüstan sara-yında imzalanması müəyyən edilmişdi.

Danışıqların Bakıda keçirilməsinin və burada imzalanmasının böyük əhəmiyyəti var idi. H.Əliyev qeyd edirdi ki, bu imzalanma Bakıda olması Azərbaycanın müstəqilliyini bir daha sübut edir.

1994-cü il sentyabrın 20 –də Bakının “Gülüstan” sarayında ARDNŞ ilə ABŞ Böyük Britaniya, Norveç, Rusiya, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Yunanıstanın iri neft şirkətləri daxil olan konsersiumum (sonralar bu ko-sepsiumuma Yaponiya şirkəti də də qoşuldu) arasında Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda “Azəri”, “Çıraq” yataqlarının və “Günəşli” yata-ğının bir hissəsinin birgə işlədilməsi və hasil olunan neftin pay şəklində bölüşdürülməsi haqqında 30 illik saziş imzalandı. Bu müqavilə dünyada “Əsrin müqaviləsi” adı ilə məşhurlaşdı. (2001-ci ildən başlayaraq Prezi-dentin fərmanı ilə həmin gün respublikada “Neftçi günü kimi” bayram edilir) . Razılığa görə, investisiyanın 80% -ni konsersum qoyur. Azərbay-canın ümumi gəliri çıxarılacaq neftin qiymətinin 80%-i miqdarında müəy-yən olunurdu. Bundan əlavə, hasil olunacaq qaz tam Azərbaycanın ixti-yarına verilirdi. (10, 213)


226

“Əsrin müqaviləsi”nin təkcə hazırlanması və bağlanmasının deyil, həm də həyata keçirilməsini olduqca ağır və çətin problemlər müşayiət edirdi. Bu işə mane olmaq üçün xarici qüvvələrin dəstəyi ilə ölkədə dövlət çevrilişi, prezidentə qarşı terror cəhdləri törədildi. Hətta xarici şirkətlərə yalan informasiyalar və müxtəlif yollarla təzyiq göstərməyə çalışırdılar. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin siyasi iradəsi, qətiyyəti və müd-rikliyi sayəsində bu maneələr müvəfəqiyyətlə aradan qaldırıldı.

Neft müqaviləsinin imzalanmasının Azərbaycan üçün böyük beynəl-xalq əhəmiyyəti H.Əliyevin nitqində geniş işıqlandırılmışdır. O, göstərirdi ki, bununla Azərbaycan dünya iqtisadiyyatı üçün açıq olduğunu nümayiş etdirilir. Azərbaycan Respublikasında suveren hüquqlarının bərqərar olun-duğunu, xalqımızın öz təbii sərvətlərinə sahib olduğunu dünyaya göstərir Azərbaycan iqtisadiyyatına azad bazar iqtisadiiyatına qoşulması üçün əsas yardır. Bu müqavilənin imzalanması bazar iqtisadiyyatının Azərbaycanda həyata keçirilməsi üçün ilk böyük addımdır. Bu müqavilənin imzalanması ilə xarici ölkələrdən Azərbaycana investisiya qoyulması üçün böyük yol açılır, digər sahələrdə çalışan şirkətlərində Azərbaycanda fəaliyyəti üçün zəmin yaradır.

“Əsrin müqaviləsi” imzalanandan sonra prezident Heydər Əliyev ifti-xarla bildirirdi “Mən bu müqavilənin hazırlanmasında imzalanmasında iş-tirak etdiyimə görə özümü çox xoşbəxt hesab edirəm” (9, 119).

Türkiyənin dövlət naziri Nəcməddin Cövhəri təbrik çıxışında demiş-dir. “... Mən xalqım adından bu hadisəni Qərbim Azərbaycan və onun bayrağı qarşısında baş əyməsi kimi qiymətləndirirəm (9, 222).

Britiş Petrolum şirkətinin prezidenti Con Braun cıxışında neft müqavi-ləsinin Azərbaycan xalqının dünya xalqları ailəsinə qəbul edilməsində mühüm tarixi məqam kimi qiymətləndirdi. (14, 88).

Əsrin müqaviləsinə qoşulan dövlətlərin, şirkətlərin sayı artmaqda da-vam edirdi. Əgər 1994-cü il sentyabrın 20-də 7 ölkədən 11 böyük neft şir-kəti ilə ilkin müqavilə imzalanmışdısa, 1997-ci ilin noyabrına kimi əlavə 8 neft qaz yatağında müştərək işləmək üçün müqaviləlr imzalanmışdı. Belə ki, həmin vaxt artıq Xəzərin Azərbaycan sektorunda imzalanmış müqa-vilələrdə 12 ölkədən 20 böyük neft şirkəti iştirak edirdi. (12, 18) .

1995-ci ilin aprelində “Əsrin müqaviləsi”ni imzalamaq üçün Azərbay-can Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ), 1996-cı ilin aprelində isə “Qa-rabağ strukturu üzrə müqaviləni həyatakeçirmək üçün “Xəzər Beynəlxalq


227

Neft Şirkəti”, habelə başqa müqavilələr üzrə əməliyyat şirkətləri təşkil edildi. Bu şirkətlər qazma qurğularından, infastrukturlardan birgə istifadə etmək üçün xüsusi klub yaratdılar (10, 216).

“Əsrin müqaviləsi” bağlandıqdan sonra respublikamızın neft sənayesi qaynar həyatına başladı, yeni-yeni neft müqavilələri bağlandı, kəşfiyyat, qazma işləri genişləndi.

1995-cü il noyabrın 10-da Xəzərin yeni aşkar olunmuş “Qarabağ” strukturunda və ona bitişik ərazisində kəşfiyyat aparılması, yataqların işlə-dilməsi və çıxarılan neftin bölüşdürülməsi haqqında Rusiya, İtaliya, ABŞ şirkətləri yeni saziş imzalandı. Müqavilədən əldə olunan daxili gəlirin 65-80%-nin Azərbaycana çatacağı razılaşdırıldı. (2)

1996-cı il iyunun 4-də Xəzərin “Şahdəniz” yatağının birgə işlədilməsi haqqında ADNŞ ilə böyük Britaniya, Norveç, Türkiyə, Rusiya, Fransa və İranın Neft Şirkətləri konsersium ilə müqavilə imzaladılar. Bu müqaviləyə görə də ümumi gəlirin 80%-i Azərbaycana çatacaqdır (1, 405). Burada də-rinliyi 6,5 min metr olan quyular qazıldı və nadir qaz kondensat yatağı kəşf edildi. Qərb ekspertlərinin fikrincə, çox böyük qaz ehtiyyatı olan bu yatağın kəşf edilməsi ilə Azərbaycan təkcə neft deyil, həm də qaz kralına çevrildi. (3)

1996-cı il dekabrın 14-də Xəzərdə “Dan ulduzu” və “Əşrəfi” yataqla-rının birgə işlədilməsi üzrə ABŞ, Səudiyyə Ərəbistan və Yaponiya, (11,405) 1997-ci il yanvarın 13-də “Lənkəran - dəniz” və “Talış – dəniz” yataqlarının birgə iştirakı üzrə Fransa neft şirkətləri ilə ADNŞ arasında sa-zişlər bağlanıldı. (4)

1997-ci il avqustun 1-də Vaşinqtonda “Ağ ev”də ABŞ-ın qabaqcıl neft şirkətləri ilə ADNŞ arasında Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda “Abşeron”, “Naxçıvan”, “Oğuz” və “İnam” neft yataqlarında birgə iş ba-rədə üç yeni müqavilə imzalandı.(10, 215)

1998-ci il iyun ayında İtaliya, Yaponiya, Türkiyə, ABŞ, Britaniya kə-narda neft şirkətləri ilə həmin ilin iyul ayında isə Böyük Britaniya, ABŞ və Rusiya neft şirkətləri ilə ADNŞ arasında yeni neft müqavilələri imza-ladı. 1999-2000-ci illərdə daha bir neçə neft müqaviləsi başlandı. 2001-ci ilin yanvarında Zığ və Hovsan yataqlarının istismarı ilə müqavilə imzalan-dı (10,215).

Ümumiyyətlə, 1994-2001-ci illərdə ADNŞ 14 ölkənin 32 neft şirkəti ilə müqavilə imzalandı. 2001-ci ildə bu şirkətlərə servis xidməti göstərən


228

400-ə qədər xarici şirkət fəaliyyətdə idi (16). Bu müqavilələr çərçivəsində Azərbaycana 60 milyard dollar həcmində investisiya qoyulması nəzərdə tutulurdu. Bu müddətdə xarici neft şirkətləri müqavilələr üzrə işlərin hə-yata keçirilməsi üçün 6 milyard dollara qədər investisiya qoyulmuşdu (5).

1994-cü ilin sentyabrın 20-də imzalanmış neft müqaviləsinin həyata keçirilməsinin üçüncü ilində “Çıraq” yatağında qurulan platformada 1997-ci ilin noyabrında ilkin neft hasil edildi (11). Dövrü mətbuat, ictimaiyyət bu hadisəni “Xəzər möcüzəsi” adlandırıldı. Bu “Əsrin müqaviləsi”nin hə-yata keçirilməsinin ilk nəticəsi kimi təntənəli şəkildə qeyd edildi. Bu hadi-sə, Azərbaycan Respublikası prezidenti H.Əliyevin uzaqgörən neft siyasə-tinin nəticəsi idi.

2001-ci ilin avqustun 30-da “Əsrin müqaviləsi” üzrə əsas işlərin birinci mühüm fazası başlanıldı. “Əsrin müqaviləsi” bağlandığı müddətdən sonrakı dövrdə həyata keçirilən tədbirlər sayəsində respublikanın neft sənayesi dir-çəldi və sürətlə inkişaf etməyə başladı. 2002-ci ildə ölkədə 15,3 milyon ton neft hasil edildi. Neft müqaviləsi gəlir gətirməyə başladı. 1999 –cu ilin de-kabrında “Azərbaycan Dövlət Neft Fondu” təsis olundu. Bu fonda yığılan vəsaitlər investisiya şəklində Azərbaycan iqtisadiyyatının başqa sektorları-na qoyulmalı, neftlə bağlı olmayan digər sahələrin inkişafı, yeni iş yerləri-nin yaradılması və s. məsələlərin həllinə yönəldilməıi idi. 2003-cü ilin əv-vəlində fondda 730 milyon ABŞ dolları həcmində vəsait vardı (1, 409).

“Əsrin müqaviləsi”nin nəticəsi olaraq iqtisadiyyatın başqa sahələrinə xarici sərmaya qoyuluşu sürətlə artırdı. Ümumiyyətlə, qeyri - neft sahələri də daxil olmaqla yalnız 1996-2002-ci illərdə 9 milyard (qeyri-neft sekto-runa 3 milyard dollar xarici investisiya qoyulmuşdu.(1, 409)

ABŞ-ın “EKSON”, “AMOKO”, “MOBİL” və “PENZOYL”, Böyük Britaniyanın “BRITIŞ PETROLİUM”, Yaponiyanın İTOÇİ, MİTSUPİ, Norveçin STATOYL, Səudiyyə Ərəbistanın DELTA, Rusiyanın LU-KOYL, Fransanın “ELF” AQİTEN, TOTAL, İtaliyanın ACİP kimi dünya-da ən qabaqcıl neft şirkətləri Azərbaycanın neft, neft maşınqayırma səna-yesinə müasir texnologiyalar, idarəetmə təcrübəsi gətirdilər. “Xəzərdəni-zineft” yarımdalğa qazma qurğusu, “Dədə Qorqud” adı ilə ikinci həyatına başladı. -5 elf-5 qazma qurğusu əsaslı şəkildə yenidən quruldu, müasir avadanlıqla təchiz olunaraq dünyada ən böyük üzən qazma qurğularından birinə çevrildi. 1998-ci ilin sentyabrından “İstiqlal” adı ilə istifadəyə veril-


229

di. 1994-cü ildən başlayaraq hər ilin iyun ayında Bakıda xarici firma və şirkətlərin iştirak etdiyi ənənəvi Beynəlxalq neft-qaz sərgisi təşkil olundu. (1,406)

“Azəri”, “Çıraq” və “Günəşli” yataqlarından hasil olunacaq ilkin nef-tin Qara dəniz limanlarına Rusiya və Gürcüstandan keçən şimal (1400 km) və “Qərb” (920 km) neft kəməri ilə nəql ediləcəyi barədə müqavilələr bağlandı.

1996-cı ildə dənizdə ABƏŞ-in qazdığı ilk neft quyusu güclü fontan vurdu və yataqların böyük ehtiyatları bir daha təsdiq olundu.

Azərbaycan xalqının XXI əsrdə həyatının, yaxşılaşdırmaq rifah halı-nın təmin edilməsində iqtisadiyyatının inkişafında “Əsrin müqaviləsi çox mühüm və böyük bir addım atmışdır.”

Ümmumilli lider Heydər Əliyevin göstərişi, xeyir dusı ilə həyata vəsi-qə qazanmış “Əsrin müqaviləsi” haqqında indiyə kimi cox deyilib, çox yazılmışdır. Bu tarixi hadisə hələ bundan sonra da neçə-neçə elmi – tədqi-qat işlərinin mövzusu olacaq.

“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə Azərbaycan dövlətinin neft strategiyası reallığa qovuşdu. Bununla da ölkəmizə ayaq açan xarici inve-stisiyalar sayəsində Azərbaycanın neft sənayesii durğunluqdan, tənəzzül-dən tərəqqiyə, inkişafa qədəm qoydu. Həmin dövrdə dünyanın tanınmış imkanlı neft şirkətlərini Azərbaycana cəlb etmək asan deyildi. Xarici iş adamları yalnız sabitlik olan ölkələrə yatırım qoyurlar. Heydər Əliyev ilk növbədə özünün bütün gücünü, qüvvəsini, bacarığını, qabiliyyətini bu va-cib sahəyə yönəltdi və qısa müddətdə istəyinə nail oldu. Onun gərgin əməyi sayəsində tezliklə ölkə daxilində siyasi sabitlik bərpa edildi.


1. Azərbaycan tarixi VII cilddə, VII cild, Bakı, 2003 2. “Azərbaycan ” qəzeti, 11 noyabr 1993-ci il 3. “Azərbaycan” qəzeti, 21 sentyabr 1999-cu il 4. . “Azərbaycan” qəzeti, 15 yanvar 1997-ci il 5. “Azərbaycan” qəzeti, 12, 30 dekabr 2000-ci il 6. “Azərbaycan” qəzeti, 23 sentyabr 2001-ci il 7. Əliyev Ə., Heydər Əliyev və Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, 1992 8. Əsrin müqaviləsi 10 il Bakı, 2004 9. Heydər Əliyevin neft strategiyası. Azərbaycanın müstəqilliyi və rifahı naminə. I

hissə, Bakı, 2001


230

10. Qafarov T. Azərbaycan Respublikası 1991-2001 Bakı, 2001 11. XX əsrin Azərbaycan tarixi Bakı, 2004 12. Mirzəyev R.R , H.Əliyev Azərbaycanın müasir neft emalı sənayesinin yaradıcısıdır.

Bakı, 2001 13. “Respublika” qəzeti, 21 sentyabr 1995-ci il . 14. Ulduzov H. AZərbaycanın neft sənayesi və strategiyasının əasları. Bakı, 2013

XÜLASƏ

Məqalədə “Əsrin müqaviləsini” şərtləndirən amillər, müqavilənin hazırlanması ge-

dişində baş verən gərgin daxili və beynəlxalq proseslər göstərilr. Ümummilli lider H. Əliyevin gərgin mübarizəsi nəticəsində “Əsrin müqaviləsi”nin bağlanması və həyata keçirilməsi qısaca işıqlandırılmışdır.

РЕЗЮМЕ

В статье обосновываются статьи «Контракта века», указываются внутренние

и международные процессы, влиявшие на подготовку контракта. Освещается роль общенационального лидера Г.А. Алиева в борьбе за подписание и претворе-ние в жизнь этого важного контракта.

SUMMARY

The article deals with the Contract of the Century, shows domestic and internatio-

nal processes when preparing the contract. It is ligted to sign and materialize the Con-tract of the Century at the result of Haydar Aliyev tense fight.


231

Rəna RƏCƏBLİ *

M.S.ORDUBADİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ MİLLİ GEYİM VƏ BƏZƏKLƏRİN TƏSVİRİ HAQQINDA (TARİXİ-ETNOQRAFİK TƏDQİQAT)

Açar sözlər: qadın milli geyimi, kişi milli geyimi, bəzək əşyaları. Ключевые слова: женские национальные одежды, мужскиенациональные одеж-

ды, украшения Key words: women's national clothes, men's national clothes,ornaments

Ənənəvi xalq geyim kompleksinin meydana gəlib formalaşması uzun sürən tarixi inkişaf prosesinin nəticəsi olduğundan, xalqın etnik tarixinin və mədəniyyətinin öyrənilməsində layiqli mənbə rolunu oynayır.

Milli geyim və bəzəklər (forması, rəngi, parçası və naxışları) bu və ya digər millətin əsrlər boyu yaranmış zövqünü, mədəniyyətini əks etdirir. O cümlədən, qədim tarixi keçmişə malik olan Azərbaycan milli geyimləri bütünlüklə xalqımızın zövqünü, onun maddi-mədəniyyətinin ən mütərəqqi və gözəl nümunələrini özündə əks edərək, XIX əsrin ortalarına qədər inki-şaf etmişdir.

Azərbaycanın ənənəvi geyim növləri qadın geyimləri, kişi geyimləri və uşaq geyimləri olmaqla üç qrupa bölünürdü. Qadın və kişi geyimləri elementlərinin sayına, biçim üsulu və tikiş tərzinə, mənsubiyyətinə görə bir-birindən kəskin fərqlənirdisə, uşaq geyimləri, bəzi geyim növlərini çıxmaq şərti ilə demək olar ki, böyüklərin geyimlərinin kiçik ölçüdə təkrarından ibarət idi.

Azərbaycanın böyük yazıçılarının əsərlərində olduğu kimi M.S.Ordu-badinin əsərlərində də xalqımızın qadın və kişi geyimləri geniş şəkildə təsvir olunmuş və etnoqrafik baxımdan izah edilmişdir. Yazıçı dövrün xü-susiyyətlərindən irəli gələrək obrazlarının geyimlərinin hər bir detalına diqqət yetirmiş, qəhrəmanlarının siyasi, dini, mədəni dünyagörüşünü, so-sial statusunu daha təsirli şəkildə oxucuya catdırmaq üçün baş geyimləri və bəzəkləri daha tez-tez vədetallı şəkildə əks etdirmişdir.Heç təsadüfi de-yildir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev böyük ya- * Rəna RƏCƏBLİ - AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Tarixi-etnoqrafiya şöbəsi.


232

zıçı, şair, dramaturq, publisist və ictimai xadim M.S.Ordubadinin yaradı-cılığının Azərbaycan tarixi və etnoqrafiyasının dərindən öyrənilməsi üçün əhəmiyyətini qeyd etmişdir (1).

Azərbaycanın böyük yazıçılarının əsərlərindən və etnoqrafik tədqiqat-lardan məlumdur ki, orta əsrlərdə qadınlar üstdən uzunqollu (dabana qə-dər uzanan ətəkli) enli don, altından da köynək, uzun, enli tuman geyərdi-lər. Ev şəraitində geyilən bu paltarları kişilərdən gizlətmək üçün onlar kü-çəyə çıxdıqda çadraya (çarşaba) bürünər və üzlərini rübəndlə örtərdilər (6, 10).Baş geyimləri eyni zamanda sosial statusu müəyyən etmək üçün əsas vasitələrdən biri idi.

Orta əsrlərdə 7 növə yaxın qadın baş geyimi olmuşdur. Bunlardan gö-zəl, əlvan naxışlı örpəkləri, kəlağayıları, kiçik, narın naxışlı araqçınları, çənə altından bağlanan incə, güllü və muncuqlu ləçəkləri, tac, çalma, kə-narları xəz və ya məxmərdən tikilmiş şlyapaları göstərmək olar (3). R.Əfəndi yazırdı ki, araqçınları qadınlar evdə, həyətdə və qonaqlığa get-dikdə geyər, küçəyə çıxdıqları vaxt isə üstdən əsas etibarı ilə ağ çadra ör-tərdilər (6, 11).

M.S.Ordubadinin əsərlərində də çadra kimi qadın baş geyimləri tez-tez xatırlanır. “Üzlərini ağ pərdə ilə örtmüş və ayaqlarına torba geyinmiş qadınlar” (13, 31), “Qırmızı və yaşıl güllü çitdən çadra örtmüş iki gənc qız” (13, 97) və s. şəkildə baş örtükləri haqqında məlumat verilir. Mollanəsrəd-dinçilik ənənələrindən irəli gələrək qadın azadlığı məsələsinə xüsusi diq-qət yetirən M.S.Ordubadi sovet dövründə yazdığı əsərlərdə çadra ilə bağlı məsələlərə dövrün tələblərindən irəli gələrək daha açıq tənqidi münasibət bildirirdi.

M.S.Ordubadinin yaradıcılığında, xüsusən sovet dövründə yazdığı əsərlərdə qadınların yaşınması, hicab, çadra taxması birmənalı olaraq, qa-dın azadlığını məhdudlaşdıran element kimi təqdim olunur. Müəllifin belə yanaşmasını dövrün reallıqları ilə bağlı olaraq, dini dairələrin qadının ör-tünməsinə münasibəti ilə əlaqələndirmək mümkündür.

XIX əsrdə, eləcə də XX əsrin əvvəllərində şəhər mühitində yaşayan qadınların geyim dəstində çadra mühüm yer tuturdu. Evdən çıxarkən geyi-lən çadra bədəni topuğa qədər bürüyürdü. Abşeron, Muğan, Talış və Nax-çıvan bölgələrinin kəndləri istisna olmaqla, çadra kəndli məişəti üçün o qədər də xarakterik deyildi (2, 135).


233

Etnik mənsubiyyətinin, etnik düçüncə tərzinin və Şərq xalqlarına məx-sus ailə məişətinin formalaşdığı, eləcə də müsəlman şəriət normalarının qoyduğu qadağaların tüğyan etdiyi XIX əsr Azərbaycanında yaşmaq və çadra qadın hüquqsuzluğunun təsdiqi demək idi.

Qadın çadrasının rənginə görə, onun sahibinin yaşını, sosial-iqtisadi vəziyyətini müəyyənləşdirmək mümkün idi. Belə ki, cavan yaşlı qadınlar açıq rəngli, ahıl-yaşlılar isə tünd rəngli çadraya üstünlük verirdilər.

Orta əsrlərdə, XIX-XX əsrin əvvəllərində yaşınmaq, hicabdan və çad-radan istifadə olunması qadının təhsil alması, cəmiyyətdə, ictimai həyatda rolu məsələlərində də ciddi problemlərin ortaya çıxmasına gətirıb çıxar-mışdı.

Müasir dövrdə, xüsusən Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazan-dıqdan sonra, islam dünyasına inteqrasiya olunduğu, dini azadlıqların tə-min edildiyi bir dövrdə bu məsələ yenə də aktuallaşmışdır. Cəmiyyətdə azadlıqlardan sui-istifadə edən bəzi dini-siyasi dairələr çadra, hicab məsə-ləsinin siyasiləşdirilməsi, bu müstəvidə Azərbaycanın ənənəvi ailə məişə-tinə, nikah münasibətlərinə müdaxilə edilməsi cəhdlərinə əl atırlar. Bu-nunla da azərbaycanlılar arasında ənənəvi yaşınmaq, örtünmək adətinin mahiyyəti çaşdırılır, yanlış şəkildə təqdim olunur. Halbuki, etnoqrafik ba-xımdan yaşınma adətinin ailə məişət münasibətlərində xüsusi yer tutduğu məlumdur.

Hacı Qadir Qədirzadə yaşınmaq adətini təhlil edərək yazır ki, yaşınma insan oğlunun qadağan sistemini pozması, ilk gizlənmə, həya geyimi ilə bağlıdır. “Qadağan sisteminin pozulmasından ilk gizlənmə, yaşınma mey-dana gəldi və zaman keçdikcə ailədaxili münasibətlərdə, insanlararası mü-nasibətlərdə bunun müxtəlif cəhətləri formalaşdı.... (8, 65-67). Bu baxım-dan da Ordubadinin yaradıcılığında qadın azadlığı məsələsində yaşmaq, çadra, hicaba münasibətini birmənalı şəkildə müsbət və ya mənfi qiymət-ləndirmək düzgün olmazdı. Bunu dövrün sosial-siyasi münasibətlər, dini-mənəvi dəyərlərlə əlaqələndirmək daha düzgün olardı.

M.S.Ordubadinin yaradıcılığında qadın bəzəklərinin təsviri xüsusi yer tutur. “Hər bir xalqın maddi mədəniyyətinin öyrənilməsində bəzəklərin də xüsusi rolu vardır. Bəzəklərin əksəriyyəti özünün tarixi kökləri ilə çox qə-dimlərə bağlı olub, hədiyyəetmə, cehizvermə və bağışlama yolu ilə nəsil-lərdən nəsillərə keçmiş, XX əsrə qədər gəlib çataraq xalqın etnik tərkibi,


234

sinfi mənsubiyyəti, istehsal həyatı, bədii zövqü və s. haqqında qiymətli materiallar verir. Bəzəklər həm kişi, həm də qadın geyimləri üçün xarak-terikdir. Lakin kişi geyimləri bəzək elementlərinin azlığına (kəmər, xən-cər, tütün qabı, zəncirli saat, xəncər qını, üzük və s.) və əməli əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə qadın geyimlərindən əsaslı surətdə fərqlənir” (17, 64).

Ordubadinin əsərlərində əksər hallarda qadın geyim və bəzəkləri bir-birini tamamlayan şəkildə təqdim olunur, yazıçı sanki bir rəssam kimi əsərin qadın obrazlarını əlvan boyalarla rəngləyir. Müəllif “Qılınc və qələm” romanında Gəncə hakiminin qızını oxucunun təsəvvüründə can-landırır: “Qətibə gözəl idi; onda türklükdən qara saçlar, ərəblikdən təbəs-sümlü gözlər, rumluluqdan ağlı-qırmızılı yanaqlar ən gözə çarpacaq cəhət-lərdən idi. O, söyüd kötüyünün üstündə əlvan bir rəsm kimi oturmuşdu. Tirmə çəpkəninin belini almaz və yaqutdan toxunmuş kəmərlə kip bir surətdə çəkmişdi. Çəpkənin yaxasındakı zümrüd və zəbərcəd düymələri, alnından tellərinə saçdığı badam şəkilli almaz cıqqa, ağ və incə topuqla-rındakı inci xalxallar, iki tərəfdən döşlərinə taxdığı almaz ayparalar onu tovuz quşunun qanadları qədər bəzəmişdi. Onun gözəl bir qadın olaraq, heç bir nöqsanı yox idi (12, 37).

Göründüyü kimi, yazıçı bu obrazı təsvir edərkən tirmə çəpkən, almaz və yaqutdan toxunmuş kəmər, saçındakı badam şəkilli almaz cıqqa, topuqlarındakı inci xalxallar, almaz ayparalar haqqında danışır. Maraqlıdır ki, bu obraz təkcə yazıçının təxəyyülü deyil, XII əsrdə qadın geyimləri barədə real məlumatlara əsaslanır.

Çəpkən əsas etibarı ilə qalın parçadan tikilərdi. Daha geniş yayılmış çəpkənlər qırmızı və yaşıl məxmərdən olardı. Onun yan tərəflərində aşağı-da çapıq adlanan qabarıq hissələri olurdu ki, bu da bədənin daha da gözəl görünməsinə imkan verirdi (6, 23). Çəpkən – köynəyin üstündən geyilən üst geyim tipi olub, astarlı tikilir və hətta yüngül sırınırdı. Onu, iqtisadi imkandan asılı olaraq bəzən bahalı ipək parçalardan (məxmər, tirmə, zər-xara, tafta, qumaş, atlas, kəmxa və s.), bəzən də pambıq, yun və adi parça-lardan hazırlayırdılar. Rəng seçimi çəpkəndə daha ciddi nəzərə alınırdı. Belə ki, cavan gəlin və qızlar qırmızı, mavi, yaşıl; yaşlılar göy, palıdı, bə-növşəyi, qara parçalardan tikilmiş geyimə üstünlük verirdilər (2, 122).

XI-XII əsrlərdə Səlcuq hakimiyyəti dövründə Azərbaycan şəhərlərin-də parça istehsalı xeyli artmış, xüsusən Gəncənin ipək malları çox şöhrət


235

qazanmışdı. Bərdə, Şamaxı və Təbriz şəhərlərində ipək, yun, pambıq və kətan parçalar xüsusilə çox istehsal olunurdu. Ərəb səyyahı Yaqut Həmə-vi yazır ki, Təbrizdə atlas, xətayi və başqa parçalar hazırlanıb həm qərb, həm də şərq ölkələrinə göndərilirdi (6, 11).

M.S.Ordubadinin əsərlərində orta əsrlərdə, eləcə də XIX-XX əsrlərdə məşhur olan ipək parça, Şirvan ipəyi, al atlas, qumaş və s. parça növləri, tuman, şalvar, don, köynək və s. kimi geyimlər haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. Etnoqrafik baxımdan maraq doğuran bu materiallar ya-zıçının Azərbaycan xalqının geyim mədəniyyəti ilə yaxından tanış oldu-ğunu, hər bir parça və geyim növündən istifadənin xüsusiyyətlərini bildi-yini təsdiqləyir.

Yazıçı “Dumanlı Təbriz” romanında qeyd edir ki, “....Onun əynində Təbriz qadınlarına məxsus qısa və əlvan ipəkdən tuman, qılçalarında al at-lazdan şalvar, topuqlarında mirvaridən düzəldilmiş zərif xalxal var idi. Ağ, balaca, eyni zamanda ətli olan ayaq barmaqları xınadan qızarmışdı...” (14, 381) Yaxud:

Şahın mərhəmətindən daş-qaşa büründün, Qumaşlarla bəzəndin, tavus quşuna döndün. Əyninə don geyirsən Şirvan ipəklərindən, Göz qamaşır donunun altun pərəklərindən. (14, 99) Yazıçı “Qılınc və qələm” romanında isə yazırdı: “Mərcan gedəndən

sonra, Səba xanım sürətlə qalxıb çimdi. Ağ dəsmalı ətirlə isladıb bədənini başdan-ayağa yudu. Almas və zümrüddən düzəlmiş məmədanlarını taxdı, nazik ipəkdən tikilmiş yataq köynəyinin üstündən məclis paltarlarını ge-yindi, bütün qiymətli daşlarını üzərinə töküb güzgünün qarşısında dayan-dı” (12, 174).

“Gizli Bakı” romanında təsvir edir ki, “...Xanımın birinci dərsi üçün hazırlanan paltarı gətirdilər. Xanım saçlarını dalına töküb, alnına yaşıl bir lent bağladı. Brilyant düzülmüş badam şəkilli cıqqasını yaşıl lentin üstün-dən taxdı. İncə və əlvan ipəkdən güllər və çiçəklər tikilmiş yaşıl ipək donu geydi, qabaqdan ipək qaytanlarla bağladı. Ağ ipəkdən tikilmiş can köynə-yinin bağlarını, topuqlarındakı qızıl düymələrlə düymələdi. Topuqlarını bəzəyən zümrüd xalxalların qızıldan düzəlmiş zəngləri xanım yeridikcə zərif-zərif səslənirdi; altına qızıl nal vurulmuş, almazlarla bəzənmiş bir çəkmə geydi” (9, 208). Tarixçi-etnoqraf Ş.Bünyadova qeyd edir ki, orta


236

əsrlərdəqadınların topuqlarında olan “xalxal” halqavari quruluşa malik olub zınqrovlarla əhatələnmiş qızıl və gümüşdən hazırlanmış bəzək əşya-sıdır ki, xüsusi ilə rəqqasə qadınlar onu topuqlarına taxardılar (4, 202).

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, M.S.Ordubadi bir çox hallarda maddi mədəniyyətlə bağlı məsələləri əsərinin süjet xəttində elə ustalıqla təqdim edir ki, sanki oxucu əsərin qəhrəmanı ilə birgə həmin yerdə, həmin məka-nı gəzir: “Abdulla xanla mən də otaqları dolaşırdıq. Otaqların şeyləri çox zəngin, çox da maraqlı idi. Səfəviyyə padşahları dövründən qalmış ipək bir xalçanı tamaşa etdik. Zərrinə pərdələrinin hamısı Fətəli şah dövründə toxunmuş pərdələrdi. Bir çox məxmər və zərrinə şeylərin üzərində tarix-ləri zər və ipəklə tikmişdilər. Qadın bizə ətrafı mirvari və incə mərcanla toxunmuş köynək göstərdi. Köynəyin toxunuşu və parçası onun çox qə-dim və nadir bir şey olduğunu göstərirdi. Gördüyümüz şeylər içərisində üzü altun tellərlə toxunmuş və nalları xalis gümüşdən olan bir cüt qadın başmağı da vardı. Abdulla xan bu başmaqları Nizamülülamanın evini qa-rət edənlərin əlindən böyük pula aldığını söylədi” (14, 420). “Qətibə bu sözləri dedikdən sonra yenə də utandı, başını aşağı salıb güləbətin naxışlı başmaqlarına baxmağa başladı” (12, 135).

M.S.Ordubadi geyimlərin mahiyyətindəki maraqlı bir məsələni ortaya çıxarır. Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi, XIX-XX əsrdə də geyimlər bir şəx-sin təkcə sosial statusunu deyil, eləcə də dini inanclarını, yeniliyə olan münasibətini ortaya çıxarır. Onun “Bədbəxt milyonçu, yaxud Rzaqulu xan Firəngiməab”əsərində Rzaqulu xanın arvadı Böyükxanım Avropa təhsili alan qızı Münəvvərini “müsəlman etmək”, istədiyi şəxsə ərə vermək üçün ilk növbədə onun paltarlarını dəyişdirməyə çalışır: “...Böyükxanım Mü-nəvvərini hamama aparıb paltarlarını dəyişdirib müsəlman etmək istəyir-di. Hətta xəlvətcə Münəvvərdən ötrü tikdirmiş islami, yaxud təbrizi paltar-ları Qulamhüseynlə hamama göndərmişdi” (10, 357).

Sonralar özünün cahilliyi ucbatından yüksək təhsil görmüş Rzaqulu xanın, eləcə də Avropada təhsil almış oğlanlarının və qızının faciəsinə bais olan Böyükxanımın öz mülahizələri var. Ordubadinin bacarığı onda-dır ki, Böyükxanımın düşüncələrində təkcə köhnəliyin yeniliyə münasibə-tini deyil, eləcə də yeniliyin, dəyişən geyim tərzinin təsvirini verir: “Bö-yükxanım da Münəvvərin əlbisə və qiyafətini mülahizə edib, dərin-dərin düşünürdü. Zira Münəvvərin başında Paris qızlarına məxsus son moda


237

napolyonu şlyapa, şlyapanın yaşıl və zümridi lentləri Münəvvərin dalısına tökülən siyah türrələrə sarışıb,...” (10, 353).“Münəvvər xanım öz fransız qiyafətində, amma Böyükxanım milyonçu övrətlərinə məxsus nəfis libas-lar geyib kamali-heşmət ilə küçədən-küçəyə, dərbənddən-dərbəndə keçib hamama tərəf gedirdilər” (10, 359).“Böyükxanım otaqda dolanır,…əyninə faxir libaslar geyib Şərq və İran övrətlərinə məxsus ziynətləri bütün-bütü-nünə riayət etmişdir. Başında nazık zərinə məcər, altından tükləri görünür, məcərin uclarını çənəsindən qaytarıb sinəsinə salmışdır. Əynində atlas nimtənə, boynunda qızıl və mərcanlar hər tərəfdən asılmış, qulaqlarında mirvarid ilə düzülmüş guşvarələr, əynində sair İrana məxsus libaslar geyib otaqda gəzirdi”(10, 382).

M.S.Ordubadinin əsərlərində qadınlarının bəzədilməsində mühüm pe-şə olan məşşatə və səkinəvi saç üsulu, süleymani boyunbağı və s. bəzək əşyalarının təsviri etnoqrafik baxımdan maraq doğurur:

“Taxtrəvan ipək pərdə və nəfis xalçalarla bəzənmişdi. Dilşad orada iki dəst yorğan-döşəyin qoyulduğunu görüb Müfidə sual verdi:

- Burada kim gedəcəkdir? - Burada bir sən, bir də sənə xidmət etmək üçün məşşatə gedəcəkdir. Bir azdan sonra məşşatə də taxtrəvana çıxdı” (12, 153). Bu yerdə yazıçı bir etnoqraf kimi çıxış edərək, öz izahatında məşşatə

sözünün anlamını verir: “Məşşatə bəzək və tualet işləri ilə məşğul olan qadındır. Şərqin kübar və aristokrat ailələrində xanımları bəzəmək üçün bəzəkçi qadınlar saxlamaq adət idi. Hərəmxanalarda hər qadının öz bəzək-çisi olmalı idi” (12, 153).

Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasında da məşşatənin işi haqqında məlumat verilmişdir.

Şərqdən bir məşşatə çıxıb gələrəк, Sübhün gəlininə vurdu min bəzəк. Quşları hürkütdü yerindən bu hal, Gözəllər tərpəndi, səsləndi xal-xal. (7, 281) Ordubadinin “Maral” əsərində də məşşatənin işi təsvir olunur: Maral xanım, məşşatələr vəsmə çəksin qara qaşa, Tavus kimi geyindirib büründürsün daş-qaşa, Qoysun əlvan çiçəklərdən məşşatələr başına tac, Qızıl gülün ətirində çimdirilsin bu saç. (11,137)


238

Orta əsrlərdə məşşatə toylarda gəlinləri bəzəmişdir. Ş.Bünyadova ya-zır ki, toy adətlərindən biri də gəlinin bəzədilməsidir ki, bu xüsusda Xaqa-ni, Həmdullah Qəzvini, Arif Ərdəbili məşşatənin adını çəkmişdir. Qazi Bürhanəddin əsərində məşşatə kəlməsini işlətmişdir ki, bu da əsasən toy zamanı gəlin köçürülən qızları bəzəndirib geyindirən qadınlara verilən ad-dır (5, 93-94).

Qadınların, gəlinlərin bəzədilməsində xüsusi rolu olan məşşatə peşəsi orta əsrlərdə olduğu kimi, XX əsrdə də mövcud idi. M.S.Ordubadi “Bəd-bəxt milyonçu, yaxud Rzaqulu xan Firəngiməab” əsərində yazır: “Bəylər-bəyinin övrəti Şəhnavəz xanımın məşhur məşşatəsi Leylabəyim gəlib Mü-nəvvərin başının üstündə deyir: Münəvvər, allah qoysa, bəzəkdən yaxşı çıxacaqdır. Sizə deyirəm bir saatdan sonra bu bir gəlin olsun ki, bütün Təbrizdə barmaq ilə göstərsinlər” (10, 383).

Ş.Bünyadova yazır ki, toy qadınlar üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb et-işdir. Belə ki, insanların daha çox görüşüb ünsiyyətdə olduğu bir mərasim olduğundan özlərini təqdim etmə və daha gözəl görünmə məqsədilə qa-dınlar bər-bəzəkdən və kosmetik vasitələrdən istifadə edirdilər. Bunun üçün də məşşatələrə müraciət olunurdu (5, 94).

Orta əsrlərdə bel, qol, barmaq, ayaq, sinə və baş bəzəkləri mövcud ol-muşdur. Qolbaqlar, üzüklər, xalxallar, boyunbağılar, sırğalar haqqında ve-rilən məlumatlar maraq doğurur (4, 202).M.S.Ordubadi orta əsrlərdə məş-hur olan boyunbağı haqqında “Qılınc və qələm” romanında məlumat verə-rək yazır: “Taxtrəvanların karvanı Məsudiyyə adlı xarabə karvansaranın yanından keçirdi. Gəncə səfilləri və şəhər dilənçiləri yan-yana düzülərək divarların dibində yatmışdılar. Dilşad bu yerdən keçərkən Fəxrəddinin ona yadigar verdiyi süleymanini dəsmalın içərisində dilənçilərin üstünə atdı. ....Süleymaninin üzərində “Fəxrəddindən sevgili Dilşadına yadigar” söz-ləri yazılmışdı” (12, 153).Ordubadi öz izahatında yazır: “Şərq əfsanələ-rində Süleyman peyğəmbərin səba mələkəsi Bilqeys üçün hədiyyə gön-dərdiyi qiymətli boyunbağına Süleymani adı verilmişdi” (12, 153).

Maraqlıdır ki, süleymani boyunbağı və ya muncuğu etnoqrafik ədə-biyyatda fərqli izah olunur. “Uşaq geyimlərinə əlavə edilən müxtəlif tik-mə bəzəklər, naxışlar və bəxyələr (bafta, şahnəsənd, zəncirə, pilək, sərmə, gəldirgə, görüş, dördtikə, çalkeçir, güləbətin, muncuq, tikmə və s.) sırf bə-zək funksiyası daşıyırdısa, rəngli şüşələrdən və qiymətli metallardan ha-


239

zırlanmış muncuqlar (göz muncuğu, sarılıq muncuğu, möhrə muncuğu, süleymani, göyətrmə muncuğu, baboğlu (babaqulu) muncuğu, şəvə mun-cuğu və s.), həmçinin üstü rəngli saplarla örtülü olan üçkünc dualar, tısba-ğa kürəyi, dağdağan çiliyi asma bəzək növlərinin digər bir qrupunu təşkil etməklə, xəstəlikdən (bədnəzərdən), şər qüvvələrin hökmündən, sehrbaz tilsimindən qorunmaq məqsədi güdürdü....”Süleymani” altı künclü meta-lın (əsasən gümüşün) içərisinə yerləşdirilmiş muncuq olub, həm paltardan asılır, həm də yatan zaman uşağın başının altına qoyulurdu” (2, 141).

F.Vəliyev yazır ki, Naxçıvan zərgərlik məktəbinə məxsus qadın bəzə-yi olan “sinəbənd” silsilə formasında hazırlanmaqla, dörd ədəd aşağıya doğru getdikcə kiçilən, üstü şəbəkə işləməli ayparadan, böyük ayparanın uclarına bəndlənmiş iki yaqut qaşdan, çoxsaylı asma qulplu qızıl sikkələr-dən və ətəyi tamamlayan bir ədəd daha iri sikkədən - “süleymani”dən iba-rət olurdu. Sinəbəndin bəzək dekorlarının üzərinə qiymətli daşlar düzülür-dü (16, 101).

M.S.Ordubadinin şeirindəki “Qızıl gülün ətirində çimdirilsin bu saç”, “Toğrul sarayındakı cariyələrin isə saçlarını Reydən göndərilmiş yasəmən ətirlərində çimdirməsi” məlumatları (12, 521),onun qadının, gəlinin bəzə-dilməsindəki ən xırda detalları müşahidə etdiyini göstərir. Ş.Bünyadova da yazır ki, orta əsrlərdə gəlin və qadınların saçına ətir vurulurdu, bu haq-da həmin dövrün şairləri də yazmışdır (5, 94).

Qadın bəzəkləri arasında baş bəzəkləri mühüm yer tuturdu. “Azərbay-canda “cığcığa” adlanan baş bəzəkləri dəstinin “tac” (“dingə”, “cıqqa”), sonralar isə “qəfəsə”, “alınlıq”, “tetir”, “çəngəlli çənəbənd” (“qarmaq”), “qıraqlıq”, “cütqabağı”, “gəlintac”, “qarabatdaq” (“araşqın”), “təsəkqaba-ğı”, “taclı cütqabağı”, asma baş bəzəkləri kimi müxtəlif növlərindən istifa-də olunmuşdur (18, 99).

M.S.Ordubadi əsərlərində qadın saç düzümünü və baş bəzəklərini ayrı təsvir etmişdir. O, “Qılınc və qələm” romanında Gəncə əmirinin qızı Qəti-bənin baş bəzəyini belə təsvir edir: “Qətibənin parlaq alnına tökülən səki-nəvi qara tellər və tellərin üzərinə taxılmış brilyantlı ay-ulduz salonda yanmaqda olan yüzlərcə şamların işığını gözəl qızın cöhrəsində cəm edir-di”. Yazıçı maraqlı bir tarixi-etnoqrafik məlimatı da öz izahatında verir: “Səkinəvi telləri Hüseyn qızı, İraq-Ərəb hökmdarı Məsəb İbn Zubeyrinin qadını Səkinə ixtira etmişdir” (12, 521).


240

Ordubadinin əsərlərində kişi geyimlərinin də təsviri xüsusi yer tutur. Etnoqrafik ədəbiyyatda qeyd olunur ki, “ənənəvi kişi geyim kompleksinin mühüm elementlərindən biri də baş geyimləridir. Xalq arasında papaq hə-mişə, şərəf, qeyrət və namus simvolu kimi dəyərləndirilmiş, ictimai yer-lərdə, ailədə başıaçıq gəzmək qəbahət sayılmış, papağın itirilməsi və ya oğurlanması, təkcə şəxsin deyil, onun mənsub olduğu nəslin də təhqir edilməsi hesab olunmuşdur. Azərbaycanlı kişilər namazqabağı dəstəmaz ayini istisna olmaqla nə süfrə başında nə də gecə yatağında başıaçıq olmağı qəbul etməmişlər” (2, 155).

M.S.Ordubadinin əsərlərində döşlü arxalıq, qumaş cəpkən, xara tu-man, şirvanı çarıq təsvir olunmuşdur (10, 36).

Milli-ənənəvi kişi geyim kompleksinin tərkib hissələrindən biri də arxalıq idi. Onu adətən, soyuq vaxtlarda içliyin üstündən və çuxanın altın-dan, isti mövsümlərdə isə birbaşa köynəyin üstündən geyirdilər.

Çuxanın, əbanın və kürkün altında uzun və darqollu, bədəndə kip otu-ran arxalıq olurdu. Nisbətən varlı şəxslərin arxalıqları böyük zövqlə qızılı və gümüşü saplarla naxışlanardı. Arxalıq qabaq tərəfdən - uzununa tutmuş yumru ipək və sair parçalardan tikilmiş düymələrlə və ya kiçik parça bəndlərlə bağlanardı. Çox vaxt bunun da üstündən beldən nazik gümüş kəmər və ya qurşaq bağlanardı (15).

Keçmişdə kişi ayaq geyimlərinin müxtəlif növləri əhalinin geniş istifa-dəsində olmuşdur. Bunlar çarıq, başmaq, dübəndi, qondara, şiblit, uzunbo-ğaz çəkmə, çust, məst, nəleyin, corab, dolaq, badış və s. ibarət idi. Ayaq ge-yimlərinin növlərinə görə şəhər və kənd əhalisi ilk baxışdaca seçilirdi. Adə-tən, şəhər əhalisinin ayaq geyimləri yaxşı aşılanmış göndən (sağrı, ətvi, me-şin, tumac, müşkü, müşəmbə və s.) xüsusi ülgü əsasında tikilir, təzəliyi ilə diqqəti cəlb edirdi. Ordubadinin əsərlərində adı çəkilən çarıq isə çöl-təsər-rüfat işləri zamanı əlverişli olması iləəhalinin böyük əksəriyyətinin ayaq geyiminə çevirmişdi. Çarıq həm aşılanmış həm də xam göndən tikildiyiniə görə, onu satın almaqla və ya hər kəs özü tikməklə əldə edirdi. Hər kəsin gündəlik geydiyi çarıqdan başqa, peşəkar çarıqçılar tərəfindən tikilən və rəngli bağları olan 1-2 cüt çarığı da olurdu ki, onu adətən bayram və məişət şənlikləri zamanı, eləcə də şəhərə-bazara gedərkən geyirdilər (2, 161).

XIX əsr Azərbaycan milli geyimlərinin get-gedə dəyişməsi və sıradan çıxması ilə səciyyələnir. Tarixdən məlumdur ki, XIX əsrdə Azərbaycanın


241

Rusiyaya birləşdirilməsi ticarətin, eləcə də sənayenin inkişafına böyük tə-sir göstərmişdi. XIX əsrin axırlarında Bakı şəhəri Rusiyanın sənaye mər-kəzlərindən birinə çevrilməyə başlamışdı. Şəhərin gündən-günə böyümə-si, fabrik və zavodlarının artması çoxlu fəhlə qüvvəsi tələb edirdi. İş axtar-maq üçün Azərbaycanın hər yerindən Bakıya gələn bu adamlar, fabrik və zavodlarda, neft mədənlərində çalışmalı olurdular. Bununla əlaqədar ola-raq yeni bir paltar fəhlə paltarı meydana çıxırdı (6, 25).

M.S.Ordubadinin əsərlərində ənənəvi geyimlərin tədricən dəyişməsi prosesi öz əksini tapmışdır. Süjet xəttinə görə, XIX və XX əsrin əvvəlləri ilə birbaşa bağlı olan əsərlərdə ənənəvi geyimlərin öz yerini müasir ge-yimlərə verməsi prosesi izlənilir. Əgər “Dinçilər” pyesində ənənəvi milli-dini geyimləri geyinənlərlə müqayisədə Avropa qiyafəli, üzü-saqqalı qır-xılı, doktor Akif, onun övrəti, başı açıq Şərifə xanım, “Bədbəxt milyonçu, yaxud Rzaqulu xan Firəngiməab” romanında Rzaqulu xanın övladları yeni geyim tərzinin nümayəndələri sayılırdısa, sovet dövrünə aid əsərlərdə ar-tıq yeni geyim tərzinin hökm sürdüyü aydın görünür.

M.S.Ordubadi “Şahqulu bəyin nəvəsi” əsərində əsərin qəhrəmanını aşağıdakı şəkildə təsvir edir: “Mirzə Kazım birinci növbədə qolçomoqlara adi adamlar şəklində görünmədi, onun daşıdığı libas və qiyafənin hər xır-da cəhəti qolçomaqların nəzər diqqətini cəlb edirdi. Əvvala o, başında göy mahud furajkasının üstünə bir dənə çiçək şəkli yapışdırmışdır ki, bu furaj-ka da pristav yanında dilmanc olduğu zamandan qalırdı. Çiçək şəkli onun nəbatat alimi olduğuna işarə idi. Onun döşündən sallanmış qaytanların birisi eynəyini, ikincisi saatını, ücüncüsü ucu gümüşlü daş qələmini, dör-düncüsü isə furajkasını qorumaq üçün idi. O sağ tərəfdən bir turbin və sol tərəfdən balaca bir sumka asdığı kimi döşündə də balaca bir kompas (qib-lənuma) sallamışdı” (10, 316).

M.S.Ordubadinin əsərlərində Abbas Mirzənin canamazı, Fətəli şahın təsbehi, Məhəmməd şahın ənfiyadanı (burunotu qabı), Abbas Mirzənin anasının boyunbağısı, qolbağları, qızıl və bahalı daşlarla bəzənmiş araq-çınları, üzükləri və s. əşyalar da (13, 208) geyimlərin ayrılmaz hissələri kimi təqdim olunmuşdur.

Beləliklə, qeyd etmək olar ki, görkəmli yazıçı M.S.Ordubadinin əsər-lərində qadın geyimləri və kişi geyimlərindən çuxa, arxalıq, çəpkən, qadın baş geyimlərindən çadra, kəlağayı, kişi baş geyimlərindən papaq, ayaq


242

geyimlərindən başmaq, çarıq, qadın bəzəklərindən cıqqa, xalxal, sırğa, üz-ük, boyunbağı haqqında geniş məlumat verilir və onların ətraflı etnoqrafik təsviri verilir.


1. “Azərbaycan milli mətbuatının 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında”, Azərbay-can Respublikası Prezidentinin sərəncamı. /“Azərbaycan” qəzeti, 2005-ci il, 21 iyun.

2. Azərbaycan etnoqrafiyası. 3 cilddə, II cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 384 s. 3. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər). Bakı: Elm. 2008. 696 s. 4. Bünyadova Ş. Azərbaycanın təsərrüfatı və maddi mədəniyyəti (XII-XVI əsrlər),

Bakı: Elm, 2007, 360 s. 5. Bünyadova Ş. Orta əsr Azərbaycan ailəsi. Bakı: Elm, 2012, 384 s. 6. Əfəndi R. Azərbaycanın maddi mədəniyyət nümunələri (Geyimlər). Bakı:

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1960, 35 s. 7. Gəncəvi N. Xosrov və Şirin. Bakı: Lider, 2004, 392 s. 8. Qədirzadə H. Milli-mənəvi dəyərlərimiz: Bayramlar, mərasimlər, adətlər münasi-

bətlər. Naxçıvan: “Əcəmi”, 2012. 128 s. 9. Ordubadi M.S. Gizli Bakı. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1972, 294 s. 10. Ordubadi M.S. Əsərləri. Şeirlər, felyetonlar və hekayələr. 8 cilddə, I cild. Bakı:

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1964, 447 s. 11. Ordubadi M.S. Əsərləri. Pyeslər və romanlar. 8 cilddə, II cild. Bakı: Azərbaycan

Dövlət Nəşriyyatı, 1964, 494 s. 12. Ordubadi M.S. Qılınc və qələm (Nizaminin həyat və dövrünə aid tarixi roman).

Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1983, 663 s. 13. Ordubadi M.S. Dumanlı Təbriz. Roman.2 kitabda, I kitab. Bakı:Yazıçı, 1985,374 s. 14. Ordubadi M.S. Dumanlı Təbriz. Roman. 2 kitabda, II kitab. Bakı: Yazıçı, 1985, 730 s. 15. Rəcəbli Q. “Kitabi – Dədə Qorqud” Azərbaycanın qədim və erkən orta əsrlər ge-

yimləri haqqında. /“Dil və ədəbiyyat” jurnalı, 4(29), Bakı, 2000, s.150. 16. Vəliyev F. XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın maddi mədəniyyəti (yeməklər

və içkilər). Bakı: Azərnəşr, 2005, 112 s. 17. Vəliyev F., Əfəndiyev R. Səməd Vurğun və Azərbaycan etnoqrafiyası. Bakı: Çi-

nar-Çap, 2006, 202 s. 18. Vəliyev F. XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın maddi mədəniyyəti (geyimlər

və bəzəklər). Bakı: Elm, 2006, 176 s.


243

ИСТОРИКО-ЭТНОГРАФИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ОБОПИСАНИЕ НАЦИОНАЛЬНОЙ ОДЕЖДЫИ УКРАШЕНИЙ В

ПРОИЗВЕДЕНИЯХМ.С.ОРДУБАДИ

РЕЗЮМЕ

В этнографической науке традиционная одежда и украшения воспринимают-ся и изучаются как важная составная часть материальной культуры.Полное изуче-ние этих отраслей отражает уровень развития национальных особенностей народа и является ценным источником для определенияегоэтнической и социальной при-надлежности. Нет сомнения, чтоодежда и украшения по своим назначениям и со-держанию проливают свет на исследование и духовнойкультуры.

В статьеисследуетсяописания женские и мужские национальные одежды Азербайджана имеющие место в произведениях М.С.Ордубадии дополняющие украшенияпридающие им изящность и красоту.

HISTORICAL-ETHNOGRAPHIC RESEARCH ABOUTON THE DESCRIPTION OF NATIONAL CLOTHES AND ORNAMENTS

IN THE WORKSOF M.S.ORDUBADI

SUMMARY

In ethnographic science, traditional clothing and ornaments are perceived andstudi-ed as an important part of material culture. A thorough study of these branches reflects the level of development of the national characteristics of the people and is a valuable source for determining its ethnic and social belonging.There is no doubt that clothes and ornaments, according to their purposes and contents, shed light on research and spiritual culture.

The articleinvestigatesthe descriptions of women's and men's national clothesof Azerbaijan existing in the works of M.S.Ordubadi and the complemented ornaments that give them elegance and beauty..


244

Aypara RÜSTƏMOVA*

AZƏRBAYCAN SSR-DƏ KİTABXANA İŞİNİN TARİXŞÜNASLIĞI (1920-1941-Cİ İLLƏR)

Açar sözlər: Azərbaycan, tarix, tarixşünaslıq, kitabxana, elmi və sahə kitab-

xanaları, Naxçıvan kitabxanaları, Milli kitabxana, həmkarlar kitab-xanaları, uşaq kitabxanaları.

Ключевые слова: Азербайджан, история, историография, библиотека, научно-от-раслевые библиотеки, Нахичеванские библиотеки, профсоюзные библиотеки, Национальная библиотека, детские библиотеки..

Key words: Azerbaijan, history, historiography, library, scientific and speciali-zed libraries,library of Nakhchivan, trade libraries,National library, children libraries.

Müstəqillik illərində milli mədəniyyət tarixinə, mədəniyyət müəssisələ-

rinin, o cümlədən kitabxanaların tarixinə maraq artmışdır. Kitabxana tarixi-nin yenilənməsi haqqında məsələlər müzakirə edilərkən sovet dövründə ki-tabxanaların inkişaf dinamikasını yenidən araşdırmağa, əvvəllər bu sahə üzrə hansı problemlərin tədqiq edilməsini bilməyə, bəzi mövqelərlə tanış olmağa və kitabxana tarixinin mənbələrini öyrənməyə ehtiyac yaranır.

Mövzu ilə əlaqədar iki əks yanaşma- keçmişi tam inkar etmək, unut-maq, ideallaşdırmaq və tənqidi yanaşma kitabxana quruculuğu təcrübəsi-nin adekvat qiymətləndirilməsini tələb edir. Bu isə kitabxana, kitabxana işi ilə əlaqədar təcrübənin dərindən araşdırılması, tarixi hadisələrin, fakt-ların hərtərəfli, geniş və obyektiv tarixi təhlili, analitik şərhi əsasinda mümkündür. Bu səbəbdən də, milli mədəniyyət tarixinin tərkib hissəsi kimi kitabxana işinə artan maraq mövzunun aktualliğini artırır. Belə ki, müasir dövrdə kitabxana şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi üçün sovet döv-ründə kitabxana işinin inkişaf dinamikasının tarixi aspektlərinin elmi cə-hətdən yenidən öyrənilməsinə tələbat yaranmışdır. Problemin öyrənilməsi səviyyəsinin məyyənləşdirilməsi, təhlil edilməsi, eyni zamanda mövzu ilə bağlı mənbələrin aşkar edilməsi və tədqiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Mövzunu aktual edən səbəblərdən biri də, tarix elminin bu sahəsinin indiyədək araşdırılmamasıdır. * Aypara RÜSTƏMOVA - AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu


245

1920-ci ildəAzərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması və totalitar rejimin yaradılması nəticəsində Azərbaycan milli mədəniyyətinin, milli adət-ənənəsinin qarşısında süni maneələr yaradılaraq başqa istiqamətə yö-nəldildi. “RSFSR-dəkitabxana işinin mərkəzləşdirilməsi haqqında” XKS-nın 3 noyabr 1920-ci il dekreti ilə kitabxanalar dövlət tərəfindən milliləş-dirildi (28, s.312). Kitabxana işinə rəhbərlik isə XMK həvalə edildi.Vahid rəhbərliyin və senzura sisteminin yaranması, milli sərvət olan kitabların kitabxanalarda saxlanması, seçilməsi və oxunmasına qadağalar qoyuldu. Sovet dövləti eyni zamanda mədəni quruculuq sahəsində öz sisteminə uy-ğun olan yeni islahatlar keçirdi, kitabxanalar, klub və mədəniyyət evləri, savadsızlığın ləğvi kursları, nəşriyyatlar yaratdı. Kitabxana fondlarının komplektləşdirilməsi üçün kollektor sistemi yaradıldı. Görülən tədbirlər kitabxana işinin inkişafını sürətləndirdi.

Kitabxana işinin tarixini iki mərhələdə-sovet tarixşünaslığı və müstə-qillik dövrü tarixşünaslığı kimi qruplaşdırmaq olar.

Sovet dövründə Azərbaycanda kitabxana işi digər müttəfiq respublika-larda olduğu kimi mədəni quruculuğun tərkib hissəsi kimi inkişaf etmişdir. Dövlətin təşkil etdiyi ilk kitabxanalar da mədəni inqilabın həyata keçiril-məsi ilə eyni dövrdə yaranmağa başlamışdı. Kitabxana işi sovet tarixşünas-lığında müstəqil tədqiqat obyekti olmamışvə 60-cı illərəqədər problemə mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi baxılmışdır. Hətta sovet dövrü tarixşünas-lığının digər məsələləri ilə yanaşı, sosialist mədəniyyətinin tarixşünaslığının da elmi səviyyələrdə, sessiyalarda müzakirəyə çıxarılması 60-cı illərin əv-vəlinə təsadüf edir. Bu səbəbdən də covet tarixşünaslığında olan ədəbiyyatı da mədəni quruculuq tarixinə aid yazılmış əsərlər və birbaşa kitabxana işi-nin tarixinə həsr olunmuş əsərlər və məqalələr kimi qruplaşdırmaq olar.

M.Y.Vəkilovun (25) və T.Musayevanın (33)1920-1940-cı illərdə mə-dəniyyət tarixinin müxtəlif problemlərinəhəsr olunmuş əsərlərində kitab-xana işinin tarixinin bəzi məsələlərinədəötəri nəzər salınmışdır.

Mədəniyyət tarixi ilə əlaqədar yazılmış əsərlərin içərisində N.Paşa-yevin əsərləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onun “Sovet Azərbaycanında mədəni quruculuq tarixinin oçerkləri” əsərində sovet Azərbaycanında mə-dəni quruculuğun bütövlükdə cəmiyyətin tərəqqisində oynadığı rol izlən-mişdir (35). N.Paşayevin “Sovet Azərbaycanında mədəni inqilabın qələ-bəsi” adlı digər monoqrafiyası da mədəniyyət tarixinin öyrənilməsində


246

diqqətə layiq elmi-tədqiqat işidir(36). Müəllif monoqrafiyada sovet ha-kimiyyəti dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin keçdiyi tarixi yolu əsaslı şəkildə araşdırmışdır. Əsərin məzmununun sosializmin konsepsiya və me-todologiyasını əks etdirməsinə baxmayaraq bütövlükdə mütərəqqi xarak-ter daşıyır. Monoqrafiya mədəni quruculuqla bağlı müxtəlif dövlət sənəd-ləri, arxiv sənədləri və faktlarla zəngindir. N.Paşayevin hər iki monoqrafi-yasında kitabxanaların inkişaf tarixi ilə bağlı bəzi ümumiləşdirilmiş məlumatlar verilmişdir. Məzmun və gəlinən nəticələr sosializmin konsep-siya və metodologiyasına əsaslansa da hadisələrin təsviri baxımından qiy-mətlidir və bütövlükdə mütərəqqi xarakter daşıyır.

H.Tağıyevin monoqrafiyasında kitabxana tarixinin bu və ya digər mövzuları haqqında ümumi məlumatlar öz əksini tapmışdır (23).

Kitabxana işinin inkişafı cəmiyyət tarixinin tərkib hissəsi kimi Azər-baycan tarixinə dair ümumiləşdirilmiş əsərlərdə də tədqiq edilmişdir. 1963-cü ildə çap olunmuş 3 cildlik Azərbaycan tarixində (31). 2008-ci il-də nəşr edilmiş Azərbaycan tarixinin VI cildindəmədəni quruculuq və onun tərkib hissəsi kimi kitabxanalar barədə məlumatlar öz əksini tap-mışdır. YI cildin Azərbaycanda mədəni quruculuğa həsr edilmiş 5 və 8-ci fəsilləri Əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, tarix elmləri dok-toru, professor T.H.Musayeva tərəfindən işlənmişdir (6). Əsərdə XX əsr Azərbaycan tarixinin uğurlu və ziddiyyətli dövrü sayılan 20-30-cu illər ta-rixi yeni məfkurə işığında prinsipial şəkildə araşdırılmış və obyektiv qiy-mətini almışdır. Həmin cilddə sovet quruculuğu, “milli dövlət” quru-culuğu, sənayeləşdirmə və kollektivləşmə, idarəetmədə zorakılıq, görün-məmiş cəza tədbirləri ilə müşayiət olunan inzibati-amirlik sistemi, eləcə də, yeni cəmiyyət qurmağın bütün ağırlıqlarını çiyinlərində daşıyan mil-yonlarla zəhmətkeşin gərgin əmək fəaliyyəti indiyədək tədqiq olunmamış arxiv sənədləri və dövrü mətbuat materialları əsasında tam və hərtərəfli şərh olunur. Əsərdə repressiya illərinin mədəni quruculuğa vurduğu ziyan göstərilməklə yanaşı, həm də o dövrdə mədəni quruculuqda əldə edilən nailiyyətlər, elm və tədris müəssisələrinin, onların kitabxanalarının yaran-ması və inkişafı ümumiləşdirilmiş şəkildə tədqiq edilmişdir.

1920-ci ilin əvvəlində Azərbaycanda dövlətin yaratdığı cəmi beş ki-tabxana fəaliyyət göstərirdi (6, s.232). 1923-cü ildə Azərbaycan Dövlət Kitabxanasının (4), 1925-ci ildə isə Kitab Palatasının (5) təşkili respubli-kanın mədəni həyatında mühüm hadisə oldu. Sovet hakimiyyətinin ilk


247

illərində şəhərlərdə fəhlə klubları, kəndlərdə isə kənd qiraət komaları, klublar, kəndli guşələri və kitabxanaları əhalinin əsas mədəniyyət, siyasi maarif və tərbiyə ocaqları oldular. Kəndlərdə kitabxanaların şəbəkəsini genişləndirmək məqsədilə ÜK(b)P MK 1925-ci ilin sentyabrında "Kənd kitabxanaları və kitabxanaların təchizi üçün populyar ədəbiyyat haqqında" qərar qəbul etdi (6, s. 232). Savadsızlıqla mübarizə şəraitində bu qərarın məqsədi geniş kəndli kütlələrini kütləvi ədəbiyyatla tanış etmək, onların savad dərnəklərində əldə etdikləri bilikləri möhkəmləndirmək, fəhlə və kəndliləri dövlət və partiya təşkilatlarının irəli sürdüyü siyasi təsərrüfat vəzifələrinin həllinə səfərbər etmək idi.

Mədəniyyət tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan kitabxana işinin Azərbaycanda müstəqil elm, bilik sahəsi kimi formalaşması 1960-cı illər-dən başladı. Belə ki, 60-cı illərdən kitabxanaşünaslıq sahəsində elmi araş-dırmalar aparan A.Xələfov kitabxanaşünaslığı Azərbaycanda elmi-tədqi-qat obyektinə çevirə bildi, bir elm kimi formalaşdırdı və özünün elmi məktəbini yaratdı. Eləcə də, kitabxanaçılıq peşəsinin ali təhsil səviyyəsinə qalxmasında da xüsusi xidmətlər göstərdi. A.Xələfovun ölkəmizin kitab-xana işinin tarixinə həsr etdiyi yüzlərlə elmi əsərlərində, monoqrafiya və dərs vəsaitlərində kitabxana işinin tarixi ənənələri və təcrübəsi tədqiq edil-miş və ümumiləşdirilmişdir.

A.Xələfovun Azərbaycanda kitabxana işinin 1920-1932-ci illər tarixi-nə həsr olunmuş dissertasiyası, onun avtoreferatı, eyniadlı monoqrafiyası tarixşünslığa qiymətli töhvədir (38; 14). A. Xələfovun elmi-tədqiqat işi 2 fəsildən ibarətdir.Birinci fəsil “Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələ-bəsinin ilk illərində və bərpa dövründə kitabxana işi(1920-1925) adlanır. İkinci fəsil “Azərbaycanda ölkənin sosialistcəsinə sənayeləşdirilməsi və birinci beşillik dövründə kitabxana işi (1926-1932)” adlanır. Əsər Azər-baycanda kitabxana tarixinə dair yazılmış ilk elmi-tədqiqat işi kimi mü-hüm əhəmiyyətə malikdir.Müəllif çoxsaylı ilkin mənbələrdən istifadə et-mişdir ki, bu da əsəri faktlarla zənginləşdirmişdir. Əsərdə Sov.İKP MK-sı yanında MLİ Azərbaycan filialının partiya arxivinin (indiki ARPİİSSA) I fondundan, Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının Arxivinin 43-cü fondundan, Azərbaycan SSR Dövlət Arxivinin 1439-cu fondundan, Bakı Şəhər Zəhmətkeş Deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin arxivinin 41-ci fondundan istifadə edilmiş, elmi dövriyəyə yeni faktlar gətirmişdir. Lakin


248

əsər bütövlükdə siyasi ideoloji istiqamətdə yazılmış, kitabxana işi ilə əla-qədar Kommunist Partiyasının direktiv sənədlərinin və sovet ideologiyası-nın təbliği məqsədini daşıyır.

A.A. Xələfovun 1933-1958-ci illərdə kitabxana işinin tarixinə həsr olunmuş monoqrafiyası kitabxana tarixinə aid yazılmış qiymətli elmi- təd-qiqat işinin nəticəsidir (10). Monoqrafiya 4 fəsildən ibarətdir. Monoqrafi-yanın I fəsli “Xalq təsərrüfatının sosialistcəsinə yenidən qurulması, sosi-alizm cəmiyyətinin möhkəmləndirilməsi və inkişafı dövründə Azərbay-canda kitabxana işi (1933-1940-cı illər)” adlanır. Birinci fəsil 4 yarım böl-mədən ibarətdir. Bu bölmələrdə Bakı və onun rayonlarında kitabxana işi, həmkarlar kitabxanaları, uşaq və məktəb kitabxanaları, kənd kitabxana-ları, elmi və xüsusi kitabxana şəbəkələri, kitabxana təhsili haqqında məsə-lələr ətraflı işıqlandırılmışdır. Fəsildə Azərbaycanda sovet dövlətinin hə-yata keçirdiyi mədəni inqilabın gedişi, savadsızlığın ləğvi məsələləri öz əksini tapmışdır. Qeyd edilir ki, 1941-ci ildə Azərbaycan əhalisi arasında savadsızlıq tamamilə aradan qaldırılmışdı (10, s.6).

Kitabxanalar, qiraət komaları savadsızlığın ləğv edilməsində əsas dayaq məntəqələri olmuşdur. Monoqrafiyada kitabxana işinə dair mühüm dövlət sənədləri (ÜİK(b)P MK 1933-cü il 8 oktyabr “Şəxsi təhsil işinin yax-şılaşdırılması haqqında”, 1934-cü il 27 mart SSRİ MİK “SSRİ-də kitabxana işi haqqında”, 1935- ci il 4 iyun “Azərbaycan SSR-də kitabxana işi haqqın-da qərarları) şərh edilir və bu qərarların kitabxana işinin inkişafına təsiri göstərilir. Monoqrafiya tamamilə sosializmi təbliğ edən ideoloji prinsiplər və konsepsiya əsasında yazılmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əsərin zəngin mənbə bazası vardır və faktlarla zəngindir. Bu da monoqrafiyanı ta-rixşünaslıq üçün qiymətli mənbə kimi istifadə etməyə imkan verir.

1920-30-cu illərdə ölkədə mütəxəssis kadr çatışmamazlığı bütün kəs-kinliyi ilə qarşıda dururdu. Eləcə də yeni yaranan müxtəlif tipli kitabxana-larda işləmək üçün kitabxanaçı kadrlar da yox səviyyəsində idi. Kitabxa-nalarda işləmək üçün pərakəndə şəkildə təşkil olunmuş qısa müddətli kursları bitirən kadrlardan istifadə edilirdi. A.A. Xələfovun kitabxanaçılıq təhsili haqqında yazdığı əsərində respublikada kitabxanaçılıq təhsilinin qusamüddətli hazırlıq kursları formasında meydana gəlməsindən ali təh-silli yüksək ixtisaslı kadr hazırlığına qədərki inkişaf yolu, ayrı-ayrı mərhə-lələri haqqında ümumiləşdirmələr verilmişdir (11) Əsərin “İlk kitabxana-


249

çılıq kursları” və “Orta ixtisas təhsilli kitabxanaçı kadrların hazırlanması” bölməsidə 1920-1940-cı illərdə kitabxanaçı kadrların hazırlanması məsə-lələri öz əksini tapmışdır. Əsərdə qeyd edilir ki, ilk kitabxanaçılıq kursları hələ 1920-ci ildə təşkil edilmişdi (Xələfov s.6). Bu işlərə Azərbaycan SSR XMK Məktəbdənkənar İşlər Şöbəsinin kitabxana yarımbölməsi rəhbərlik edirdi. Bölmə 1920-ci ilin avqust- sentyabr ayları ərzində XI Ordunun si-yasi şöbəsi ilə birlikdə 90 nəfərlik hazırlıq kursu təşkil etmişdi. Kursu qur-taran 60 nəfər Maarif Komissarlığının göndərişi ilə hazırlanan mütəxəssis-lər idi 34).

Kitabxana işçiləri hazırlayan kurslar Azərbaycan SSR XMK, BXMŞ, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Mərkəzi Şurası, M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanası və bəzi uyğun nazirliklər tərəfindən təşkil edilirdi. SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi kitabxanalara rəhbərlik sisteminin və kadr hazırlığının yaxşılaşdırılması məqsədilə 1934-cü il mart ayının 27-də “SSRİ-də kitabxana işi haqqında” qərar qəbul etdi (28). Azərbaycan SSR XKS respublika kitabxanalarının ixtisaslı kitabxanaçı kadrlara böyük ehti-yacını nəzərə alıb 1938-39-cu tədris ilində Bakıda kitabxanaçılıq texniku-munun təşkil edilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Həmin il texnikuma 150 nəfər tələbə qəbul edildi. 1940-cı ildə texnikumu bitirən ilk məzunlar işlə-mək üçün Bakı şəhərini böyük elmi kitabxanalarına, kütləvi kitabxana-larına və rayon kitabxanalarına göndərildilər (22, s.108; 11, s.12-13).

SSRİ-də ölkə təkpartiyalı (Sov.İKP) sistemlə idarə olunurdu.Sov.İKP-nin siyasətini, onun qəbul etdiyi qərarları və sənədləri təbliğ etmək məqsə-dilə bütün mərkəzi və yerli partiya təşkilatlarında kitabxanalar yaranmışdı. Bu böyük bir siyasi şəbəkəyə çevrilmişdi. Professor Xəlil İsmayılovunna-mizədlik dissertasiyası Azərbaycan SSR-nin partiya kitabxanalarının tari-xinə həsr olunmuşdur və kitabxabna işinintarixşünaslığı üçün əhəmiyyətli elmi-tədqiqat işlərindən biridir (29).

X.İsmayılıvun dissertasiyası 3 fəsildən ibarətdir. “Azərbaycanda parti-ya kitabxanaları şəbəkəsinin təşəkkülü və inkişafı (1920-1958-ci illər)” adlanan birinci fəslinin birinci bölməsi araşdırdığımız dövrü əhatə edir. “SSSR-də xalq təsərrüfatının bərpası və sosialistcəsinə yenidən qurulma-sının başa çatması və sosializmin qələbəsi dövründə respublika partiya ki-tabxanaları şəbəkəsinin təşəkkülü və inkişafı (1920-1940-cı illər)” bölmə-sində Azərbaycanda Kommunist Partiyası yerli təşkilatlarının kitabxana


250

şəbəkəsinin tarixi ətraflı şəkildə işıqlandırlmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu kitabxanalaraın yaranması və şəbəkə sistemində formalaşması dövlətin və kommunist patriyasının ideologiyasının daha çox kütlələr arasında təb-liğatı məqsədini daşımışdır.

Aşur Museyib oğlu Əliyevin “Naxçıvan MSSR-da kitabxana işi (1920-1985-ci illər)” (26) adlı dissertasiyası, onun avtoreferatı mədəni qu-ruculuq dövründə Naxçıvan MSSR-da kitabxanaların təşəkkül tarixi, inki-şaf mərhələləri, kitabxanaların ölkənin mədəni inkişafında və savadsızlı-ğın ləğvində rolu haqqında ilk tədqiqat işi kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dissertasiyanın “Naxçıvan MSSR-da kitabxana sisteminin təşəkkülü və inkişafı (1920-1940)” adlanan birinci fəslinin “Sovet hakimiyyətinin ilk illərində və müharibədən əvvəlki beşillikdə kitabxana işinin təşkili və inkişafı” bölməsində qədim zamandan sovet hakimiyyətinin qurulmasına-dək olan dövrdə Naxçıvanda kitab, kitabxana işi barədə qısa məlumat verilmişdir. Bölmədə 1920-1940-cı illərdə Naxçıvan MSSR-da kitabxana işi sahəsində görülən tədbirlər, kitabxana sisteminin formalaşması faktiki materiallar əsasında təhlil edilərək onların vilayətin mədəni həyatındakı rolu göstərilir. Qeyd edilir ki, sovet hakimiyyətinin ilk illərində Naxçıvan-da, xüsusilə də kəndlərdə mədəni-maarif işinin əsas dayağı qiraət koma-ları idi. Qiraət komaları mədəni, siyasi-maarif və xalq kütlələri arasında təbliğat işinin mərkəzinə çevrilmişdilər. Savadsızlığın ləğvi kursları, fərdi və qrup şəklində qəzet, jurnal, nağıl, mühazirə və məruzələrin oxunması, söhbətlərin aparılması qiraət komalarında həyata keçirilirdi. Qiraət koma-larının maddi-texniki təchizatının zəif olmasına baxmayaraq onlar Naxçı-vanda kitabxana sisteminin inkişafı üçün baza rolunu oynamışdır. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində (1925) Naxçıvan MSSR-da 20 qiraət koması vardı ki, bu da 7-9 yaşayış məntəqəsini əhatə edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 30-cu illərin neqativ halları Naxçıvan MSSR kitabxana işinə də təsirsiz ötüşməmişdi. Əhalinin 92 %-nin azərbaycanlı olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilində kitablar kitabxana fondunun cəmi 22 %-ni təşkil edir-di (26, s..10-12).

Z.Baxşəliyevin elmi-texniki kitabxanaların yaranmasına və fəaliyyəti-nə həsr olunmuş dissertasiyasının birinci bölməsində elmi-texniki kitabxa-naların təşəkkülü tarixi ilə yanaşı neft sənayesində elmi-texniki biliklərin yayılmasında və fəhlələrin savadsızlığının ləğv edilməsində böyük rolu


251

olan elmi-texniki kitabxanalar haqqında məlumatlar vardır. Bu dissertasi-ya respublikada texniki kitabxanaların tarixinə həsr olunmuş ilk elmi-təd-qiqat işi kimi tarixşünaslıq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir (27)

Sovet dövlətinin yarandığı ilk illərdən ölkədə həmkarlar ittifaqla-rının geniş kitabxana şəbəkəsi formalaşmağa başladı. 1920- ci illərdə SSRİ-də müstəqil həmkarlar kitabxanalarının sayı 9 226 olmuşdur. Müvafiq olaraq həmin kitabxanaların fondunun sayı da artaraq 20 673 000 nüsxəyə qədər artmışdı (37). Birinci beşilliyin ilk illərində ölkədə kitabxana şəbəkələri əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdi. Küt-ləvi, elmi, texniki kitabxanalarla yanaşı, həmkarlar kitabxanalarının da geniş şəbəkəsi formalaşdı. Bu kitabxanaların vəzifəsi K.Marksın, F.Engelsin V.Leninin əsərlərini, sosializm nəzəriyyəsini, eləcə də is-tehsal və texniki bilikəri fəhlə və kəndilərə təbliğ etmək olmuşdur. Həmkarlar kitabxanaları müəssisələrdə, sexlərdə öz filiallarını təşkil edirdi. Kitabxanalar kiçik sexlərdə, briqadalarda, yataqxanalarda, evərə fəhlələrə xidmət göstərirdilər.

Tacəddin Quliyevin uzunmüddətli ciddi axtarışlar nəticəsində yazılmış elmi- tədqiqat işi sovet dövrünün geniş kitabxana şəbəkəsi olan Həmkarlar İttifaqı kitabxanalarının tarixi haqqında qiymətli tədqiqat əsəridir(19).

Z.Əliyevin Azərbaycan biblioqrafiyasının 1920-1970-ci illər tarixinə həsr olunmuş əsəri ölkəmizdə kitabxana işinin bir istiqaməti olan biblioq-afiaın tarixi haqqında ilk əsər kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir.Bu əsər Azəraycanda biblioqrafiya işinin tarixinə dair yazılmış yeganə əsər kimi qiyətli tədqiqat işidir (8).

Azərbaycanda kitabxana işinin inkişafında hələ 1925-ci ildə yaranmış Kiab Palatasının xidməti böyük olmuşdur. “Azərbaycan Respublikası Ki-ab Palatası. 1925-1965” adlı yaddaş-kitab (5) palatanın 1925-1965-ci il-ərəi fəaliyyət tarixini əks etdirir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan SSR-də kitabxana işinin tarix-ünasığı sovet dövründə lazımi şəkildə öyrənilməmişdir. Buna səbəb hər şeyin əvvəl kitabxana tarixinin özünün sistemli şəkildə araşdırılmaması və belə tədqiqat əsərlərinin sayının azlığı olmuşdur. Eyni zamanda kitab-xanaşünaslığın bir elm kimi Azərbaycan SSR-də təzə-təzə formalaşması, tədis edilməsi, ali təhsilli elmi kadrların hazırlanması məsələləri də bu sa-hə tarixinin araşdırılmasıma təsir göstərmişdir.


252

Müstəqillik illəri Azərbaycan 1991-ci ildə XX əsrdə ikinci dəfə öz müstəqilliyini elan

etəyə müvəffəq oldu. Azərbaycan Respublikasında 1991-ci il dekabrın 25-də “Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında” fərman ima-andı (20) 1992-ci il sentyabrın 1-dən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının 1-ci siniflərdə tədrisinə start verildi.

2001-ci il iyunun 18-də “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşirilməsi haqında” fərmanla 2001-ci il avqustun 1-dən Azərbaycanda bütün kütləvi inorasiya nəşrlərinin latin qrafikalı əlifbaya keçməsi rəsmiləşdirildi (3; 6, s. 357). Milli Məclis tərəfindən “Kitabxana işi haqqında” Azərbaycan Res-ublikası Qanunu qəbul edildi (17; 18)

Müstəqillik dövründə mühüm dövlət sənədlərinin qəbul edilməsi Azərbaycan elminin bütün sahələrində olduğu kimi, milli kitabxana quru-uluu sahəsində də geniş imkanlar açdı. Yeni tipli kitabxanalar yarandı, ki-abana şəbəkələrinin yeni formaları meydana gəlməyə başladı.Bütün bunar kitabxana isi sahəsində davamlı tədqiqat işlərinin aparılmasına da şərait yaratdı. Kitabxana tarixi haqqında elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri kimi çoxsaylı monoqrafiyalar, məqalələr çap edildi. Bunlara misal olaraq A.Xələfovun, X.İsmayılovun, Ə.Nəcəfovun, Ş.İslamovanın, E.Əhmədo-vun, A.Rüstəmovanın, K.Tahirovun əsərlərini misal göstərmək olar.

Görkəmli kitabxanaşünas, tarix elmləri doktoru X.İ.İsmayılovun mo-noqrafiyası mövzunun öyrənilməsində əhəmiyyətli yer tutduğuna görə tədqiqat zamanı istifadə edilmişdir (16) Monoqrafiyanın I fəslinin 2-ci bölməsi araşdırdığımız dövrü əhatə edir. “Kitabxanaçılıq işi üzrə metodik mərkəzlərin yaranması və inkişafı (1920- 1940-cı illər)” adlanan bölmə Azərbaycanda kitabxanaların metodik təminat sisteminin yaranması və təkmilləşdirilməsi məsələlərinin elmi cəhətdən təhlilinə və ümumiləşdiril-məsinə həsr edilmişdir.Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq respublikamızda metodik təminatın nəzəri və təcrübi inkişaf yolları tədqiqata cəlb edilmiş, kitabxanaçılıq işi üzrə ilk metodik mərkəzlərin meydana gəlməsi, ayrı-ayrı tarixi mərhələlərdə dövlət kütləvi kitabxana sistemi ilə yanaşı, Elmlər Akademiyası, Həmkarlar İttifaqı, tibb, texniki, kənd təsərrüfatı, təhsil, uşaq kitabxanaları şəbəkələrinin metodik təminatı zəngin arxiv sənədləri əsasında araşdırılmışdır. Monoqrafiyada müxtəlif tipli və növlü kitabxana-ların elmi, metodik təminat sahəsindəki uğurları ilə yanaşı, bəzi nöqsanları


253

da faktlarla göstərilmişdir. Eyni zamanda Azərbaycanın müstəqilliyi şərai-tində kitabxana işinin metodik təminatının optimallaşdırılması konsepsi-yası irəli sürülmüşdür.

Ə.Nəcəfovun Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) kitabxana işinin tarixinə həsr olunmuş monoqrafiyasında vətən tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycan SSR tarixinin mürəkkəb bir dövründə- yeni sovet döv-lət idarəçiliyi dövründə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində (DQMV) kitabxana işinin tarixi araşdırılmışdır (21). Müəllif monoqrafiyada Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlandığı ilk dövrlərdə gərgin elmi axtarışlar nəticəsində vilayətin bu gün əlimizdə olmayan arxivlərindən zəngin və müasir dövr üçün əhəmiyyətli olan sənədlərdən istifadə etmişdir.İstifadə edilən bu arxiv mənbələri ilk dəfə olaraq elmi dövriyyəyə gətirilmişdir. Xronoloji cəhətdən monoqrafiya 3 əsas dövrü əhatə edir.

Ə.Nəcəfovun monoqrafiyasının 1923-1940-cı illəri əhatə edən fəsli ki-tabxana tarixinin tarixşünaslığının araşdırdığımız dövrünü əhatə etdiyin-dən xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, müəllif həmin illərdə DQMV-də Azərbaycan XMK tərəfindən yaradılan ilk qiraət komalarının, qırmızı gu-şələrin, ilk kitabxanaların tarixini izləməyə müvəffəq olmuşdur. Əsərdə qeyd edilir ki, DQMV-da kitabxana quruculuğu və kitabxana işi Azərbay-canın partiya və dövlət orqanlarının daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Dövlətin səyi nəticəsində 1924-cü ildə Şuşada və Xankəndində 2 min nüs-xə fondu olan mərkəzi kitabxana açılmışdı (30, s.185). Bu qayğını monoq-rafiyada təhlil edilmiş çoxsaylı dövlət sənədləri də sübut edir. Dövlət DQMV-nin əhalisinin savadsızlığının ləğvi, maariflənməsi məqsədilə mə-dəni-maarif müəssisələrinin geniş şəbəkəsini, onun maddi-texniki bazasını yaratmış və bu məqsədlə məhz Azərbaycan dövlətinin büdcəsindən vəsait-lər ayrılmışdır. Müəllif araşdırmasının nəticəsi kimi statistik rəqəmlərə əsaslanaraq belə bir qənaətə gəlmişdir ki, erməni əhali üçün açılan mədəni maarif müəssisələrinin, o cümlədən, kitabxanaların sayı azərbaycanlı əhali-yə xidmət edən mədəniyyət müəssisələrinin sayından daha çox olmuşdur.

Ş.İ.İslamovanın Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının kitabxana şəbəkəsinin tarixinə həsr edilmiş monoqrafiyası AMEA elmi tədqiqat ins-titularının kitabxanalarının yaranması tarixindən və oxuculara informasiya xidmətinin təşkilindən bəhs edir (15). Ş.İslamovanın monoqrafiyasının bi-rinci fəsli olan “Azərbaycanın ilk elmi-tədqiqat mərkəzlərində kitabxana


254

şəbəkəsinin yaranması (1923-1945-ci il ilər)” bölməsi araşdırdığımız döv-rə aid olduğu üçün tədqiqata cəlb etmişik. Fəsildə 1923-cü ildə Azərbay-canı Tədqiq və Tətöbbö cəmiyyətinin Biblioqrafiya bürosunun təşkilin-dən, 1925- ci ildə isə Cəmiyyətin kitabxanası ilə Biblioqrafiya bürosunun işində paralelçiliyi aradan qaldırmaq üçün onun vahid kitabxanasının, son-rakı mərhələdə SSRİ EA Azərbayşan Filialının kitabxanasının yaranma-sından bəhs edilir. Müəllif kitabxananın yaranmasını digər müəlliflər kimi 1925-ci ildən göstərmişdir. Halbuki, Cəmiyyətin 1923-cü ilin noyabr ayı-nın 18-də keçirilən iclasında kitabxananın yaranması haqqında qərar qəbul edilmişdi (1, v.7; 22, s.73). Fəslin sonunda göstərilir ki, artıq 1940-cı ildə kitabxananın fondunda 200 000 nüsxə ədəbiyyat toplanmışdı. Eləcə də kitabxana müxtəlif ölkələrdən müxtəlif dillərdə 200 adda dövrü mətbuat alırdı (15, s.30-31).

E.Əhmədovun elmi-tədqiqat işi 1901-1995-ci illər ərzində Azərbay-canda uşaqlara kitabxana xidmətinin təşkilinə həsr edilmişdir (7). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əsər respublikada uşaq kitabxanalarının tarixi probleminə həsr edilmiş ilk araşdırma işidir. E.Əhmədov uşaq kitabxana-larının tarixini araşdırarkən zəngin mənbələrdən istifadə edərək elmi döv-riyəyə yeni ədəbiyyatlar və uşaqlara kitabxana xidmətinin təşkili ilə əlaqə-dar olan yeni mövzular gətirmişdir ki, bu da elmi-tədqiqat işinin kitabxana tarixinin tarixşünaslığı üçün əhəmiyyətini artırır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yanında Beynəlxalq İnformasiyalaşdırma Akademiyasının akademiki, Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaşünas-lıq kafedrasının müdiri, t.ü.e.d., prof. A.A.Xələfov sovet dövründə olduğu kimi ölkəmizin müstəqilliyi dövründə də kitabxana tarixini araşdırmağa davam edərək yeni monoqrafiyalar, dərsliklər, məlumat kitabları nəşr et-dirmişdir. Bunlardan biri də Azərbaycan Respublikası Elmi-Texniki Ki-tabxanasının 70 illiyinə həsr olunmuşdur (13)

Respublika Elmi-Texniki Kitabxanasının əsası 1930-cu ildə Azərbay-çan Mərkəzi İdarəsinin “Neftçilər” klubu yanında qoyulmuşdur. Respubli-kada neft sənayesinin, maşınqayırma sənayesesinin inkişafı, yeni fabrik və zavodıarın meydana gəlməsi texniki tərəqqinin genişlənməsi bu sahədə çalışan mühəndis-texniki kadrlar arasında texniki biliyin təbliğini şərtlən-dirdi. Kitabı birbaşa oxucuya çatdırmaq məqsədilə 1932-ci ildən başlaya-raq texniki müəssilərdə kitabxananın filialları təşkil olunmağa başladı. Bu filialların sayı 1940-cı ildə 77-yə çatmışdı (13, s.9).


255

1932-ci ildən kitabxana SSRİ Elmi-Texniki Kitabxanasının filialı kimi fəaliyyət göstərdi. Kitabxananın respublikada elmi-texniki məlumat işinin təşkilində müstəsna xidmətləri olmuşdur. Müstəqillik dövründə Respublika Elmi-Texniki Kitabxanasının tarixi haqqında bəzi müəlliflərin (A.A.Xə-ləfov, A.S.Rüstəmova) əsərlərində müəyyən məlumatlar olsa da A.Xələ-fovun bu kiçik həcmli qısa tarixi oçerki kitabxananın tarixinə aid yazılmış yeganə kitabdır.

Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin tarixinə dair A.A.Xələ-fovun yazdığı “Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi” 3 cildliyi kitabxana tarixşünaslığında xüsusi yer tutur. Həmin 3 cildliyin II hissəsi XX əsrin I yarısında kitabxana işinin tarixindən bəhs edir (9). Əsərin II və III fəsilləri 1920-1940-cı illərdə kitabxana işinin tarixinə həsr olunduğunu nəzərə ala-raq tədqiqata cəlb etmişik. Qeyd etmək lazımdır ki, A.Xələfovun sovet dövründə nəşr etdirdiyi bütün əsərlər kitabxana tarixinin öyrənilməsinə xidmət etsə də bütövlükdə onların hamısı kommunist ideologiyasının kon-sepsiyası, dövrün ehkamları əsasında yazılmışdı. Lakin, A. Xələfov müs-təqillik dövründə nəşr etdiyi “Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi” əsə-rində özünün yazdıqlarına yenidən nəzər salmış, əvvəlki tendensiyaları in-kar edərək ümumbəşəri və milli dəyərlər əsasında Azərbaycanın kitabxana tarixini qədim dövrlərdən mərhələlərlə müasir dövrə qədər ümumiləşdirmiş, yeni nəticələr əldə etmişdir. Bu tarix dərslik formasında yazlsa da bütöv-lükdə cəmiyyətin mədəniyyət tarixinin tərkib hissəsi kimi kitabxana quru-culuğunun inkişaf tarixi konkret faktlar və rəqəmlər əsasında təhlil edilmiş, əvvəllər qaranlıq qalmış və ya üzərindən ötürülü şəkildə keçilmiş bir çox məsələlərə aydınlıq gətirilmişdir. Bu əsərdə AXC dövründə mədəni qu-ruculuq və kitab işinin tarixinə, o cümlədən Azərbaycan Dövlət Universiteti və onun elmi kitabxanasının təşkili məsələlərinə də nəzər salınmışdır.

A. Xələfovun Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanasının 90 illi-yinə həsr etdiyi monoqrafiyası müstəqillik dövründə kitabxana tarixinə, tədris müəssisəsi kitabxanalarına dair yazılmış mühüm əsərlərdən biridir (12). Əsər yeni təfəkkürlə, ideologiyadan uzaq, faktlar əsasında yazılmış-dır. Monoqrafiya ön söz, 5 fəsil, 9 bölmədən və istifadə olunmuş ədəbiy-yat siyahısından ibarətdir. Monoqrafiyanın birinci fəsli “Bakı Dövlət Uni-versiteti elmi kitabxanasının yaranması və ilk onillikdə fəaliyyəti” adlanır. Bu fəsildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə elmin, mədəniyyətin


256

inkişafından, Bakı Dövlət Universitetinin, onun elmi kitabxanasının ya-ranmasından, maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsindən bəhs edi-lir. Monoqrafiyanın ikinci fəsli “Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitab-xanası XX əsrin 30-40-cı illərində” adlanır. Fəsildə Universitetin və onun kitabxanasının yenidən qurulması və fəaliyyətindən bəhs edilir.

Bütün elm sahələrini əhatə etmiş universal elmi fonda malik olan M.F.Axundov adına Milli Kitabxanasının tarixi haqqında K.Tahirovun-monoqrafiyası ciddi elmi-tədqiqat işinin nəticəsi kimi çap edilmişdir. Təd-qiqat işində Milli kitabxananın yaranmasından 2008-ci ilə qədərki fəaliy-yət tarixi işıqlandırılmışdır (24). Əsərin zəngin məlumat bazası vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, monoqrafiyanın dövrləşməsi Azərbaycan tarixi-nin mərhələli dövrləşməsindən fərqlənir.

Azərbaycanda mədəni quruculuq tarixində, elmin təşəkkülündə və in-kişafında XX əsrin 20-30-cu illərində yaranmağa başlamış elmi-sahə ki-tabxanalarının son dərəcə böyük rolu vardır. Onların fəaliyyətinin tarixi təcrübəsi A.S.Rüstəmova tərəfindən araşdırılmışdır (22)

A.Rüstəmovanın monoqrafiyasında elmi kitabxanaların tarixi Azərbaycanda ilk elmi mərkəzlərin, o cümlədən “Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin”, ilk elmi və sahə kitabxanalarının yaradıl-ması, onların fəaliyyətinin əsas istiqamətləri, madi-texniki bazalarının formalaşdırılması, kadr təminatı məsələləri kimi araşdırılmışdır.

Monoqrafiyada müəllif problemi üç istiqamətdə nəzərdən keçirir. Bu Azərbaycanda kitabxanaçılıq işinin tarixi, daha sonra elmin inkişafı və ən nəhayət, bütövlükdə mədəni quruculuqdur.

Monoqrafiyada ARDA, XMK və AMEA AEİTSM bir çox fondlarının materiallarından, habelə yerli və ümumittifaq dövri mətbuatından, kitabxana quruculuğunun müxtəlif məsələlərinə dair həm respublikada, həm də onun xaricində nəşr olunmuş statistik məcmuələrdən istifadə olunmuşdur ki, bu da problemin müəllif tərəfindən hərtərəfli tədqiq edilməsinə imkan vermişdir.

Müəllif XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycan SSR də ilk elmi müəssi-sələr və elmi kitabxanaların tarixini araşdıraraq bu qənaətə gəlmişdir ki, ya-ranan bu kitabxanalar həmdə elmi-sahə kitabxanalarının funksiyasını həya-ta keçirmişdir.A.Rüstəmova artıq konkret elm sahələrinin inkişafına müva-fiq olaraq SSRİ EA Azərbaycan Filialında ayrı-ayrı elmi-tədqiqat institut-larının yaranması ilə onların elmi-sahə kitabxanalarının da yaranması tari-


257

xini faktlar əsasında tədqiq etmişdir. Monoqrafiya bir sıra yenilikləri ilə fərqlənir. Belə ki, sovet dövründə yazılmış bəzi əsərlərdə AMEA MEK tarixi 1925-ci il göstərilirdi. A.Rüstəmovanın monoqrafiyasında kitabxa-nanın yaranması haqqında qərarın 18 noyabr 1923-cü ildə qəbul edildiyi faktlarla təsdiq edilmişdir (22, s.73; 2, v.207). Elmi-sahə kitabxanaların maddi-texniki bazalarının formalaşdırılması və kadr təminatı, eləcə də ki-tabxanaçı kadrların XX əsrin 30-cu illər Stalin repressiyalarına məruz qal-ması problemləri də ilk dəfə A.Rüstəmovanın “Azərbaycan SSR-də elmi-sahə kitabxanalarının yaranması və fəaliyyəti (1920– iyun 1941-ci illər)” monoqrafiyasında qaldırılmışdır.

T.H.Musayevanın mədəniyyət tarixinə həsr olunmuş monoqrafiyası Azərbaycanın mədəniyyət tarixinin 1920- 1930-cu illərdəki mürəkkəb bir dövrü haqqında son dövrlərdə yazılmış dəyərli əsərlərdən biridir (33). Əsərdə zəngin arxiv materialları əsasında Azərbaycan SSR-də mədəni qu-ruculuqun inkişaf mərhələləri, savadsızlığı ləğvi, sovet təhsil sistemi, el-min inkişafı, elmi kadrların hazırlığı və s. məsələlər tədqiq edilmişdir. Monoqrafiyada mədəni-maarif müəssələri, o cümlədən qiraət komaları, kitabxanalar haqqında da bəzi məlumatlar öz əksini tapmışdır. Monoqrafi-yada qeyd edilir ki, sovet hakimiyyətinin ilk ilində respublikanın uezdlə-rində 10 kitabxana təşkil olunmuşdu. 1925-ci ildə artıq 85 min nüsxə fon-du olan 25 kitabxana fəaliyyət göstərirdi (33, s.134).

1920-1941-ci illərdə kitabxana işinin tarixi ilə bağlı əsərlərin təhlilin-dən bu qənaətə gəlirik ki, kitabxana tarixinin Azərbaycanda bir elm kimi formalaşmasından ötən az vaxtda xeyli elmi-tədqiqat işləri aparılmış, diss-ertasiyalar yazılmış, avtoreferatlar və monoqrafiyalar çap edilmişdir.Bu əsərlər sovet tarixşünaslığı və Azərbaycan Respublikasının kitabxana işi-nin tarixşünaslığı kimi qruplaşdırılaraq təhlil edilmişdir. Qeyd etmək la-zımdır ki, sovet dövründə yazılan əsərlərdə Kommunit Partiyasının möv-qeyi əsas götürülmüş, partiya sənədlərindən və onlardan irəli gələn vəzifə-lərin yerinə yetirilməsində, eyni zamanda sosialist ideologiyasının təbliğa-tında kitabxanaların rolu kimi məsələlər öz əksini tapmışdır. Tarixçi müəl-lif partiya və dövlətin verdiyi konsepsiyaya müdaxilə edə bilmirdi. Kon-sepsiyaya görə müəlliflər yazdığı əsərlərdə dövrün inkişafını və uğurunu göctərməli idi. Bu səbəbdən də arxivlərdə çalışan müəlliflər sosializmin inkişafını göstərən materialları toplayırdılar. Yəni materiallar birtərəfli


258

toplanırdı. Nöqsanlar və çatışmamazlıqlar müxtəlif partiya və dövlət sə-nədlərində öz əksini tapsa da həmin materiallar tədqiqata cəlb edilə bil-məzdi. Lakin, bunlara baxmayaraq həmin əsərlər arxiv sənədləri və fakt-larla zəngin olduğu üçün Azərbaycanda kitabxana işinin inkişaf yolunun, tarixinin araşdırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

1991-ci ildə müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycanda hər sahədə olduğu kimi kitabxana və kitabxanaşünaslıq işində də yeni nailiyyətlər əldə edildi. Kitabxana işinin tarixinin yeni təfəkkürlə araşdırılması üçün yeni istiqamətlər və imkanlar açılmış oldu. Kitabxana tarixi ilə əlaqədar yeni mövzular elmi tədqiqata cəlb edildi, yeni əsərlər çap edildi. Bəzi əsərlər yeni təfəkkürlə, faktlara yeni yanaşma tərzi ilə təzədən yazıldı. A.Xələfovun, X.İsmayılovun, Ə.Nəcəfovun, E.Əhmədovun, Ş.İslamovanın, K.Tahirovun, A.Rüstəmovanın, T.Musayevanın müstəqillik dövründə yazı-lan əsərləri 1920-1941-ci illər kitabxana işinin tarixinin tarixşünaslığında mühüm əhəmiyyətə malikdir.


1. AMEA RH Elmi İrsin Toplanması və Sistemləşdirilməsi Mərkəzi (AMEA RH AEİTSM), f.1, siy.1, iş 1

2. AMEA RH AEİTSM, f.1, s.1, iş 16. 3. Azərbaycan dili milli dövlətçiliyimizin əsas atributlarından //“Xalq” qəzeti,2017,

16 oktyabr. 4. Azərbaycan hökumət kitabxanası //Maarif və Mədəniyyət, 1923, N4-5. 5. Azərbaycan Respublikası Kitab Palatası.1925-1965. Bakı: 1965. 6. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə,VI c.,Bakı,2008. 7. Əhmədov E. Azərbaycanda uşaqlara kitabxana xidmətinin təşkili (tarixi inkişafı,

müasir vəziyyəti və perspektivləri) (1901-1995-ci illər): Tarix üzrə f.d. dis. avtoref. Bakı: 2000.

8. Əliyev Z. H.Azərbaycan biblioqrafiyasının tarixi (1920-1970) / Ə. Xələfovun re-daktəsi ilə. Bakı, 1978.

9. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi: 3 hissədə,II h. Bakı,2007. 10. Xələfov A.A.Azərbaycanda kitabxana işinin tarixindən (1933-1958-ci illər). Bakı, 1974. 11. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxanaçılıq təhsilinin inkişafı.Bakı,1987. 12. Xələfov A.A. Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanası 90 il elm və təhsilin

xidmətində. Bakı, 2009. 13. Xələfov A.A.Respublikanın Elmi-Texniki Kitabxanası (1930- 2000-ci illər). Bakı,

2001. 14. Xələfov A. A.Sovet Azərbaycanında kitabxana işinin tarixindən: 1920-1932.

/Q.Mədətovun redaktəsi ilə. Bakı,1960.


259

15. İslamova Ş.İ.Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası kitabxana şəbəkəsinin təşəkkülü və inkişafı(1923-2000-ci illər).Bakı, 2000.

16. İsmayılov X.İ.Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin metodik təminat sisteminin inkişaf tarixi (1918-2000-ci illər). Bakı, 2000.

17. Kitabxana işi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. / Azərbaycan qəzeti, 1999, 14 mart.

18. Kitabxana işinə dair normativ aktlar: Qanun və qanun qüvvəli normativ hüquqlu sənədlər toplusu. Bakı, 2004.

19. Quliyev T. Azərbaycan SSR-də Həmkarlar İttifaqı kitabxanalarının tarixi ( 1920 - 1940- cı illər).Tarix elm. nam... dis. avtoref. Bakı, 1969.

20. Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında Azərbaycan Respublikası-nın Qanunu (25 dekabr 1991) s.37.). http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/ atr_dil.pdf

21. Nəcəfov Ə.Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Bilayətinin kitabxana işi tarixindən (1923-1990-cı illər). Bakı, 2000.

22. Rüstəmova A.S. Azərbaycan SSR-də elmi-sahə kitabxanalarının yaranması və fəaliyyəti (1920- iyun 1941-ci illər). Bakı,2014.

23. Tağıyev H.N. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda kitabxana işinin inkişafı. Bakı,1960.

24. Tahirov K.M. M.F.Axundov ad. Azərbaycan Milli Kitabxananasının tarixi(1923-2008-ci illər). Bakı, 2009.

25. Vəkilov M.Y. Oktyabr inqilabı və Azərbaycanın sosialist mədəniyyətinin çiçəklən-məsi. Bakı,1955.

26. Алиев А.М. Библиотечное дело в Нахичеванской АССР (1920-1985 гг.). Ав-тореф... канд. ист. наук. Баку, 1991.

27. Бахшалиев З.Х. Научно-технические библиотеки нефтяной промышленности Азербайджана: история, современное состояние и перспективы развития (1959-1985 гг.): Дисс. … канд. ист. наук. Баку, 1988.

28. Библиотеки СССР / Российская Историческая Энциклопедия.Том 2. А-Б. Москва, 2015.http://www.olmamedia.ru/histrf/book/biblioteki-sssr.html).

29. Исмайлов Х.И. Партийные библиотеки Азербайджана в годы Советской власти (история, современное состояние и перспективы развития). Dис.... канд.пед.наук. Баку, 1984.

30. Историчкские факты о деяниях армян на Азербайджанской земле. Баку,2003. 31. История Азербайджана: в 3-х томах. Т. 3, Ч.1., Баку, 1963. 32. Культура Азербайджана на рубеже эпох (20-30-ые годы ХХ столетия). Баку,

2015. 33. Мусаева Т.А.Культурное строительство в Азербайджане (1920-1940гг.).

/Культурнаяреволюция в СССР (1917-1965 гг.). Москва, 1967. 34. Народное просвещение, 1920, №2. 35. Пашаев Н. Очерки истории культурного строительства Советского Азербай-

джана. Баку, 1965.


260

36. Пашаев Н.Победа культурной революции в Советском Азербайджане. Моск-ва, 1976.

37. Профсоюзная библиотека http://www.ngpedia.ru/id201123p1.html 38. Халафов А.А. Из истории библиотечного дела в Советском Aзербайджане

(1920-1932 гг.). Автореф.дис… канд. ист.наук. Баку, 1961.

ИСТОРИОГРАФИЯ БИБЛИОТЕЧНОГО ДЕЛА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР (1920- ИЮНЬ 1941 ГГ..)

РЕЗЮМЕ

В статье анализируются научные труды написанные в советский период и в

годы независимости посвяшенные истории библиотечного дела в Азербайджане. Хронологическая структура статьи охватывает 1920-1941 годы.

HISTORIOGRAPHY OF THE LIBRARY WORK IN THE AZERBAIJAN SSR IN 1920-JUNE 1941

SUMMARY

Works of scientific research written in the soviet time and independence time about

the history of the library work, monograps have been analysed in the article. Chronolo-gical frame of the article surrounds the 1920-1941 th years.


261

Sevinc RƏHİMOVA *

DƏRBƏNDİN TƏBİİ-COĞRAFİ MÖVQEYİ

Açar sözlər: Xəzər, Dərbənd, Xəzər dənizi, Qala divarları Ключевые слова: Каспий, Дербенд, Каспийское море, Крепостные стены Keywords: Caspian, Derbend, Caspian Sea, Fortress walls

Dərbənd öz təbii-coğrafi, strateji mövqeyinə görə hər zaman fərqlən-

mişdir. Bu şəhər orta əsrlərdə baş vermiş mühüm tarixi hadisələrin mər-kəzlərindən biri olmuş və müxtəlif dövrlərdə yadelli hakimiyyətinə qarşı mübarizə nöqteyi-nəzərindən də başlıca məntəqə rolunu oynamışdır.

Dərbənd şəhərinin ilk növbədə XII-XV əsrlərdəki təbii-coğrafi vəziy-yətinə və strateji mövqeyinə nəzər yetirsək görərik ki, şəhərin təbii-coğra-fi mövqeyi orta əsr coğrafiyaçılarının və səyyahlarını diqqətini həmişə özünə cəlb etmişdir. XII-XV əsrlərdə yaşamış tarixçilər və coğrafiyaçılar da bu baxımdan istisna təşkil etmirlər. İstər XII-XIII əsrlərin müəllifləri əl-İdrisinin (1100-1165), Əbu Həmid əl-Əndəlusi əl-Qərnatinin (1080-1170), Yaqut əl-Həməvinin (1179-1229), istərsə də sonrakı dövrün müəl-liflərinin əsərlərində Dərbənd şəhərinin təbii-coğrafi vəziyyəti barədə ori-jinal və maraqlı faktlar mövcuddur.

Əl-İdrisi öz əsərində Bərdə şəhərindən Dərbəndə (Bab əl-Əbvaba) və oradan şimala gedən ticarət yolu barədə məlumat verir və Samur körpü-sündən Dərbəndə kimi 60 mil məsafə olduğunu yazır (bax: 1, s. 224). Müəllifin Dərbənd şəhəri haqqındakı məlumatı çox maraqlıdır: “Bab əl-Əbvab Xəzər dənizi sahilində çox böyük şəhərdir. Şəhərin ortasında gəmi-lər üçün liman vardır. Bu limanın girəcəyində sədd kimi iki bina tikilmiş-dir. Buraya (girəcəyə) zəncir çəkilmişdir və limanın sahibinin icazəsi ol-madan heç kəs nə girə, nə də çıxa bilər. Həmin iki sədd, arasına qurquşun tökülmüş, möhkəm süxurlardandır” (bax: 2, s. 224-225). Daha sonra əsər-də şəhərin Ənuşirəvan tərəfindən salındığı, Qabq (Qafqaz) dağının ən hündür keçidində yerləşməsi, Səməndər şəhərindən 4 günlük məsafədə ol-ması və s. barədə qeydlərə də rast gəlinir. Qabq (Qafqaz) dağının əzəmətli olduğunu yazan müəllif, burada bir sıra kiçik qalaların mövcudluğunu xə- * Sevinc RƏHİMOVA - “Qafqaz tarixi” şöbəsi a.e.i., t.ü.f.d.


262

bər verir və onların bəzilərinin adlarını sadalayır: Bab-Sul, Bab əl-Lan, Bab əs-Sayran, Bab əl-Laziqə, Bab əl-Maziqa, Bab əs-Saci, Bab sahib əs-Sərir, Bab Gilan-şah, Bab Karuyan, Bab Tabasaran, Bab Arran-şah, Bab Layan-şah (bax: 3, s. 226-228).

Digər ərəbdilli müəllif Əbu Həmid əl-Əndəlusi əl-Qərnatinin Dərbənd haqqındakı məlumatı isə həmmüasiri olduğu əl-İdrisinin məlumatından xeyli fərqlənir. Əl-Qərnati şəhərin təbii-coğrafi mövqeyi ilə yanaşı, döv-rün siyasi vəziyyəti, Dərbənd əhalisinin etnik tərkibi, adət-ənənələri, din-ləri, Zirehgiran kəndi və s. barədə də məlumatlar verir. Müəllif Dərbəndin konkret olaraq təbii-coğrafi mövqeyi haqqında isə aşağıdakıları bildirir: “Bab əl-Əbvabın divarlari 1 mil məsafədə Xəzər dənizinin içərisindən başlayır və quruya keçir. Sonra, dediyimiz kimi, Təbəristan qalasına yeti-şənədək uzanır. Bu divarları dənizin içərisində üfürülmüş öküz dərilərinin üzərində dayanaraq daş parçaları, dəmir və qurğuşunla tikmişlər. Tikinti yüksəldikcə, həmin dərilər dəniz dibinə qədər aşağı enir. Bu vaxt bir adam dənizə baş vurur və dərini parçalayır. Tikinti yerdə möhkəmləndirilir. Hər 3 mildən az və ya çox məsafədə dəmirdən qapı düzəldilir. Qapının harada olması isə şəhərə gələn yollardan asılıdır. Bunun üstündə bürc (kiçik qala) tikirdilər. Burada həmin qapını mühafizə edənlər və qoruyanlar yaşayırdı. Bu divarların tikilməsinin səbəbi haqqında belə deyirlər ki, xəzərlər Hə-mədan və Mavsilə çatanadək Fars məmləkətinə gəlib çıxır və bu yerlərdə fitnə-fəsad yayırdılar” (bax: 4, s. 230).

XIII əsrin ərəbdilli müəllifi Yaqut əl-Həməvinin Dərbənd və onun təbii mövqeyi barədə məlumatı da maraq doğurur. Müəllifin “Mucəm əl-buldan” (“Ölkələrin əlifba sırası ilə siyahısı”) adlı əsərində bu şəhərə xü-susi yer ayırmışdır. Onun məlumatı digər müəlliflərin məlumatından əha-təliyi və genişliyi ilə fərqlənir (bax: 5, s.66; 6, s.246). Dərbənd haqqında məlumatlara müəllifin “Kitab əl-müştərik” əsərində də rast gəlinir. Əl-Hə-məvi yazır ki, dünyada “əl-Bab” adlı dörd yer mövcuddur. Onlardan biri Hələb tərəfdə məşhur kiçik şəhər, digəri Buxaranın kəndlərindən biridir. Üçüncü əl-Bab Bəhreyn torpağında Həcər yaxınlığında dağ adıdır. Dör-düncü əl-Bab isə Şirvan Dərbəndidir (bax: 7, s.246). “Mucəm əl-buldan” əsərində isə şəhər barədə iki yerdə söhbət açılır: onlardan biri “Dərbənd” adlı müxtəsər məqalə, digəri “Bab əl-Əbvab” adlı daha geniş məqalədir (bax: 8, s.247). İkinci məqalədə Şirvan Dərbəndi kimi tanınan Bab əl-Əb-


263

vabın divarlarının dənizin içinə kimi uzanması, şəhərin ortasında gəmilər üçün limanın olması və onun girişinin girintili-çıxıntılı və zəncirlənmiş ol-ması, divarların daş və qurğuşundan hörüldüyü barədə məlumat vardır. Dərbəndin Ərdəbildən iki kvadrat mil böyük olduğunu nəzərə çatdıran müəllif şəhərin dağdan vadiyə uzununa çəkilən daş hasarla dövrələndiyini, bu dağda müsəlman malikanələrinə aparıb çıxaran yolların olmadığını da xəbər verir. Dərbənd, müəllifin yazdığına görə, Ənuşirəvan tərəfindən möhkəm özüllər üzərində salınmış böyük və mühüm sərhəd şəhəridir və müxtəlif dillərdə danışan çoxsaylı düşmənlərlə əhatə olunmuşdur. Dər-bəndin yaxınlığında “Qur dağı” adlanan böyük bir dağ ucalır və şəhərin müdafiəsində bu dağ mühüm rola malikdir.

Əl-Həməvi yazır ki, Dərbənd müxtəlif ölkələrdən insanların axışıb gəldiyi şəhərdir. Bura şimaldan xəzərlər, Sərir sakinləri, Şindan, Xayran, Kurc, Ruklan, Zirihgiran və Qumuq camaatı axışır,ə həmçinin, Cürcan, Təbəristan, Deyləm və Cəbəldən də gəlirlər. Burada yaxşı kətan parçalar-dan paltar hazırlanır, zəfəran yetişdirilir. Bu məlumat Dərbəndin sənət is-tehsalı və ticarət mərkəzi olaraq Şərqdə məşhur olduğuna dəlalət edir.

Əl-Həməvi dahah sonra yazır ki, Dərbəndin yanında Məsqat adlanan rus-taq yerləşir, sonra Həmaşirə adlanan abad bir rustaq gəlir, onlarla Bab əl-Əb-vab arasında Təbəsəran ölkəsi yerləşir, ondan yuxarıda Filan adlı böyük ol-mayan vilayət yerləşir. Məsqatdan aşağıda isə Şabran şəhəri mövcuddur; Dərbənd İtildən 20 günlük, Səməndərdən 4 günlük, Sərir ölkəsindən 3 gün-lük məsafədədir; Şəhər Qabq (Qafqaz) dağlarındakı çoxsaylı dərələrin ağzın-dadır və çoxlu möhkəmləndirilmiş qalalarla əhatə olunmuşdur: Bab-Sul, Bab-Allan, Bab-Şaburan, Bab-Lazika, Bab-Barika, Bab-Samiscan, Bab-Sa-hib-e Sərir, Bab-Filanşah, Bab-Tarunan, Bab-Tabasaranşah, Bab-İranşah.

Daha sonra Bab əl-Əbvabın Ənuşirəvan tərəfindən tikilməsinin səbə-bini acıqlayan əl-Həməvi Dərbəndin şəhər divarlarının tikilmə texnikasın-dan danışaraq, onun hava doldurulmuş tuluqlar üzərinə qoyulmuş iri daş-ların dənizə tərəf uzadılması yolu ilə tikildiyini yazır. Müəllifin yazdıq-larından məlum olur ki, şəhər divarının eni 300 dirsək idi, müxtəlif yerlər-də dəmir qapılar qoyulmuşdu, mühafizəsi isə cəmi 100 döyüşçüyə həvalə olunmuşdu. Halbuki əvvələr bu işə 100.000 adam cəlb olunurdu. Divarın tikilməsində istifadə olunan daşların ən kiçiyini 50 adam daşıya bilməzdi. Daşlar bir-birinə mismar və qurğuşunla bərkidilmişdi; Dərbənd divarının


264

mühafizəsinə fars döyüşçüləri təyin edilmişdilər. Divarın üstündə 20 atlı maneəsiz manevr edə bilərdi. Şəhərin Cihad adlı darvazasının üzərində, divarın üstündə 2 daş sütun var ki, bunlardan hər birinin üstündə ağ daşdan düzəldilmiş şir, ondan aşağıda isə dişi şir təsviri qoyulmuşdur. Darvazanın yanında ağzında üzüm salxımı tutan tülkünün ayaqları arasında yerləşdiyi daş insan təsviri vardır. Şəhərin lap yaxınlığında pilləkənləri olan tağlı quyu var. Pilləkənlərin hər iki tərəfində Dərbənd divarlarının da talismanı hesab olunan daşdan iki şir təsviri mövcuddur (bax: 9, s.135-142).

Yuxarıda qeyd olunanlardan da göründüyü kimi, Yaqut əl-Həməvinin məlumatları müasirlərinin əəsrlərində rast gəlinmir və diqqətçəkicidir.

Görkəmli Azərbaycan alimi Əbdürrəşid İbn Saleh ibn Nuri əl-Bakuvi də Dərbənd şəhəri haqqında diqqəti cəlb edən faktlar verir. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, əl-Bakuvi XIV əsrin ikinci yarısı – XV əsrin əvvəl-lərində yaşayıb-yaratmışdır. Ömrünü Qahirədə başa vursa da, onun Azər-baycanda yaşadığı, ən azı atası Saleh ibn Nurinin (? – 1403) vətəni olan Azərbaycanda bir müddət olduğu güman olunur. Alimin dövrümüzə kimi gəlib çatan və XV əsrdə bakılı alim tərəfindən yazılmış yeganə məlum coğrafi əsər kimi qiymətləndirilən “Təlxis əl-asar və əcaib əl-malik əl-qəhhar” (“Abidələrinxülasəsi və qüdrətli hökmdarın möcüzələri”) əsəri digər Şərq ölkələri ilə yanaşı, Azərbaycanın da coğrafi mövqeyinin işıq-landırılmasında mühüm yer tutur. Əsər əslində XIV əsrin ərəbdilli müəlli-fi Zəkəriyyə Qəzvininin “Asar əl-bilad və əxbar əl-ibad” (“Ölkələrin abi-dələri və Allahın qullarına aid xəbərlər”) əsərinin ixtisarı şəklində yazıl-mışdır; lakin əl-Bakuvinin əsərində Zəkəriyyə Qəzvinidə rast gəlinməyən məlumatlar da az deyildir. Belə ki, onun Bakıya və ümumiyyətlə, Azər-baycana həsr etdiyi məlumat bu ölkəni öz gözləri ilə görən, onu yaxşı tanıyan, sevən bir müəllifin yazısıdır (bax: 10, s. 162). Giriş və 7 iqlimdən (fəsildən) ibarət əsərdə Azərbaycanın digər şəhərləri ilə yanaşı, Dərbənd barədə də qiymətli faktlar (IV və V iqlimlərdə) mövcuddur. Burada Dər-bəndin (əl-Bakuvidə - Bab əl-Əbvabın) coğrafi koordinatları, sahəsinin uzunluğu, eni, şəhərin darvazaları, bürcləri, qüllələri haqqında məlumat verilir, onun möhtəşəm müdafiə istehkamı olduğu xüsusi qeyd olunur (bax: 11,s.163). Maraqlı cəhət odur ki, əl-Bakuvinin Dərbənd barədəki məlumatı onun özünün Zəkəriyyə Qəzvininin əsərinə etdiyi əsas əlavələr-dən biri kimi nəzərə çarpır. Belə ki, biz Zəkəriyyə Qəzvininin əsərində


265

Dərbənd barədə məlumata rast gəlmirik (bax: 12, s.46-56). İrəlidə görəcəyi-miz kimi, əl-Bakuvi Dərbəndin bölgədəki mövqeyini, rolunu, digər şəhərlər üçün koordinasiya nöqtəsi olduğunu da xüsusi şəkildə nəzərə çatdırır.

Dərbəndin təbii şəraiti, keçilməz dəhliz olması XV əsrin digər müəlli-fi, Dominikan ordeninin rahibi İohann de Qalonifontibusun “Dünyanın dərki kitabı”nda da təsvir olunur. Müəllif “Dəmir darvaza” adlandırılan Dərbəndin fars dilində “Keçid darvazası” və ya “Bağlı darvaza” mənası kəsb etdiyini bildirir. O, bu məlumatında əlavə olaraq yazır ki, Dərbəndin ərazisi həddən artıq dar keçiddir və heç kəs buradan tanışlıq olmadan və ya yerli hakimin icazəsi olmadan keçə bilməz. Şəhər Tatarıstanı (monqol imperiyasının iki ulusunu – Hülakilərin və Qızıl Orda xanlarının mülkləri-ni nəzərdə tutur) iki hissəyə ayırır. Heç bir canlı nə dənizdən, nə də dağ-lardan bu ərazini keşə bilməz və yalnız bu keçiddən keçməlidir. Qaloni-fontibusun yazdıqlarına görə, Teymur da bunu yaxşı bilirdi və yazlnız bu-ranın hakimi ilə sülhə nail olduqdan sonra Böyük Tatarıstana (Qızıl Orda-ya) daxil olmuşdu (13, s. 42).

Göründüyü kimi, XII-XV əsrlərin mənbələrində Dərbəndin strateji mövqeyi və əhəmiyyəti nisbətən ətraflı verilmişdir. İlk növbədə adı çəki-lən müəlliflərin əsərlərində Dərbəndin təbii-coğrafi mövqeyi, quruluşu, di-varları, müdafiə istehkamları, bürcləri və s. barədə olan faktları ümumiləş-dirib şəhərin coğrafi mövqeyini və strateji əhəmiyyətini aşağıdakı kimi vurğulamaq olar:

- Dərbənd (Bab əl-Əbvab) orta əsrlərin coğrafi koordinatlarına uyğun olaraq 85° 05´ uzunluq və 43° 05´ en dairəsində yerləşmişdir. Dərbənd Xəzərin əhəmiyyətli limanları olan İtildən 20 günlük, Səməndərdən 4 günlük, Sərirdən 3 günlük yol məsafəsində olmuşdur. Şəhər möhkəm özüllər, uzunsov qayalıqlar üzərində salınmışdır. Dərbənd çox dar keçidə malik olmuş və monqol imperiyasını iki hissəyə ayırmışdır;

- Dərbənd sahəsinə görə Azərbaycanın ən iri şəhəri olan Ərdəbildən 2 kvadrat mil böyük olmuşdur;

- XII-XV əsrlərdə şəhərin ətrafında şoxsaylı möhkəmləndirilmiş qala-lar, o cümlədən, Bab-Sul, Bab-Allan, Bab-Şaburan, Bab-Lazika, Bab-Ba-rika, Bab-Samiscan, Bab-Sahib əs-Sərir, Bab-Filanşah, Bab-Tarunan, Bab-Tabasaranşah, Bab-İranşah və s. qalalar mövcud olmuşdur;

- Dərbənd şəhəri dağdan vadiyə uzununa çəkilən divarla (hasarla) dövrələnmişdir. Divarın uzunluğu XIII əsrin müəllifi Yaqut əl-Həməviyə


266

görə (14), 7 fərsəx (təx. 40 km), XV əsrin müəllifi Əbdürrəşid əl-Bakuvi-yə görə, 3 fərsəx (təx. 20 km) olmuşdur. Dərbənd divarının eni Yaqut əl-Həməviyə görə, 300 dirsək, əl-Bakuviyə görə, bir ox uçuşu məsafəsində olmuşdur (15, s. 162). Divarın hündürlüyü dağın zirvəsinə kimi ucalmış, bir ucu dənizin içinə qədər uzadılmışdır. Dərbənd divarının dənizin için-dəki qurtaracağından keçmək mümkün olmamışdır;

- Dərbənd divarları yonulmuş və yaxşı düzülmüş düzbucaqlı daşlardan tikilmişdir, həmin daşlardan ən kiçiyini götürmək və ya aparmaq üçün 50 adam lazım olmuşdur. Divarların çəkilməsində üfürülmüş öküz dərilərin-dən istifadə olunmuşdur. Belə ki, ağır daşlar onların üzərinə qoyularaq suya salınmış və sonra dəriləri parçalamaqla dənizin dibinə oturdulmuş-dur. Daşlar bir-birinə mismar və qurğuşunla bərkidilmişdir. Bu divarlar ti-kildikdən sonra Dərbəndin mühafizəsi 100 döyüşçüyə həvalə olunmuşdur (əvvəllər bu işə 1000 adam cəlb olunurdu). Divarın üstündə 20 atlı bir-birinə mane olmadan hərəkət edə bilərdi;

- Divarın üzərində şəhəri düşməndən qorumaq məqsədilə mühafizəçi-lər yerləşdirilmiş, anaşastakin adlanan fars döyüşçüləri ayrılmışdı;

- Dərbəndin yaxınlığında “Qurd” adlanan böyük bir dağ vardı. Düş-mənlərin qəfil hücumu olarsa, dağın zirvəsində od qalayıb Azərbaycan əhalisini xəbərdar etmək məqsədilə buraya çoxlu odun yığlb hazır vəziy-yətdə saxlayırdılar;

- Dərbənd ən böyük və mühüm sərhəd şəhərlərindən olmaqla, Azər-baycanın güclü sərhəd qalalarından birinə çevrilmişdir.

Göründüyü kimi, dövrün mənbələri Dərbəndin təbii-coğrafi mövqeyi, quruluşu, müdafiə istehkamı olması, təsərrüfatı, mədəni-elmi və siyasi həyatı barədə kifayət qədər faktlara malikdirlər. Həmin faktların daha qısa şəkildə ümumiləşdirilməsi nəticəsində məlum olur ki, Qafqaz dağındakı çoxsaylı dərələrin ağzında uzunsov qayalıqlar üzərində salınmış, dağdan vadiyə uzununa çəkilmiş, yonulmuş və yaxşı düzülmüş düzbucaqlı ağır daşlardan tikilmiş divarla dövrələnən Dərbənd şəhəri Xəzərin sahilində çox dar keçiddən ibarət möhtəşəm qaladan ibarət olmuşdur. Şəhər-qala is-tər qurudan, istərsə də dənizdən ciddi mühafizə istehkamlarına malik idi, ətrafında da bir sıra möhkəmləndirilmiş qalalar mövcud olmuşdur.

Dərbənd, həmçinin, dəniz limanı kimi də tanınırdı. Limanın girişi dirin-tili-çıxıntılı olmaqla yanaşı, zəncirlənmişdi və başqa gəmilərin icazəsiz şə-hərə girmələrinin qarşısını alırdı. Dərbəndin divarları genişliyi ilə seçilirdi,


267

onların üzərində 20 atlı maneəsiz hərəkət edə bilərdi. Divarda 7 keçid qo-yulmuşdu. Şəhərin dəmir darvazaları vardı. Cihad adlanan darvaza ən əsas-lısı hesab olunurdu. Qala ciddi şəkildə mühafizə olunurdu. Bu işdə şəhərin yaxınlığındakı “Qurd” adlı böyük dağın da özünə məxsus mövqeyi vardı.

Belə bir təbii-coğrafi mövqeyə malik olan, eyni zamanda kifayət qədər yaxşı möhkəmləndirilmiş Dərbənd şəhəri Azərbaycanın yadellilərə qarşı mübarizəsində də sərhəd şəhəri olaraq əsaslı rol oynamışdır. Məsələn, monqol yürüşləri dövrünün tarixçisi İbn əl-Əsir 1222-ci ildə monqol sərkər-dələri ilə danışıqlara göndərilən Şirvan nümayəndələrinin dilindən “Bu, Dərbənddir, əlbəttə, buraya başqa yol yoxdur” deyir (bax: 16, s. 216), digər tarixçi, dövlət xadimi Əlaəddin əl-Cüveyni isə Dərbəndin keçilməz sədd olduğunu “heç kim heç bir ordunun hərb yolu ilə oradan keçdiyini demə-mişdir” (bax: 17) sözləri ilə nəzərə çatdırır. Yuxarıda adı çəkilən əl-Bakuvi də Dərbəndi Azərbaycanın tənzimləyici bir şəhəri, ərazisi kimi qələmə verir, digər ərazilərin koordinatlarını bu şəhər ilə nəzərə çatdırır. Məsələn, o, V iqlimin Bab əl-Əbvaba kimi ərazini əhatə etdiyini (18, s. 162), Bakının Şirvan yaxınlığında Dərbənd vilayətlərindən birində salınmış şəhər oldu-ğunu (19, s. 84), Şirvanın Bab əl-Əbvaba yaxın vilayət olduğunu, Şabra-nın Bab əl-Əbvab vilayətində şəhərcik olduğunu, Zirehgəranın Bab əl-Əb-vabın yuxarı tərəfində Elbrus dağında yüksək təpənin üzərində iki kənd-dən ibarət olduğunu və s. xəbər verir.

İstər XIII əsrin, istərsə də sonrakı dövrün müəlliflərinin Dərbənd haq-qında məlumatları şəhərin bütün orta əsrlər boyu Azərbaycan üçün yüksək strateji mövqe tutduğunu, coğrafi baxımdan aparıcı rollardan birini pay-laşdığını bir daha təsdiqləyir.


1. Vəlixanlı N.M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı: Elm, 1974, 224 s.

2. Vəlixanlı N.M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı: Elm, 1974, 224-225 s.

3. Vəlixanlı N.M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı: Elm, 1974, 226-228 s.

4. Vəlixanlı N.M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı: Elm, 1974, 230 s.

5. Йакут ал-Хамави. Муджам ал-булдан. ХамдаллахКазвини. Нузхат ал-Кулуб. Баку: Элм, 1983, 66 с.

6. Əliyeva N. Azərbaycan Yaqut əl-Həməvinin əsərlərində. Bakı: Çaşıoğlu, 1999, 246 s.


268

7. Əliyeva N. Azərbaycan Yaqut əl-Həməvinin əsərlərində. Bakı: Çaşıoğlu, 1999, 246 s. 8. Əliyeva N. Azərbaycan Yaqut əl-Həməvinin əsərlərində. Bakı: Çaşıoğlu, 1999, 248 s. 9. Əliyeva N. Azərbaycan Yaqut əl-Həməvinin əsərlərində. Bakı: Çaşıoğlu, 1999, 135 s. 10. Aбд aр-Рашид ал-Бакуви. Китаб талхис ал-асар ва аджа’иб ал-малик ал- каххар.

Издание текста, перевод и приложения З.М.Буниятова. М.: Наука, 1971, 162 с. 11. Aбд aр-Рашид ал-Бакуви. Китаб талхис ал-асар ва аджа’иб ал-малик ал- каххар.

Издание текста, перевод и приложения З.М.Буниятова. М.: Наука, 1971, 163 с. 12. Буниятов Д.З. Материалы из сочинений Закарийи ал-Казвини об Азербайджане

// ИАН Азерб. ССР, СИФП, 1976, № 3, с.46-56 13. Иоанн де Галонифонтибус. Сведения о народах Кавказа (1404). Баку: Элм,

1980, 42 с. 14. Əliyeva N. Azərbaycan Yaqut əl-Həməvinin əsərlərində. Bakı: Çaşıoğlu, 1999, 246 s. 15. Aбд aр-Рашид ал-Бакуви. Китаб талхис ал-асар ва аджа’иб ал-малик ал- каххар.

Издание текста, перевод и приложения З.М.Буниятова. М.: Наука, 1971, 162 с. 16. İbn əl-Əsir. Əl-kamil fi-t-tarix. Bakı: 1959, 216 s. ١٩١١ - ليدن - ٤٥٨ سنه ،تاريخ جھانگشاى جوينى عال الدين محمد جوينى .1718. Aбд aр-Рашид ал-Бакуви. Китаб талхис ал-асар ва аджа’иб ал-малик ал- каххар.

Издание текста, перевод и приложения З.М.Буниятова. М.: Наука, 1971, 162 с. 19. German Vanberi. Əmir Teymur. Bakı: 1991, 84 s.

РЕЗЮМЕ

В статье подробно разбирается природно-географическое и стратегическое по-

ложение средневекового города Дербента. К исследованию были привлечены соот-ветствующие сведения авторов и путешественников XII – XV веков о городе. В этих источниках развернуто сообщается о стратегическом положении Дербента, о его строении, крепостных стенах, оборонительных сооружениях, башнях. На основе многочисленных фактах первоисточников можно заключить, что Дербент, имеющий подобное природно-географическое положение и довольно укрепленный, играл весьма важную роль в борьбе Азербайджана против иноземных захватчиков.

SUMMARY

The article explores in detail the natural-geographical and strategic position of

the medieval city of Derbent. The study involved relevant information of authors and travelers of the 12th - 15th centuries about the city. In these sources, the strategic situa-tion of Derbent, its structure, fortress walls, fortifications, towers is deployed. Based on numerous facts of primary sources, it can be concluded that Derbent, which has a simi-lar natural and geographical position and is quite fortified, played a very important role in Azerbaijan's struggle against foreign invaders.


269

MÜNDƏRİCAT

Аллахверди АЛИМИРЗОЕВ Путь в Аратту .......................................................................

3

Заур ГАСАНОВ

Проблема доказательства по кругу на примере исследо-ваний языка Скифов и Индоевропейских народов ..........

14

Sevinc MƏLİKZADƏ

I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə (1587-1629) Səfəvilər imperiyasının siyasi həyatı (“karmelit xronikası” əsəri əsasında) .................................................................................

26

İbrahim KAZIMBƏYLİ

Çar Rusiyasının Cənubi Qafqazda köçürmə siyasətinin tarixi-siyasi aspektləri (İrəvan bölgəsi üzrə) .........................

38

Mahirə ƏZIZOVA 1843-1844-cü illərdə Tərəkəmə üsyanı ................................. 50

Ema HƏSƏNOVA “Osmanlı türkiyəsində ermənilər”.......................................... 67

Nigar CAMALOVA

Birinci Dünya müharibəsi illərində ermənilərin Osmanlı imperiyası ərazisində dövlət yaratmaq cəhdləri ....................

73

Eynulla MƏDƏTLİ

Xiyabani hərəkatı İran tarixşünaslığında-tarixi reallıq və fərqli yanaşmalar....................................................................

90

Vasif QAFAROV

Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı dövlətində qurulan könüllü Azərbaycan taburları ...................................

104

Rəna ƏSƏDOVA

Birinci Dünya Müharibəsi və Xəzər hövzəsində balıqçılıq təsərrüfatı ...............................................................

116

İradə ƏLİYEVA

Çar Rusiyasının şimali Azərbaycanda pravoslavlaşdırma siyasəti (İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ materialları əsasında) .............................................................................

121

Rəşad KƏRİMOV

Azərbaycan-Yaponiya münasibətləri. Tarixi imkanlar və perspektivlər .......................................................................... 126

Ülkər HÜSEYNOVA

1920-ci il Aprel işğalından sonrakı ilk illərdə Azərbaycan SSR-də ictimai-siyasi vəziyyətə dair (Rusiya Dövlət Hərb Arxivinin meterialları əsasında) ...................................

145


270

Hilal ŞAHİN

Bir hatıratın günümüze yansıması hümayûnanme’nin dönemin sosyal yaşantısına bakışı ........................................

163

Yusif FƏRZƏLİYEV

Qarabağ general-qubernatorluğunun yaranması və onun ilkin tədbirləri Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) “Humanitar fənnlər” kafedrasının dosenti .............

180

Nihat BÜYÜKBAŞ

Azerbaycan Сumhuriyeti ile Türkiye Сumhuriyeti eğitim ilişkileri (1992’den Günümüze) ............................................ 188

Нигяр БАЙРАМОВА Глобализация и геополитические интересы Польши ..... 202

Elman CƏFƏRLİ İtaliya respublikasının cənubi tirol muxtar əyaləti ................ 210

Gülşən XALIQOVA “Əsrin müqaviləsi – əfsanədən gerçəkliyə”...........................

222

Rəna RƏCƏBLİ

M.S.Ordubadinin əsərlərində milli geyim və bəzəklərin təsviri haqqında (tarixi-etnoqrafik tədqiqat) .........................

231

Aypara RÜSTƏMOVA

Azərbaycan SSR-də kitabxana işinin tarixşünaslığı (1920-1941-ci illər) ................................................................

244

Sevinc RƏHİMOVA Dərbəndin təbii-coğrafi mövqeyi .......................................... 261


271

MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ!

АМЕА A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun «Elmi Əsərlər»ində çap

olunmaq üçün məqalə təqdim olunarkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır.* 1. Məqalələr üç dildə – Azərbaycan, rus və ingilis dillərində çap oluna

bilər. Məqalənin yazıldığı dildən əlavə, digər iki dildə xülasəsi veril-məlidir.

2. Məqalədə üç dildə – Azərbaycan, rus və ingilis dillərində açar sözlər verilməlidir.

3. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olmalıdır və istifadə olun-muş ədəbiyyat xülasələrdən əvvəl kodlaşdırma üsulu ilə göstərilməli-dir.

4. Məqalələrin mətnləri 1 intervalla Times New Roman – 13 ölçülü şrift-lərlə yığılmalıdır.

5. Məqalə haqqında redaksiya heyəti üzvlərindən ən azı birinin, həmin sahə üzrə mütəxəssisin rəyi və müvafiq elmi müəssisənin Elmi Şurası-nın protokolundan çıxarış olmalıdır (bunlar məqalə nəşr olunarkən göstəriləcəkdir).

6. Məqalənin elektron və çap olunmuş variantı ayrıca faylda təqdim edil-məlidir. Bu tələblərə cavab verməyən məqalələr çap edilməyəcəkdir. Əlyazma-

lar geri qaytarılmır. Qeyd: Bu şərtlər müəyyənləşdirilərkən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali

Attestasiya Komissiyasının dissertasiyaların əsas elmi nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən elmi nəşrlərə verdiyi tələblər əsas götürülmüşdür.

ELMİ ƏSƏRLƏR

2017, cild 68

SCIENTIFIC WORKS 2017, volume 68

ТРУДЫ 2017, том 68

Formatı 60x90 1/8. F.ç.v. 34.

Tirajı 500

«Turxan» NPB MMC