Metodologija Naucno Istrazivackog Rada Nikic (1)

FAKULTET ZA MEDITERANSKE POSLOVNE STUDIJE TIVAT

Postdiplomske studije

Prof. dr Stevo Nikić

METODOLOGIJA NAUČNO-ISTRAŽIVAČKOG RADA

(Autorizovana predavanja)

Tivat, 2012.

2

SADRŽAJ

POJAM NAUKE .................................................................................... 4 OPŠTI PREGLED RAZVITKA NAUČNOG METODA ..................... 9 1. Predistorija naučnog saznanja - mitski dogmatizam .............................. 9 2. Nauka i naučna metodologija u Antici ................................................... 9 3. Sholastički mentalitet ............................................................................. 12 4. Empirijska metoda .................................................................................. 13 5. Savremeni induktivno – deduktivni, empirijsko-racionalni metod ........ 15 6. Borba protiv metafizike .......................................................................... 17 7. Simbolična logika ................................................................................... 19 8. Kvantitativne metode u savremenoj nauci ............................................. 20

KONSTATOVANJE ISKUSTVENIH ČINJENICA ............................. 21 1. Pojam činjenica ...................................................................................... 21 2. Iskustvo .................................................................................................. 22 3. Opažaj ..................................................................................................... 22 4. Problem objektivnosti čulnog iskustva .................................................. 24 5. Uslovi adekvatnog opažanja ................................................................... 28 6. Uslovi efektivne komunikacije ............................................................... 31

PERCEPTIVNI SUDOVI, ZAKLJUČCI, VRIJEDNOSNI SUDOVI I DEFINICIJE ........................................................................................

34

1. Perceptivni sudovi i zaključci ................................................................ 34 2. Perceptivni i vrijednosni sudovi ............................................................. 36 3. Perceptivni sudovi i definicije ................................................................ 39

MJERENJE ............................................................................................ 43 1. Pojam mjerenja i njegove prednosti nad kvalitativnim opisivanjem ..... 43 2. Uslovi koji treba da budu zadovoljeni da bi mjerenje bilo moguće ....... 45 3. Mjerenje intezivnih i ekstezivnih kvaliteta ............................................ 46 4. Neposredno i posredno mjerenje ............................................................ 47 5. Izrada skala u sociološkim istraživanjima .............................................. 48 6. Opšti principi i tehnike u konstruisanju skala ........................................ 50 7. Mjerenje pouzdanosti ............................................................................. 50

PRINCIPI TEORIJE VJEROVATNOĆE .............................................. 51 1. Vrste vjerovatnoće .................................................................................. 55 2. Frekventna teorija vjerovatnoće ............................................................. 57 3. Značajna primjena u praksi .................................................................... 58 4. Pojam sistema i vjerovatnoća ................................................................. 58

LOGIKA I METODOLOGIJA .............................................................. 62 1. Odnos čovjeka prema svijetu ................................................................. 62 2. Saznanje ................................................................................................. 62 3. Istina ....................................................................................................... 62 4. Nauka ..................................................................................................... 62 5. Predmet logike i njeno porijeklo ............................................................ 63 6. Odnos logike i specijalnih nauka (psihologije) ...................................... 63 7. Značaj proučavanja logike ..................................................................... 63 8. Formalna i sadržinska primjena logičkih pravila ................................... 63

ELEMENTI MIŠLJENJA ...................................................................... 64 1. Pojam ...................................................................................................... 65 2. Sud .......................................................................................................... 68 3. Zaključivanje ......................................................................................... 70

3

ZAKONI MIŠLJENJA ........................................................................... 75 1. Uzroci nastanka formalne logike ........................................................... 75 2. Zakoni mišljenja ..................................................................................... 75

LOGIČKE POGREŠKE ......................................................................... 75 1. O sofizmima i paralogizmima 75

UČENJE O METODI ............................................................................. 76 1. Teorijska priprema istraživanja .............................................................. 76 2. Utvrñivanje naučnih činjenica ................................................................ 77 3. Naučno objašnjenje ................................................................................ 79 4. Dokazivanje ............................................................................................ 81 5. Vjerovatnoće naučnih stavova ............................................................... 81 6. Naučni zakon, teorija i sistem ................................................................ 82 7. Jezik naučnih teorija ............................................................................... 82 8. Uslovi uspješne komunikacije ................................................................ 84

TEHNOLOGIJA NAUČNOG ISTRAŽIVANJA .................................. 84 1. Uočavanje naučnog problema i formulacija ........................................... 84 2. Hipoteza ................................................................................................. 84 3. Izbor i analiza teme ................................................................................ 85 4. Idejni projekat ........................................................................................ 85 5. Radna bibliografija ................................................................................. 85 6. Prikupljanje, proučavanje i sreñivanje materijala .................................. 86 7. Struktura ili kompozicija naučnog djela ................................................. 86 8. Bitni elementi naučnog djela .................................................................. 86 9. Pisanje teksta .......................................................................................... 88 DODATAK : ZAVRŠNI RADOVI ....................................................... 90 1. Uvod ....................................................................................................... 90 2. Vrste završnih radova .............................................................................

2.1. Seminarski radovi ............................................................................ 2.2. Diplomski radovi ............................................................................. 2.3 Magistarski radovi ............................................................................ 2.4 Doktorske disertacije ........................................................................

90 91 91 92 92

3. Priprema završnih radova ....................................................................... 3.1. Izbor teme ........................................................................................ 3.2. Bibliografska priprema .................................................................... 3.3 Projektovanje završnog rada ............................................................ 3.4 Realizacija završnog rada .................................................................

93 93 95 95 96

4. Pisanje završnih radova .......................................................................... 4.1. Sadržaj teksta ................................................................................... 4.2 Stil pisanja teksta .............................................................................. 4.3 Tehničko ureñenje teksta .................................................................. 4.4 Obim pisanog teksta ......................................................................... 4.5 Povezivanje i koričenje teksta ..........................................................

97 98

102 105 107 108

5. Odbrana i objavljivanje završnih radova ................................................ 108 6. Objavljivanje završnih radova ................................................................ 109 NASTAVNI PLAN I PROGRAM PREDMETA

110

LITERATURA 113

4

POJAM NAUKE

Prvi problem s kojim se srijeće jedna metodologija naučnog istraživanja jeste tačno odre-ñivanje značenja termina »nauka«. Tek ukoliko nam je jasan pojam nauke može nam biti dovoljno odreñen predmet kojim treba da se bavimo, jer pored metodologije nauka moguće je i metodologija drugih oblika ljudske praktične djelatnosti, npr. umjetničkog stvaralaštva. Vidjećemo, meñutim, kasnije da je pojam nauke teško precizno odrediti bez poznavanja opštih karakteristika naučnog metoda. Na taj način, mi ćemo morati već na početku da kažemo ono što je najopštije i najfun-damentalnije za naučni metod u svim naukama. Kasnije ćemo raščlaniti naučni metod na njegove sastavne momente, faze, stupnjeve, oblike, pa ćemo ih izučavati ponaosob.

Kad se postavi pitanje »što je nauka« na prvi pogled neke stvari su van svakog spora. Na primjer, svako bi bio u stanju, prije svega, da nabroji osnovne naučne discipline – fiziku, hemiju, biologiju, istoriju, sociologiju, psihologiju, itd. I drugo, svako bi bio sklon da kaže da sa naučnim znanjem o objektivnom svijetu čovjek stiče sve veću vlast nad prirodom, sve više popravlja uslove svog života. Meñutim, ako bismo ove provizorne odgovore podvrgli detaljnijem ispitivanju naišli bismo na velike teškoće. Na primjer, da li je matematika nauka? Jedan dio onog što se u njoj pro-učava nesumnjivo je ispitivanje kvantitativnih i prostornih odnosa stvarnosti – naročito u nižoj ma-tematici. Što više ulazimo u komplikovanije oblasti matematike, sve više se srijećemo sa takvim simbolima koji se ne odnose ni na kakve materijalne objekte. Takvi su, npr. imaginarni brojevi, di-ferencijali, paralele koje se sijeku, zamišljena geometrijska tijela sastavljena od velikog broja pravilnih trouglastih površina itd. Sem toga, ima velikih razlika i u načinu na koji se dolaze do svo-jih rezultata matematike i recimo, fizike. Dok ova druga polazi od iskustvenih činjenica i prihvata samo one teorije koje su u skladu sa činjenicama, prva se razvija izvoñenjem raznih operacija sa simbolima u skladu sa odreñenim pravilima i uopšte ne uzima u obzir zahtjev provjeravanja u is-kustvu, kao kriterijumu vrijednosti, svojih rezultata. Otud ima autora koji matematiku više ne smat-raju naukom, već joj pridaju nezavisan status. Npr. Norman Robert Kembel, u djelu »Osnovi nau-ke« tvrdi: »Nauka, matematika i filozofija su tri grane koje su nastale iz istog korijena; one nose oznake svog zajedničkog porijekla, i zaista, tek za vrijeme posljednjih sto godina, one su se jasno razgraničile«. Za ovog autora razlika se sastoji u tome što se nauka sastoji isključivo od sudova o materijalnom svijetu, dok u matematici takvi sudovi ne igraju nikakvu ulogu a u filozofiji pored njih ima i drugih sudova koji se smatraju fundamentalnim. Kembel nije jedini koji predmet matematike i filozofiju izdvaja iz nauke. Kao razlog se obično navodi to što su u njoj spekulativno umovanje i in-tuicija, a ne čulno iskustvo, odlučujući izvori saznanja, ili što se u njoj ne opisuje ONO ŠTO JE-STE, već se govori o onome ŠTO TREBA da bude – tj. postavljaju se logičke, etičke i estetičke nor-me. Pa čak i oni koji tvrde da je filozofija nauka moraju priznati da ima nekih vrsta filozofije, koje se teško mogu uključiti u nauku – na primjer metafizika, filozofija religije. Gdje je onda demarka-ciona linija izmeñu nauke i onog što samo po nekim oblicima liči na nauku ali se ne može u nju uključiti? Nap. uzmimo mišljenje:

»Nauka je samo prosta gomila činjenica a ne zlatan lanac istina, ako odbijemo da je spo-jimo sa prestolom boga« - (F.P. Kobe).

»Što je istinski cilj i svrha nauka ako ne otkriće najviše sile i traganja za bogom putem izučavanja njegovih djela« - (W.K. Furness).

»Bezbožna nauka čita prirodu onako kao što su Miltonove kćeri čitale Hebrejski, tačno sričući slogove rečenica ali bez ikakve predstave o značenju«.

Mnogi teolozi pokušavali su da potpuno zamagle tu demarkacionu liniju. Ipak, danas je uglavnom pobijedilo gledište da samo one discipline apstraktnog karaktera (kao matematika – filo-zofija) mogu pretendovati na to da budu smatrene naukama koje stoje u odreñenim relacijama pre-ma ljudskom čulnom iskustvu i neposrednoj ljudskoj praksi. One moraju polaziti od iskustva i mo-raju se u njemu provjeravati.

Meñutim, ostaje još uvijek teškoća oko razgraničavanja nauke od zdravorazumskog znanja. Svi mi od malena primamo od odraslih veliki broj saznanja o svijetu nagomilanih iskustvom mno-gih generacija. Ta znanja mi dalje proširujemo saznanjem iskustva i razmišljanjem o sve novim i dotle nepoznatim predmetima i procesima. Čime se ovo zdravorazumsko znanje razlikuje od nau-ke? U oba slučaja radi se o saznanjima o materijalnom svijetu koja se temelje na iskustvu i služe nam kao rukovodstvo u praktičnoj ñelatnosti. Pa ipak, razlika je očevidna. Da je što jasnije pokaže

5

na jednom očevidnom primjeru poznati fizičar Edington je imao običaj da uporeñuje zdravorazum-sko i naučno objašnjenje stola. U prvom slučaju imamo posla sa nečim vrlo jednostavnim– čvrstim masivnim predmetom koji miruje i koji je neprobojan tako da se drugi predmeti i pored zakona te-žine može osloniti i zadržati na njemu. U drugom slučaju slika stola je sasvim različita: imamo pos-la s jednim vrlo kompleksnim objektom koji se najvećim dijelom sastoji iz praznog prostora, u kome vibriraju čitava sazvežña čestica sastavljenih od sićušnih nevidljivih korpuskula koje se kreću ogromnim brzinama, na velikim meñusobnim udaljenostima. Pitanje se postavlja: kako mogu i na-uka i obično zdravorazumsko saznanje polaziti od iskustva a dolaziti do konačno različitih rezultata. Što je to što dovodi do ove razlike?

Pada odmah u oči da u naučnoj slici stola potpuno izčezavaju konkretni pojmovi komada drveta i drugih predmeta koji se mogu neposredno opažati. Mjesto njih pojavljuju se apstraktni pojmovi molekula, atoma, elektrona, nuklearnih sila, električnih naboja itd. Sve su to simboli koji označavaju objekte koje golim okom ne možemo vidjeti. Pa ipak, kad uzmemo parčence drveta i izvedemo izvjesne eksperimente s njim, doživjećemo niz iskustava koja su u raznim knjigama iz fizike i hemije opisana a zdrav razum o njima ni pojma nema. Otkrivamo tako da ove apstrakcije, mada govore o odnosima koji su golim okom nevidljivi, obavještavaju nas o svijetu tačnije i dublje nego naši uobičajeni makroskopski pojmovi. One, dakle, imaju svoju iskustvenu osnovu i mogu da objasne i ona iskustva pred kojima zdrav razum ostaje nemoćan i zapanjen. Tako u prvi mah, po-mišljamo da je možda za naučno saznanje karakteristična upotreba apstrakcija opštih značenja – takvih apstrakcija koje se za razliku od nekih matematičkih simbola zasnivaju na iskustvu, a koje imaju daleko veću moć objašnjavanja nego konkretni termini zdravorazumskog saznanja. Čini nam se onda da bi se nauka mogla definisati kao sistem opštih apstraktnih stavova izgrañenih na temelju konkretnog iskustva o stvarnosti.

Meñutim, ovom odredbom još uvijek nismo uključili sve nužne karakteristike naučnog saz-nanja. Ona je još uvijek toliko široka da bi se po njoj kao nauka mogle okarakterisati i aktivnosti koje u nauku ne spadaju. Uzmimo npr. stavove ideološke propagande. Tu isto nalazimo pozivanje na iskustvene činjenice. Tu se, takoñe, sretamo sa upotrebom apstraktnih termina i tvrdnjama vrlo opšteg karaktera. Pa ipak ima u njima nešto što ih bitno razlikuje od naučnih stavova. Što je to naj-bolje se može uvidjeti analizom konkretnih primjera.

Jedan karakterističan ideološki stav nalazimo u članku Camarijana. Velika Oktobarska revo-lucija i korjenita promjena nacionalnih odnosa u SSSR-u objavljenom u časopisu »Pitanja filozo-fije« br. 5. od 1957. »Proleteri i svi trudbenici kapitalističkih zemalja, ugnjeteni narodi kolonija i polukolonija vide na primjeru SSSR-a i svih zemalja socijalističkog lagera jedini realni put svog osloboñenja od socijalnog i nacionalnog ugnjetavanja«. Ovaj stav po svojoj jezičkoj formi veoma mnogo liči na naučni stav. On je opšteg karaktera i prividno ne izražava samo vjerovanje, nadu, želju, već tvrdnju koja pretenduje na istinitost, pa ipak ustvari on samo djelimično izražava objek-tivne činjenice. (Nije teško i danas u mnogim časopisima naći ovakav oblik izražavanja, time što su pojmovi »proleteri i kapitalisti« zamijenjeni terminima »država i nacija«.

Jedinu po tipu različitu vrstu ideoloških stavova nalazimo u sledećem primjeru. Izvjesni Henri Riston, predsjednik američkog Braunovog univerziteta napisao je u američkom časopisu »Foreign Afairy« članak u kome na slijedeći način pokušava da opravda kongresne istrage u SAD. »U Povelji Prava nigdje ne stoji da se zajemčena sloboda mora uvijek uživati na najprijatniji način i sa puno spokojstva. U dugoj istoriji slobode vidimo da je izgrañivanje mišljenja o spornim pita-njima bilo uvijek praćeno neprijatnostima. Socijalne sankcije protiv otvorenog stava postojale su u svim vremenima. Ali ako sloboda nešto znači, čovjek mora biti spreman da plati njenu cijenu. Ako neko želi da iskaže što misli, mora biti spreman ako ne i voljan da primi kritiku«.

Ovdje imamo jedan drukčiji oblik ideološke propagande. Riston za razliku od Camarijana polazi od činjenica da kongresne istrage dovode američke grañane do raznih neprijatnosti i nespo-kojstva, socijalnih sankcija. On jedino vješto ublažava te činjenice i naziva ih pravim imenom– maltretiranje, nepravedne optužbe, gubitak službe, zatvor. A zatim, što je ovdje bitno, on pokušava da dokaže da te tako ublažene činjenice ne znače dovoñenje u pitanje američke slobode i demo-kratije, koje su zagarantovane poveljom prava. »Ako sloboda nešto znači čovjek mora biti spreman da plati njenu cijenu. Nigdje ne stoji da se zajamčena sloboda mora uvijek uživati na najprijatniji način i sa puno spokojstva«. (Vidjeti argumente napada na IRAK).

6

Potrebni propagandni efekat ovdje se postiže pomijeranjem značenja termina »slobode«. Tvrdi se da korišćenje slobode mora da nosi sa sobom spremnost na kažnjavanje i socijalne sankcije – što je naravno spremnost na kažnjavanje i socijalne sankcije – što je naravno apsurd. I u najne-slobodnijem duštvu onaj koji je spreman da izdrži sankcije može reći ili učiniti što želi – u tom smi-slu riječi je i propaganda nacizma pod Hitlerom bila »Sloboda«. Pojam slobode implicira ustvari odsustvo sankcija. Bitna razlika izmeñu ovakvih ideoloških i naučnih stavova nije prosto u tome što su prvi neistiniti ili samo parcijalno istiniti dok su drugi istiniti. Ima i naučnih stavova za koje se u vrijeme kad su bili izrečeni vjerovalo da su istiniti, pa se poslije pokazalo da nijesu. Bitna razlika je u tome što se do naučnih stavova dolazi odreñenim OBJEKTIVNIM – i potpuno RACIONALNIM postupkom: polazi se od društveno utvrñenih iskustvenih činjenica, pa se iz njih zaključci izvode sasvim nepristrasno na osnovu pravila logike koja su jednaka za sve ljude i sve društvene klase i političke teorije. Pritom se teži isključenju emocija, želja, interesa. Kod ideoloških stavova uopšta-vanja se ne vrše logičkim putem već na način kojim se najuspješnije mogu zadovoljiti interesi odreñene društvene grupacije – klase, kaste, naroda. Oni danas nemaju objektivni i racionalni, već subjektivni efektivni karakter. U izvjesnim slučajevima u njihovu stvarnu istinu ne vjeruje ni onaj koji ih tvrdi – on prosto želi da stimulira druge na takvu aktivnost koja će doprinijeti realizaciji nje-govih ciljeva. Ipak, često se ne radi o svjesnoj obmani radi postizavanja odreñenih ciljeva već o pri-vidu istine, prividu da se čini nešto što je sasvim korektno, što je možda čak i od koristi za čov-ječanstvo i njegov progres. Rečeno jezikom moderne psihologije, ovdje se radi o jednoj posebnoj formi racionalizacije nesvjesnih psiholoških motiva – koji u ovom slučaju imaju korijene u ma-kijevalizmu dnevne politike.

Za razliku od ideologije, nauka u principu nema partikularni karakter – ona je univerzalno ljudska, ona je »sveopšti duhovni proizvod društvenog razvoja«. Gornje riječi »u principu« treba tako shvatiti da nauka ovoj svojoj objektivnosti i savršenoj racionalnosti teži i uvijek prevazilazi iznova sve one ideje koje prijete da takav njen karakter naruše. Pojedini naučnici, naročito u društ-venim naukama, ne mogu a da neprestano ne unose u svoje stvaralaštvo i emocije i želje i ideološke predrasude i ograničenosti pogleda na svijet koji su svjesno ili stihijski usvojili. Meñutim, elementi neistine koji na taj način mogu biti unijeti u naučni fond, ne stiču univerzalno priznanje i vremenom bivaju eliminisani. Bitno je da su kriterijumi naučne istine takvi da zaista obezbjeñuju ovu objek-tivnost i univerzalnu ljudsku primjenljivost. To i jeste najznačajnija karakteristika nauke: a) da teži saznanju objektivne istine o stvarnosti i b) da raspolaže sigurnim kriterijumima pomoću kojih se može cijeniti da li je jedan rezultat iskazivanja objektivno istinit ili ne. Prema tome, jednoj preciz-noj odredbi nauke najlakše ćemo se približiti analizom pojma objektivne istine. Prije svega se pos-tavlja pitanje: što je objektivna istina? O tom problemu se već vjekovima vode sporovi meñu filo-zofima. Sve razne teorije mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe. U jednu spadaju tzv. objektivis-tičke, a u drugu tzv. subjektivističke teorije istine.

Karakteristično je za prve da smatraju da istina postoji u objektivnoj stvarnosti nezavisno od čovjeka i čovječanstva. Npr. stav koji izražava zakon gravitacije je bio istinit i prije nego što ga je Njutn formulisao. Otkrićem zakona ljudi su samo postali svjesni nečeg što je nezavisno od njih va-žilo po sebi. Na prvi pogled ovo gledište koje su zastupali mnogi filozofi: Platon, Hegel, Huserl – zvuči ubjedljivo. Meñutim, ono je bilo ubjedljivo kritikovano slijedećim protiv-argumentima:

� Materijalne stvari i procesi mogu da postoje nezavisno od nečije svijesti o njima. Meñutim, da bi nešto važilo kao istinito treba da bude data neka svijest za koju ta istina važi, koja je te istine svjesna. Ako to nije ljudska svijest morala bi biti neka nadprirodna, božanska svijest– dakle, ova objektivistička koncepcija vuče u mistiku.

� Mi u jednom trenutku u istoriji naučnog saznanja vjerujemo da su neki stavovi istiniti, meñutim kasnija iskustva, činjenice koje otkrivamo daljim razvitkom nauke, često pokažu da su ti stavovi bili samo parcijalno istiniti ili direktno lažni. Prema tome, naučne istine su otvorene za dalju ko-rekciju i reviziju. Meñutim, ako je istina nezavisna od našeg saznanja, data po sebi, to očiglendo ne bi bilo moguće; ono što je istinito bilo bi dato jednom za svagda. Prema tome, objektivistički pojam istine po sebi ne može biti usklañen sa neospornom činjenicom razvitka nauke.

� Sem toga pojam naučne istine sadrži u sebi jedan momenat relativnosti i u jednom drugom smislu. Moguće je da u jednom istom istorijskom trenutku postoje dvije suparničke teorije o istom predmetu i da svaka bude potvrñena nekim činjenicima i ako se njih dvije isključuju– npr.

7

Kopernikova i Ptolomejeva teorija o kretanjima nebeskih tijela. Njutnova i Hajgensova teorija svjetlosti. Mi ne možemo u takvom slučaju reći ni da su obije tačne ni da je samo jedna od njih apsolutno istinita, a druga apsolutno lažna. Takvu situaciju možemo adekvatno opisati jedino ako kažemo da su obije relativno istinite u odnosu prema datoj sumi iskustvenih činjenica. Dalje prikupljanje činjenica dalo bi prednost jednoj ili drugoj ili bi pokazalo da svaka od njih opisuje samo jedan aspekt date pojave.

Takve situacije često nastaju u nauci i one se ne mogu adekvatno objasniti polazeći od objektivističke koncepcije istine kao nečeg apsolutnog, »po sebi« datog. Usled ovakvih teškoća objektivističke teorije istine i filozofi i naučnici otišli su u suprotnu krajnost– subjetkivizam. Oni su pokušali da pronañu neko mjerilo po kome bi svaki pojedinac za sebe mogao da utvrdi što je istina a što nije. Tako su jedni došli do zaključka da je takav kriterijum neposredna jasnost, očevidnost, osjećanje izvjesnosti i nužnosti; drugi su tvrdili da je istina sve ono što se u praksi pokazuje kao korisno, treći su tvrdili da je istina svako ono saznanje koje je izvedeno u skladu sa odreñenim pravilima mišljenja koje smo sami propisali, ili koje je u skladu sa drugim našim vjerovanjima.

Meñutim, sve ove teorije u svoj primjeni za nauku imaju porazne posljedice. Koliko god da je sa dinamičnošću, stalnom razvojnošću nauke, s otvorenošću njenih teorija i sistema, s principi-jelnim revizibilitetom njenih rezultata, nespojiva koncepcija vječitih apsolutnih istina »po sebi« nezavisnih od čovjeka, toliko i koncepcija subjektivnih, ličnih kriterijuma istine razara same njene temelje, jer sobom omogućuje bezgraničnu proizvoljnost i konfuziju. U zavisnosti od svojih inte-lektualnih sposobnosti, prethodnih iskustava, obrazovanja, emotivnih potreba, ličnih, klasnih i na-cionalnih interesa itd., razni ljudi mogu na vrlo različite načine doživljavati osjećanje jasnoće, izvjesnosti, očiglednosti, čak kada se radi o istovjetnom predmetu. Nesporna je stvar da sve ono što u praksi uspijeva ne mora biti istinito kao i obratno da istinita teorija prilikom praktične provjere, usljed nespretnosti ili usled neiskusnosti eksperimentatora, može dati pogrešne rezultate. Isto tako, koherentnost (sklad) mišljenja sama po sebi ne može biti odlika istine, jer i pogrešni pa čak i bes-misleni stavovi mogu biti meñu sobom koherentni – na primjer mišljenje jednog paranoika.

Iskustvo koje se može izvući iz teškoća svih ovih teorija, jeste da istina mora biti shvaćena kao nešto vezano za čovjeka i u tom smislu relativno, podložno mijenjanju i razvoju, ali ne i proiz-voljno već objektivno odreñeno. Jedan pokušaj da se pronañe neko sintetičko rješenje koje prevazi-lazi obije krajnosti– subjektivizam i objektivizam– zadržavajući pritom njihove dobre strane, pred-stavlja koncepcija istine koja se može formulisati na slijedeći način. Istina je ljudsko saznanje koje relativno adekvatno odgovara objektivnoj stvarnosti.

Ovdje je uključeno to da je istina atribut ljudskog saznanja, da je objektivno, jer korespon-dira objektivnoj stvarnosti i da je relativna, jer je ta korespondencija samo djelimična, aproksi-mativna, nepotpuna. Prema tome, ova definicija odklanja najvažnije slabe strane svih ranije nave-denih. Meñutim, ni ona nije besprekorna. Glavna teškoća je u pojmu objektivne stvarnosti. Prije svega, mi objektivnu stvarnost samo djelimično poznajemo. Ne možemo reći da je objektivna stvar-nost ono što vidimo, čujemo itd, jer nas čula katkad varaju. Ne možemo reći da je objektivna stvar-nost ono što iz čulnih podataka zaključimo, jer u mišljenju katkad griješimo. Doduše, mi za osnovne praktične svrhe dovoljno poznajemo objektivnu stvarnost da bismo mogli da kontrolišemo osnovne prirodne procese oko nas. Nezgoda je, meñutim, u tome što naša slika objektivne stvarnosti zavisi od objektivne istinitosti našeg znanja. Najzgodnije bi nam bilo da je definišemo na taj način što bi-smo rekli: objektivna stvarnost je materijalni korelat naših istinitih stavova. Meñutim, bio bi to tipi-čan »circulus vitiosus« kad bismo stvarnost definisali pomoću pojma istine, a istinu pomoću pojma stvarnosti. Iz toga što je objektivna stvarnost nama djelimično neuhvatljiva i nepoznata, slijedi ne-mogućnost da naša saznanja uporeñujemo sa njom da bismo vidjeli da li joj odgovara ili ne. A iz to-ga dalje slijedi da nam ovakva definicija ništa ne vrijedi kad hoćemo da razgraničimo istinita saz-nanja od neistinitih. Na osnovu nje mi u praksi ne možemo znati da li je neki stav istinit ili ne. Me-ñutim, jedna definicija nekog pojma tek onda zadovoljava svoju svrhu kad ne samo da se znaju osnovne karakteristike sadržaja pojma nego i tako precizno ograničava njegov obim da za svaki ma koji pojedinačni objekat, možemo odlučiti da li spada pod obim datog pojma ili je njim isključen. Da bismo riješili ovu teškoću moramo odgovoriti i na drugo pitanje koje je ranije bilo postavljeno: koji su kriterijumi ocjene da li je nešto istina ili ne, koji su opšti uslovi koje jedan objektivno istinit stav mora zadovoljiti? Odgovor na ovo pitanje je da ima tri takva opšta uslova.

8

Da bi bio usvojen kao objektivno istinit, jedan stav mora biti:

a) društveno komunikabilan, b) teoretski dokazan i c) praktično provjeren i u praksi primjenljiv.

Ad 1.

Za jedan stav kažemo da je društveno komunikabilan onda kada je izražen takvim je-zičkim terminima – simbolima – čije je značenje jasno precizno i društveno razumljivo. Drugim riječima svakom ko u datoj oblasti ima dovoljno stručnog znanja mora biti pružena mogućnost da tačno interpretira ono što je autor stava htio njime da kaže. Ovaj uslov komunikabilnosti zadovoljava se ispunjavanjem dva specifična uslova: svi termini koje autor upotrebljava moraju biti definisani pomoću malog broja osnovnih termina, ili bar njihovom upotrebom u raznim kontekstima mora biti jasan njihov odnos prema ovim osnovnim terminima, mora postojati mogućnost da se osnovni termini date teorije mogu prevesti u običan jezik pomoću njegovih univerzalno razumljivih riječi.

Ukoliko uslov komunkikabilnosti nije zadovoljen nije jasno koji je taj stav o čijoj se istini-

tosti radi jer je: a) neizvjesno kakva misao se krije u glavi autora iza jezičkih koje on upotrebljava, i b) otpada mogućnost da se intersubjektivno, društveno utvrdi da li dati stav zadovoljava ostale kriterijume istinitosti.

Ad 2.

Pored toga što treba da budu izraženi društveno razumljivim, komunikabilnim jezikom, naučni stavovi treba da budu obrazloženi i koherentni sa drugim znanjima. Jedna kon-statacija ili tvrñenje ne može imati naučni karakter ako, pored ostalog, nijesu navedeni dovoljni razlozi na osnovu kojih se vjeruje u njihovu istinitost. Ti razlozi sa svoje strane mogu biti istiniti ili samo vjerovatni stavovi. Kada su istiniti oni omogućuju naučno do-kazivanje. Dokazati jedan stav znači izvesti ga u skladu sa logičkim pravilima iz nekih drugih stavova koji su prethodno utvrñeni. Karakteristična je za nauku težnja da se sve što se tvrdi dokaže. Gdje nije moguće dokazivanje (u smislu koji je prethodno naveden) ide se za tim da se kao razlozi navedu bar stavovi koji su u visokoj mjeri vjerovatni. U svakom slučaju, za naučno saznanje je bitna ova tendencija da se sva znanja meñusobno povežu, da se jedni stavovi obrazlože pomoću drugih, da jedni postanu usklañeni (kohe-rentni) sa drugima.

Ad 3.

Jedna od bitnijih karakteristika naučnog metoda jeste praktično provjeravanje svih rezultata naučnog istraživanja. Vrijednost naučnog rezultata cijeni se u prvom redu tač-nošću predviñanja budućih iskustava u procesu njihove praktične primjene. Iako nauka služi i zadovoljavanju prirodne intelektualne radoznalosti, osnovna njena svrha je posti-zanje što veće efikasnosti ljudske prakse, ostvarenje maksimalne moguće ljudske kont-role nad stihijom prirodnih i društvenih procesa. Zato su krajnji cilj naučnih istraživanja takva saznanja koja omogućavaju predviñanje budućih dogañaja. To su saznanja izvjes-nih konstantnih, opštih i nužnih odnosa meñu pojavama – saznanja zakona. Siguran kri-terijum za ocjenu da li smo uspjeli da saznamo jedan objektivan zakon stvarnosti jeste uspješna predvidljivost budućih iskustava.

To znači: prvo, iz formulacije jednog naučnog zakona mora biti moguće dedukovanje jednog kon-

kretnog stava koji opisuje kakva iskustva možemo doživjeti u nekom kasnijem trenutku pod nekim specifičnim uslovima;

drugo, ostvarivanje tih uslova u datom trenutku mora dovesti do opažanja predviñenih dogañaja. Kada se ovakva predviñanja na osnovu jednog naučnog stava pokažu tačna u višestrukom ponavljanju većeg broja istraživača, kažemo da je taj stav uspješno verifikovan u praksi i da izražava jedan objektivni zakon stvarnosti.

9

OPŠTI POGLED RAZVITKA NAUČNOG METODA

1. Predistorija naučnog saznanja – mitski dogmatizam

Predistoriju nauke karakteriše misaoni stav čovjekov koji bi se možda najadekvatnije mogao okarakterisati kao mitski dogmatizam.

Naučni metodi saznanja još ne postoje. Primitivac usvaja kao sigurno znanje sve ono što mu je prenijeto od strane predaka u vidu plemenskih običaja i zakona, koji postaju apsolutno obavezna, a neobjašnjena i neobrazložena pravila, kao npr. »Meso odreñene vrste treba izbjegavati«, »Ako se tačno ponavlja takva i takva molitva ili takav i takav ritual pašće kiša, ili dijete će ozdraviti«, itd. To su bili praktični imperativi u koje je svako vjerovao i vladao se u skladu s njima. Navodno, ple-me je preživjelo zahvaljujući tim vjerovanjima, preci i očevi postali su ono što su, prema tome, ona moraju biti tačna. Ta fiksirana pravila davala su stabilnost i odreñen poredak čitavom životu zajed-nice. Njihovo nepridržavanje obično je kažnjavano izvanredno strogim sankcijama. Čitavo ponaša-nje ljudi bilo je usklañeno i determinirano ovakvim generalizacijama. Njima razlozi nijesu bili pot-rebni, jer su se oslanjali na autoritet. Ne samo što su one bile primane na vjeru, bez obrazloženja, nego obično one nijesu bile ni dovoljno eksplicitno i jasno formulisane. Osnovne pojmove koji su se u njima pojavljivali bilo je nemoguće definisati.

Dogmatizam primitivca sastojao se u tome što je on ubijeñen da posjeduje jednu bogatu zalihu apsolutno istinitih i valjanih opštih principa i pravila iz koje može da se izvede sve što treba o konkretnim situacijama i dogañajima. Vrhunac vrline je slijepo poštovanje ovih opštih vjerovanja, potpuna usklañenost pojedinačnih akcija s njima. Sumnje, oklijevanje, kritički duh, sklonost da se od zajedničkih vjerovanja odstupi – to su sve subverzivna, opasna jeretička držanja.

Glavni saznajni problem je što sve slijedi iz nesumnjivih premisa kako se treba ponašati u pojedinačnim slučajevima kada se znaju opšta pravila. Otud u zoru nastanka nauke mi se samo izuzetno sretamo sa naporima da se poveća su-ma konkretnog, sistematizovanog, činjeničnog zna-nja iz koga bi bila izvedena što adekvatnija nova opšta znanja. Naprotiv, čak i kod Grka prosječan čovjek ne sumnja u izvjesne opšte stavove, kao npr.: »Svi bogovi su besmrtni« i »Ni jedan rob ne može biti grañanin«. Problem je kako iz ovih opštih stavova za koje se već zna da su tačni, tačno dedukovati posebne stavove. Zato je prirodno što je formalna, deduktivna logika onaj elemenat naučne metodologije koji se istorijski prvi razvio.

2. Nauka i naučna metodologija u Antici

Neprocjenjive zasluge Grka za razvitak nauke i naučne metodlogije mogle bi se sumirati u tri tačke:

� oni su izgradili prvi naučni jezik, � izvršili su niz značajnih uopštavanja empirijskih znanja svog vremena, � oni su prvi razvili metode apstraktnog mišljenja i osnovali logiku kao nauku.

Onaj ko poznaje orijentalni način mišljenja koji je sav u slikama, fluidnim alegorijama, kon-kretnim primjerima, odmah zapaža ogromnu razliku kada se upozna s nekim grčkim naučnim ili fi-lozofskim tekstom. Riječi koje imaju emotivno, metaforično, slikovno značenje zamijenjene su op-štim terminima, apstrakcijama. Tek ovdje imamo potpuno razvijen jezik čiji znaci izražavaju aps-traktne pojmove. Naravno, to je bitni preduslov razvitka nauke, jer nauka i počinje sa onim što je opšte, pojmovno. Od svih vrsta apstrakcije Grci su naročito razvili upotrebu pojma klase, što se na jezičkom planu izražava veoma naglašenom upotrebom predikativnih rečenica (forme »Čovek je racionalna životinja«, »Ko je čovek«, itd.).

Ovaj novi pojmovni jezik je Grcima bio potreban da bi uopštili mnoga empirijska znanja koja su već bila stečena. Npr., Vavilonci su već bili daleko odmakli u astronomiji i pored ostalog već su bili izvršili prvu klasifikaciju zvijezda. Egipćani su, zadovoljavajući svoju praktičnu potrebu za mjerenjima zemlje poslije poplave Nila, bili već razvili jednu vrstu empirijske neposredne prak-tične geometrije. Meñutim, oni su bili zadovoljni specifičnim rezultatima svojih mjerenja, izvjesne pravilnosti su pamtili u vidu tablica i nijesu se starali da vrše dalja uopštavanja. Tako npr., oni su već bili otkrili da u trouglu čije dvije strane mjere 3 i 4 jedinice treća strana mora biti dugačka 5 jedinica. Tek je Pitagora (580-500) otkrio teoremu koja izražava apstraktne odnose strane ma kojeg

10

pravouglog trougla (a2 + b2 = c2). Arhimed je već položio temelje mehanike svojim pravilom polu-ge. (Dva tereta su u ravnoteži kada se imaju obrnuto kao njihova udaljenost od oslonca) i principom hidrostatike. U optici je takoñe već formulisan prvi od njenih zakona, zakon odbijanja svjetlosti (zraci se odbijaju pod istim uglom pod kojim su pali). Iz toga je uz pomoć geometrije izvedeno da se zraci približavaju (konvergiraju) kada se odbijaju od odreñenog ogledala.

Grci nijesu daleko odmakli u specijalno naučnim istraživanjima, jer je čitava njihova praksa bila nerazvijena. Niski nivo razvitka tehnike ne samo što nije pružao potrebne instrumente za konkretnije ispitivanje nego nije ni postavljao velike zahtjeve pred ljude koji su bivali teorijom. Vještina eksperimentisanja i mjerenja bila je uglavnom nepoznata. To je bilo uostalom doba oštre odvojenosti fizičkog i umnog rada. Slobodni ljudi nijesu ni smatrali da treba da se bave problemima unapreñivanja proizvodnje. Njih su, prije svega, zanimali najopštiji problemi: kakav je svijet kao cjelina, što je osnovna supstanca koja se manifestuje u raznim pojedinačnim predmetima, iz koje je sve postalo i u koju se sve vraća, od kakvih dijelića se predmeti sastoje itd. Već i sam način na koji su pitanja postavljena odaje napor da se svijet shvati naučno, prirodno. Naime, ne pita se koja vrsta duhova pokreće svijet, kako se može dokazati da postoje bogovi, jednom riječi ne pribjegava se pretpostavci postojanja nekih vanprirodnih sila koje regulišu prirodna zbivanja, već se pokušava da se sve shvati polazeći od njega samog. Javljaju se realistička filozofska shvatanja da je osnovna supstanca od koje se svijet sastoji voda, vazduh, vatra itd, da se sve stvari sastoje od sićušnih, golim okom nevidljivih dijelića – atoma, da su mnoga kretanja pred-meta rezultat zgušnjavanja i razre-ñivanja atoma od kojih su ti predmeti sastavljeni, da se sve u svijetu razvija i da taj razvitak treba objašnjavati borbom unutrašnjih suprotnosti, itd.

Naročito su velike zasluge Grka za razvijanje apstraktnog, deduktivnog i analitičkog mi-šljenja za izgradnju logike kao nauke. U tom pogledu naročito treba istaći tri velike ličnosti – Sok-rata, Platona i Aristotela. Sokrat (470-399) je naročito zaslužan za razvijanje metode definisanja. U svim njegovim čuvenim dijalozima nalazimo neumorno ispitivanje sadržaja opštih pojmova. Ma koji problem bio postavljen, on se najpre trudi da utvrdi kako se izvesni opšti termini upotrebljavaju u raznim kontekstima i koje je, prema tome, njihovo značenje. Ovakvim svojim načinom prilaženja Sokrat je veoma moderan, jer se i danas smatra da prije nego što se utvrdi istinitost jednog stava treba prije svega utvrditi tačan smisao rečenice kojim je on izražen. Sem toga, Sokrat je veoma mnogo insistirao na doslednosti mišljenja, što će uvijek ostati jedna od osnovnih karakteristika lo-gičkog mišljenja.

Platon (427-347) je zaslužan za razvijanje metoda apstraktnog mišljenja i van oblasti filozo-fije. On je odigrao veliku ulogu u nastojanju i razvijanju tzv. »čiste« terorijske matematike, neza-visno od njene praktične primjene pri kupovanju, prodavanju, grañenju, mjerenju zemlje, itd. Platon je zahtijevao da se izučavaju apstraktne matematičke forme (npr.: geometrijske slike i figure) a ne objekti koji otelovljavaju te forme. U ovome je on jako pretjerivao i zastupao je jedno ekstremno, idealističko gledište po kome su matematičke i logičke forme – vječne apsolutne suštine, ideje koje postoje nezavisno od čovječjeg mišljenja i materijalnog svijeta u jednoj višoj nadzemaljskoj ide-alnoj sferi i koje se na nesavršen način manifestuju u konkretnim materijalnim predmetima. Um-jesto da ih putem čulnog iskustva upoznajemo u stvarnosti u kojoj živimo, treba se udubiti u sebe u svoju dušu, pa ćemo ih tamo otkriti putem apstraktnog razmišljanja i intuicije. Kako je u prošlosti naša duša boravila u ovom svijetu čistih ideja, sad se radi samo o tome da otkrijemo ponovo u sebi, da se sjetimo onog što smo nekad već znali.

Ovakva teorija danas zvuči paradoksalno i mistički ali u ono vrijeme, kad je čovjek još pot-puno bio vezan svojim ograničenim čulnim predstavama i iskustvima, kad je tek bio počeo da stvara prve opšte pojmove i prve generalizacije – bez kojih nema nauke – snažno je podsticala razvitak teorijske misli, posebno matematike i logike. Platonova Akademija, na čijim vratima je stajalo napi-sano da u nju ne treba da ulazi onaj ko ne zna matematiku, odigrala je snažnu ulogu u razvoju anti-čke geometrije. Iz nje je potekao i Euklid (oko 290 g.) koji je dao prvi razvijeni sistem geometrije (koji se održao sve do danas).

U logici Platon ima veliki značaj za razradu metoda klasifikacije putem diobe pojmova. Pojmovi su bili analizirani i objašnjavani ureñivanjem u lance kod kojih se progresivno, korak po korak, smjenjuje stepen opštosti. Na ovaj način dobija se jedan sistem u kome svaki pojam dobija svoje strogo odreñeno mjesto i u kome odnos svakog pojma prema drugom, naročito višim pojmo-

11

vima, biva tako preciziran da definicija pojma ne predstavlja više neku teškoću– npr., na osnovu od-reñenja pojma biće nije teško definisati čovjeka kao racionalno životinjsko, tjelesno biće. Kod Pla-tonovog učenika Aristotela (384-322) srijećemo se već s prvom detaljno izgrañenom logikom. On je htio da učenika svoje škole Likej snabdije serijom udžbenika o vještini javnog raspravljanja o dija-lektici. Problem je bio kako izbjeći sofizme kojima su se u to vrijeme mnogi diskutanti po javnim trgovima, učenici Sofista, obilato služili; kako natjerati oponente da prihvate zaključke koji logički nužno slijede iz opšte prihvaćenih principa. Tako je Aristotel stvorio i u šest knjiga svog »Orga-nona« izložio, prvu detaljno razrañenu logiku deduktivne dosljednosti. Njena svrha je, dakle, bila potpuno praktična. Počinje se od opšte prihvaćenih pretpostavki pa se onda iz njih, slijedeći odreñe-na pravila, izvode posljedice koje svako racionalno ljudsko biće mora prihvatiti. To je bila ogromna tekovina u procesu formiranja naučnog metoda. Bitni momenat naučnog metoda jeste dokazivanje jednog novog stava putem njegovog deduktivnog izvoñenja, iz drugih prethodno utvrñenih kao istinitih. Čak i u porocesu naučnog istraživanja, gñe se polazi od skupljanja pojedinačnih činjenica, neizbježno kasnije nastupa jedna faza kad se pokazuje neophodno da se jedna hipoteza, za koju se pretpostavlja da objašnjava sve utvrñene pojedinačne činjenice, ispita putem dedukovanja iz nje raznih mogućih posljedica.

Bez slaganja i logičkim pravilima dedukovanja nemoguća je ma kakva naučna diskusija, jer preduslov da jedna diskusija dovede do odreñenog rezultata jeste da se oponenti slažu bar u trima stvarima:

� Da pridaju svojim riječima ista značenja ili da se bar meñusobno razumiju, tj. da budu u stanju da za sebe prevedu jezik svog opomenta pa da svoje iskaze tako formulišu da ih oponent makar i ostajući kod svoje terminologije i svojih značenja može tačno interpretirati.

� Da oba usvajaju neke opšte principe. � Da se oba služe istom logikom, istim pravilima izdvojenja posljedica iz premisa.

Diskusija dovodi do odreñenog rezultata tek onda kad jedan od dva sporna stava može da se na osnovu opšte usvojenih pravila izvede iz nekog opšteg principa koji obije strane u debati priznaju. Iako su, naročito svojim radom na području teorije dokazivanja, dali metodologiji dopri-nos neprocjenjivog značenja, kod Grka se još ne može govoriti o postojanju prve naučne metode istraživanja u današnjem smislu riječi. Čak i kad su umjeli da postave pred sebe istinski naučni pro-blem i da tačno analitički ispitaju razne hipoteze, eliminišući ih ukoliko vode neprihvatljivim kon-sekvencama, rješenja koja su oni davali obično su bila nedovoljno kritična, nedovoljno zasnovana empirijskim činjenicama. Tako npr. u čuvenim Herodotovim razmišljanjima o uzrocima poplava Nila mi se srijetamo u isti mah i sa jednom zaista naučnom analizom različitih postojećih hipoteza i sa jednim potpuno spekulativnim rješenjem koje on sam predlaže. Naime, on smatra da se Nil svake godine razliva pod uticajem sunca. Sunce djeluje na izvore rijeka i privlači vodu sebi. Naravno, ovdje je riječ »privlačenje« nejasna – može da znači pritisak, potisak, isparavanje itd. Karakte-ristično je da ni Herodot, ni drugi Grci nijesu dalje pokušavali da opažaju što se dešava s vodom pod uticajem sunca već su dalje ispitivali čisto logički. Da je produženo empirijsko ispitivanje, da je pokušana verifikacija ove hipoteze bilo bi svakako primijećeno da isparavanjem sunca smanjuje svaku količinu vode koja je raširena po površini zemlje. To mora važiti i za rijeku Nil, pa, prema tome, sunce ne može biti uzrok poplave. Slične metodološke nedostatke nalazimo i kod najvećeg naučnika antičke Grčke– Aristotela. Doduše, kad Aristotel o naučnom metodu raspravlja uopšte, čisto teorijski, on iskustvu pridaje sav potreban značaj. On traži da se o svakom problemu uvijek prvo sakupe činjenice. On često insistira na tome da se do tačnih ideja može doći samo pažljivim posmatranjem i uopštavanjem. Govoreći o razmnožavanju pčela, kaže: »Ovde nema dovoljno činje-nica koje bi jamčile siguran zaključak, a više se treba osloniti na činjenice nego na zaključivanje koje se mora slagati sa činjenicama«.

Na jednom drugom mjestu piše: »Dajte da prvo razumemo činjenice pa ćemo onda govoriti o njihovim uzrocima«. Nažalost, Aristotelu su sasvim nedostajale činjenice ili je o njima bio krivo obaviješten. Cijela epoha, koliko god bila veličanstvena po svojim apstraktnim filozofskim kons-trukcijama i naziranjima, oskudijevala je u najvećoj mjeri u konkretnim znanjima. Pogotovo vješ-tina mjerenja i eksperimentisanja nije bila razvijena a bez nje činjenički fond nauke ostaje i vrlo si-romašan i neprecizno odreñen. Uprkos tome Aristotel je pokušao da dâ neku vrstu enciklopedije

12

ljudskih znanja svog vremena. Pored onih činjenica koje je sam stigao da utvrdi, on je mnoge na vjeru primio od raznih svojih savremenika. Meñu njima je bilo mnogo predrasuda vremena u kome je živio. Tako kod njega saznajemo da srce ima samo tri oñeljka, da je mozak bez krvi i da se ne prostire do zadnjeg dijela lobanje. Po njemu je jedan od osnovnih znakova na osnovu koga možemo dati dijagnozu šarlaha slijedeći: »Ako se žena koja ima šarlah ogleda u ogledalu površina ogledala prekriće se maglom crvenom kao krv i ova magla ako je ogledalo sasvim novo ne može se obrisati bez teškoće«.

Karakteristično je za duh vremena da Aristotel nije pokušao da provjeri ovu praznovjericu već pokušava da je teorijski objasni na razne načine. Za polaznu tačku svojih istraživanja Aristotel obično nije ni uzimao izvjestan skup provjerenih iskustvenih činjenica kao što bi to savremena na-učna metodologija zahtijevala. On je obično polazio od zdravorazumskih stavova i od upotrebe ne-kih jezičkih izraza u svakodnevnom govoru. Tako on često počinje svoje ispitivanje konstatacijom: »U običnom životu kaže se tako i tako«. Npr. kad analizira mehaničku akciju on primjećuje: »Kad čovek gurne štapom neki kamen onda kažemo da je čovek gurnuo kamen, a ne kažemo da ga je štap gurnuo, što bi bilo priličnije«. Drugi put on bi polazio od nekih opštih pojmova čiji sadržaj nam izgleda intuitivno jasan ili od nekih principa koji neposredno izgledaju važeći pa bi bez ikakvog njihovog praktičnog ispitivanja i provjeravanja prelazio na ispitivanje raznih posljedica koje se iz njih mogu dedukovati. Tako npr., Aristotelovo djelo »De Coelo« je uglavnom analiza opštih poj-mova: cjelina i djelova, broj i granica, prostor, početak i svršetak, puno i prazno, odmor i kretanje, uzrok i dejstvo, itd. Iz toga što je krug najsavršeniji forma, izvodio je da kretanja planeta moraju biti kružna. Slično tome, polazeći od principa da je tri najsavršeniji broj jer sadrži početak, sredinu i kraj, on je zaključivao da materija od koje je zemlja sastavljena mora imati tri dimenzije. A iz toga što je centar najplemenitije mjesto izvodio je da srce budući u centru mora biti središte duše.

Naročito je karakteristična za Aristotelov metod njegova teorija kretanja projektila. Mi da-nas znamo da se balistička linija kretanja jednog tijela bačenog kroz vazduh u daljinu može objas-niti slaganjem dvaju sila– inercija (koja održava kretanje) i težine i otpora vazduha (koji ga koči). Aristotel je znao da je kretanje nemoguće u praznini (jer »u praznini ne postoji ni gore ni dole; tela dakle u praznini ne bi mogla da se kreću gore ni dole, što je u njihovoj prirodi da čine«). To ga je moglo navesti da traži jedan od uzroka kretanja u vazduhu koji ispunjava prostor. S druge strane, on je već imao i blijedu predstavu o inerciji jer je smatrao da se uz pretpostavku da se jedno tijelo ipak kreće u praznini, ne vidi kako bi ono ikad stalo – jer nema razloga zašto bi bilo ovdje prije nego ta-mo – sva mjesta postaju podjednako moguća. Pa ipak, Aristotel je izgradio jednu potpunu pogrešnu teoriju koja je dugo bila kočnica razvoja mehanike. On je, naime, pošao od univerzalno prihvaćenog principa svog vremena da je prirodno stanje tijela mirovanje usljed čega tijela počinju da se kreću samo ukoliko na njih dejstvuje neka sila i kreću se samo dotle dok ta sila i dalje neprestano djeluje. Polazeći od ovog principa Aristotel nije mogao da objasni kako tijelo bačeno u vazduh može produ-žiti da se kreće i ako je prvobitni pokretač prestao da djeluje na njega. Trebalo je naći neku spolja-šnju silu koja i dalje kontinuirano djeluje. On ju je našao u impulsima vazduha koji se kreće i po-tiskuje projektil.

Vjekovima se vjerovalo u ovu teoriju, iako ona nije mogla biti iskustveno provjerena. Što više iz nje slijedi da bi predmet u pitanje morao letjeti u beskonačnost kad bi ga vazduh zaista stalno potiskivao kao što je vjerovao Aristotel. Iskustvo, meñutim, pokazuje da svaki takav predmet pos-lije nekog vremena neizbježno padne na zemlju. Uopšte o naučnoj metodologiji u antičkom periodu moglo bi se zaključiti slijedeće: Grci su bili veoma jaki u logičkoj analizi dedukovanja posljedica iz usvojenih polaznih principa, meñutim, oni nisu kritički ispitivali vrijednost samih principa i uglavnom se nijesu interesovali da li postoji mogućnost iskustvene verifikacije posljedica.

3. Sholastički mentalitet

Aristotel i pored svih ovih preokupacija dedukcijom, bio je najinduktivniji duh svoga vre-mena (mada njegovo znanje nije bilo bazirano na eksperimentima i provjereno). Meñutim, »Sveti oci« su jedino zanimljivim problemima smatrali kontroverze oko interpretiranja i izvoñenja posledi-ca iz (nesumnjivo istinitih) premisa »Biblije« i crkvenih dogmi. Za to im je trebala logika: logika je postala sredstvo borbe protiv jeretika. Naravno sveti oci našli su se pred problemom: kako prihvatiti premise koje razum teško može shvatiti (jer takvog su karaktera bile mnoge crkvene dogme). Odgo-

13

vor koji je dao jedan meñu njima, Sv. Toma Akvinski, bio je: istine vjere ne mogu protivrečiti prin-cipima koji se saznaju prirodnim razumom. Stvar je u tome što sva istina nije pristupačna ograni-čenom ljudskom razumu. Ljudski razum treba da ostavi poslednje misterije vjeri, ograničavajući se na strogu dedukciju onih posledica koje se mogu razumjeti. Razum je na taj način bio potčinjen dvijema vrstama autoriteta. U pogledu vjerovanja u osnovne premise i principe neprikosnoveni au-toritet su bili »Biblija« i odluke crkvenih sabora. Što se tiče logičkih pravila izvoñenja posledica iz ovih dogmi – autoritet je bio Aristotel. Ipak, skolasticizam nije bio potpuno jalov. Formalna logika je doživjela svoj dalji razvitak u srednjem vijeku, kao što najnovija ispitivanja pokazuju. Mnogi rezultati savremene simboličke logike bili su anticipirani u logičkim traktatima skolastičara. U odnosu na religiozne mistike, skolastičari su, ipak, na izvjestan način, jedino mogli u tadašnjim društvenim uslovima biti bitku za razum. Oni su zahtijevali da sem osnovnih dogmi, sva ostala vje-rovanja moraju biti zasnovana na argumentima. Tako je istorija skolastike, ipak, bila istorija po-novne postepene emancipacije razuma. Nauka je za to vrijeme napredovala vrlo sporo. Teoretičari u srednjem vijeku više su voljeli da se bave razradom i komentarisanjem tekstova Aristotelove »Fizike« i drugih knjiga, nego što su sami vršili nekakva posmatranja i opite. Tipičan za način mišljenja tog vremena u »naučnim« krugovima je sledeći argumenat: »Teška tela moraju brže padati od lakših jer je teret uzrok padu, a u većih je tela i teret veći«. Nikom, meñutim, nije padalo na pamet da praktično provjeri da li zaista teška tijela brže padaju od lakših. Trebalo je da se pojavi Galilej pa da očigledno pokaže da to nije tačno. Ovaj uzvišeni spekulativni mentalitet lijepo objaš-njava jedan od prvih hrišćana, Jevsevije, sledećim tekstom: »Ne zato što mi ne bismo poznavali stvari kojima se oni (prirodnjaci) bave i dive, nego zato što preziremo njihov uzaludni posao, mi smatramo sve to kao sitnice, pa obraćamo naš duh čemu dostojnijem«.

Kod jednog drugog crkvenog dogmatičara tog vremena, Laktacija, nalazimo sledeći karakte-rističan tekst: »Je li moguće da su ljudi tako glupi da veruju da na drugoj strani zemlje drveće visi izvrnuto sa vršcima naniže i da su u tamošnjih ljudi noge više nego glave? Ako zapitamo te filozofe čime dokazuju svoja bulažnjenja i kako tamo ne padaju sve stvari na zemlju, oni odgovaraju da sva teška tela teže centru zemlje kao paoci kod točka. Ja zaista ne znam kako da krstim te ljude što su tako tvrdoglavi u svojoj ludosti da jednu apsurdnost drugom još luñom dokazuju«.

Nova naučna znanja prikupljaju se često u formi mističnih teorija. To je vrijeme cvjetanja astrologije i alhemije. Osobine različitih hemijskih jedinjenja ispituju se da bi se pronašao način pretvaranja u zlato, ili da bi se napravio kamen mudrosti– preparat koji svaki metal pretvara u zlato, koji služi kao opšti lijek za sve bolesti, sredstvo koje produžava život, ojačava i uljepšava tijelo, itd.

U 15 vijeku počinje nova epoha. Poslije pada Carigrada dolazi do upoznavanja sa Grčkim originalima, brzo se otkrivaju nove zemlje, novi narodi, gomilaju se naglo brojne iskustvene činje-nice. Skolastika počinje da biva identifikovana s opskurantizmom.

Doba je bilo spremno za Bekona i Dekarta. Bilo je potrebno novo učenje o metodu naučnog istraživanja i oni su ga dali. Da su se ranije pojavili, njihov uticaj ni izbliza ne bi bio tako velik.

4. Empirijska metoda

Bekon (1561-1626) ličnost koja nesumnjivo ima najviše zasluga za neodoljiv napad protiv srednjevjekovne skolastičke učenosti, koji se razvio krajem 16. i u 17. vijeku. On je okarakterisao tada vladajući metod po kome se najprije utvrñuju najopštiji principi a zatim se posljednji aksiomi probaju i dokazuju pomoću njih, kao »oca« grešaka i prokletstvo nauke.Uporedio je deduktivne mislioce s paukom koji iz svojih premisa ispreda paučinu učenosti koja je zadivljujuća po finoći vlakana i reda ali je bespredmetna i beskorisna.

Zbog suviše velikog poštovanja i jedne vrste obožavanja duha i ljudskog razuma... ljudi su suviše zanemarili kontemplaciju razuma i opažanja iskustva pa su se zameli svojim razumom. Silo-gizam je nemoguć da proširi znanje, da pobljša ljudski život, tako onda ljudi očajavaju i misle o nemogućim stvarima. Način da se ljudski život obogati novim otkrićima i moćima sastoji se u tome da se proširi ljudsko saznanje ovog svijeta. Ljudi moraju da prestanu da se bore jedni sa drugima i treba da svoje sjedinjene napore okrenu ka zajediničkom neprijatelju– nepokorenoj prirodi. Treba da sjedine ruke u trajanju za saznanjem uzroka i tajnih kretanja stvari. Put ka saznanju je najprije osloboñenje duha od svih predrasuda i fiksiranih predubjeñenja (on ih zove idolima) a zatim po-nizno posmatranje prirode, uvijek sa dubokim respektom za ono što ona ima da nas nauči.

14

»Prirodu možemo zavojevati samo ako je prethodno slušamo«. Bekon ističe jedan novi izvor autoriteta u procesu saznanja, novi apelacioni sud, ono što će

Viljem Džems zvati »tvrdoglavim činjenicama«. Prirodu treba otkrivati induktivnim zapažanjem. Čovjek treba da postane njen »sluga i tumač« ali samo da bi na kraju zavladao prirodom radi svojih sopstvenih svrha. Naučnik ne može više da ima aristrokratski stav prema manuelnom radu. On se mora podvrgnuti svakovrsnom napornom traganju za faktima koje uključuje fizički rad svake vrste, miješanje hemikalija, seciranje leševa, itd. Tek sada je počev od ovog vremena definitivno pobije-dio stav: prvi korak u svakom istraživanju treba da bude »dobijanje činjenica«. Postoje naravno ogromna neslaganja oko toga koje su najefektivnije metode sticanja i provjeravanja znanja o pred-metima različite vrste. Meñutim, u jednom postoji slaganje: kada je u pitanju spor meñu naučnicima i suprotnim teorijama koje oni zastupaju, odluka se mora u krajnjoj liniji tražiti u činjenicama. Umjesto one vrste intelektualne arogantnosti, koja insistira da se znanja prilagode našem mišljenju o njima, ovdje imamo jedno novo gledište, nov elemenat u nauci slobodno i dobrovoljno priznanje njegovog veličanstva činjenice kao najviše sile.

Kad je već jednom preovladalo gledište da se istinska nova naučna znanja mogu sticati samo iskustvenim putem, utrñivanjem činjenica, nije trebalo dugo čekati da bi se prešlo na drugu kraj-nost. Pojavili su se naučnici koji su smatrali da se sav njihov posao svodi na prikupljanje, opisivanje i klasifikovanje činjenica. Naravno, to se ne može reći za naučnike genije kao što su bili Galilej, Kepler, Njutn, Lavoazije, Dalton, Darvin i drugi, koji su, prije svega, htjeli da objasne same činje-nice i koji su formulisali zakone i teorije, koje su takva objašnjenja pružale za ogromna područja pojave. Meñutim, mnogi drugi naučnici manjeg ranga služili su se uglavnom jednom jednostranom empirističkom i čisto induktivnom metodom, gomilali su činjenice i u najboljem slučaju iz njih izvodili, gñe je to bilo moguće, induktivne generalizacije. Npr., opisivana su svojstva svih dotle poznatih hemijskih elemenata i jedinjenja, biljke i životinje grupisane su po sličnosti i vrsti, tragalo se za dokumentima i spomenicima na osnovu kojih bi se utvrdio redosljed istorijskih dogañaja itd. Ovakav skupljački, čisto empirijski metod bio je u znatnoj mjeri uslovljen i krajnjom nerazvijeno-šću većine nauka – sve do 18. vijeka jedina razvijena nauka bila je mehanika, pored matematike kojoj činjenice nijesu ni bile neophodne. Mnoge društvene nauke i psihologija razvile su se tek u toku 19. vijeka. Svaka nauka mora proći kroz jedan period stvaranja osnovnog činjeničnog fonda, a takva situacija nesumnjivo vuče ka veoma uprošćenim zaključcima o prirodi naučnih metoda. Tako je sve do najnovijeg vremena meñu specijalnim naučnicima preovladavalo uvjerenje da ako neko hoće da sazna istinu ma o čemu, treba »prostudirati činjenice«, ili treba »pustiti činjenice da govore same za sebe«, ili kako je govorio Bekon »treba se prirodi prilagoñavati slušajući je«. Od Loka potiče teza da je sve što znamo poteklo iz čula (Nihil est in intellectu quod mon fuerit in sensu) i da je saznanje prosto registrovanje spoljašnjih podataka pri čemu duh ostaje pasivan. Duh je prvobitno apsolutna praznina, sličan je bijelom, čistom listu hartije. Sve njegove tvorevine samo su čulni uti-sci i veze (asocijacije) izmeñu utisaka.

U tom duhu Hjum je objasnio uzročnosti i naučne zakone. Sve što imamo prava da mislimo kad kažemo da je veza izmeñu dvaju pojava uzročna ili nužna jeste činjenica njihove sukcesiv-nosti. Mi smo primijetili više puta da jedna vremenski slijedi iza druge. Samim ovim iskustvom, posmatranjem nikad ne možemo da utvrdimo nešto više od toga, npr. da jedna pojava svojim dje-lovanjem nužno stvara drugu. Što se tiče mišljenja, naučnog i matematičkog, njima po mišljenju empiričara nikad ne dolazimo do novog znanja već samo povezujemo i dopunjujemo već steče-na.Ovakav jednostrani empirizam je u svim vremenima imao svoje ogorčene protivnike. U savre-menoj nauci on je definitivno prevaziñen jer se vidjelo da je istinsko napredovanje nauke, prije sve-ga, utvrñivanje naučnih zakona i oformljavanje teorije, nemoguće bez stvaralačke uloge mišljenja, bez hipoteza koje treba da orijentišu i organizuju naše traganje za činjenicama.

Činjenica ima bezbroj pa je pitanje koje činjenice su uopšte za nas relevantne, a koje mora-mo zanemariti. Da bismo usmjerili naše istraživanje, da bismo izvršili selekciju činjenica, treba da smo, prije svega, svjesni problema koji hoćemo da riješimo. A zatim, treba da imamo bar jednu provizornu predstavu o tome kako bi problem mogao biti riješen. Ovakve pretpostavke ili hipoteze odmah će nas uputiti da tragamo za odreñenom vrstom činjenica– onom koja će biti u stanju da je potvrdi ili opovrgne. Na taj način, čulno opažanje biva regulisano i orijentisano mišljenjem, induk-cija biva kombinovana s dedukcijom.

15

5. Savremeni induktivno-deduktivni, empirijsko-racionalni metod

Ustvari u svim vremenima su se istinski krupni naučnici, čije su tekovine ostale od trajnog značaja, služili jednim induktivno – deduktivnim i empirijsko-racionalnim metodom. Jednostranosti potiču uglavnom od naučnika drugog reda, koji su ostali zapaženi bilo po svojim nedokazanim spe-kulativnim anticipacijama, bilo po činjeničnom sirovom materijalu koji su za života skupili. Još u većoj mjeri naučni metod je jednostrano prikazivan od strane filozofa metafizičara kojima je bilo najviše stalo do toga da pobiju neku suprotnu vrstu filozofije dok se samim naučnim istraživanjem nijesu bavili. Ustvari, već u najstarijim naučnim spisima mi imamo lijepe primjere savremene na-učne metodologije – bar u kritici postojećih teorija. Npr. Herodot u drugoj knjizi svoje istorije po-stavlja pred sebe problem objašnjenja Nilovih poplava i na slijedeći način pobija tri postojeće hipo-teze. Po prvoj Etezijanski vjetrovi – koji duvaju po Sredozemnom moru sa sjeverozapada – sprije-čavaju vodu Nila da utiče u more i tako dižu nivo vode u rijeci. Meñutim, prvo, kaže Herodot, često se dešavalo da je Nil nadolazio na uobičajeni način od početka ljetnje solsticije u toku slijedećih sto dana iako Etezijanski vjetrovi nisu duvali. Drugo, ako su Etezijanski vjetrovi uzrok, trebalo bi da se ista pojave kao kod Nila zapaža kao i kod drugih rijeka koje teku u pravcu suprotnom od pravca tih vjetrova, i to još u većoj mjeri jer su to rijeke male i imaju slabiju maticu. Meñutim, ove rijeke, od kojih su mnoge i u Siriji i u Libiji sasvim su različite u tom pogledu od Nila. Drugo objašnjenje, po Herodotu, je sasvim nenaučno. Po njemu Nil se ponaša na tako neobičan način jer teče iz okeana, a okean teče oko cijele zemlje. Herodot smatra da je ovaj argumenat toliko mračan i nejasan da se ne može ni opovrgnuti argumentom. »Što se tiče«, kaže on, »ja ne znam ni jednu reku koja se zove OKEAN i mislim da je Homer ili neko od ranijih pesnika izmislio to ime i uveo ga u svoju poeziju«. Po trećem objašnjenju, poplave Nila su uzrokovane topljenjem snijega. Meñutim, kaže Herodot, po-što Nil ističe iz Libije, teče kroz Etiopiju u Egipat, dakle, iz najtoplijih krajeva svijeta teče u hlad-nije zemlje – kako je moguće da može postati od istopljenog snijega? Da je to nemoguće on izvodi mnoge dokaze, na primjer – iz tih krajeva uvijek duvaju topli vjetrovi, ljudi su crni od vreline, so-koli i laste ostaju tamo cijele godine, a ždralovi koji bježe od hladnoće sklanjaju se tamo da prežive. Nemoguće da bi se mnogo od ovoga dešavalo kad bi u zemlji u kojoj je izvor Nila ili kroz koju teče ikad padalo makar malo snijega.

Vidimo dakle jednu sasvim modernu naučnu analizu. Problem je postavljen, različite hi-poteze su predložene i one se kritički ispituju – iz njih se izvode konsekvence, suočavaju s činje-nicama i odbacuju jedne za drugom dok se ne doñe do takve koja će biti u skladu sa činjenicama. Uostalom, sam Bekon je bio loše shvaćen. Iako je očekivao suviše mnogo od indukcije i preoštro je reagovao protiv svake »anticipacije prirode« kao prerene, on nikad nije smatrao da gomilanje i opi-sivanje činjenica može samo po sebi da predstavlja nauku i ako su to mnogi pogrešno zaključili iz njegovih ñela. Nasuprot ekstremnom racionalisti koga on uporeñuje s mravom koji nagomilava ne-korisne gomile činjenica, i od pauka i od mrava bolja je pčela koja selektivno prikuplja polen i pret-vara ga u med. U jednoj drugoj čuvenoj metafori Bekon uporeñuje »prosto iskustvo uzeto onako kako doñe« sa prostim pipanjem, kao kad se ljudi nalaze u mraku. Meñutim, istinski empirijski metod nasuprot tome, prvo upali svijeću, zatim svijećom pokazuje put; on počinje s iskustvom koje je voljno ureñeno i svareno, a ne spetljano i kapriciozno, iz njega on izvodi aksiome, a iz utvrñenih aksioma opet nove eksperimente. »Prirodu nekad treba staviti i na muke kao svedoka koji nerado svedoči protiv sebe, da bi se izvukle njene najskrovitije tajne«.

Kritikujući antičku nauku Bekon nije tvrdio da ona nije polazila od indukcije, već joj je zamjerao što je od činjenica suviše brzo uzletjela ka najvišim i najopštijim principima, a zatim sve posebne stavove iz njih izvodila dedukcijom. Tako je on u »Novom Organonu« na slijedeći način opisao ovu razliku izmeñu antičke i moderne nauke. »Postoje i mogu biti samo dva puta istraživanja i otkrivanja istine. Jedan leti od čula i pojedinačnih činjenica ka opštijim aksiomima, a od ovih principa, čiju istinu uzima za fiksiranu i nepromenljivu, on ide dalje suñenju i otkrivanju srednjih aksioma i ovaj način je sada u modi. Drugi, izvodi aksiome iz čulnog iskustva i pojedinačnih činjenica, uzdižući se postepeno i neprekidno tako da se tek na samom kraju stiže do najopštijih aksioma. Ovo je pravi put ali do sada još nije pokušan«. Na jednom drugom mjestu on još jasnije ocrtava ovu razliku: »Oba načina polaze od čula i pojedinačnog i zadržavaju se kod najviših generalizacija; meñutim, razlika je meñu njima beskonačna. Jer jedan tek u prolazu baci pogled na eksperiment i pojedinačne činjenice, dok se drugi bavi njima valjano i redom. I opet, je-

16

dan počinje odmah sa utvrñivanjem izvjesnih apstraktnih i nekorisnih uopštavanja, drugi se uzdiže postepenim koracima ka onom što je prirodno i bolje poznato u prirodnom poretku«.

Dakle, bitna razlika je u ulozi tzv. »srednjih aksioma« ili »principa srednje opštosti« kao što su npr. razni fizički zakoni – gravitacija, ekvivalentnost toplote i mehaničkog rada itd. U modernoj nauci 17-19. vijeka ovi zakoni dobijeni su induktivnim uopštavanjem, polazeći od opažanja i eks-perimenata, dok je u antičkoj i srednjevjekovnoj filozofiji i nauci proces indukcije išao direktno od opažanja na najviše filozofske principe kao »savršenstvo kružnih linija«, »traganje za prirodnim mjestom«, »strah od praznine«, »mirovanje kao prirodno stanje tijela«, itd. Iz ovakvih principa su onda stavovi srednje opštosti, srednji aksiomi bili izvoñeni dedukcijom i što je naročito bitno, nijesu dalje verifikovani novim opažanjima i eksperimentima.

Ako se Bekonova metoda od Aristotelove razlikuje ovim postepenim uzdizanjem od po-jedinačnog ka opštem i od opšteg ka najopštijem, savremena naučna metodologija razlikuje se i od jedne i od druge– od Bekonove pridavanjem mnogo većeg značaja dedukciji, a od Aristotelove briž-ljivim iskustvenim verifikovanjem svih rezultata dobijenih dedukcijom.

Prvi veliki moderni naučnik kome se sa stanovišta moderne metodologije ne bi moglo zamjeriti ništa i koga bi trebalo smatrati novim tvorcem savremene naučne metode, bio je Galile Galilei. Metod koji je on primijenio u svom istraživanju slobodnog padanja idealan je primjer sin-teze indukcije i dedukcije, empirije i logičkog mišljenja. Galilej je najprije na činjenicama pokazao da ako zanemarimo otpor vazduha, brzina s kojom tijela padaju na zemlju ne zavisi od njihove te-žine. Bilo je poznato da tijela povećavaju brzinu kada se približavaju zemlji. Meñutim, nije bilo poznato kakav je odnos izmeñu brzine preñenog puta i vremena koje se zahtijeva za pad. Kojim op-štim zakonom može pad jednog tijela biti objašnjen? Pored drugih hipoteza koje je poslije dedukcija njihovih posljedica odbacio, Galilej je uzeo u obzir hipotezu da je povećanje brzine jednog tijela koje slobodno pada u toku jednog intervala vremena srazmjerno tom intervalu. Dakle, pretpos-tavljeno je da je ubrzanje srazmjerno tom intervalu. Dakle, pretpostavljeno je da je ubrzanje kon-stantno. Meñutim, ova pretpostavka nije mogla direktno da se iskustvom provjeri. Zato je on morao da potraži indirektnu verifikaciju. On je iz svoje hipoteze izveo posledice za koje se dotle nije znalo pa je iz njih pokušao da provjeri u iskustvu. Tako npr., on je iz hipoteze o konstantnom ubrzanju izveo kao posledicu sledeći stav: Putevi koje tijela koja slobodno padaju prelaze, srazmjerni su kva-dratu vremena njihovog pada, ili matematički: t

SV = , gdje v označava brzinu, s – ubrzanje, a t –

vrijeme, tj. brzina je po definiciji količnik preñenog puta i vremena – put u jedinici vremena. Dakle,

ako se zamijeni vrijednost za v iz druge formule u pvoj dobija se: attS

= , iz čega slijedi =S at2

Ova formula može se provjeriti iskustveno. Tijelo koje pada dvije sekunde, preñe četiri puta duži put, nego tijelo koje pada samo jednu sekundu, dok tijelo, koje pada tri sekunde prelazi devet puta duži put nego tijelo koje pada samo jednu sekundu. Na sličan način Galilej je izvodio i druge konsekvence iz svoje hipoteze i uspijevao je da ih eksperimentisanjem potvrdi. Na taj način dobijao je sve veću evidenciju za svoju hipotezu. Na kraju je ona postigla tako visok stepen svoje vjero-vatnoće da je Galilej s pravom došao do zaključka da je ona ustvari jedan prirodan zakon. Vidimo, dakle, da je Galilej najprije postavio sebi jedan precizno odreñen problem. Proučavajući slobodan pad tijela, eksperimentalno, on je izolovao niz svojstava tijela kao faktore koji su irelevantni za nji-hov pad. To su, npr., temperatura, boja, miris, oblik, što su već antički mehaničari cijenili kao ire-levantno i težina što je utvrdio Galilej. Ostali su kao osnovni faktori po njegovom mišljenju: brzina, vrijeme i distanca (put). Problem koji je Galilej sebi postavio bio je odreñivanje odnosa izmeñu ovih veličina. Da bi riješio problem on je postavljao razne hipoteze, iz njih izvodio konsekvence pa ove provjeravao eksperimentalno. Ono što je novo i revolucionarno kod Galileja bilo je kombino-vanje preciznih metoda dedukcije (putem matematičkog izvoñenja) preciznim eksperimentima pro-vjeravanjem, čiji je krajnji rezultat trebalo da bude formulisanje naučnih zakona u vidu maksimalno jednostavnih matematičkih formula. Zbog primjene ovakve metode Galilej, a ne Bekon, smatran je ocem moderne nauke.

Meñu filozofima Dekart ima velike zasluge za pravilno shvatanje uloge dedukcije i posebno matematike u nauci. Sem toga, veoma je značajno njegovo insistiranje na jasnoći i razgovetnosti naučnih istina, nasuprot skolastičkoj vjeri u autoritet. U svojim »Pravilima« on postavlja zahtjev da istraživanje ma kojeg problema ne treba da bude rukovoñeno onim što su drugi mislili o tome, već

17

onim što smo sami vidjeli jasno ili sa izvjesnošću zaključili. Matematiku je on naročito cijenio, »zbog izvjesnosti njenih dokaza i evidentnosti njenih zaključivanja«. Zbog toga, on je smatrao da ona treba da postane model za sve druge nauke. Doduše, on nije preuveličavao njen značaj kao Pitagora i mnogi astronomi njegovog vremena. Naprotiv, on je govorio s prilično prezrenja o čistoj matematici kao takvoj, primjećujući da »nema ničeg jalovijeg nego se zaposliti čistim brojevima i imaginarnim tijelima na takav način da izgleda kao da ostajemo zadovoljni takvim beznačajno-stima«. Njemu se sviñao samo metod matematike, postepeno on je došao do ubjeñenja da bi on mogao da se primijeni na sve nauke, »univerzalna matematika«. Kao u matematici tako i u cjelokupnom naučnom istraživanju, trebalo je početi s najopštijim pojmovima i principima a zatim napredovati ka sve kompleksnijim istinama progresivnom sintezom prostijih faktora tj. dedukcijom. Naravno, on je znao da se znanje stiče i polazeći od iskustva, samo je smatrao da se tako lakše griješi jer se polazi od suviše kompleksnih objekata.

Otkud prvi najprostiji principi? »Oni su dati samo intuicijom«. Sve što je intuitivno shva-ćeno kao jasno i razgovjetno mora biti i istinito. Značajno je da Dekart ne shvata intuiciju na mis-tičan način, ona po njemu često izvire iz koncentrisanog prethodnog praktičnog iskustva. Ova kartezijanska težnja ka maksimalnoj jasnoći i razgovetnosti, koja se bazira na velikom prethodnom iskustvu kao i njegov ideal maksimalne tačnosti pri dedukovanju analogno onom u matematici, ostaće zauvijek bitna odlika naučnog metoda.

Još jednu ideju duguje savremena naučna metodologija Dekartu i metafizici 17. vijeka na čelu sa Lajbnicom. To je ideja da se cjelokupno ljudsko naučno znanje obuhvati u jedan cjelovit sistem u kome će biti primijenjena jedna jedinstvena metoda i svi stavovi formulisani jednim eg-zaktnim jezikom preciznijim od običnog zdravorazumskog jezika. I ranije je bilo pokušaja siste-matizacije (a biće ih i kasnije)– treba se samo sjetiti Aristotela, Tome Akvinskog i Hegela, meñutim jedinstvu se težilo u okviru filozofije, odnosno teologije, prilagoñavanjem činjenica izvjesnim nek-ritički usvojenim fundamentalnim principima. Ono što je ovdje bilo novo je ostvarenje jedinstva primjenom jedinstvene metode i jedinstvenog naučnog jezika. Dekart je mislio da to treba da bude jezik i metoda matematike – »mathesis universalis« - ali je već Lajbnic shvatio da je za ovakvu jed-nu univerzalnu enciklopediju potreban poseban jezik (»charakteristica universalis«) koji će biti sli-čan matematičkom po svojoj preciznosti i konvencionalnom i simboličkom karakteru, ali će se od njega razlikovati svojom većom opštošću i primjenljivošću ne samo na pojmove ekstenzivnih klasa (kvantiteta) već i intezivnih svojstava (kvaliteta).

Iako u savremenoj nauci niko više ne pretpostavlja da bi sva znanja mogla da se organizuju u okviru jednog jedinstvenog sistema i da se formulišu jednim jedinstvenim simboličkim jezikom, težnja za sistematičnošću i preciznošću jezika je ostala. Gdje god se može, teži se integriranju ne-povezanih znanja i teorija u sisteme i stvaranju preciznih tehničkih jezika u kojima će biti izbjeg-nute dvosmislenosti, neodreñenosti i elementi emotivne konotacije termina običnog jezika.

6. Borba protiv metafizike

U slijedećih vijek i po jedan od najznačajnijih momenata s obzirom na problem geneze sav-remene naučne metodologije, bila je borba protiv metafizike. U oskudici činjenica i poznavanja stvarnih veza meñu pojavama, a osjećajući potrebu za uopštavanjima i sintezama i natur filozofija je »nepoznate stvarne veze zamjenjivala idealnim fantastičnim vezama, izmišljala je činjenice koje su joj nedostajale, a stvarne praznine prosto popunjavala u mašti«. Lajbnic je mislio da »nikad ni jedno stoleće nije bilo zrelije, za ovaj veliki zadatak od našeg koje izgleda da je predodreñeno da sakupi žetvu svih onih koja su prethondo prošla«. Postupajući tako, nauka je imala i ponekad genijalnu misao, naslutila je mnoga docnija otkrića ali je donosila i dosta besmislica, što drukčije i nije moglo biti. Pojam metafizike je u filozofiji odreñivan na razne načine, meñutim, za ono zna-čenje koje se održalo i do danas bitno je postavljanje takvih tvrñenja koja se ne mogu dovesti u vezu sa iskustvenim činjenicama, odnosno kod kojih se o njihovoj vrijednosti ne može odlučiti putem iskustva.

1. Ovakvim opštim pretpostavkama bez veze s iskustvom, nauka je obilovala sve do najno-vijeg vremena. Treba se sjetiti samo antičkih kristalnih sfera o koje su prikačena nebeska tijela, ili pojma životne sile od Aristotelove entelehije do modernog vitalizma ili Dekartovih vrtloga i uroñe-nih ideja ili Lajbnicovih monada ili teorije flogistana od kojih se mnogi fizičari i danas teško rasta-

18

ju, ili pojma etra, pojmova apsolutnog prostora i vremena. Sličnu metodu primijenio je i Hjum u kritici pojmova supstancije, kauzaliteta i pojma »JA«. On je uspio da prikaže da se o materijalnoj supstanicji, postojanju spoljašnjeg svijeta, kauzalitetu kao nužnom djelovanju uzroka na efekat, pa i o jedinstvu naše sopstvene ličnosti, ne može ništa znati na osnovu čulnog iskustva. Pa ipak, njegova kritika je bila genijalni promašaj. Iskustvo on nije shvatio dovoljno široko kao praktično iskustvo, samim tim i njegov pojam metafizike suviše je uzak. Principi koji se ne mogu verifikovati pasivnim čulnim posmatranjem još uvijek nijesu metafizički, jer ostaje mogućnost njihove veze sa aktivnim, praktičnim iskustvom. Ipak, zasluga Hjuma, kao i Loka, prije njega i Kanta poslije njega ne samo u borbi protiv metafizike, nego i za pravilno shvatanje prirode matematike i filozofije za razliku od empirijskih nauka, bilo je razlikovanje apriornog i aposteriornog znanja. Mnogi filozofi i matema-tičari još od antičkih vremena shvatili su da njihovi stavovi nijesu proste empirijske generalizacije. Izgledalo je da ostaje jedna jedina alternativa – to su onda nepromjenljivi prnicipi bića, idealne for-me i slično. Svi putevi vodili su metafizici u ovoj ili onoj varijanti. Meñutim, Lok je već jasno razli-kovao dvije vrste pitanja: a) pitanja naučnog fakta koji se mogu riješiti opažanjem i eksperimentom i b) pitanja koja nastaju metafizičkim i logičkim raspravljanjima, koja se mogu riješiti samo zaklju-čivanjem u skladu s prihvaćenim pravilima polazeći od prihvaćenih premisa. Hjum je ovu dikstink-ciju dosledno sproveo u svim svojim istraživanjima. Kritikujući ma koji metafizički stav, on bi se uvijek pitao da li ga znamo na osnovu čulnog iskustva ili smo ga logičkim i matematičkim opera-cijama izveli iz logičkih i matematikih stavova. Ako ni jedno ni drugo ne bi bio slučaj, on bi ga odbacivao usled nedostatka ma kakvih razloga da u njega vjerujemo.

2. Ako se njom, pak, hoće da kaže da postoje neke istine koje su univerzalno priznate, onda, prvo, ovakvo univerzalno prihvatanje bi pokazalo da su date istine uroñene samo ako bi se moglo pokazati da se one nijesu mogle saznati ni na jedna drugi način, a drugo, činjenica je da ne postoji ni jedan jedini stav koji je univerzalno priznat od svih ljudi. Djeca i slaboumni ne mogu shvatiti ap-straktne principe, a što se tiče moralnih principa postoje ogromne razlike u moralnim kriterijumima u razna vremena i na raznim mjestima.

3. Najzad, ako ova teza o ureñenim idejama znači da postoje neki mentalni sadržaji koji su u duhu djeteta prisutni u formi embriona tako da se tek kasnije na odreñenom stupnju metalnog raz-vitka mogu saznati, Lokov odgovor je da mi samo tada možemo znati da li se neka ideja ili stav na-laze u našem duhu ako ih aktuelno razumijemo. Njegov argument ide dalje: »Ako istine mogu biti utisnute u razum a da ih ne opažamo, ja ne mogu da vidim nikakvu razliku izmeñu ma kojih istina koje je duh sposoban da sazna: sve moraju biti uroñene ili sve moraju doći spolja, uzalud će čovjek pokušavati da ih razlikuje«.

Metod kritike značenja ovdje je sasvim moderan. Lok ne samo što pokazuje neodreñenost jednog metafizičkog stava, već u nekim interpetacijama i njegovu potpunu prazninu. Ne radi se o tome da je on prosto pogrešan u tom slučaju, to ne bi bio metafizički stav jer bi iskustvo bilo re-levantno za njega. Radi se o tome da se on uvijek može interpretirati tako da se izbjegnu svi faktički prigovori. U tom slčaju on postaje neoboriv ali se istovremeno ispražnjuje od sadržaja i gubi svaku informativnu funkciju– on nas obavještava isto onoliko koliko i stav koji mu direktno protivrječi, mi nemamo na raspoloženju nikakvo mjerilo da odlučimo koji je od njih istinit.

Kant nije želio da ide tako daleko u skepticiznu kao Hjum, ali ga nije zadovoljavala ni nekri-tičnost stare metafizike. Njegov osnovni problem bio je kako obezbjediti sigurne temelje cjelokup-nog znanja. Ni Galilej, ni Kepler, ni Njutn, ni Dekart, ni Lajbnic, nijesu sumnjali u fundamentalne principe naučnog saznanja, naprimjer, da mi znamo stvari onakve kakve su po sebi da one postoje u apsolutnom prostoru i vremenu nezavisno od naše svijesti, da su jedne objektivni uzroci drugih, itd. Hjum je u sve te osnovne pretpostavke posumnjao i došao do zaključka: ako nešto znamo sigurno, to nijesu znanja o svijetu, već pravila logike i formule matematike. Ako pak nešto znamo o svijetu– to su nesigurna, neizvjesna znanja. Kant je, takoñe, napravio razliku izmeñu dvije vrste stavova– analitčkih koji samo eksplicitno izražavaju ono što smo već znali i sintetičkih koji na osnovu iskustva otkrivaju neke nove činjenice stvarnosti.

Za razliku od Hjuma, Kant je dozvolio mogućnost da i neki sintetički sudovi budu apri-orni, nezavisni od iskustva, apsolutno izvjesni i sigurni. Meñutim, on se upitao kako su oni mogući: ono što je za metafizičare bilo samo po sebi razumljivo za njega je postao problem. Sem toga, ono što se prije smatralo odredbama samog bića (prostor, vrijeme, kauzalitet, principi logike) kod njega je bilo

19

shvaćeno samo kao skup apriornih formi naše čulnosti i našeg razuma. Naravno, Kantova filozofska koncepcija se i pored sveg ogromnog uticaja, koji je vršila i vrši, nije održala: danas nema ni jednog velikog filozofa, koji sebe smatra kantovcem. Pa ipak, jedan njen dragocjen elemenat ušao je trajno u naučnu metodologiju. To je njeno antidogmatičko prilaženje osnovnim teorijskim i metodološkim principima istraživanja. Nekadašnje naivno vjerovanje da imamo posla sa nesumnjivim, vječnim zakonima stvarnosti po sebi, zamijenila je kritičnost, svijest o jednom uvijek otvorenom problemu. U našim osnovnim principima pored objektivnog držanja, pored stvarnih elemenata strukture svije-ta, izražen je i jedan subjektivan momenat, naš ograničen ljudski način posmatranja, doživljavanja, poimanja stvarnosti. Zato je za razliku od metafizičara, savremeni naučnik uvijek spreman da revi-dira i uopšti svoje principe čim vidi da ga oni loše ori-jentišu u istraživanju i dovode u nesklad s či-njenicama.

Neposredni sledbenici Kantovi u Njemačkoj klasičnoj filozofiji, naročito Šeling i Hegel, nijesu prihvatili ove kritičke intencije, već su napravili krupan korak unazad ka metafizici zasniva-njem svog apsolutnog idealizma. Za razliku od Kanta koji je napravio preoštru razliku izmeñu svi-jesti i bića po sebi, izmeñu transcedentnog i fenomenalnog svijeta, Šeling i Hegel identifikuju miš-ljenje i realnost. Takve metafizike zaista nije bilo nikad ranije– sve što smo utvrdili u mišljenju sa-mim tim je i sadržaj stvarnosti, ili kako je to Hegel formulisao: »Sve što je racionalno– stvarno je tj. postoji nužno, a sve što je stvarno– racionalno je«. Meñutim, u primjeni na logiku u ovom shva-tanju je sadržina i jedna dragocjena misao koja danas ponovo sve više prodire u metodologiju. Na-ime, logika je vjekovima prije toga smatrana samo oruñem za sticanje saznanja i ne rijetko samo tehnikom, vještinom mišljenja. Logički izvesti ili fundirati značilo je samo obaviti jedan proces silogističke dedukcije u skladu sa izvjesnim čisto formalnim, nepromjenljivim pravilima. Po Hege-lovoj koncepciji logika ima sasvim drugu funkciju. Logika uključuje u sebe cjelokupnu strukturu mišljenja uzetog u njegovom razvitku, a istovremeno i cjelokupnu strukturu realnog svijeta, jer biće nije ništa drugo do ispoljena i otuñena misao, misao koja je dobila prostorni, materijalni oblik. Ne samo što istorija treba da dobije izuzetno mjesto meñu drugim naukama, nego sva nauka, sve znanje i nije ništa drugo do realizacije istorije. Dakle, unošenje ovog dinamičnog istorijskog načina prila-ženja proučavanim predmetima ostaće kao trajan doprinos Hegelove filozofije savremenoj naučnoj metodologiji, naročito metodologiji društvenih nauka kojima se ima posla sa predmetima koji se toliko brzo mijenjaju da se njihova geneza i razvitak nikako ne smiju izgubiti iz vida.

7. Simbolička logika

Jedna od krupnih tekovina savremene naučne metodologije je i postanak simboličke logike. Ona je obezbjedila maksimalno moguću egzaktnost zaključivanja i dokazivanja. Što treba podra-zumijevati pod egzaktnošću zaključivanja i dokazivanja. Prije svega to znači da postoje naročito ut-vrñena i formulisana pravila po kojima se obavlja izvoñenje jednog zaključka iz datih premisa. Pos-tupak izvoñenja je znači, strogo regulisan pravilima tako da je svaka proizvoljnost i stihijnost iz njega eliminisana. Danas i premise i sam zaključak moraju biti formulisani precizno tako da se iz-bjegne svaka mogućnost višesmislenosti interpretacije. Najzad, premise sa svoje strane moraju biti prethodno dokazivane da bi mogle da posluže kao polazne tačke za dalje dokazivanje.

Još se Aristotel, otac formalne logike, trudio da obezbijedi što veću egzaktnost argumenta-cije. Kod njega se već srećemo sa strogo formulisanim pravilima izvoñenja zaključaka iz premisa (pravila silogizma). On već upotrebljava izvesne specijalno konstruisane simbole umjesto riječi obi-čnog jezika da bi nedvosmisleno izrazio strukturu silogizma: »Ako je svako S neko M a svako M neko P onda je svako S neko P«. Najzad problem opravdanja premisa on rješava tako što pretpos-tavlja da se jedne premise izvode iz drugih još osnovnijih ove iz trećih, itd. dok se ne dospije do ne-kih fundamentalnih pricipa koji su polazna tačka i osnova sveg dokazivanja, a koji sa svoje strane ne moraju biti dokazivani, jer su neposredno očevidni, tako da u njihovu istinitost normalan čovjek uopšte ne može sumnjati. Ove polazne principe on naziva aksiomima. Na ovaj način Aristotel je po-stigao srazmjerno visok stupanj egzaktnosti za jednu odreñenu vrstu zaključaka– silogizma. Simbo-lička logika je ovaj cilj ostvarila mnogo šire i na mnogo višem stupnju tačnosti i preciznosti. Ona je obuhvatila i sva tzv. relaciona zaključivanja čiji sudovi sadrže različite druge odnose sem odnosa pojedinačno – posebno – opšte kojim se isključivo bavila tradicionalna logika. Utoliko je ona šira, opštija, primenljivija na širem području. Njena pravila zaključivanja opštija su od pravila silogizma.

20

Npr., pravilo »Ako je istina da A implicira sobom B i ako je istinito A, onda je istinito B«, uključuje u sebi pravilo »Dictum de omni et nullo«, kao svoj poseban slučaj (u kome A predstavlja konjun-kciju obije premise, a B zaključak).

Za razliku od Aristotelove logike, simbolička logika potpuno eliminiše običan jezik, sve sudove koji se u zaključivanju pojavljuju prevodi na jezik specijalno konsturisanih simbola od kojih svaki ima strogo odreñeno značenje. (Npr. a, b, c, služe za oznaku konkretnih predmeta; x, y, z, oz-načavaju klase predmeta; f, g, h, označavaju svojstva predmeta itd.). Logika dobija oblik zatvorenog sistema u kome se polazi od relativno malog broja aksioma pa se iz njih u skladu s odreñenim pra-vilima izvodi izvjestan broj značajnih konsekvenci – teorema. Sad dokazati jedan stav znači preve-sti ga u simbolički jezik i izvesti ga iz neke već prethodno dokazane teoreme. Drugim riječima, to znači odrediti mu mjesto u datom logičkom sistemu. Na ovaj način postignuta je, zaista, vrlo velika preciznost i egzaktnost koja je neophodna npr. u matematici i prirodnim naukama utoliko ukoliko u njima matematički proračuni igraju značajnu ulogu. Meñutim, treba imati na umu da se zahtjev egzaktnosti kosi sa nekim drugim zahtjevima naučne metodologije kao što su kompleksnost i kon-kretnost mišljenja. Naročito u društvenim naukama ima se posla s tako kompleksnim pojavama da se one nikako ne mogu uklopiti u okvire jednog fiksiranog i zatvorenog logičkog sistema. Zato je značaj simboličke logike ograničen, ona svoju primjenu nalazi samo tamo gdje imamo strogo odre-ñene pojmove s fiksiranim obimom i gdje su zakoni dovoljno jednostavni bez slučajnosti, odnosno izuzetaka od zakona. To je, prije svega, slučaj u matematici.

8. Kvantitativne metode u savremenoj nauci

Slijedeća karakteristika savremene naučne metodologije je sve veća potreba upotreba kvantitavnih metoda utvrñivanja činjenica. Prva naša opažanja su opažanja kvaliteta boje, toplote i hladnoće, čvrstine i mekote, vlage i suvoće itd. Meñutim, ostajanje na čisto kvalitativnom zapažanju ima dva krupna nedostatka. Prvo za varijaciju kvaliteta mi imamo vrlo siromašan riječnik– uglav-nom svega nekoliko slabo preciznih termina. Drugo, kvalitativne odredbe su podložne krajnje sub-jektivnim varijacijama. Npr. u avionu koji se penje u vis i u kome se smanjuje procenat kiseonika u vazduhu i temperatura, svaki posmatrač bi te pojave primijetio ali bi ih opisao na različiti subjek-tivan način ukoliko bi se služio samo kvalitativni riječnik. Sasvim drukčije stvar stoji ako oni imaju pri ruci instrumente kojima mogu izmjeriti kvantitativne promjene. Upotrebom kvantitativnih meto-da oni sada stiču mogućnost da svaku i najmanju varijaciju izraze nekim brojem. Dalje oni su sad u stanju da se služe jednim mnogo objektivnijim jezikom za izražavanje onog što opažaju. Npr. u da-tom momentu oni bi se pogledom na instrumente svi mogli složiti u tome da se nalaze na recimo 6.000 m. nadmorske visine, da je procenat kiseonika svega 50 od normalne količine i da je tempera-tura pala na – 240 C. Ovdje su, ustvari, tri neodreñena kvaliteta: visina iznad zemlje, razreñenost vazduha i hladnoća zamjenjena odreñenim kvalitetima odnosa brojevima.

Mjerenje je ustvari sistematsko pridavanje numeričkih simbola kvalitetu u spoljašnjem svi-jetu. Ono novo što ono sobom donosi jeste u prvom redu činjenica da sad čovjek više ne opaža ne-posredno procese koji predstavljaju predmet njegovog istraživanja. Sad on dopunjuje svoje čulne organe manje ili više komplikovanim instrumentom – vagama, satom, metrom termometrom, baro-metrom itd. Svi bezbrojni raznovrsni tipovi neposrednog zapažanja bivaju sad zamijenjivani jednom osnovnom vrstom: opažanje pri mjerenju svodi se na uočavanje izvjesne koincidencije oznaka na metru sa ivicom nekog predmeta, ravnoteže dviju težina, poklapanja kazaljke na satu sa odreñenom tačkom na cifarniku, itd.

Još je Nikola Kuzanski u 15 vijeku tvrdio »Znanje je uvijek mjerenje«. Vidjeli smo da je Ga-lilej veoma zaslužan, pored ostalog i za uvoñenje preciznih metoda mjerenja pri eksperimentisanju. Naročito je 19. vijek donio pravu maniju za što preciznijim mjerenjem. Pronañeni su instrumenti koji mogu da izmjere u jedinicama od desetobilionitog dijela jednog santimetra, ili koji otkrivaju količinu svjetlosti koju na dlan ljudske šake baca jedna jedina svijeća milju daleko. Naš vijek je do-nio razumniji i kritičniji odnos prema mjerenju. Najprije, već sada uveliko znamo da su naša mje-renja uvijek do izvjesne mjere netačna, da je izvjesna vjerovatnoća greške u principu neizbježna. Ma koliko se trudili da mjerimo besprekorno, ponavljana mjerenja uvijek će dati izvjesne varijacije. Za pravu mjeru uzimaćemo statističku srednju vrijednost oko koje variraju rezultati pojedinačnih mjerenja. Drugi problem koji otvara jedno kritičnije gledanje na mjerenje jeste: što je to što smo u

21

datom slučaju izmjerili. Mjerenje je mnogo lakše obaviti nego razumjeti što se krije iza dobijene grupe cifara. Prema tome, mjerenje daje dragocjene rezultate tek u zajednici sa valjanom teorijskom analizom, samo po sebi ono nema nikakvu naučnu vrijednost.

KONSTATOVANJE ISKUSTVENIH ČINJENICA 1. Pojam činjenica

Jedna od osnovnih funkcija naučnog istraživanja jeste utvrñivanje činjenica. Da bi bili u stanju da izvjesne prirodne, društvene ili psihičke pojave objasnimo i stvorimo plan kako da ih našom akcijom promjenimo, moramo najprije utvrditi kakve su to pojave, koja svojstva imaju, u kakvim odnosima stoje prema drugim pojavama. U ovom ispitivanju moramo težiti da što više is-ključimo naše subjektivne želje, interese, emocije i da utvrdimo kako stvari stoje objektivno ne-zavisno od svijesti ma kojeg pojedinačnog subjekta. To je ono što nazivamo konstatovanjem činje-nica.

1. Činjenice se od posebnih stvari, svojstava ili odnosa razlikuju svojom kompleksnošću i konkretnošću. Činjenica je da se jedna stvar kreće, da joj pripada izvjesno svojstvo, da stoji u ne-kom odnosu prema nekoj drugoj stvari, da se desio izvjestan dogañaj. Tek raščlanjenjem činjenica, selekcijom jednog elementa a eleminisanjem ostalih, mi dolazimo do saznanja o odvojeno uzetim stvarima, svojstvima, odnosima. Ono što se nalazi pred nama kad opažamo, uvijek su činjenice. Stvari, svojstva i odnosi su razultat selekcije i neke vrste rudimentarne apstrakcije.

Jezička razlika izmeñu činjenica i ostalih vrsta objekata sastoji se u tome što se prve ozna-čavaju rečenicama a ostali posebnim riječima ili tzv. deskripcijama (skupovima riječi koje opisuju izvjestan objekat ali ništa ne tvrde o njemu napr. »prvi čovjek koji je stupio na Mjesec«).

2. Činjenice su objektivne u tom smislu što su nezavisne od svijesti ma kojeg pojedinačnog objekta. Meñutim, iz toga ne slijedi da se nauka bavi činjenicama po sebi. Činjenice po sebi nesum-ljivo postoje. U svijetu se svakog momenta desi bezbroj stvari o kojima niko ništa ne zna, kojih niko nije svjestan. Meñutim, sem toga što vjerujemo da postoje mi o njima ne možemo reći ništa odreñenije. Svaka odredba je ljudska i nosi u sebi elemente subjektivnosti počev od odredaba boje, zvuka, mirisa i drugih čulnih kvaliteta do odredaba mjesta u prostorno– vremenskom kontiniumu. Naučne činjenice su objektivne u tom smislu što su date društveno, što ih može konstatovati svako čija su čula normalna, ko u procesu posmatranja uspije da isključi predrasude i volju za vjerova-njem, ono što je korisno nadvlada voljom za saznanjem istine.

3. Doduše, pored naučnih činjenica koje kao što vidimo obavezno imaju društveni karakter, postoje i lične činjenice. Meñutim, one nemaju značaja u nauci. Neko može biti lično ubijeñen da je vidio snježnog čovjeka – jetija. Ovakva tvrñenja kada dolaze od strane pojedinaca koji uživaju iz-vjestan autoritet u jednoj naučnoj disciplini mogu izazvati intenzivna istraživanja čiji će cilj biti njihovo intersubjektivno provjeravanje. Meñutim, sama po sebi ona se ne usvajaju kao istinita, ono što se tvrdi ne prima se kao naučna činjenica. Naučne činjenice uvijek su javne, društveno pro-vjerljive.

4. I u običnom životu i u nauci mi pod činjenicama podrazumjevamo i konkretne poje-dinačne dogañaje i objektivne dogañaje vrlo opšteg karaktera koji važe za čitave klase pojedinačnih objekata ili čak za sve materijalne objekte uopšte. Na primjer, mi kažemo:

� činjenica je da u ovom prstenu ima 9 gr zlata, � činjenica je da je atomska težina helijuma 4 i � činjenica je da su sva tijela teška,

Kad se pojam činjenice ovako široko shvati onda i naučni zakoni nesumljivo predstavljaju jednu posebnu vrstu opštih – činjenica. Meñutim, vrlo se često termin činjenica upotrebljava u zna-tno užem smislu onog što se može utvrditi na osnovu opažanja. U tom smislu se onda kaže da nauka polazi od činjenica ali kao svoj krajnji cilj ima utvrñivanje zakona. Da bi smo pravili razliku izmeñu ova dva smisla, govorićemo o činjenicama uopšte i iskustvenim činjenicama. Nas ovdje na počet-nom stupnju naučnog istraživanja interesuju prije svega iskustvene činjenice.

22

2. Iskustvo

Pod iskustvom (u najširem smislu riječi) treba podrazumijevati različite psihičke doživljaje jednog subjekta u datom intervalu vremena. Prema tome, iskustvo uključuje u sebi i opažaje i predstave i slike mašte i emocije i voljne impulse. Posmatrajući neki dogañaj mi ne samo što pasi-vno konstatujemo ono što se nalazi u našem vizuelnom, auditivnom i taktilnom polju, već i doživ-ljavamo izvjesna osjećanja i emocije, tumačeći naš opažaj dadajemo elemente naše mašte, modi-fikujemo opažaj pod uticajem onog što želimo, pravimo plan kako da utičemo na njega itd. Narav-no, bilo bi vrlo teško utvrditi što su činjenice u jednom spornom pitanju i uopšte u procesu naučnog istraživanja kad bismo morali da se oslanjamo na iskustvo u njegovoj kompleksnosti i subjek-tivnosti. Jer ono što je najsubjektivnije, što najviše varira od pojedinca do pojedinca i od društvene grupe do društvene grupe jesu afekti, mašta, praktični interesi. Zato je, npr., na sudu tako teško utvr-diti činjeničko stanje na osnovu iskaza u sporu, čak kad se radi i o poštenim ljudima. Emocije i in-teresi su ih orijentisali da kod jedne iste stvari vide razne strane i daju različite njihove opise. Zato je u procesu naučnog istraživanja neophodno isključiti sve druge elemente iskustva sem čulnog opa-žanja. Čulno opažanje je jedini dio iskustva koji je relevantan za utvrñivanje činjenica. Iskustvene činjenice bi, prema tome, bile konkretni objektivni dogañaji koje pod odreñenim uslovima može opaziti svaki posmatrač normalnih čula, koji je prilikom procesa opažanja uspio da isključi svoja predubjeñenja, afekte, interese i druge iracionalne faktore.

Od veoma velikog značaja je razlikovanje dvije vrste čulnog iskustva. Jedno je pasivno i uglavnom receptivno, drugo je aktivno stvaralačko. Prvo imamo u svim slučajevima prostog pos-matranja naročito kada se radi o posmatranju prostorno veoma udaljenih objekata, npr., u astro-nomiji. Drugo doživljavamo u svim slučajevima praktičnog djelovanja na objekte koje ispitujemo, napr., prilikom eksperimenata ili ma kakvog drugog rada i proizvodnje.

Filozofi su u prošlosti obično uzimali u obzir samo pasivno senzorno iskustvo. Kao što ćemo viñeti kasnije to je bio jedan od glavnih razloga što su se sretali s ogromnim teškoćama kada je trebalo objasniti kako na osnovu našeg iskustva možemo zaključiti ma što o činjenicama objek-tivne stvarnosti.

3.Opažaj

U stvari, čak ni kod običnog posmatranja mi nemamo posla sa potpuno pasivnim konsta-tovanjem datog, kao što su obično smatrali filozofi empiričari. Skoro svi ovi uzimaju čulne podatke (sense date) kao polaznu tačku saznanja. Čulni podaci, po njima, su oni elementi čulnog iskustva kojih smo neposredno svjesni i koji su i sigurniji nego sve ostalo znanje o svijetu. To su, npr. osjeti boje i oblika, tvrdine ili mekote, toplog ili hladnog, vlažnog ili suvog itd. Do saznanja objekata kao cjeline mi navodno dolazimo zaključivanjem na osnovu čulnih podataka. Rasel je u jednoj fazi svog filozofskog razvitka tvrdio da su materijalni objekti logičke konstrukcije dobijene od čulnih po-dataka. U stvari, moderna geštalt psihologija je dokazala da ono čega smo mi neposredno svjesni je-su uvijek konkretno opažajne cjeline. Tek procesom analize i apstrakcije mi dolazimo do prostih elemenata- osjeta. Meñutim, ovi nemaju samostalno postojanje van veza u kojoj su dati, van struk-ture u kojoj učestvuju, naprotiv oni bivaju modifikovani i dobijaju novo značenje svaki put kad jedna opažajna cjelina biva zamjenjena drugom. Npr., kada posmatramo kvadrat mi ne zapažamo četiri linije već geometijsku sliku kao cjelinu, muzička melodija je za nas cjelovit kompleks tonova, a ne agregat posebnih tonova koje mi ponaosob registrujemo. Kad čitamo mi često uopšte ne pri-mjećujemo štamparske greške zato što vidimo cjelovite rečenice i riječi a ne pojedina slova: pritom mi opažamo ono što očekujemo da vidimo a ne ono što se stvarno nalazi pred nama.

Ovdje je već nagovješten jedan drugi argument protiv empirizma. Ne samo što opažaj ni-je prosta asocijacija elementa datog, već cjelovita struktura u kojoj svaki elemenat biva preobražen karakterom cjeline. Opažaj nije ni pasivno registrovanje (održavanje) cjeline onakve kakvu pred-stavlja opaženi objekat. Opažanje je kreativni akt kojim subjekt novo čulno iskustvo preobražava, selektira i tumači u skladu sa svojim prethodnim iskustvima i mislima. Ova aktivna uloga subjekta je katkad fiziološki uslovljena. Npr. ako neko izvjesno vrijeme uporno posmatra jednu crvenu mrlju na bijelom listu hartije pa zatim baci pogled na jedan drugi čisti list hartije, on će na njemu vidjeti zelenu mrlju istog oblika kao što je bila crvena mrlja koju je prethodno gledao. Ovdje se radi o

23

jednoj spontanoj fiziološkoj reakciji. Meñutim, ono što se češće dešava jeste tumačenje inter-pretacija na osnovu prethodnog iskustva. Pri slaboj svjetlosti bijeli list hartije je objektivno siv ili crnkast – ali mi ga opažamo kao bijeli. Ljudi i predmeti u daljini izgledaju manji od onih koji su blizu, meñutim mi ostajemo uvjereni da bi smo ih opet vidjeli u njihovoj normalnoj veličini ako bi smo se približili jedni drugima. Kad posmatramo komad novca koji leži na stolu, opažamo njegov okrugli oblik iako faktički vidimo njegovu okruglinu samo ako se nalazimo vertikalno nad njim, dok ga iz svake druge perspektive vidimo oblik elipse itd.. itd.

Pored prethodnih iskustava i lična ubjeñenja, predrasude, pogled na svijet lične navike igraju veliku ulogu u procesu interpretacije. U mnoštvu utisaka koji teku znatnom brzinom i u ogromnom broju, mi vršimo selekciju – primjećujemo ono zašto smo zainteresovani, što smo pripremljeni da vidimo – sve ostalo promiče nezapaženo. U tuñoj zemlji, ako smo prema njoj prijateljski raspolo-ženi, mi ćemo zapaziti jedne stvari, ako smo neprijateljski raspoloženi, druge. Bilo bi zani-mljivo uporediti utiske iz SSSR-a Raslove, Barbisove, Židove, Krležine, Đilasove (iz 1944). Koliko lič-nosti toliko fundamentalno različitih deskripcija. Neki psiholozi su iz ovakvih činjenica izveli ek-streman zaključak da mi vidimo stvari ne onakve kakve su one već kakvi smo mi. Ono što u ovom stoji, jeste činjenica da od toga kakvi smo mi u velikoj mjeri zavisi što ćemo i kako ćemo vidjeti od stvari i naše okoline. Kako je socijalni psiholog Čajld formulisao: »Ljudske svijesti nijesu masovno proizvedene mašine u kojima kada se uključuje uniformno iskustvo dobijaju se uniformne misli«. U masi svijeta koji prolazi ulicom slikar će zapaziti karakteristična lica, elegantne žene zanimljivu haljinu; seksualno ugrožen mladić zavodljive ženske grudi, kriminalac – buñelar koji viri iz nečijeg džepa, itd. Posmatrajući cvijet neko će vidjeti ljepotu boje i nježnosti oblika, neko mogući dar svo-joj djevojci, neko simbol dolaska proljeća, neko (botaničar) lijep primjer vrste »Viola Trikoler« ili neke druge familije.

Kada slušamo strani jezik mi dugo u početku ne čujemo dobro. Nije stvar u tome što ne razumijemo što znače riječi koje razgovjetno razlikujemo. Radi se upravo o tome da same zvuke pogrešno čujemo ili nijesmo u stanju da ih diferenciramo. Boas je prvi objasnio ovu pojavu. I u našim i u stranim jezicima izgovoreni glasovi jako variraju oko osnovnih fonema koji su samo sta-tističke srednje vrijednosti. Meñutim, u našem jeziku mi raspolažemo takvim navikama interpreti-ranja glasova da nam ne predstavlja teškoću da sve ove varijacije nivelišemo i redukujemo na odgovarajuće foneme: mi čujemo foneme i onda kada se u izgovoru faktički jako odstupilo od njih. U stranom jeziku mi ovakvih navika nemamo zato nam se lako dešava da neke glasove nijesmo u stanju da interpretiramo dok druge svodimo na susjedne foneme usled čega dobijamo besmislene grupe glasova ili pogrešne riječi.

Meñu subjektivnim faktorima koji utiču na interpretaciju treba razlikovati dvije vrste. Jedni su individualnog karaktera i zavise od opšte kulture sredine u kojoj živi dati subjekat.

Socijalna psihologija je utvrdila da prostorno – vremenski okviri i klasifikacija boja u veli-koj mjeri variraju u raznim kulturama. Čajd je 1952. godine pokazao da se koncepcija prostora starih Vavilonaca isto razlikuje od Euklidove, koliko i Euklidova od Rimanove. Ajzenštat tvrdi da svaka socijalna struktura stavlja naglasak na različita vremena i prostore... »Prostorna i vremenska orijentacija društvenih aktivnosti, njihov odreñen poredak i kontinuitet koncentrisani su oko osnov-nih vrijednosti date socijalne strukture«. Sličnu činjenicu ističe i Helouvel. »Od kulturnog nasleña zavisi kako će se pojedinac odnositi prema kulturnim atributima«.

Vrlo zanimljive činjenice o strukturi boja ljudskog vizuelnog svijeta iznosi Rej. Po njemu podjela spektra na odreñene boje nije uslovljena ni psihološki ni fiziološki ni anatomski. Jedno-stavno ne postoji neka prirodna klasifikacija boje. Svaka kultura dijeli spektralni kontinuum na raz-ličit način. Ranije je već konstatovano da se kod nekih primitivnijih naroda miješa zelena boja sa plavom. Roj je meñutim došao do zaključka da se ovñe radi o jednoj suptilnijoj klasifikaciji nego što je naša. Segment spektra koji se kod nas dijeli na ove dvije boje, dijeli se u nekim kulturama na tri ili četiri dijela. Srednji dio sadrži to područje zeleno-plavog kao posebnu jedinicu dok zeleno i plavo imaju i svoje posebne jedinice u susjedstvu.

Iz svega ovog bi se moglo zaključiti da je percepcija jedna vrlo složena forma psihičkog života. Pored elemenata koji zavise od prirode opaženih činjenica u percepciji nalazimo i niz manje ili više subjektivnih elemenata koji zavise od anatomske i fiziološke strukture čulnog aparata, od prethodnog iskustva date jedinke, od misli i predubjeñenja koji učestvuju pri interpretaciji, od pros-

24

torno vremenskog sistema klasifikacije boje, jezika, jednom riječju od cjelokupne kulture date sre-dine. Jedan kulturni faktor koji isto tako snažno odreñuje karakter izvjesne percepcije jeste jezik. Često mi jeziku pripisujemo kao jedinu funkciju da izražava misli koje su već prethodno formirane. U stvari, jezik je i konstitutivni faktor kako u procesu mišljenja tako i u cjelokupnom našem psi-hičkom životu. Zahvaljujući jeziku mi fiksiramo konstante elemente u struju našeg iskustva, prepo-znajemo ih kada se ponovo jave. Klasifikujemo ih i konceptualizujemo, podvodimo pod opštu vrstu i rod. Ukoliko je bogatiji i konkretniji jezik utoliko je i sadržajnija percepcija. I obratno. Uroñenik iz Tasmanije koji ima specijalno ime za svaki varijetet akacije, unaprijed je predisponiran da na njoj mnogo više vidi nego jedan prosječan zapadnjak. Isto se može reći o Arapinu čiji jezik sadrži bezbroj imena za kamilu koja variraju s obzirom na seks, starost i najrazličitije individualne ka-rakteristike (velike ili male uši, oblik vilice itd.).

4. Problem objektivnosti čulnog iskustva

U procesu opažanja mi nijesmo svjesni aktivne uloge naše svijesti u odabiranju, tumačenju, konceptalizovanju čulnih podataka. Zato običan čovjek ne sumnja u to da direktno vidi objekte upravo onakve kakvi su. Meñutim, katkad mi doživljavamo razne vrste iskustva koji dovode u pita-nje ovu našu naivnu vjeru. Najprije to su halucinacije i snovi. Umoran i žedan putnik u pustinji vidi oazu tamo gdje nema ničeg sem vrelog suvog pijeska, ljudi sa amputiranom nogom katkada osje-ćaju bol u njoj. Dok sanjamo mi opažamo razne predmete i dogañaje na tako živ, konkretan način da čak i kada se probudimo neko vrijeme treba da proñe da bismo shvatili da je to bio samo san. Doduše mi čvrsto vjerujemo, ali na izvjestan način naknadno znamo da u svim ovim slučajevima mi nijesmo opažali realne pojave već smo doživljavali iluzije, halucinacije, snove. Meñutim, problem je čime se ta vjera može opravdati, na osnovu kojih kriterijuma mi znamo da izmeñu iluzije i opa-žanja realnih predmeta postoji bitna razlika.

Dalje, kadkad je potrebno da izvedemo neznatnu modifikaciju fizioloških procesa u našim čulima pa da doživimo sasvim različite opažaje od normalnih. Uzimanjem izvjesnih droga mi sve boje vidimo promjenjene (Hakslijev eksperimenat sa meskalinom); kada protrljamo oči ili kada se dobro opijemo vidimo dva predmeta tamo gdje je ranije bio samo jedan. Uopšte, ako odgovarajuće nerve stimuliramo na jedan odreñen način kao posledica javlja se izvjestan osjet koji bismo nor-malno doživjeli samo prilikom opažanja izvjesnog realnog objekta. Time treba objasniti činjenicu da ljudi koji su izgubili nogu i dalje osjećaju bol u njoj; Dr. Džonson je kritikovao Berklija tvrd-njom da objektivno postojanje jednog kamena može dokazati time što će osjetiti bol u svom palcu kada kamen udari. B. Rasel sa pravom primjećuje da je ovaj osjećaj bola u palcu, daleko od toga da bude dokaz za postojanje kamena, nije čak ni dokaz za postojanje palca jer bi ga mogao osjećati i kad bi mu palac bio amputiran. Rasel kaže da bi dovoljno vještim stimuliranjem nečijeg optičkog nerva bilo moguće postići da čovjek vidi zvjezdano nebo u sred dana. Iz toga nastaje problem: kako uopšte možemo znati da neke predmete i procese ne opažamo samo zahvaljujući ovakvom ili onakvom fiziološkom stanju organa.

Dalje, u mnogim slučajevima mi vidimo kako mnogi realni objekti gube i ponovo dobijaju svoj normalni izgled prostom promjenom uslova u kojoj ih posmatramo. Štap uronjen u vodu iz-gleda prelomljen. Novac izgleda eliptičan posmatran pod oštrim uglom. Postavljen na jezik on iz-gleda veći nego na dlanu. Kisele bombone imaju izrazito sladak, a ne kiseo ukus kada ih probamo u tropskim preñelima. Kada lijevu ruku hladimo držeći je na komadu leda, a desnu grijemo držeći je blizu nekog toplog izvora i ako zatim obje ruke umočimo u sud pun mlake vode, ona izgleda vrela hladnijoj ruci, a hladna zagrijevanoj. Pitanje da li je voda i topla i hladna jesu li bombone slatke i kisjele, jesu li komadi okrugli ili eliptični, je li štap prav ili prelomljen. Što je tu stvarno a što pri-vidno i kakvim kriterijumima raspolažemo da bismo razlikovali jedno od drugog. Kako znamo da ono što nam izgleda stvarno nije prividno, a ono što izgleda prividno nije jedina stvarnost. Ovaj problem postavili su sebi već najstariji filozofi. Npr., kod kineskog filozofa Čuang Tsea nalazimo sledeći tekst: »Ja Čuang Tsea sanjao sam jednom da sam leptir, da letim od cvijeta do cvijeta kao leptir. Bio sam svjestan samo svog leptirskog zadovoljstva, a nijesam uopšte znao da sam Čuang. Najednom sam se probudio, ležeći kao ovaj isti ja. Sada ne znam, jesam li onda bio čovjek koji sa-nja da je leptir, ili sam sada leptir koji sanja da je čovjek«.

25

Naučna saznanja materijalnih procesa koji djeluju na naša čula i izazivaju osjete, samo još više razaraju naivni realizam i povećavaju naše sumnje u apsolutnu adekvatnost čulnih opažanja. Kuće, drveća, komadi namještaja koji se nalaze pred nama, ustvari, nijesu takvi kakve ih vidimo u stvarnosti, to su manje više organizovani i koherentni agregati molekula i atoma električne prirode koji ispuštaju razne elektormagnetske talase i odbijaju sunčevu svjetlost odreñenih talasnih dužina koja dopire do našeg oka i stimulira njegovu retinu. Ono što opažamo kao crvenu boju odgovara ta-lasnoj dužini elektromagnetnog talasa od oko 660 milimikrona, dok plava odgovara talasnoj dužini od 440 milimikrona. Zvuk A ima kao svoj fizikalni korelat vazdušne vibracije od 772 milimetra. Slan ukus je naša reakcija na hemijsko djelovanje jona na sluzokožu jezika, dok kisjeli ukus nastaje djelovanjem hidrogenskih jona. Dakle, svi tzv. »sekundarni kvaliteti«, boje, zvuci, mirisi, ukusi, top-lina, čvrstine itd. iščezavaju iz naučnog svijeta realnih stvari. Ostaju samo vibracije fotona i ko-vitlanje elektrona, protona, i drugih čestica- mračan, bezbojan, tih svijet sasvim različit od svijeta koji opažamo. Meñutim, čak ni primareni kvaliteti u svijetlu rezultata moderne nauke nijesu saču-vali onu naivno realističku objektivnost u koju se nekada vjerovalo, (oblik, obim, brzina, kretanje, težina) mada bi isto tako bilo pogrešno zaključiti da ih je nova fizika subjektivirala. (Za sada se čitav niz eksperimentalnih činjenica ne može bolje objasniti nego pretpostavkom da vrijeme nije jedinstveno, apsolutno, jedino za sve. Vrijeme zavisi od staze kretanja, odnosno mirovanja sistema u kome se nalazi dati posmatrač. Iz toga se, kao što ćemo kasnije vidjeti, ne može izvesti subje-ktivistički zaključak da vrijeme zavisi od subjekta posmatrača. Meñutim, taj princip teorije rela-tivnosti je u svakom slučaju nespojiv sa stavom naivnog realiste po kome je vrijeme koje opažamo – pravo objektivno vrijeme. U stvari, u slučaju kada se on sam velikom brzinom kreće kroz prostor, može se desiti da bude jedino biće u kosmosu koje će kao istovremeno zapažati izvjesne dogañaje koje niko drugi ne opaža kao istovremene, za koga će neki skup dogañaja A predhoditi skupu doga-ñaja B i ako svim drugim izgleda obratno, itd.

Kada je riječ o vremenu nije nam potrebna čak ni teorija relativnosti da bi se pokazala neo-drživost naivnog realizma. Kada posmatramo neku zvjezdanu nebulozu daleku milion svjetlosnih godina mi u stvari vidimo nešto što je bilo takvo kako vidimo u fantastično dalekoj prošlosti, prije nego što je uopšte ljudski rod postojao. Pri tom nije isključeno da gledamo nešto čega više uopšte nema. Slično stvari stoje s prostorom i prostornim oblicima. Postoji nekoliko geometrijskih sistema. Linije koje nam izgledaju prave izgleda da su neznatno zakrivljene, svi trouglovi izgleda da imaju više od 1800 (kako smo u školi učili). Pri tome ništa nam ne garantuje da je Rimanova geometrija poslednja riječ nauke u toj oblasti i da nam budućnost neće donjeti nikakve nove geometrijske sisteme koji još više odstupaju od neposednog iskustva.

Slično kao u vezi s vremenom i prostorne razdaljine su faktički različite za posmatrače iz različitih sistema kretanja. Za posmatrača koji se ogromnom brzinom kreće kroz prostor neke duži-ne su kraće od drugih i ako za sve ostale subjekte one u stvari mogu biti duže.

Postavlja se pitanje što sve slijedi iz ovih različitih argumenata protiv naivnog realizma. Da li iz ovih činjenica slijedi zaključak da se na osnovu neposrednog iskustva ne može ništa zaključiti o činjenicama objektivne stvarnosti. Ili, možda ipak, treba zadržati princip da je neposredno iskustvo zadovoljavajuća i nužna osnova cjelokupnog našeg znanja o stvarnosti samo što objektivne činje-nice treba shvatiti na elastičniji, kritičniji način, nego što ih shvata naivni realist?

Jedna materijalistička teorija saznanja mora objasniti i direktno saznanje objekta. Prvo se ima u svakodnevnom životu: o drveću kamenju drugim ljudima našem sopstvenom tijelu mi imamo nesumnjivo direktno znanje. Drugo se ima u nauci: znanje o objektima kao što su elektroni, geni nebeske galakcije, itd., mi stičemo tek posrednim putem. Do uvjerenja da postoje elektroni i geni ljudi nijesu direktno došli posmatranjem i eksperimentisanjem sa jednom vrstom objekata koja je dobila ime »geni« i »elektroni«. Doduše i tu se pošlo od nekih opažaja – npr. sličnosti izmeñu rodi-telja i potomaka u ličnim osobinama, pojave elektriciteta i električne struje itd. Stvar je meñutim, u tome što mi posmatrajući pojave nasleña i elektriciteta nigdje ne vidimo ni gene ni elektrone. Mi samo poslije vrlo dugih, komplikovanih istraživanja dolazimo do zaključka da te pojave ne možemo valjano objasniti ako ne pretpostavimo da postoje materijalni dijelići koje smo nazvali u jednom slučaju »genima« u drugom »elektronima«. Čak i kada smo formirali pojam o tim objektima može se desiti da i dalje nijesmo u stanju da ih direktno opažamo – bilo uslijed toga što su veoma sićušni, ili što su veoma udaljeni, ili što su postojali u prošlosti i iščezli. Na osnovu čega onda vjerujemo da

26

postoje? Na osnovu toga što smo iz pretpostavke postojanja tih objekata bili u stanju da izvedemo zaključak da postoje neki drugi objekti koji su dovoljno krupni, bliski i dati u vremenu u kome i mi živimo, tako da možemo da ih direktno opažamo. Ukoliko smo došli do uvjerenja da se ovi mogu zaista opažati i da zaista postoje i da njihovo postojanje logički povlači sobom postojanje i onih prvih, mi na ovaj način izvodimo zaključak da i ti neopažljivi objekti nužno postoje.

Problem saznanja takvih objekata raščlanjava se dalje na dva druga problema:

� Na koji način na osnovu direktnog opažanja nekih objekata možemo znati da oni objektivno postoje.

� Pod kojim uslovima mi iz uvjerenja o postojanju nekog direktno saznatog objekta možemo iz-vesti zaključak da postoji i neki objekat nepristupačan opažanju.

Na drugi problem se može odgovoriti tek na osnovu logičke analize posrednih metoda saz-nanja tj. utvrñivanjem osnovnih principa i pravila postavljanja valjanih hipoteza i dedukovanja logički nužnih posledica iz njih. Zato ćemo se mi ovdje baviti samo prvim problemom: što oprav-dava našu spremnost (kako u običnom životu tako i u nauci) da pod izvjesnim uslovima, iz činje-nice da smo doživjeli neposredno iskustvo o nekom objektu, izvodimo zaključak da taj objekat pos-toji. Tu treba razlikovati dvije vrste slučajeva. Jedni su kad se naše iskustvo svodi na relativno pa-sivno posmatranje, napr., astronomske pojave mi možemo posmatrati, ne možemo njima eksperi-mentisati, niti na ma koji uobičajeni način praktično djelovati na njih. (Sem ukoliko se praksa shvati u najširem smislu, kao djelovanje našeg čulnog aparata i instrumentalnog pribora na medijum izmeñu nas i objekata opažanja).

Drugu vrstu slučajeva imamo onda kada o datim objektima imamo jedno dinamično prak-tično iskustvo kakvo doživljavamo pri radu, u procesu praktičnog djelovanja. U ovom drugom slu-čaju mi sa datim objektom dolazimo u tjelesni kontakt i mijenjamo ga, stvaramo ili ukidamo, jed-nom riječi izvodimo jednu materijalnu modifikaciju na njemu u skladu s izvjesnim našim ciljem.

Ukoliko je naše iskustvo o nekim pojavama čisto receptivno, tj. ukoliko se ono svodi samo na posmatranje bez mogućnosti praktičnog djelovanja, mi smo izloženi opasnosti svih zabluda koje su karakteristične za naivni realizam. U tom slučaju mi stalno rizikujemo da ono što inače samo ta-ko izgleda proglasimo za objektivnu stvarnost. Kako ćemo ovdje razlikovati različite iluzije, halu-cinacije, snove, jednom riječi privide različitih nestvarnih objekata od čulnih iskustava koja odgova-raju nekim realnim stvarima, dogañajima, procesima? U stvari, svi mi se nesumnjivo služimo izvjesnim kriterijumima u običnom životu, pogotovo u nauci. Ako su za djecu i primitivce san i java kadkad sasvim izmiješani pa se stvarnost naseljava najrazličitijim imaginarnim objektima – vilama, patuljcima, dobrim–zlim duhovima, itd. odrastao civilizovani čovjek se kritički odnosi prema sadr-žajima svog čulnog iskustva, i samo kod onih koji zadovoljavaju izvjesne uslove, pretpostavlja real-nu egzistenciju nekih odgovarajućih objekata. O kakvim se to uslovima radi? To su u stvari izvjesni principi (postulati) mišljenja kojih se mi instiktivno pridržavamo kad god iz činjenice da smo doživjeli neka iskustva izvodimo zaključak da ta iskustva odgovaraju nekim realnim objektima. Treba odmah reći da mišljenje o kome je ovdje riječ nije diskurzivno mišljenje. To znači, ovdje ono nije raščlanjeno na pojedine elemente i posredovano nizom razgovjetnih operacija zaključivanja. Ne radi se samo o tome da mi sve što neposredno opažamo podvrgavamo pravilima zaključivanja. Može se katkad i to desiti kad kritički analiziramo naše uvjerenje o postojanju nekih posmatranih objekata i kad provjeravamo da li smo možda to uvjerenje pogrešno formirali. Ono što se najčešće dogaña jeste izdvoñenje zaključaka koje se obavlja neposredno, još u toku samog opažanja, ili jedne difuzne, sintetički obuhvaćene cjeline objekata.

Principa na osnovu kojih ovaj zaključak izvodimo, obično mi nijesmo svjesni i najčešće ni-jesmo u stanju da ih eksplicitno formulišemo. U praktičnom životu oni funkcionišu na način sličan uslovnim refleksima. Mi smo u toku individualnog života, učeći se na greškama, stekli naviku da vjerujemo da našim opažanjima odgovaraju realni objekti samo u onim slučajevima kad su ta opa-žanja imala niz odreñenih karakteristika. To je ona praktična logika kojom se mi nesvjesno služimo. Ispitivanjem te praktične logike mi eventualno ne uspjevamo da te korisne navike mišljenja izra-zimo u obliku principa i pravila. U ovom slučaju na osnovu istraživanja empiričkih filozofa, naro-čito Rasla, Ejera i O'Konora može se prihvatiti da naša opažanja moraju imati sledeće odlike da bi na osnovu njih povjerovali u realnu egzistenciju odgovarajućih predmeta:

27

� Stalna veza kvaliteta u istom prostorno-vremenskom susjedstvu u toku jednog intervala. Drugim riječima, kad ponovljeno opažamo na istom mjestu u toku jednog perioda vremena, nešto što ima odreñena svojstva ta svojstva ostaju relativno nepromenljiva i meñusobno u istom odnosu mi već imamo jedan razlog za pretpostavku da je to nešto jedan objekat nezavisan od naše svijesti. Kad posmatramo svoje lice u nekom konkavnom ogledalu vidjećemo ga izobličeno na različite načine. Pri svakom pokretu pojaviće se neka druga vrsta deformacije. Tu dakle veza kvaliteta nije permanentna i to je razlog zbog koga mi ni za časak nećemo povjerovati da zaista tako izgledamo. Iz iste vrste razloga ljudi prihvataju da imaju samo onoliko estetsku fizionomiju koliko to obično ravno ogledalo pokazuje, jer ovdje nalazimo izvanrednu konstatnost pri naj-različitijim normalnim uslovima. Moguće promjene obično možemo da objasnimo promjenama samog objekta (napr., starenje, ranjavanje, puštanje brade i brkova, bojenje kose, itd.)

� Skupno i kordinirano mijenjanje uz održavanje istovjetne strukture. Mi vrlo često opažamo predmete koji se kreću, procese razvoja, dogañaje, a ne čvrste, stabilne i relativne statične stvari. Ako pri tome imamo utisak da se stvari potpuno dekonponuju, gube najveći dio svojih svojstava i dijelova, a dobijaju nove koje dotle obično nijesmo primjećivali i koji obično ne idu zajedno, bićemo u sumnji da li mi zaista opažamo neke realne objekte, ili se radi o našim snovima, iluzi-jama, halucinacijama. Stvari se mjenjaju obično tako što i pored svih promjena u pojedinostima njihove forme, struktura, sistem odnosa pojedinih grupa svojstava ostaje identičan. Lišće žuti, ali još ostaje na granama. Zatim lišće opada, pritom se obično ne dešava da polovina drveta os-tane zelena a polovina osušena bez lišća. Automobil koji se kreće drumom kreće se koordi-nirano svim svojim dijelovima, ne može se desiti da jedni točkovi poñu naprijed a drugi nazad. (Ili ako se to i desi, nemamo više posla sa automobilom, već sa onim što će za djelić sekunde postati gomila gvožña). Prema tome, prilikom opažanja kretanja i mijenjanja pojedini elementi u kompleksu osjeta koji se mijenja, zadržavaju svoje relativne meñusobne položaje i odnose pre-ma drugim elementima. To je ono što su psiholozi geštalisti nazvali faktorima konfiguracije pre-naglašenošću forme, itd.

� Relativna stabilnost konteksta u kome se jedan kompleks osjeta javlja. Osjeti koji su perma-nentno meñusobno vezani koordinirano se mijenjaju uz održavanje istovjetne strukture, nor-malno se javljaju samo u odreñenim tipovima konteksta, ukoliko zaista odgovaraju nekim real-nim objektima. Mi vjerujemo da zaista vidimo zvijezdu Sjevernjaču kad u našem opažanju ve-černjeg neba izdvojimo osjet jedne svijetle tačke koja stoji u odreñenim odnosima prema osta-lim svijetlim tačkama sazvežña nazvanog »Mala kola«. Kad opazimo nešto u sasvim neobičnom neočekivanom kontekstu, mi postajemo kritični prema našem opažaju i pitamo se nijesmo li se prevarili, ne sanjamo li možda.

� Zavisnost sadržaja opažaja od kretanja posmatrača. Ono što se normalno dešava pri opažanju jednog predmeta jeste činjenica da se sadržaj opažaja mijenja kad se predmetu približavamo, udaljavamo, ili mijenjamo perspektivu iz koje ga posmatramo. Kad potpuno napustimo onaj dio prostora u kome je on vidljiv, opažaj tog predmeta iščezava i mjesto njega javlja se drugi. Me-ñutim, ukoliko se to ne bi desilo, ukoliko bi pred nama neprestano stojala slika jednog predmeta makoliko mi okrećali glavu i trudili se da ga ne vidimo, mi bismo postali ubjeñeni da se tu više ne radi o nekom realnom objektu već o priviñenju, halucinaciji, igri mašte.

� Nezavisnost sadržaja opažaja od emocije i želja.

Često mi vidimo stvari onakve kakve želimo da budu. Ako smo u tom slučaju svjesni naše želje ili emocije to mora biti dovoljno da zauzmemo kritički stav prema našem opažaju. Ako ho-ćemo da imamo dovoljno razloga da smatramo da stvari realno postoje upravo onako kakve u na-šem opažajnom polju izgledaju, moramo učiniti napor da ih posmatramo nezainteresovano, nepris-trasno da isključimo naše afekte i želje, jer obratno, kad je opažanje adekvatno i kad se napr., slaže sa opažanjima drugih ili kad čak može i da se praktično provjeri, mi uvijek otkrivamo da je sadržaj opažanja bio nezavisan od naših želja. Kad bacimo pogled na onu stranu novina gdje se objavljuju izvještaji lutrije mi meñu navedenim brojevima ne nalazimo naš broj ma koliko to željeli. Koliko god puta iznova pogledali uvijek iznova vidimo druge brojeve umjesto naših. Potrebno je, dakle, da opažamo nepristrasno kao, prije svega, racionalna bića da bismo imali jedan od razloga na osnovu kojih možemo izvesti zaključak o realnom postojanju objekata.

28

� Konstantna uzajamna zavisnost pojedinih kvaliteta. Mi smo na osnovu prethodnog iskustva na-vikli na to da postoje bezbrojne funkcionalne veze izmeñu pojedinih kvaliteta, odnosno eleme-nata sadržaja naših percepcija. Ono što nazivamo »ugljem« biva uvijek u prisustvu kompleksa kvaliteta koji smo nazvali vatrom promjenjeno u »pepeo« i »dim«. Na isti način vjetar savija »grane drveća« i nosi »lišće«, kamen bačen u vis pada dolje na zemlju, itd. Kad naš opažaj sadrži u sebi konkretne slučajeve realizacije ovih uzajamnih funkcionalnih veza i zavisnosti na koje smo čisto iskustveno navikli, mi iz toga, s jednim dobrim razlogom više, zaključujemo da je ono što vidimo realni objekat. Suprotni slučajevi nas dovode u nedoumicu. Potrebna su objašnjenja i logičko mišljenje, dakle, posredne metode saznanja da bismo došli do uvjerenja da imamo posla sa jednim, doduše izuzetnim, ali ipak realnim objektom.

Kad sada kritički analiziramo ovih šest postupaka ne-deduktivnog iskustvenog mišljenja na osnovu koga mi obično interepretiramo predmete naših opažaja kao realne objekte, mi se bez teškoća uvjeravamo da ni jedan od njih nije takav da od njega ne bi bila moguća brojna odstupanja. Ne samo svaki od njih, već i svi oni uzeti zajedno ne samo da ne isključuju ni realnu mogućnost da neki naš opažaj, koji svima njima protivrječi, ipak, odgovara nekom realnom objektu. Može se desiti da naš opažaj neke svijetle mrlje na nebu, zaista odgovara nekoj realnoj usijanoj maglini, i ako on ne zadovoljava ni jedan od navedenih uslova; recimo svaki put kad je pogledamo mi pri-mijetimo neki nov kvalitet, pri njenom kretanju ne održava se neka čvrsta forma i struktura poje-dinih dijelova, svoj odnos prema drugim galaksijama i maglinama ona stalno mijenja (napr., kao kometa), ma koliko se mi kretali naš opažaj se ne mijenja usled njene ogromne daljine; može se desiti da nijesmo bili u stanju da utvrdimo da li je naš opažaj nezavisan od emocije, jer ni jednom nijesmo mogli da se oslobodimo emocije i da je posmatramo nezainteresovano, najzad u ovakvim slučajevima mi obično ne raspolažemo prethodnim navikama, tj. elementarnim uopštavanjem pret-hodnog iskustva o uzajamnom djelovanju posmatranog predmeta i drugog predmeta. I obratno, mo-že se desiti da su u nekom slučaju svi ovi uslovi zadovoljeni pa, ipak, da se radi o nekom imagi-narnom objektu (zemlja kao ravna ploča, kretanje sunca oko zemlje.)

Ovi postulati čine, dakle, naše uvjerenje u realno postojanje izvjesnih objekata samo vje-rovatno istinitim, a ne izvjesnim. Meñutim, od praktičnog iskustva do objekta prelaz je moguć i to zahvaljujući činjenici da je već praksa od koje smo pošli nešto objektivno – subjektivno. Praksa je već po definiciji interakcija subjekta s nečim što je van njega i što postoji nezavisno od njega. Kad subjekt postane svjestan te interakcije, kad je njegova svijest o onome što mu pruža otpor što ga ugrožava, što zadovoljava njegove potrebe i što on mora stalno da savlañuje i svrsishodno modelira, tada kažemo da je on postao sposoban da direktno saznaje objekte. Ne radi se, dakle, o jednom zaista neopravdanom logičkom skoku od subjektivnih psihičkih stanja do pretpostavke o obje-tivnim entitetima, već se radi o raščlanjavanju prvobitne, konkretne, difuzne praktičke svijesti u ko-joj se elementi subjektivnosti i objektivnosti prožimaju, na neposrednu svijest o objektima, s jedne strane, percepcijama, zamislima, slikama mašte, s druge.

Naravno, to raščlanjavanje nije moguće dovesti do kraja. U našem saznanju objekata uvijek ima i subjektivnih elemenata. Objekti našeg saznanja samo relativno adekvatno odgovaraju objek-tima koji su potpuno nezavisni od naše svijesti. Meñutim, objekti u drugom smislu (»po sebi«) i ne mogu biti predmeti do kraja odreñeni. O njima se ne može čak ni govoriti a da ih ne modifikujemo, da ih ne projektujemo u simboličku formu našeg jezika.

5. Uslovi adekvatnog opažaja

Primaran psihički uslov je živa budna pažnja. U običnom životu vrlo često se naša pažnja povećava sama po sebi u zavisnost od karaktera stimulusa: A) Kad imamo posla sa jakim nadra-žajima koji unose osjetne promjene u naš čulni aparat: glasni zvukovi, žive boje, neobični oblici (na uzimanju ovog momenta u obzir se zasniva vještina reklame); B) Kad se radi o objektima koji u datom momentu mogu da zadovolje naše uroñene, ili uopšte izuzetno značajne vitalne potrebe: miris hrane, ako smo gladni; privlačne osobe drugog pola u gotovo svim okolnostima; zvuci dobre muzike ako je neko ljubitelj dobre muzike. Uopšte, svi refleksi, uslovni (bezuslovni).

Da bismo obratili pažnju na ove stvari ne zahtjeva mnogo ili nimalo voljnog napora s naše strane; naprotiv potreban je napor da ih ignorišemo i da skrenemo pažnju na druge stvari. U nauč-

29

nom istraživanju je bitno da se primjećuje i ono što nije ni zanimljivo, niti se neodoljivo nameće našoj pažnji intenzivnošću stimulusa. Ser Džon Lobok u svojoj autobiografiji priča da je posmatrao jednog mrava neprekidno od šest sati ujutru do četvrt do devet noću.

Ljudska pažnja je stvar intenzivnog takmičenja meñu bezbrojnim stimulima od kojih neke imaju prirodne prednosti jer su u nama izgrañene dispozicije da na njih gotovo refleksno reagiramo. Da bismo uspjeli da dovoljno dugo i pažljivo posmatramo jedan izabrani momenat našeg cjelo-kupnog opažaja na polje u kome se neprestano dešavaju neke promjene, moramo imati jedan veoma jak, izgrañen vještački interes (u običnom životu vještački interesi mogu biti zarañivanje novca, želja da se napravi karijera, da se postane slavan; u nauci želja da se riješi neki problem, da se sazna istina, da se uspije u započetom istraživanju). Prema tome, čak ni obično čulno posmatranje nije pasivno odražavanje onog što se nalazi pred nama. Da bi opažanje bilo adekvatno potrebna je aktivna koncentracija pažnje.

� Takva koncentracija ima kao svoj rezultat nepristrasno vršenje selekcije. Mi obraćamo pažnju na jedne stimule, druge ignorišemo i eliminišemo. Preduslov vršenja selekcije jeste svijest o odreñenom cilju istraživanja. Vidjeli smo ranije da svjesno istraživanje počinje onda kada se sudarimo s nekom teškoćom, s nekim problemom koga treba riješiti. Naš napor da riješimo ovaj problem raña sobom niz posebnih podreñenih problema. Kojim putem treba ići u rješavanju tog osnovnog problema, koju vrstu činjenica treba prikupiti, koja hipoteza može da objasni te či-njenice, što slijedi iz hipoteze i uopšte što dalje slijedi iz ma kojih već utvrñenih ili pretpos-tavljenih premisa; da li naša zapažanja verifikuju ili obaraju neke zaključke. U samom opažanju problem koji treba riješiti može biti: da li se pri datim uslovima zaista zapaža data pojava; da li neka stvar ima izvjesna svojstva; da li izmeñu dva dogañaja postoji takva konstantna relacija; koja brojna vrijednost se može pripisati nekoj pojavi; u koju klasu ćemo svrstati predmet, itd. Selekcija koju vršimo u procesu opažanja mora biti dosledno sprovedena na osnovu svijesti o problemu koji želimo riješiti.

� Postavljajući sebi problem vrlo često mi već unaprijed očekujemo neku vrstu odgovora. Npr. ako se radi o verifikaciji neke hipoteze ili zakona, mi već prije nego što obavimo opažanje pred-viñamo tačan rezultat koji ono treba da nam dâ. U ostalim slučajevima mi očekujemo da rezultat našeg zapažanja bude u odreñenim granicama, da pripada odreñenoj klasi ili tipu predmeta, da bude veličina odreñenog rada, itd. Sva ovakva predviñanja zasnivaju se na prethodnim iskus-tvima sa sličnim objektima. Onaj ko ovakva prethodna iskustva nema, i ko nema već unaprijed predstavu o tome što je to i kako, grubo uzev, izgleda to što treba da vidi, vrlo često neće uspjeti da u svijesti registruje ono što se pred njim nalazi. Na primjer, gledajući kroz teleskop neće primjetiti planetu Pluton iako mu se tačno objasni u kom dijelu neba treba da je traži; upore-ñujući dva insekta različitih vrsta istog roda neće uspjeti da uoči razliku, itd.

Dakle, kod posmatranja mi tražimo ono što hoćemo da nañemo, ono za što već unaprijed pretpostavljamo da se nalazi pred nama. Meñutim, ova činjenica raña sobom i izvjesne opasnosti. Ako nešto pratimo suviše revnosno, u opasnosti smo da ga nañemo i tamo gdje ga fizički nema. I obratno, može se desiti da uslijed naše rutiniranosti, naše ukorenjene navike da očekujemo samo jednu vrstu rezultata, potpuno ispustimo iz vida nešto istinski novo, protivrječno teoriji i iskustvu od kojih smo pošli. Prema tome, da bi naše opažanje bilo adekvatno, da bi smo se spasli iluzija i predubjeñenja i propusta iz rutine, treba da očekujemo odreñene rezultate samo sa izvjesnom većom ili manjom vjerovatnošću. U ovom metodskom principu su uključene sljedeće opšte filozofske pretpostavke: a) Svijet je dinamičan, svi objekti se vremenom mijenjaju, prema tome nije apsolutno nužno da ono što smo opazili juče, moramo opaziti i danas. b) U svijetu objektivno postoji slučajnost. To ovdje znači sledeće: Mi smo do izvjesne mjere proizvoljno izolovali jedan sistem objekata i utvrdili da u tom sistemu djeluje odreñeni broj zakona. Za pojave tog zatvorenog sistema, koje se obavljaju po tim zakonima, kažemo da se dešavaju nužno (po unutrašnjoj nužnosti sistema). Meñutim, taj sistem može u datom trenutku doživjeti interferen-ciju od strane ma koga od svih drugih objekata ili sistema objekata. U sistem se može uključiti jedan novi objekat i svojim dejstvom poremetiti ustaljeni tok dogañaja u njemu. U tom slučaju se posmatrani dogañaj neće desiti po dotadašnjim zakonima sistema, već će odstupiti od njih. U tom

30

slučaju ga smatramo slučajnošću. Pošto nikad ne možemo sa apsolutnom sigurnošću isključiti mogućnost ovakve slučajnosti, bilo bi razumno očekivati da uvijek postoji izvjesna, makar mini-malna vjerovatnoća da doživimo opažaj bitno različit od onog kojeg očekujemo. c) U svim našim iskustvima i teorijama ima subjektivnih elemenata. Ako su naša znanja samo relativno istinita ne možemo očekivati da iz njih slijede apsolutno sigurna predviñanja budućih opažaja.

� Pored neopravdanog povjerenja u apsolutnu sigurnost naših predviñanja i pretjeranog oslanjanja na korisne navike iz prošlosti, naša interpretacija pri opažanju može biti pogrešna i uslijed dejstva raznih iracionalnih faktora kao što su: emocionalni stresovi, jaki interesi, suviše razvije-na želja da se potvrdi neka svoja tvrdnja ili predviñanja, lične, klasne, nacionalne predrasude, sujeverje, itd.

Npr. Jovanka Orleanka je bila apsolutno ubjeñena da čuje glasove svojih svetaca. U njeno lično poštenje se ne može sumnjati, radi se dakle o halucinacijama pod uticajem vjerskog zanosa. U prošlom vijeku su mnogi ozbiljni ljudi diskutovali kako je moguće da, uprkos svim fizičkim zakonima, nekim indijskim fakirima polazi za rukom da se penju u vis po konopcu koji je bačen u vazduh i koji se održava u vertikalnom položaju bez oslonca. Mnogi očevici su opisali taj dogañaj. Meñutim, kad je 1934. godine jedna komisija engleskih naučnika na čelu sa Lordom Amthilom ispitivala ovaj slučaj, ona nije uspjela da doñe ni do kakve evidencije i pored nekoliko godina brižljivog traganja i pored ponuñene nagrade od 500 gvineja (2.500 dolara). Kasnije je nagrada po-većana čak i do 10.000 dolara ali se nije našao ni jedan fakir da pred naučnicima izvede svoj trik. Iz toga slijedi da su svi oni koji su navodno vidjeli i opisali ovaj dogañaj bili žrtve masovne hipnoze ili vjerskog fanatizma. Prema tome, posmatranje može biti adekvatno jedino pod uslovom maksimalno mogućeg isključenja svih iracionalnih faktora (slučaja, želja, interesa) u toku istraživanja. � Insistirajući na izvjesnoj elastičnosti prilikom predviñanja sadražaja naših opažaja bilo je

istaknuto da sama mogućnost predviñanja kao i interpretacije počiva na akumulaciji iskustva doživljenog u prošlosti.

Pitanje je sad u čemu se sastoji ta akumulacija proteklog iskustva, na koji način ona utiče na stvaranje izvjesnih predubjeñenja, kako ona orijentiše naš proces interpretiranja. U prošlosti mi smo konstatovali mnoštvo pravilnosti, odnosno konstatnih relacija izmeñu pojedinih vrsta elemenata našeg iskustva. Još kao ñeca mi smo zahvaljujući čestom ponavljanju izvjesnih stimula uspjeli da izolujemo izvjesne stabilne komponente iskustva iz prvobitnog haosa čulnih podataka i da oformimo predstave o njima kao licima i objektima. To se neprestano ponavlja i kasnije. Ako A ide uvjek sa B, ili je A dio B – kao nečeg cjelovitog, ili je A uvjek praćen B-om, itd. A postaje znak za B tj. A postaje objekat koji u nama stimulira pretstavu o prisutnosti B-a, ili nas podstiče da se ponašamo kao da je B prisutno. Tako se dijete čuvši samo glas majke raduje prije nego što je vidjelo, jer mu je glas znak da je ona stigla kući. Cio naš život počiva na tačnom zaključivanju o cjelovitim objektima na osnovu svijesti o prisutnosti njihovih pojedinih dijelova, strana, relacija. Mi čujemo zvuk sirene i znamo da je to automobil, vidimo crveno svijetlo i znamo da je prelaz preko ulice zabranjen. U nauci mi bacimo pogled na spektar boja i znamo koji je to hemijski elemenat čijim zračenjem je taj spektar dobijen. Paleontolog pogleda jednu jedinu čeljusnu kost i zna kojoj vrsti pripada njen nekadašnji vlasnik, itd. Reći ćemo da je jedan znak A adekvatan ako izmeñu njega i nekog objekta B zaista postoji takva objektivna i konstantna relacija, da na osnovu prisutnosti A možemo zaključiti da je prisutno B. Da je jedan znak adekvatan uvjeravamo se ako prisutnost B-a možemo da konstatujemo i nekim drugim putem, nezavisno od opažaja A. Na primjer, opažaj da visina živinog stuba u termometru koincidira sa oznakom 390 C je adekvatan znak povišene temperature jer se o njenoj objektivnoj da-tosti možemo uvjeriti pomoću drugih znakova i drugim putevima – ako bolesniku stavimo ruku na čelo, ako mu izmjerimo puls itd. Što više adekvatnih znakova s jednog odreñenog područja pojave znamo, utoliko je veća na-ša moć i kompetentnost tačnog opažanja na tom polju. Meñutim, ovdje važi isto pravilo kao i kod previñanja sadržaja opažaja. Jedna istinski nova situacija zahtijeva nove znakove. Svi naši instru-menti pa i znakovi pod odreñenim uslovima ispoljavaju tedenciju da zagospodare sa nama, - to je takoñe jedna od mogućih formi ljudskog otuñenja. Rutinersko, šablonsko tumačenje znakova bez

31

obzira na promjenjenu situaciju, bez obzira na moguće odstupanje od ranije uočenih zakonitosti, neizbježno dovode do pogrešne interpretacije. Tako su, na primjer, neki sovjetski ekonomisti na čelu s Vargom nekoliko puta poslije drugog svjetskog rata povećanje nezaposlenosti i nagomila-vanje zaliha robe u SAD tumačili kao početak ekonomske krize. Da su uzeli u obzir bitno promije-njenu ulogu države koja je još do Ruzveltovog Nju dila, a naročito u toku drugog svjetskog rata, sve više povećavala svoju ekonomsku moć i sve više ispoljavala tendencije za intervenisanje u oblasti privrede, oni bi morali da doñu do zaključka da stari znakovi ekonomske krize više nijesu potpuno adekvatni.

Najsigurniji indikator da jedan znak prestaje da bude adekvatan jeste bitna promjena kon-teksta. Zato je jedan od bitnih uslova adekvatnog opažanja voñenje računa o kontekstu u kome jedan znak interpretiramo. Pojam konteksta ima dva osnovna polja svoje primjene. Može se govoriti o jezičkom i o situacionom kontekstu. Ovñe je očigledno riječ o ovom drugom. Prema tome, pod kontekstom ovdje podrazumijevamo cjelokupnost objekata u našem opažajnom polju. Meñutim, ovdje se javlja jedna prividna protivrečnost. S jedne strane, rekli smo: opažanje je uvijek selekcija, izolovanje jednog iskustvenog elemenata od svih ostalih koji za nas nijesu od značaja. S druge strane, uzimanje u obzir kontekst izgleda da implicira obraćanje pažnje na sve što bi dovelo do slab-ljenja pažnje prilikom posmatranja našeg osnovnog objekta. Stara poslovica koja kaže: “Ako pokušamo da uradimo dvije stvari nećemo uraditi ni jednu”, zaista je tačna.

Rješenje je ovdje u povremenoj alternaciji pažnje. Prije no što se koncetrišemo na posma-tranje objekta koga želimo da izolujemo, treba izvršiti neku vrstu inspekcije konteksta iz koga ho-ćemo da ga izvučemo. Zatim, kad ponovo posmatramo isti objekat treba prethodno utvrditi da li se radi o istom kontekstu. Jer treba imati na umu da jedan odreñeni objekat u dva razna konteksta mo-že izgledati i ponašati se u velikoj mjeri različito. Isto tako treba uzeti u obzir da prosta izolacija objekta od svog prirodnog konteksta može da ga modifikuje u znatnoj mjeri. Na primjer, jedna ista vrsta virusa gajena u dvije različite kulture može da izgleda bitno različita. Jedno dijete van poro-dice i svog uobičajenog društva može se ponašati drukčije i ostavljati utisak bitno različite ličnosti. Slično tome, kretanje i druga fizikalna svojstva jedne mikročestice veoma zavise od polja u kome se nalazi, itd.

6. Uslovi efektivne komunikacije

Uslovi efektivne komunikacije predstavljaju uslove koje izrazi naučnog jezika, pojedini termini i rečenice, tekstovi kao cjeline treba da zadovoljavaju da bi njihovo značenje bilo precizno odreñeno i komunikabilno, tj. društveno razumljivo.

I pravilo U svakom procesu komunikacije treba da bude jasno o kojoj vrsti simboličke funkcije se

radi (koriste se razni znaci). Znaci mogu pripadati raznim vrstama jezika: običnom tj. svakodnevnom, empirijskom nauč-

nom, simboličkom jeziku logike ili matematike, metafizičkom jeziku, jeziku umjetnosti, jeziku ideologije i političke propagande, religije, mita i sl.

Naučnik bi se mogao suprotstaviti nepreciznosti jednog teksta ako ne bi bilo dokaza da je to približavanje materije široj populaciji. � Ukoliko u svom ispitivanju ne nañemo bar jedan vrijednosni princip u kome se s našim sago-

vornikom slažemo, diskusija sa njim je potpuno izlišna. � Kada je riječ o definisanju, moramo biti na čisto sa tim da odreñivanje značenje jednog termina

putem definicije ima bitno različit logički status od tvrdnje o stvarima i njihovim pretpos-tavljenim suštinama.

� Važi isto i za formulacije pravila. Njima se ništa ne tvrdi kao istinito ili ne već je to samo predlog za odreñeni način pristupanja.

Kondezovano I pravilo : � Pri interpretaciji jednog teksta treba uzeti u obzir da on može imati saznajnu, ekspresivnu,

direktivnu i drugu svrhu. � Utvrditi kojoj vrsti jezika pripada dati izraz.

32

� Kada je u pitanju značenje jednog iskaza utvrditi da li je to iskaz opažaja, zaključak, vrijednosni sud, definicija, ili metodsko pravilo.

II Pravilo Treba težiti upotrebi samo onih simbola koji imaju svoje dimenzije značenja. To znači da

riječi koje upotrebljavamo treba da izražavaju jedan naš subjektivni pojam, predstavu (zamišljenu sliku, čulni opažaj) i da označavaju objekte koji se odreñenim praktičnim operacijama mogu identifikovati ili stvoriti i koji se nekim drugim skupom simbola mogu opisati.

Lok je već osudio “naviku mnogih ljudi da koriste termine “mudrost”, “slava”, “milost”, ko-jima ne odgovara nikakva jasna i razgovjetna ideja.

Bezbroj je objekata, pojava, bezbroj je riječi, ali je nemoguće za svaku stvar naći novu riječ. Moguće je novo objasniti starim izvorima već odreñenim značenjem, potrebno je da budemo u sta-nju da pokažemo veze naših jezičkih izvora sa praktičnim iskustvom.

Kondezovano II pravilo : � Upotreba znakova treba da bude umjerena jasnom sviješću o odnosima i granicama njihove pri-

mjene. � Jezički izrazi koje upotrebljavamo u jednom procesu komunikacije treba da imaju objektivno

društveno značenje, tj. da su pristupačni opažanju i zamišljanju drugih ljudi. � Treba upotrebljavati one riječi koje možemo objasniti pomoću drugih. � Pri izboru jezičkih izraza kojima želimo da nešto saopštimo drugim ljudima prednost treba dati

onim izrazima čije praktične konsekvence su nam date.

III Pravilo U toku datog procesa komunikacije svaki simbol treba da ima samo jedno značenje. Višesmislenost riječi je oduvijek smatrana jednim od osnovnih nedostataka običnog jezika.

Još Aristotel je ukazao na sofizme i višesmislenost. Živ jezik kojim ljudi opšte i kojim izražavaju i oformljuju svoja iskustva i svoje misli neprestalno se razvija. Da ga ne bi suviše opteretili sa novim i novim kovanicama mi vršimo TRANSFER ZNAČENJA: riječi koje već imaju odreñenu denotaciju.

Kondezovano III pravilo: � Ne upotrebljavaj u jednom tekstu istu riječ u dva različita značenja. Ukoliko se to ne može

izbjeći razlika u značenjima treba da je nagovještena kontekstom ili eksplicitno. � Eliminiši višesmislenost na istom području primjene, za svako značenje nañi poseban odgova-

rajući termin.

V Pravilo Komunikacija je utoliko efikasnija ukoliko je većem broju ključnih termina značenje ekspli-

citno odreñeno. Kondezovano IV pravilo:

� Maksimum informativne vrijednosti imaju analitičke i operacione definicije. Ostalim metodama treba pribjegavati samo ukoliko jedna od ove dvije ili obje zajedno nijesu moguće ili nisu naj-podesnije za neku posebnu svrhu.

� Pri interpretaciji jedne definicije i zauzimanju stava prema njoj treba ocjeniti da li je intencija autora bila da dâ empirijsku ili postulativnu definiciju.

� Postulacionim definicijama, kad su proizvoljne samo se dalje uvećava postojeća konfuzija: prema tome treba im pribjegavati samo kad je to nužno kad se s dobrim razlozima može očekivati da će njihova primjena povećati komunikativnost datog termina.

V Pravilo Da bi bila adekvatna, interpretacija treba da bude zasnovana na uzimanju u obzir totaliteta

konteksta. � U cilju potpunijeg razumijevanja značenja jednog izraza treba obratiti pažnju ne samo na nje-

govu definiciju već i na način njegove upotrebe na raznim mjestima u toku jednog komu-nikativnog procesa.

33

� Da bi tačno interpretirali dio jednog teksta, treba uzeti u obzir cjelokupnost podataka koji daje tekst uzet u svojoj cjelini.

� Maksimalna i adekvatna interpretacija biće ostvarljiva jedino ukoliko se uzme u obzir cjelo-kupnost kulturnih i socijalno-istorijskih pretpostavki i uslova jednog jezika.

VI Pravilo Treba istovremeno voditi računa o tome da se jezik neprestano mijenja ali i da, uprkos tome,

značenja u jednom datom komunikativnom procesu treba da ostanu maximalno nepromijenjena. � Prilikom interpretacije tekstova kod kojih postoji osjetna vremenska distanca, ne projektuj u

njih današnja značenja odgovarajućih izraza već treba uzeti u obzir moguće semantičke pro-mjene.

� Pri interpretaciji teksta jednog savremenika treba uzeti u obzir da on možda ne upotrebljava sve riječi i u opšte usvojenim značenjima i da su semantičke promjene koje on unosi možda umje-sne i naučno osnovane.

� Značenje treba da ostane konstantno u toku jednog komunikativnog procesa. Svaka promjena treba da bude eksplicitno naznačena.

VII pravilo U svakom komunikativnom procesu treba biti svjestan toga da veza izmeñu znakova i ob-

jekata nije nužna, da u značenjima ima jedan momenat konvencionalnosti, da u tome »pravih« značenja u ontološkom smislu nema. � S obzirom na to da je veza izmeñu riječi i objekta čovjek odredio (da ona nije ontološki nužna)

ne treba se ustručavati da se promijeni jezički izraz svojih misli ako to može da doprinese ot-klanjanju terminoloških nesporazuma.

� Koristeći (relativno) slobodu da jednoj riječi promijenimo značenje tj. da ga izrazimo drugim terminom, treba voditi računa o zakonitosti razvoja jezika, o postojećoj jezičkoj praksi i u vezi sa tim, o preturbacijama koje ova promjena može prouzrokovati u procesu društvene komuni-kacije.

� Napor da se utvrdi objektivni smisao jednog teksta treba da bude praćen uvjerenjem da je to jedini mogući pravi njegov smisao.

VIII pravilo Kad u jednom komunikativnom procesu nesporazum izmeñu dva sagovornika iskrsne usled

toga što oni polaze od različitih sistema mišljenja, treba tražiti ono što je u oba njihova sistema za-jedničko. Klasični principi neprotivrječnosti isključenja trećeg važe ukoliko su zadovoljeni sledeći uslovi: � tačna odreñenost značenja svih termina; � odsustvo višemislenosti; � nepromljenjivost značenja (dakle i nepromjenljenost označenih objekata); � poznavanje i disciplinsko formulisanje svih uslova pod kojim se jedan dogañaj odigrao i relacija

pod kojima je posmatran (što znači da svi iskazi moraju biti potpuni).

1) U slučajevima kad se oba sagovornika slažu u bitnim činjenicama i značenjima osnovnih de-skriptivnih termina, ipak se razlaze u osnovnim kriterijumima naročito u ocjeni smislosti i besmisla pojedinih rečenica treba uzeti u obzir da se oni možda razlikuju u svojim osnovnim pretpostavkama.

2) Ukoliko utvrdimo da se s našim sagovornikom ne slažemo u osnovnim teorijskim principima treba analizirati jezik odgovarajućih teorijskih sistema i ispitati ne prikrivaju li različite jezičke kon-vencije sistema značajne zajedničke elemente, koji bi, formulisani na drugi način, omogućili nor-malnu dalju komunikaciju.

IX pravilo Nužan uslov koji treba da bude zadovoljen da bi komunikacija bila efektivna jeste maksi-

mum ispoljavanja koperativnog duha što znači: � Biti spreman na ulaganje izvjesnog napora u cilju uzajamnog razumijevanja,

34

� Pri pojavi teškoća težiti da se otkrije maksimum zajedničkih pretpostavki, � Ispoljiti razumnu mjeru tolerantnosti i biti spreman na pravljenje izvjesnih ustupaka jezičkog

karaktera da bi se svoje misli učinile razumljive drugima – sagovorniku. � Iskreno težiti tačnoj interpretaciji iskaza sagovornika omogućiti max. pažnje pri praćenju teksta. � U slučaju eventualnih diskusija rukovoditi se jednim osnovnim motivom a to je: utvrñivanje

objektivne istine. � Biti korektan, tj. imati obzira, ne hvatati se za neuspješnu formulaciju sudionika kad nam je jas-

no gledište u cjelini, uzdržavati se od sarkastičnih primjedbi i unošenja emocija. PERCEPTIVNI SUDOVI, ZAKLJUČCI, VRIJEDNOSNI SUDOVI I DEFINICIJE

Polaznu tačku i krajnji kriterijum ocjenjivanja rezultata naučnog istraživanja ne predstavlja iskustvo kao takvo, već iskustvo objektivirano u formi jezičkih iskaza. To je jedini način na koji iskustvo pojedinca može postojati i za druge. Kad jedan istraživač izrazi svoja opažanja u jezičkoj formi i drugi, pošto su saslušali ili pročitali njegovo saopštenje, mogu ga uporeñivati sa svojim opažanjima ili čak preduzeti potrebne mjere da ga provjere stvaranjem uslova pod kojima i sami mogu doživjeti slična opažanja. Smisaoni i društveno provjereni jezički iskazi su ustvari oblik pos-tojanja objektivnog iskustva.

U vezi s tim javlja se veoma značajan problem razgraničavanja perceptivnih sudova od različitih drugih vrsta sličnih sudova. (Pod sudovima podrazumijevamo sve one jezičke iskaze koji imaju smisla i kojima se nešto tvrdi što može bit istinito ili lažno). Ovo razgraničavanje je neop-hodno jer perceptivni sudovi imaju sasvim poseban status i vrše odreñenu funkciju u procesu nauč-nog istraživanja. Perceptivni sudovi predstavljaju ono što bi se moglo nazvati početnom eviden-cijom od koje se polazi u postavljanju hipoteza i grañenju naučnih teorija. Da bi smo znali u kom pravcu da vodimo dalja istraživanja, da bi smo mogli da pravimo prve manje ili više pretpostavke, moramo najprije utvrditi što smo sigurno čuli, vidjeli, dodirnuli, opazili. Isto tako, konačna ocjena jedne naučne teorije, jednog razultata istraživanja, zavisiće od toga da li ga potvrñuju ili obaraju izvjesna opažanja. Ova neposredna čulna saznanja moramo brižljivo odvojiti od svega onog u što vjerujemo, što smo mišljenjem zaključili, što smo na osnovu naših kriterijuma ocijenili, što smo shvatili kao značenje date pojave. Ovo odvajanje je potrebno najprije zato što su direktna čulna saznanja, naročito kad se radi o uspješnim praktičnim iskustvima, najsigurnija naša znanja i što mi u realnom životu pridajemo daleko veću težinu zaključcima koji se iz njih mogu izvesti ili njima verifikovati, nego onim zaključcima koji su izvedeni iz vjerovanja, pretpostavki, postulata, itd. Dru-go, svaki poseban oblik i stepen naučnog istraživanja ima svoje vlastite metode kritičkog ispitiva-nja i procjenjivanja. Zato rezultate opažanja treba razlikovati od rezultata zaključivanja vrijednosnih sudova, definicija i uopšte rezultata različitih drugih operacija zaključivanja.

1. Perceptivni sudovi i zaključci

Naročito je teško povući oštru demarkacionu liniju izmeñu perceptivnih sudova i zaključaka. U nekim slučajevima razlika je očevidna. Kad svjedok na sudu opisujući kako se odigrala svaña iz-meñu dvije osobe kaže: »tada je A uvrijedio B-a« sudija se s pravom neće zadovoljiti iskazom i zamoliće svjedoka da ne uopštava već da saopšti što je konkretno čuo i vidio. Slično tome, ako neki astronom objavi da je jedne odreñene noći vidio na nebu Enkeovu kometu, ovo njegovo tvrñenje se ne bi moglo tretirati kao perceptivan sud, već kao zaključak jednog relativno složenog procesa zaključivanja. O perceptivnom sudu bi se moglo govoriti samo ako bi on opisao položaj, veličinu, boju, svjetlost, oblik i druge neposredno opažljive kvalitete svjetle tačke koju je primijetio na nebu. Da je ta svjetla tačka Enkeova kometa ustvari je njegov zaključak, meñutim, pitanje je da li bi i drugi astronomi izveli isti zaključak iz istovjetnih čulnih opažanja. Zaključci su po pravilu mnogo subjektivniji od perceptivnih sudova jer se i polazeći od objektivnih čulnih podataka može pogri-ješiti u mišljenju usljed ograničenog znanja, nedovoljnog i logičkog smisla, uticaja voljnih i emo-tivnih faktora i raznih predrasuda pri čemu u društvenim naukama naročito veliku ulogu mogu igrati ideološke predrasude. Baš zato i težimo da iz opisa iskustva eliminišemo što više elemenata zak-ljučivanja da bismo precizno utvrdili iskustvenu osnovu jedne teorije.

35

Meñutim, potpuna eliminacija zaključivanja iz procesa opažanja i registrovanja opažanja niti je moguća niti je poželjna. Mi nijesmo samo registratori, već i interpretatori čulnih opažanja. Za razliku od fotografskog aparata ili magnetofonske trake mi i tumačimo ono što opažamo. Naša ulo-ga kao tumača je velika čim počnemo da govorimo o »stvarima« koje opažamo. »Idealni« percep-tivni sudovi bi bili oni u kojima bismo samo izrazili da smo u datom području prostorno-vremen-skog kontinuuma opazili takav i takav kompleks kvaliteta. Kad kažemo da smo vidjeli takve i takve stvari mi smo već izvršili jedan logički skok od pojedinih dijelova ka cjelini. Pri tom skoku mi smo nesvjesno interpolirali izvjesne kvalitete koje mi zapravo u datom trenutku ne zapažamo već njiho-vo postojanje samo pretpostavljamo po analogiji sa našim prošlim iskustvima. Npr., kad kažem da sam na odreñenom mjestu vidio jednu poznatu osobu, ja sam u ovakvom opisu uključio neke kva-litete koje zapravo nijesam vidio. Na primjer, vidio sam je samo s jedne strane, nijesam joj čuo glas niti opazio mnoštvo drugih njenih kvaliteta. I kod svih drugih objekata mi vidimo samo površinu i samo jedan dio njihovih kvaliteta. Zašto, ipak, prolaze kao perceptivni sudovi iskazi u kojima se go-vori jednim realističkim jezikom – o stvarima a ne feneomenalističkim jezikom – o kompleksima osjeta i kvaliteta? Kad kažemo da se u datom trenutku živa u termometru popela do 390 , ili da jedan eksperimentalni miš koji je vakcinisan pa inficiran nije obolio, to su još uvijek sasvim dobri perceptivni sudovi iako govorimo o živim miševima, a ne o svojerodnim kompleksima boje i oblika. Ustvari, nijesu li takvi sudovi već veoma srodni sa zaključcima?

Prvo: Razlog zbog koga izbjegavamo fenomenalistički jezik jeste najprije u tome što je on veoma glomazan i nepraktičan. Potrebno nam je desetine termina da opišemo jedan doživljaj tamo gdje je u realističkom jeziku dovoljna jedna jedina riječ – ime date stvari. Drugo, on je veoma ne-pregledan. Ima stvari koje su veoma srodne iako se u mnogim detaljima razlikuju i obratno ima stvari koje se bitno razlikuju samo zbog razlike u jednom kvalitetu dok svi drugi mogu biti isto-vjetni. Pri potpunom nabrajanju svih opažljivih kvaliteta i onih bitnih i onih nebitnih i nekarak-terističnih, ove diskusije i srodnosti bi bile ispuštene iz vida. Treće, ovdje bismo morali računati na znatne varijacije od posmatrača do posmatrača. Četvrto, ako bi uopšte trebalo da ovi iskazi budu komunikabilni, a rekli smo da se samo pod tim uslovom mogu tretirati kao naučni iskazi, oni takoñe moraju interpolirati neopažene kvalitete i apstrahovati opažanja. Jer ne samo što stvari imaju i svoju drugu neopaženu stranu i svoju neopaženu unutrašnjost, već i boje imaju druge nijanse sem onih ko-je u datom trenutku posmatramo i oblici imaju svoje neopažene vrste i podvrste i glasovi svoje ne-opažene visine, boje, ritmove. Ukratko, po samoj prirodi jezika riječi se uvijek odnose na nešto op-šte, apstraktno. Čim izrazimo jedan opažaj jezikom mi smo već neke od njegovih najindividualnijih, najsubjektivnijih elemenata eliminisali, faktički neopažene elemente smo pretpostavili, interpolirali. Da bismo to izbjegli trebalo bi da se odreknemo upotrebe društvenog jezika pa da stvaramo naš individualni jezik. Ali, i u njemu bismo opet imali apstrakcije. Termini bi se odnosili na ono što je invarijantno u našem ličnom iskustvu u toku vremena. Dakle, opet bismo primjenom deskripcije do-življaja, neke elemente eliminisali a neke interpolirali.

Tok svijesti, naročito opažaja u svoj njihovoj konkretnosti i autentičnosti, ne može se uopšte izraziti jezikom. Meñutim, bez toga se ne može znati što smo zapravo doživjeli u nekom prošlom iskustvu, jer nas memorija uvijek do izvjesne mjere iznevjerava. Dakle, upotreba jezika je nužna da bismo fiksirali naše opažanje. Meñutim, mi pri tom uvijek fiksiramo samo strukturu i uvijek, makar i u najkonkretnijem fenomenalističkom jeziku, vršimo logički skok i iz poznatih opaženih dijelova izvodimo zaključke o cjelini koja u sebi sadrži i neopažene dijelove. Dakle, jezičko izražavanje is-kustva već samo po sebi uključuje jedan ogroman napor apstrahovanja, sintetisanja, zaključivanja. Najzad (ukoliko se služimo realističkim jezikom) ono uključuje u sebe jedan krupan gnoseološki korak zaključivanja o objektivnom biću stvari na osnovu subjektivnih iskustava. Mi se služimo realističkim jezikom tamo gdje smatramo da imamo dobre razloge za vjerovanje da naša iskustva imaju neki objektivni korelat.

Poslije svega što je ovdje rečeno o prirodi perceptivnih sudova postaje jasno da izmeñu njih i onog što smo nazvali »zaključcima« nema, ustvari, razlike u principu, već samo u stepenu. Tu se radi o jednom kontinuiranom prelazu kod koga je teško oštro povući granicu ali se mogu navesti relativno jasne razlike izmeñu dviju klasa slučajeva uzetih u cjelini.

36

� Perciptivni sudovi se odnose na precizno odreñene individualne dogañaje, koji se mogu loka-lizovati u prostoru i vremenu. Zaključci su često manje ili više opšteg karaktera i sadrže u sebi apstraktne termine koji označavaju čitave klase dogañaja i stvari.

� Perceptivni sudovi sadrže mali broj interpolarnih neopaženih kvaliteta i to su uglavnom ele-menti koji zajedno sa opaženim elementima konstituišu cjelinu neke pojedinačne stvari o kojoj se u perceptivnom sudu govori. Tu se, dakle, radi uglavnom o neposrednom zaključivanju o cje-lini na osnovu dijelova.

Meñutim, zaključci u pravom smislu riječi obično pretpostavljaju cijelu seriju interpoliranih članova izmeñu aktuelno opaženih čulnih podataka i termina koji u sudu figuriraju. U našim pri-mjerima od opisa kvaliteta jedne životinje do interpretacije da se tu radi o jednom mišu, treba samo jedna korak. Meñutim, od opažaja svijetle tačke na nebu do zaključka da se radi o Enkeovoj kometi treba niz misaonih operacija od kojih su neke posrednog i to deduktivnog karaktera.

� Najzad, perceptivni sudovi se od običnih zaključaka razlikuju i po karakteru premisa na osnovu kojih se vrši interpretacija. Kad bismo analizom jednog procesa interpretacije pokušali da ga razložimo na osnovne lančane elemente (psihološki, ti elementi ne postoje odvojeno, već su sli-veni u jednom jedinstvenom trenutnom aktu), mogli bismo dobiti sledeću shemu.

Premisa I: U mom opažajnom polju se nalaze kvaliteti A, B, C, Premisa II: Zaključak:

U prošlosti su kvaliteti A, B, C ... obično bili asocirani sa kvalitetima E, F, G ... a svi oni skupa konstituišu objekat koji iskazujemo terminom »M«. Dakle ja sad opažam objekat M.

Ono što omogućava interpretaciju jeste, dakle, premisa II koja registruje jedno koncen-

trisano iskustvo prošlosti, jednu ontološku pretpostavku i jednu jezičku konvenciju. To je, ustvari, jedan složeni konjunktivni sud. Kad bismo kod običnih induktivnih ili deduktivnih zaključaka eks-plicitno izrazili sve što se u premisama pretpostavlja, mi bisno i tu našli izvjesne ontološke pretpos-tavke (pretpostavke o postojanju objekata o kojima je riječ) i jezičke konvencije (konvencije da date objekte nazivamo odreñenim imenima, odnosno da izvjesne riječi upotrebljavamo na odreñeni način). Meñutim, pored toga našli bismo u premisama i razne hipoteze, pretpostavke, vjerovanja i zaključke dobijene prethodnim misaonim operacijama – o prirodi, opštim svojstvima i o odnosima datih objekata. Dok kod interpretacije mi polazimo samo od zapamćenog ličnog iskustva iz proš-losti (obično smo vidjeli kvalitete A, B, C zajedno sa kvalitetima E, F, G). Kod običnog zaklju-čivanja mi polazimo od rezultata prethodnog zaključivanja (»Svi ljudi su smrtni«). Dakle, ukoliko kod opažanja i formiranja perceptivnih sudova već učestvuje i zaključivanje ono je ovdje rudimen-tarnog oblika i neposredno je vezano svojim premisama za čulno iskustvo.

2. Perceptivni i vrijednosni sudovi

Vrijednosni sudovi su oni u kojima se nalazi bar jedan vrijednosni termin kao što su: »dob-ro«, »ispravno«, »lijepo«, »savršeno«, »istinito«, itd. Ovim sudovima mi ne samo što konstatujemo i ocjenjujemo ono što opažamo, već zauzimamo stav, emotivno reagujemo, ocjenjujemo, izražava-mo naše sviñanje ili nesviñanje, odobravanje ili neodobravanje, stimulišemo i druge da zauzmu stav sličan našem. Ovi sudovi obično sadrže znatno više subjektivnih elemenata nego perceptivni sudo-vi. Dok je čulni aparat i anatomski i fiziološki uglavnom izgrañen na isti način kod raznih ljudi tako da u njihovim percepcijama jednog dogañaja preovlañuju elementi koji su jednaki kod svih, emotiv-ne razlike kod ljudi variraju u znatno većoj mjeri od pojedinca do pojedinca i od jedne društvene grupe do druge. Zato se ne bi mogli tretirati kao perceptivni sudovi jezički iskazi kao što su:

»Tečnost koja se dobija mješanjem vode i ugljene kisjeline ima prijatan ukus«. »Linija koju je Hipeson pod uticajem dejstva magneta opisao imala je veoma lijep oblik«. »Djevojke na Polinežanskim ostrvima se ponašaju veoma nepristojno«. »Crnci u Litl Roku su izloženi surovom ugnjetavanju«. »Kuće u Kentu su uzorno čiste«.

37

Karakteristično je za sve ove iskaze to što mi ne samo opisujemo sadržaj naših opažaja već i zauzimamo stav i ocjenjujemo odgovarajuće objekte. U prvom slučaju mi ne kažemo da izvjesna tečnost ima kiselkast već prijatan ukus. Gotovo svaki čovjek s normalnim čulom ukusa naći će da mješavina vode i ugljene kisjeline ima kisjelkast ukus ali neće svi naći da je taj ukus prijatan. Isto tako u drugom slučaju jedna linija se može opisati kao prava, okrugla, eliptična, parabolična, itd. ali ako kažemo da je imala lijep oblik to je već vrijednosno ocjenjivanje s kojim se neće mnogi složiti. To važi i za vrijednosne predikate »nepristojno«, »surovo«, »uzorno čisto«, itd. Ono što pripadni-cima jedne društvene zajednice izgleda nepristojno ljudima iz nekog drugog društva i vremena mo-že izgledati savršeno normalno i jedino moguće ponašanje. Izraz »surovo ugnjetavanje« je često upotrebljavan i u propagandne svrhe s mnogo pretjerivanja, tako da nam je poznato da znamo tačno o čemu se radi da bismo utvrdili da li je upotrebljen adekvatno i na opšte prihvatljiv način. Najzad, ono što je uzorno čisto po jednim mjerilima može biti ocjenjeno i kao problematično čisto po dru-gim. Očigledno usled te varijabilnosti mjerila, vrijednosni sudovi se ne mogu tretirati kao evidentni, kao osnova i instrument provjeravanja istinitosti naučnih teorija. Meñutim, bar jedan dio vrijed-nosnih sudova veoma je srodan sa perceptivnim sudovima i ne može se od njih oštro razlikovati kao što se to u literaturi obično čini. Meñu vrijednosnim sudovima, možemo napraviti jednu grubu i provizornu razliku izmeñu dvije vrste. Jedni su oni koji su izvedeni iz opštijih vrijednosnih sudova, odnosno dobijeni svjesnom primjenom osnovnih kriterijuma vrijednosnog ocjenjivanja. Takav slu-čaj imamo kad neko kaže da slike ekspresioniste Morisa Vlamenka imaju visoku umjetničku vrijed-nost, jer su dramatične i izražavaju vrlo intenzivna osjećanja, a umjetnost je uopšte utoliko veća ukoliko je strasnija i izrazitija. Ovakvi sudovi se jasno razlikuju od perceptivnih već i po tome što su dobijeni posrednim zaključivanjem.

Pored ovakvih imamo i jedan drugi tip vrijednosnih sudova koji nijesu izvedeni posrednim putem, razmišljanjem, kao konsekvence neke usvojene norme, već izražavaju neposredan utisak ko-ji se ima pri posmatranju nekog objekta. Takav slučaj imamo kad neko zastane pred jednom slikom na zidu Muzeja moderne umjetnosti u Parizu i bez obzira na to što je to slika Morisa Vlamenka, što je taj slikar pripadao grupi fovista i bez obzira na sve opšte principe i kriterijume kaže: »Ova slika je lijepa« ili možda još prije »Ova slika je snažna«. Ovo očigledno nije perceptivni sud kako smo ga ranije odredili. Perceptivni sudovi bi u ovom slučaju bili: »Ova slika obiluje tamnim tonovima« ili »Svi predmeti na ovoj slici su deformisani« ili »Kontrasti boja na ovoj slici su veoma oštri« ili »Oblaci su ovde tako uskovitlani«. Sigurno je da mnogi koji bi se složili s ovim sudovima kao tačnim ne bi ipak prihvatili da je slika u pitanju lijepa, pa čak možda ni da je snažna. Pa ipak, ono što ova dva različita tipa sudova čini sličnim jeste to što u oba slučaja do njih dolazimo nepos-rednim putem, posmatranjem i obavljanjem izvjesnih misaonih operacija kojih mi u jednom od dva slučaja nijesmo svjesni.

Kaže se: kod vrijednosnih sudova mi moramo polaziti od izvjesnih mjerila. Mi možemo reći da je nešto lijepo tek onda kad imamo izgrañena mjerila što smatramo lijepim, a što ne. Meñutim, ovdje bi se moglo prigovoriti: prvo, da se ljudi upuštaju u vrijednosno ocjenjivanje i kad nemaju izgrañena mjerila – otud tako velike nedosljednosti u sudovima čak i kod umjetničkih kritičara. A drugo: neka mjerila se moraju uzeti i kad izražavamo perceptivne sudove ako hoćemo da budemo dosljedni. Jer, prilikom interpretacije mi do izvjesne mjere uopštavamo a uopštavanje je nemoguće izvršiti ako nemamo mjerila za klasifikovanje jednog konkretnog slučaja u jednu ili drugu vrstu. Na osnovu čega smatramo da su tonovi na ovoj slici tamni a ne svijetli ili prigušeni, da su kontrasti boja oštri a ne blagi; kada smatramo da su predmeti deformisani a ne normalnih oblika, da su oblaci uskovitlani, itd. Dakle i ovdje imamo neku vrstu ocjenjivanja u skladu s izvjesnim kriterijumima.

Ima još jedna sličnost izmeñu ove dvije vrste sudova. Perceptivni sudovi obavljaju funkcije iskustvene verifikacije svih drugih sudova koji pretenduju da opisuju ili objašnjavaju stvarnost svih drugih faktičkih sudova. Istu takvu funkciju na području vrijednosnog ocjenjivanja obavljaju nepo-sredni vrijednosni sudovi.

Nije uobičajeno da se govori o verifikaciji vrijednosnih sudova, ali to je ustvari pojava koja se neprestano dešava i kojom svako pokoljenje unosi veće ili manje korekcije u neke zatečene vri-jednosne sudove, dok drugi uvijek iznova doživljavaju svoju afirmaciju. Naravno, ovdje kao i u nauci odlučujući uticaj na formiranje javnog mnjenja imaju autoriteti, eksperti. Ako hoćemo da ut-vrdimo objektivno istinit sud o problemu da li se može povećavati masa jednog tijela kad mu se

38

povećava brzina pitaćemo stručnjake fizičare, a nećemo vršiti plebiscit i odluku donositi prebroja-vanjem glasova. Isto tako, ako hoćemo da doñemo do objektivne ocjene vrijednosti pojedinih um-jetničkih djela ili pojedinih ljudskih postupaka uzećemo, prije svega, u obzir mišljenje ljudi koji su se istakli svojom djelatnošću na datom području bilo svojim umjetničkim stvaralaštvom ili kriti-čarskom aktivnošću ili, ako je riječ o moralu, svojim visoko humanim, altruističkim stavovima u raznim kritičnim situacijama u prošlosti.

Pošto smo na ovaj način ograničili broj lica koja su kompetentna da vrše verifikaciju vrijed-nosnih sudova, ostaje pitanje na koji se način ona obavlja. Taj način je veoma sličan svakoj drugoj verifikaciji. Da bismo se uvjerili da li je »Neznani Džud« Tomasa Hardija daleko slabije djelo nego »Gradonačelnik Kasterbridža« ili »Tesa od Ubervila« mi ga čitamo i utisak koji imamo uporeñu-jemo s opšte usvojenim vrijednosnim sudom. Slično tome, gledajući slike mi se čudimo zašto su Bušove nalickane gole ljepotice nekad bile tako visoko ocijenjene, u izduženim likovima i drama-tičnom koloritu El Greka otkrivamo jednu ogromnu snagu koja je mogla sama vrijeñati ukus nje-govih savremenika. Na Maneovim slikama: »Doručak na travi« i »Olimpija« koje su u svoje vrije-me skandalizovale Pariz ne nalazimo više ničeg ni nepristojnog ni u umjetničkom pogledu jeretič-kog, naprotiv one djeluju konzervativno, tradicionalno. U Bahovim crkvenim misama koje su neko-liko decenija poslije smrti svog autora već bile potpuno zaboravljene, mi ateisti dvadesetog vijeka otkrivamo fascinirajuću dubinu i humanizam, poslije više od stotinu godina apsolutne premoći Betovenove muzike nad svim njegovim simfonijama pa čak i u besmrtnoj »Misi Solemnis« poči-njemo da otkrivamo elemente sirovosti i primitivnosti koji teško mogu da izdrže poreñenje s pre-finjeno čistom lirikom Mocartovih poslednjih simfonija i kvinteta. Nekad veliki Majerber zvuči nam danas sladunjavo melodramski, Rosinijeve uvertire za kojima je cio svijet početkom 19. vijeka ludovao danas više spadaju u salonsku nego u ozbiljnu muziku, dok Šubertove romantične pjesme više uzbuñuju nas neromantične ljude atomskog vijeka nego njegove romantične savremenike. Jed-nom riječju u direktnom kontaktu s umjetničkim djelima mi ih doživljujemo na način koji potvrñuje ili revidira zatečene vrijednosne sudove o njima.

Slično je i s verifikacijom moralnih sudova. Grigorije Melehov je prihvatio normu da ubiti neprijatelja nije zlo. Ali kad u svojoj prvoj bici zastane nad licem golobradog austrijskog vojnika koje je njegova sablja raspolutila, on doživljava neočekivano osjećanje da je njegov postupak gnu-san i u njemu se raña klica revolta protiv rata uopšte. Ili, pretpostavimo da je neko ubijeñen da je moral sve ono što služi jednoj klasi i da će jedan njegov postupak zaista poslužiti borbi neke klase. Ipak, ako se taj njegov postupak sastoji u tome da prekrši datu riječ, da proigra nečije povjerenje, da nevinog osudi, da ispolji surovost prema slabima on će najvjerovatnije doživjeti izvjesnu moralnu reakciju negodovanja nad svojim postupkom. Naravno u ovakvoj dilemi on će ili propasti kao čov-jek ili će svoje principe uskladiti sa svojim moralnim iskustvom, na primjer, zaključiće da mora biti da se upotrebom takvih sredstava faktički ne mogu ostvariti ciljevi neke klase. To je ista dilema pred kojom stoji i neko kome se iskustvo ne slaže s konsenkvencama iz neke teorije. On će ili i da-lje vjerovati u svoju teoriju, a posumnjati u svoju logiku i u svoja čula ili će potražit drugu teoriju koja će biti u skladu sa iskustvom. Mi tu nesumnjivo nalazimo izvjestan paralelizam i meñu stvar-nim (faktičkim) i meñu vrijednosnim sudovima, mi se srećemo s iskustvenim sudovima, principima i zaključcima. Osnovna razlika meñu njima je u tome što vrijednosni sudovi na svim nivoima uključuju u sebi termine koji imaju i jako izraženo emotivno, a nekad i volutivno značenje. Sud: »Ova slika je lijepa« znači pored ostalog i to da mi se ta slika sviña, da me na jedan naročit način uzbuñuje. Sud: »Rñavo je ne održati dato obećanje« pored ostalog izražava moje osjećanje neodo-bravanja, i moju želju da drugi kojima se obraćam uvijek drže svoja obećanja. Meñutim, iz ove činjenice da vrijednosni sudovi jednim svojim dijelom imaju emotivno značenje ne slijede razne subjektivističke i objektivističke interpretacije koje nalazimo u savremenoj literaturi. Često se sma-tra da kad kažem da je ova slika sva u tamnim tonovima – da onda govorim nešto o materijalnom predmetu – slici, a kad kažem da je ta slika lijepa, onda govorim o sebi, svom ukusu, svojim osje-ćanjima. Meñutim, može se desiti da baš u prvom slučaju ja govorim samo o sebi i svojim haluci-nacijama – ukoliko je taj sud neistinit, dok u drugom slučaju je možda ovo riječ o načinu reagovanja čitavog čovječanstva.

Pa čak ako i pretpostavimo da je jedan faktički sud istinit, njegova subjektivnost se sastoji u tome što je slika u pitanju pri normalnim uslovima na zemlji i za normalnog čovjeka a ne po sebi,

39

tamno obojena. O bojama »po sebi« se ne može ništa odreñeno reći. Meñutim, takvu vrstu objektivnosti nalazimo i kod vrijednosnih sudova. Ljepota slike Morisa Vlamenka nije ni stvar sub-jektivnog sviñanja jednog pojedinca, a nije ni skup prirodnih ili »neprirodnih kvaliteta« po sebi koje ima slika kao materijalni predmet. To je, ustvari, skup invarijantnih, strukturalno sličnih inte-lektualnih i emotivnih elemenata iskustva jedne društvene grupe (recimo da se ovdje radi o grupi poznavalaca i ljubitelja ekspresionističkog slikarstva).

Vrijednosti su, dakle, objektivne u smislu intersubjektivnosti, a ne u smislu adekvatnosti ne-kom predmetnom korelatu. Doduše u njima ima i jedan deskriptivni, faktički elemenat. Ovom svo-jom komponentom vrijednosni sudovi se ni malo ne razlikuju od perceptivnih. Kad kažemo da je Vlamenkova slika lijepa onda se jedan dio značenja riječi »lijep« u ovom kontekstu sastoji u tome što Vlamenkova slika (onakva kakvu je vidi čovjek noramlnih čula) ima izvjesna faktička svojstva koja su u stanju da izazovu jednu našu emotivnu reakciju. Oblici iskrivljeni od napetosti, kovitlanje oblaka na tamnom nebu, vrlo intenzivne boje s neočekivanim kontrastima – sve je to u stanju da stvori jedan dramatičan utisak, da izazove jedno uzbuñenje. Kad bismo diskutovali s nekim ko ne dijeli naš sud o toj slici, on bi se vjerovatno bez predomišljanja složio s nama da se sve to što mi opisujemo vidi na slici, ali da to u njemu ne budi estetska osjećanja. Dakle, tu počinju razlike izme-ñu vrijednosnih i perceptivnih sudova. Ljudske emocije izazvane spoljašnjim predmetima obično su daleko varijabilnije od odgovarajućih opažanja. Meñutim, razliku ne treba apsolutizovati kao što se to čini. Kao što smo vidjeli meñu ljudima postoje i osjetna slaganja u emotivnim reakcijama na isti predmet – treba samo prisustvovati projekciji recimo Bodnarčukovog filma »Čovjekova sudbina« pa se u to uvjeriti, da i ne govorimo o slaganju ljudi kroz cijelu istoriju umjetnosti u pogledu vrijed-nosti nekih od vrhunskih umjetničkih ostvarenja od Sofokla i Praksitela do Šekspira, Rodena i Stra-vinskog. A zatim obični perceptivni sudovi nijesu uvijek slobodni od emocija, naročito kada se konstatuju dogañaji od velikog značaja za ljudski život. Treba pomisliti samo na emotivnu konota-ciju sudova kao što su: »Stepen radioaktivnosti u padavinama nad Čehoslovačkom bio je 8.III 1960. dvije stotine pedeset puta veći nego dva mjeseca prije toga«. Na ulazu u gasnu komoru u Dahau i danas na vratima piše »Kupatilo«.

Isto tako, obični vrijednosni sudovi mogu imati implicitno preskriptivno značenje i u tom pogledu ličiti na etičke sudove. Ako sudovi kao što su »Dobro je biti bogat« i »Nemoralno je ne starati se o svojoj djeci« pored ostalog imaju i tu funkciju da nas stimuliraju da zauzmemo odreñene stavove i ponašamo se na odreñeni način, ne bi se moglo reći da neki tipično perceptivni sudovi u odreñenim uslovima nemaju prvenstveno funkciju da nas stimuliraju na aktivnost. Npr., usklik s obale jednoj grupi kupača: »Kilometar daleko u moru se nalazi jedan morski pas«, iako po sadržaju je opis nečeg neposredno opaženog, ustvari, je alarm za hitno sklanjanje od opasnosti. Čak se i sti-muliranje na zauzimanje moralnih stavova može postići običnim perceptivnim sudovima, npr.: »U času kad se voz nalazi još svega nekoliko desetina metara od djeteta jedan čovjek je skočio na šine, zgrabio ga i odskočio u stranu».

Apsolutne razlike izmeñu perceptivnih i vrijednosnih sudova, prema tome, nema. Relativna razlika, koja je u većini slučajeva dovoljna da ih u praksi razgraničimo, sastoji se u tome što vri-jednosni sudovi sadrže vrijednosne termine koji su opšteg karaktera i imaju pored deskriptivnog i izrazito emotivne a ponekad i preskriptivno značenje. Perceptivni sudovi sadrže samo termine koji služe za opisivanje nekog konkretnog objekta, odnosno situacije. Oni u najboljem slučaju mogu imati samo posredno emotivna ili preskriptivnu konotaciju.

3. Perceptivni sudovi i definicije

Definicije su jezički iskazi kojima se eksplicitno objašnjava značenje jednog jezičkog termi-na. Najobičniji znaci su riječi izgovorene ili napisane, ali su znaci isto tako i crteži slike predmeta, koji svojom pojavom skreću našu pažnju na neke druge predmete koji s njima stoje u tijesnoj vezi. Riječ je znak jer imenuje neku stvar ili proces ili svojstvo. Slika je znak jer predstavlja neki objekat. Zvuk ulaznog zvona je znak jer nas obavještava da neko hoće da uñe. Nizak mračan oblak je znak jer nam skreće pažnju na mogućnost kiše, itd. Kadgod imamo neki materijalni objekat koji je vezan s našom dispozicijom da u njegovom prisustvu zamislimo neki drugi objekat ili se instiktivno ili svjesno ponašamo kao da je taj drugi objekat prisutan, mi prvi objekat smatramo jednim znakom dok drugi objekat ulazi u konstituciju njegovog značenja.

40

Značenja jednog znaka možemo biti svjesni iako ne umijemo da ga objasnimo riječima. Mi ga možemo razumjeti kad ga drugi upotrebljavaju, možemo se pri susretu s njim ponašati onako kako se očekuje od onih koji su ga tačno interpretirali, možemo se i sami služiti njim tačno u skladu s odreñenim društvenim pravilima, ali i pored toga možemo biti nesposobni da njegovo značenje definišemo. Da bismo bili sposobni da damo definiciju jednog znaka obično treba da budemo u stanju da mišlju obuhvatimo sve razne tipove njegove upotrebe, u raznim kontekstima i da u njima uočimo, s jedne strane, ono što je karakteristično i što se svuda pojavljuje, a s druge strane ono što je specifično za taj znak za razliku od svih drugih. Iz toga bi slijedilo da definicije moraju imati op-šti karakter i sadržati u sebi apstraktne termine pa se već po tome moraju bitno razlikovati od per-ceptivnih sudova. I zaista treba samo uporediti slijedeća dva iskaza:

»Termometar je staklena cijev u kojoj se nalazi živa«. »Termometar je instrument za mjerenje temperature«.

U prvom dajemo samo djelimičan opis objekta koga nazivamo imenom »termometar«. Pri tome se služimo samo deskriptivnim riječima. »Staklena«, »cijev«, »nalaziti se u«, »živa« i pomoć-nim logičkim terminima »je« i »kojoj« koje ove pojedinačne riječi spajaju u misaonu cjelinu.

U drugom od ova dva iskaza mi odreñujemo »viši red« termometra vrlo opštom i aps-traktnom riječi »instrument«, a zatim objašnjavamo specifičnu razliku riječima »mjerenje tempe-rature« koje su takoñe veoma apstraktne, i odnose se na objekte koji se ne mogu direktno opažati. Razlika je, dakle, vrlo prosta kad je u pitanju klasična »karakteristična« definicija. Meñutim, u sav-remenoj logici je utvrñeno da postoje brojni drugi tipovi i metodi definisanja. Dok je Aristotel ne-kad smatrao da je definicija objašnjenje suštine stvari, dok za Spinozu još uvijek definicija izražava prirodu definisane stvari, danas u logici preovlañuje gledište prema kome je defincija svaki jezički iskaz kojim se objašnjava značenje jedne riječi ili uopšte nekog znaka. Meñutim, metoda za ob-jašnjenje značenja ima mnogo i neki meñu njima se uopšte ne služe opštim apstraktnim terminima. Tako npr., veliki značaj se danas i u specijalnim naukama i u logici pridaje tzv. operacionalnim de-finicijama. U njima se značenje jednog termina objašnjava tako što se navode sve one praktične operacije pomoću kojih se može napraviti ili odrediti objekat označen datim terminom. Npr.: »Termometar je ono što dobijamo kad u jednu staklenu cijev stavimo živu, na toj cijevi označimo sa 0 nivo do koga se živa spustila prilikom hladnoće na kojoj se smrzne voda, zatim označimo sa 100 nivo do koga se živa podigne prilikom toplote na kojoj voda ključa, najzad dio cijevi izmeñu te dvije oznake podijelimo na sto (ili osamdeset ili sto osamdeset) dijelova«.

U ovakvoj definiciji se ne srijećemo s opštim i apstraktnim terminima. Izuzev logičkih riječi sve ostale se odnose na predmete i operacije koje se mogu neposredno opažati i konstatovati per-ceptivnim sudovima.

Drugi tip definicije koje mogu imati dodirnih tačaka s perceptivnim sudovima jesu tzv. de-notativne definicije. Ovdje objašnjavamo značenje jednog termina nabrajanjem svih ili najkarak-terističnijih objekata na koje se on može primijeniti. U većini slučajeva ovdje je razlika od percep-tivnih sudova dovoljno jasna jer je definiendum opšti termin koji se odnosi na neku klasu, vrstu, rod, objekata koje kao takve ne opažamo. Meñutim, mi smo vidjeli još kad je bilo riječi o razlici izmeñu perceptivnih sudova i zaključaka da je razlika izmeñu jedinke i klase, konkretnog i aps-traktnog, relativna. Naime, mi smo skloni da smatramo pojedinačne objekte, kao nešto principijelno različito od klase. Isto tako, skloni smo da smatramo da su imena takvih objekata nešto potpuno konkretno, što svoje puno značenje dobija tek dovoñenjem u vezu s našim iskustvom; dok su ter-mini koji se odnose na klase nešto apstraktno, što se može razumjeti i navoñenjem karakterističnih bitnih odlika koje imaju svi članovi date klase. Meñutim i pojedinačni objekti su u izvjesnom smislu klase – klase sukcesivnih stanja u vremenu, klase dijelova koji su meñusobno tako povezani da čine jednu cjelinu. Ono što zoveno ličnošću jednog pojedinca ustvari je klasa ličnosti koje neznatno ili osjetno variraju od jedne situacije do druge, od jednog vremenskog momenta do drugog. U vezi s tim, kao što smo vidjeli i najkonkretniji termini koji se odnose na boje, oblike i tonove ustvari imaju već i apstraktno značenje, jer se tu zapravo radi o klasama boja, oblika i tonova. Zato su moguće i takve denotativne definicije gdje se definiendum odnosi na klasu a ipak nešto neposredno čulno opažljivo. Npr.: »Plavo je more, nebo, safir, zrele šljive, oči Kurta Jirgensa, itd.«.

41

Ovakav sud se još uvijek bitno razlikuje od perceptivnih sudova jer se u definisanju na-brajaju razni predmeti koji trenutno nijesu u opažajnom polju, nego ih se sjećamo. Meñutim, nije teško zamisliti situaciju u kojoj neko nekom objašnjava značenje riječi »plave«, ili neke druge sli-čne nabrajajući mu isključivo predmete iz neposredne okoline. U tom slučaju svi termini u iskazu imali bi opažajni karakter. Dakle, kriterijum koji smo istakli u početku (postojanje opštih, aps-traktnih termina u definicijama) sam po sebi neće biti dovoljan. Ipak, razgraničavanje od percep-tivnih sudova biće moguće ako kao dopunski kriterijum uzmemo u obzir sintatičku strukturu ove dvije vrste iskaza. Kod definicije mi obično na početku iskaza imamo jedan izraz praćen terminom »je« koji ovdje ima značenje odnosa ekvivalentnosti značenja. Zatim slijedi ili jedan izraz sastavljen od apstraktnih termina, koji označavaju neka opšta svojstva ili odnose, ili je sastavljen od većeg broja konkretnih termina kojim se nabrajaju neke čulno opažljive stvari, dogañaji (u slučaju enotativnih definicija), ili naše praktične operacije (u slučaju operacionih definicija). Perceptivni sudovi uglavnom nemaju ovakvu sintaktičku strukturu.

Meñutim, još uvijek ostaju bar dva problema. Prije svega, u savremenoj logici postoji tendencija da se obim pojma »definicija« proširi, ta-

ko da se zanemare sva dosad navedena ograničenja. Tako mnogi logičari smatraju da definicije ne moraju imati obavezno sintaktičku strukturu koja je gore opisana. Govori se, na primjer, o »osten-sivnim« definicijama, o »implicitnim« ili »upotrebnim« definicijama, itd. Ostensivnom definicijom mi, navodno, objašnjavamo značenje jednog termina na taj način što izgovaramo taj termin i isto-vremeno pokazujemo objekat koji on označava. Dakle, ovdje bi samo jedan dio definicije bio jezički izraz i to bi mogla da bude samo jedna riječ, odnosno grupa riječi i sintagma, deskripcija, bilo stav, iskaz. Npr. »To je sjevernjača«. »Ovo je termometar«. Drugi dio definicije je obavezno jedan gest. »Implicitnom« ili »upotrebnom » ili »kontekstualnom« definicijom (definition in use), mi otkrivamo značenje jednog termina upotrebljavajući ga u različitim kontekstima. Da bismo do-bili puno značenje ovdje je obično potreban niz iskaza, od kojih svaki naosob uzet razotkriva samo jedan elemenat značenja. Meñutim, kadkad je dovoljan i samo jedan iskaz. Ako razumijemo sve ostale riječi, rečenica »Kvadrat ima dvije dijagonale i svaka od njih dijeli kvadrat u dva pravougla ravnokraka trougla«, zaista nam na implicitan način daje značenje termina »dijagonala«. Meñutim, u izvjesnom smislu ovaj iskaz bi mogao da se shvati kao perceptivni sud. Pretpostavimo da neko posmatra ovakav crtež i opisuje što na njemu vidi. Ukoliko on već zna što je kvadrat i što je pravougli i ravnokraki trougao on bi rezultat svog opažanja mogao da nam saopšti gornjim iskazom. Moglo bi se ovome primijetiti da je ovakvo rješenje moguće, samo na apstraktnom području mate-matike, gdje su pojmovi maksimalno jednostavni i mogu se odrediti često pomoću jedne jedine karakteristike koja se može predstaviti i vizuelno pomoću crtanja ili grafikona. Meñutim, primjera ima i sa drugih područja. Npr. iskaz: »Poslije uzimanja droge santonina u toku nekoliko dana sve stvari su mi izgledale zelene« u isti mah je i opis jednog iskustva, dakle, perceptivni sud i implicitna odredba značenja malo poznate riječi »santonin«.

Drugi od navedena dva problema sastoji se u tome što neki perceptivni sudovi imaju čak i sintaktičku strukturu sličnu definicijama. Uzmimo na primjer iskaz: »Azot je gas četrnaest puta teži od vodonika«. Ukoliko smo iskaz formulisali na osnovu neposrednog uporeñivanja težine azota i vodonika (a ne posrednim putem, dedukovanjem), on bi mogao da se okvalifikuje kao perceptivni sud. Meñutim, on ima strukturu definicije i faktički može vršiti funkciju definicije jer utvrñuje naj-bitniji elemenat značenja termina »Azot«, atomsku težinu odgovarajućeg hemijskog elementa.

Tako smo i ovdje utvrdili kontinuirani prelaz od perceptivnih sudova definicijama i obratno. Pitanje je samo gñe ćemo povući demarkacionu liniju i kako treba da revidiramo značenje oba ova pojma ili bar jednog od njih da bi pravljenje ove važne distinkcije bilo moguće.

Prije svega, ograničićemo obim pojma definicije koji je u savremenoj logici toliko proširen da je postao sasvim neodreñen. Bila je i grupa logičara koji su se tom proširivanju obima pojma definicije protivili usled toga što tako proširena primjena odstupa od već uobičajene prakse u nauč-nom radu i običnom životu i unosi konfuziju. Tako, na primjer, Suzana Stebing je pisala: »Treba da budemo pažljivi pa da ne upotrebljavamo riječ 'definicija' tako široko da označava svaki proces koji nam omogućuje da naučimo primjenu riječi. Ovi procesi su toliko različiti da vode konfuziji ako ih zovemo istim imenom«.

42

Mi ćemo definicijama smatrati one iskaze u kojima se značenje jednog jezičkog simbola eksplicitno objašnjava pomoću drugih jezičkih simbola. Prema tome, objašnjavanje značenja riječi pomoću gestova (tzv. ostensivne definicije) nećemo smatrati definicijama u pravom smislu riječi. Uostalom one se u naučnom istraživanju i ne pojavljuju pa su praktično za nas u metodologiji bez značaja. Isto tako, tzv. implicitne, upotrebne, kontekstualne definicije takoñe nećemo smatrati defi-ncijama u pravom smislu riječi. Jer, ukoliko se sastoje samo iz jednog iskaza one su skoro obavezno veoma nepotpune i mogle bi da nam posluže samo u praktične svrhe da steknemo približan pojam o značenju jednog termina, što sa gledišta naučne metodologije u procesu naučnog istraživanja nije ni izdaleko zadovoljavajuće. Ukoliko se, pak, radi o cijelom nizu iskaza upotebljenih na raznim mjes-tima u tekstu, onda se takvo značenje jednog termina zaista može odrediti mnogo konkretnije i sves-tranije nego njegovim eksplicitnim formulisanjem u okviru jednog stava (čime se zapravo uvijek daje samo struktura značenja a ne značenje u svoj svojoj punoći i bogatstvu). Meñutim, ovdje se gu-bi svaki kriterijum za razlikovanje definicije od svakog drugog teksta. Sve postaje definicija. U tom smislu je, na primjer, Santajana tvrdio da sve što je iz estetike napisao pretstavlja zapravo definiciju kategorije »lijepog«. Prema tome, ako se hoće da pojam definicije bude jasan i razgovjetan i da on u sebi, kao elemenat svog sadržaja, uključuje i kriterijum za precizno razgraničenje od svega drugog, onda definiciju ipak treba shvatiti na klasičan način kao jedan (kraći ili duži) jezički iskaz, koji se sastoji iz dva dijela – izraza koji se definiše (definiendum) i izraza kojim se definiše (definiens). Ova dva izraza su spojena relacijom ekvivalentnosti značenja.

Rekli smo da većina perceptivnih sudova nema takvu strukturu, ali da je neki imaju bar sintaktički ako ne i semantički. U tom slučaju stoje na raspoloženju slijedeće razlike za utvrñivanje da se radi o definicijama a ne o perceptivnim sudovima.

� Ako se bilo u definiensu bilo u definiendumu nalaze termini opšteg, apstraktnog karaktera. � Ako je definiendum konkretan, deskriptivan termin ali se u definiensu vrše takva nabrajanja

stvari ili praktičnih operacija koje ne mogu biti u isti mah od strane iste grupe posmatrača neposredno opažljive.

Najzad, ostaje još jedan bitan kriterijum, koji ima odlučujući karakter ali se ne može tako precizno formulisati da bi svuda bio neposredno primjenljiv. Naime, u odnosu na perceptivne su-dove definicije vrše bitno različitu teorijsko-saznajnu funkciju. Njime se uvode i objašnjavaju novi termini, dok se u perceptivnim sudovima pomoću termina koji se već znaju pokušava da opiše izvjesno iskustvo. Dakle, u prvom slučaju se jedan termin pominje, o njemu se govori kao o terminu dok se u drugom slučaju svi termini upotrebljavaju da bi sobom skrenuli pažnju i misao na odgo-varajuće označene objekte. U vezi s tim, dok perceptivni sudovi govore uvijek nešto o svijetu, bilo da se radi o svijetu materijalnih objekata, ili psihičkih procesa, dotle nam definicije u najboljem slučaju govore o jezičkoj praksi u prošlosti, one, ukoliko se radi o tzv. empirijskim, leksičkim defi-nicijama, utvrñuju na koji način je upotrebljavan, koje značenje je bilo pridavano jednom jezičkom simbolu od strane ljudi koji su se tim jezikom služili. Meñutim, postoje i tzv. postulativne, norma-tivne, stimulativne definicije kojima se prosto postulira, predlaže jedan novi način upotrebe datog termina. U vezi s tim se na sasvim različit način postavlja pitanje istinitosti kod ovih raznih vrsta is-kaza. Perceptivni sudovi su uvijek istiniti ili lažni i to u dva smisla: u njima se može postaviti pita-nje: 1. Da li sam zaista vidio, čuo, doživio ono što kažem ili sam neiskren i hoću druge namjerno da prevarim i 2. Da li zaista postoje stvari o kojima tvrdim da sam ih opazio? Pitanje istinitosti u prvom smislu se javlja kad se služim empirijskim jezikom i u perceptivnom sudu samo opisujem sadržaj svojih iskustava. Drugi smisao se javlja kad idem korak dalje u interpretaciji i kad se služim jednim realističkim jezikom.

Što se tiče definicije, pitanja istinitosti se postavlja samo kod empirijskih definicija i to opet u jednom različitom smislu: da li moj iskaz zaista odgovara upotrebi datog termina u izvjesnoj društvenoj zajednici u odreñeno vrijeme. Postulativne definicije, s druge strane, nijesu istinite ni u tom smislu. Njima se zapravo ništa ne tvrdi što bi moglo biti istinito, ili lažno, već se samo nešto sugerira, predlaže. Kod njih se može postaviti samo pitanje da li su logički korektne i da li zaista služe ostvarivanju svrhe koja je prećutno ili izričito pretpostavljena maksimalna jasnoća, uklanjanje konfuzije i višeznačnosti, što veća jednostavnost i sažetost, itd.

43

Sve ove razlike nijesu neposredno uočljive kad se konfrontiraju dva izolovano uzeta iskaza. One postaju dovoljno jasne tek kad uzemo u obzir čitav kontekst u kome se ovi iskazi javljaju, kad procjenimo saznajnu funkciju koju vrše. Ipak, u savremenoj logici postoji opravdana tendencija da se po mogućstvu što više implicitnih pretpostavki eksplicitno formuliše, jer onaj ko formuliše jedan iskaz zna dobro da li njim hoće da saopšti svoje iskustvo ili da objasni značenje jednog termina. Da bi se izbjegli mogući nesporazumi, bilo bi potrbno da autor nekim podesnim jezičkim znakom drugima skrene pažnju na to da li jedan termin počinje ili ga upotrebljava. To nije potrebno činiti u svim tekstovima, ali postaje neophodno u onim kojima se prikazuje metod grañenja ili struktura jedne naučne teorije ili sistema, gde dakle, precizno razlikovanje definicije i ostalih stavova ima bitni značaj. Postoje dva načina da se to postigne. U egzaktnijim tekstovima i npr. u matematici, simboličkoj logici, definicije se označavaju prefiksom »def«. U svim ostalim tekstovima treba de-finisani termin staviti u zagrade. To je onda znak da se govori o njemu kao jezičkom izrazu, a ne o objektu kojeg on označava.

MJERENJE

Činjenice se mogu konstatovati i formulisati na dva osnovna načina: kvalitetivnim opisom (uglavnom pomoću termina običnog jezika) i kvantitativnim odreñivanjem ili mjerenjem (pri čemu se obično služimo brojevima i drugim specijalnim simbolima matematike. U nerazvijenim naukama i u početnim fazama istraživanja, prije nego što otkrijemo metode i instrumente mjerenja, na raspo-loženju nam stoji jedino kvalitativno opisivanje: mi onda kažemo da su predmeti više ili manje veli-ki, teški, tvrdi, topli, udaljeni od drugih predmeta itd. Razvitkom jedne nauke otkrivaju se metodi pomoću kojih sve više iskustvenih podataka možemo odrediti i izraziti kvantitativno. Mi danas s la-koćom mjerimo veličinu, tvrdoću, temperaturu, udaljenost predmeta. Bez mjerenja se ogroman nap-redak u prirodnim naukama ne bi mogao ni zamisliti. U društvenim naukama je primjena metoda mjerenja mnogo ograničenija usled izvanredne kvalitativne kompleksnosti društvenih pojava. Pa ipak je i tu u XX vijeku, naročito poslije prvog svjetskog rata, učinjen znatan napredak; u svakom slučaju prodrla je svijest o tome da sociologija, politička ekonomija, psihologija ne mogu postati egzaktne nauke kao što su neke prirodne nauke, ukoliko se u mnogo većoj mjeri nego dosad ne bu-du služile kvantitativnim metodama – mjerenjem i primjenom matematike. U raznim polemikama o značaju mjerenja u društvenim naukama i nauci uopšte zastupljena su i razna ekstremna shvatanja. Na primjer, jedna krajnost je da naučno saznanje u suštini i nije ništa drugo do mjerenja i da sve one konstatacije činjenica koje se ne mogu izraziti jezikom brojki i formula, pripadaju prednaučnim ob-licima saznanja. Suprotna krajnost je gledište da izmeñu prirodnih i društvenih nauka postoji prin-cipijelna razlika i da su društvene pojave u većini slučajeva toliko složene i varijabilne da stvarno egzaktno mjerenje ili uopšte nije moguće ili ne može igrati neku značajniju ulogu u procesu prikup-ljanja činjenica i provjeravanja hipoteza i teorija.

Ustvari, niti se nauka može identifikovati samo s jednom od svojih metoda niti bi bilo razu-mno da je se liši. Oduševljene pristalice mjerenja zaboravljaju da ma kako precizno nešto izmjerili vrlo često ostaje otvoreno čak i pitanje što je to što smo izmjerili, tj. da li na osnovu posrednog mjerenja nekih spoljašnjih manifestacija jednog objekta zaista možemo s pravom zaključiti da smo izmjerili sam objekat. S druge strane, konzervativni duhovi, koji se s nevjericom odnose prema svakom pokušaju uvoñenja mjerenja u društvene nauke, gube iz vida da je i pored izvjesnih neus-pjeha, mjerenje već uveliko prodrlo u društvene nauke i da se tu sve više i uspješnije primjenjuje.

1. Pojam mjerenja i njegove prednosti nad kvalitativnim opisivanjem

Mjerenje je označavanje iskustveno opažljivih objekata pomoću brojeva. Pod objektima ovde treba podrazumijevati ne samo stvari već i svojstva odnose, procese – jednom riječju sve ono što postoji nezavisno od svijesti ma kojeg pojedinačnog subjekta i o čemu se može imati neko intersubjektivno praktično iskustvo. »Označiti pomoću brojeva« znači dovesti u vezu jednu ureñenu seriju brojčanih simbola s jednim nizom objekata, na primjer, varijacija neke odlike ili odnosa koji takoñe jedan za drugim slijede po nekom utvrñenom redu i to tako da prvi elemenat brojčanog niza postane simbol prvog elementa niza objekata a svaki slijedeći broj postane simbol odgovarajućeg slijedećeg objekta. Prost primjer predstavlja mjerenje visine ili težine: svaka promjena označava se

44

jednim odgovarajućim brojem santimetara ili gramova i to tako da ukoliko je jedan objekat viši ili teži utoliko će mu se veći broj pripisati. Razumije se nema nikakve inherentne nužnosti u tome da se jedan niz objekata mora označiti baš jednom odreñenom serijom brojeva, mi možemo uzeti umjesto nje neku drugu brojnu seriju. U tom smislu izbor brojeva za mjerenje je stvar konvencije. Meñutim, kad smo već jednom izabrali vrstu brojnih simbola koje ćemo pri odreñenom tipu mje-renja upotrebljavati, mi smo vezani nizom pravila koja važe sa upotrebu te vrste simbola. Sem toga, kad je u društvu već usvojen jedan odreñeni tip brojnog oznčavanja pri mjerenju neke odreñene vrste pojava, naša sloboda izbora nekog drugog brojčanog sistema, mada u principu neosporna, u praksi jedva da se može realizovati uslijed uvoñenja zbrke i više-smislenosti. Od bitnog značaja je da brojna mjerila budu standardizovana i društveno prihvaćena tako da svako bez teškoće i jednoznačno može interpretirati jedan brojni simbol i razumjeti na kakvo objektivno stanje stvari se on odnosi.

Ovim smo već ukazali na jednu veliku prednost mjerenja i upotrebe kvantitativnog jezika nad prostim kvalitativnim opisivanjem. Uporedimo kvalitativni i kvantitativni opis situacije koji daje izviñač u jednom mlaznom avionu. U prvom slučaju ako bi se ograničio samo na kvalitativne termine, on bi mogao reći jedino da avion leti ogromnom brzinom, da se nalazi već vrlo visoko iznad zemlje, da u njemu vlada ledena hladnoća i da je vazduh već veoma prorijeñen. U drugom slučaju, služeći se instrumentima za mjerenje on bi mogao da saopšti na prmjer da avion leti brzi-nom od 1420 km. na čas, da se nalazi na 8300 metara visine, da temperatura u avionu iznosi -70, i da količina kiseonika u vazduhu iznosi svega 45% od normalne.

Prva značajna prednost jezika brojki je u tome što su značenja njegovih simbola precizno odreñena na izvjestan standardan način tj. svaki znak se odnosi na jedan odreñeni kvalitet. Mnoge brzine se mogu nazvati ogromnim, mnoga udaljenja od zemlje se mogu označiti izrazom »vrlo visoko« itd. Kad ih izmjerimo mi tačno znamo o kojoj od tih mnogih mogućih brzina i visina se radi. Ova prednost je posljedica velikog bogatstva i konkretnosti kvantitativnog jezika. Da bismo na kvantitativan način izrazili razlike u jednom kontinumu varijacija nekog svojstva mi obično imamo svega nekoliko riječi na raspoloženju: vrlo visok, visok, srednji, nizak, vrlo nizak rast; vrelo, vrlo toplo, toplo, mlako, hladno, vrlo hladno, ledeno itd. Primjenom kvantitativnih metoda stičemo mo-gućnost da svaku kvalitativnu varijaciju označimo jednim brojnim simbolom. To silno obogaćuje naš aparat za komunikaciju.

Sem toga, mjerenjem postižemo maksimalno moguću objektivnost dobijenih podataka. Kva-litativni termini često izražavaju samo trenutne subjektivne impresije. U jednoj istoj prostoriji neki-ma je hladno drugima nije, jednima je pretoplo, drugima taman prijatno. Kvalitet ovih impresija ne samo da varira od pojedinaca do pojedinaca, nego i od jednog trenutnog fiziološkog ili psihološkog stanja do drugog. Neke odredbe variraju i od jedne sredine do druge, čak i u jednoj istoj zemlji. Ono što se smatra visokim rastom na Siciliji u najboljem slučaju je srednji rast u Lombardiji itd. Prili-kom mjerenja postižemo neuporedivo veću objektivnost zato što se ne oslanjamo samo na naša ču-la, već se služimo različitim instrumentima koji ni izbliza nijesu tako podložni varijacijama u kon-statovanju činjenica kao ljudi. Naravno, i u procesu mjerenja mi u odreñenoj fazi i na odreñeni način moramo angažovati naša čula – meñutim ovñe se radi obično o sasvim prostim, elementarnim opažanjima koja ne mogu da dovedu do tako velikih grešaka kao posmatranje kompleksnih pojava s mnoštvom odlika i promjena. Na primjer, ono što kod najvećeg broja instrumenata za mjerenje tre-ba opažati kao rezultat mjerenja jeste odnos koincidencije vrha jedne igle ili ivice kakvog drugog objekta i odgovarajućih simbola na skali. Tu je mnogo teže pogriješiti nego ako treba da opišemo što vidimo na jednoj ptici ili što smo sve primijetili u toku nekad istorijskog dogañaja. Često nam instrumenat za mjerenje saopštava rezultat u vidu napisane poruke – u tom slučaju se opažanje svo-di na čitanje i interpretiranje zabilježenih oznaka – u tome je stručnjaku još teže da pogriješi. Pema tome, mjerenjem postižemo maksimum objektivnosti u konstatovanju činjenica.

Najzad, ogromna prednost mjerenja i primjene brojnih simbola za označavanje kvaliteta je u tome što na taj način omogućavamo primjenu kolosalno moćnih sredstava matematičke analize. Matematika je džinovski instrument koji se razvija relativno nezavisno od empirijskih nauka i koji je jalov sve dok se negdje ne primjeni. Njegova primjena u manjoj ili većoj mjeri postaje moguća čim dobijemo iskaze u kojima figuriraju kvantitativni simboli. Tada zahvaljujući strukturalnim ve-zama meñu simbolima koje je matematika u tančine ispitala odmah dobijamo mogućnost da izvo-

45

dimo različite operacije formalnog karaktera i da tako na posredan način dolazimo do novog znanja. Na primjer, mjerenjem brzine i vremena i prostim množenjem dobijenih brojeva dobićemo odredbu preñenoga puta itd. Prema tome, značaj mjerenja kao izvora iskustvenih podataka je u tome što nam omogućava maksimalno precizno, konkretno i objektivno odreñenje činjenica i što dobijeni rezultati omogućuju primjenu metoda matematičke analize.

2. Uslovi koji treba da budu zadovoljeni da bi mjerenje bilo moguće

Jedna od krupnih teškoća u vezi s mjerenjem jeste da ono nije uvijek moguće. Mi možemo mjeriti visinu ljudi, njihovu težinu, oblik grudi, snagu pa čak i inteligenciju. Meñutim, dosad još ni-je pronañen način da se mjeri ljepota, upornost, hrabrost, šarm. Ako je mjerenje pridavanje brojeva kvalitetima prirodno je što ćemo mogućnost mjerenja tražiti u izvjesnoj suštinskoj sličnosti izmeñu brojeva i izmjerljivih svojstava ili objekata, dok će ta sličnost nedostajati u odnosu brojeva i neiz-mjerljivih svojstava. Kad tragamo u ovom pravcu otkrićemo da je zajedničko svojstvo brojeva i izmjerljivih svojstava to što su i jedni i drugi ureñeni na izvjestan način. Npr., ukoliko je tempera-tura u sobi viša utoliko je veći broj kojim ga mjerimo. Doduše treba odmah reći da katkad mi prida-jemo brojeve na proizvoljan način objektima koji nijesu ureñeni. Na primjer, razni telefonski pret-platnici dobijaju različite brojeve telefona, meñutim meñu njima nema nikakvog reda. Porast bro-jeva nam ne kazuje čak ni to ko je ranije a ko kasnije dobio telefon, jer se može početi napr. sa 20.000, popeti na 50.000, zatim sići na 10.000 itd. U ovom slučaju brojevi nijesu upotrebljeni u svrhu mjerenja, što više njihova značenja uopšte nijesu matematički pojmovi. Oni ovdje igraju ulo-gu ma kakvih znakova i mogu se zamjeniti slovima ili kakvim drugim simbolima.

Postoji jedna vrsta slučajeva gdje se brojni simboli pridaju ureñenim objektima, a ipak ni to još uvijek nije mjerenje. Takav slučaj imamo onda kad stvaramo red meñu pojedinim objektima jedne odreñene grupe proizvoljno po konvenciji koju svaki član jedne društvene zajednice prihvata. Npr., pojedine knjige u jednoj biblioteci možemo numerisati na razne moguće načine, već prema vrsti njihovog rasporeda u policama, koji opet mi odreñujemo prema različitim mogućim kriteriju-mima i našim subjektivnim svrhama. Red brojeva je, dakle, u ovakvim slučajevima konvencio-nalan – on ne odgovara prirodnom redu objekata s obzirom na neki konstantan odnos meñu njima. Mi bismo umjesto brojeva mogli upotrebljavati i slova azbuke ili ma koju drugu vrstu ureñenih simbola. Ipak, brojevi i u ovakvoj svojoj upotrebi imaju izvjesne prednosti: 1. Njihov poredak se pamti vrlo lako jer treba zapamtiti svega 10 simbola i nekoliko prostih pravila za pravljenje njihovih kombinacija; 2. Skup objekata koje ureñujemo može se povećati neograničeno, bez ikakvih teškoća oko njihovog numerisanja i bez potrebe za uvoñenjem nekih naknadnih simbola i pravila; 3. Na svakom mjestu u nizu se može interpolirati proizvoljno veliki broj objekata bez ikakve promjene redosleda izmeñu 3 i 4 možemo umetnuti 3.1., 3.2., 3.3. itd.; izmeñu 3.1. i 3.2. možemo umetnuti 3.11., 3.12., 3.13. itd.

Samo ono označavanje objekata brojnim simbolima može se okarakterisati kao mjerenje gdje red meñu objektima konstituišu njihova realna svojstva, a ne naše proizvoljne konvencije. Tako npr., možemo mjeriti tvrdoću tijela Mohovom skalom, Brinkelovim testom itd., jer se sva tije-la mogu poreñati u jedan niz prema tome da li su jedno od drugog tvrña ili mekša. Mjerilo tvrdoće je u Mohovoj skali sposobnost jednog tijela da pritiskom zagrebe drugo. Pri podesnom pritisku dijamant može ostaviti tragove na svakoj drugoj materiji zato je njemu pripisana brojna vrijednost 10. Mjera rubina je 9, čelika 6,5, talka 1, itd. Veći brojevi ovdje označavaju veći stupanj tvrdoće. Ukoliko dva tijela ispoljavaju isti intenzitet datog svojstva (tj. ukoliko jedno nije u stanju da zagrebe drugo, a prema svim ostalim tijelima se ponašaju na podjednak način) označićemo ih istim brojem. Na taj način sve razne materije možemo poreñati u niz s obzirom na njihovu tvrdoću, svakoj od njih bićemo u stanju da pridamo jedan broj od 1 do 10.

Bliže proučavanje relacija izmeñu pojedinih članova niza pokazuje da sve one imaju dva bit-na logička svojstva – tranzitivnost i asimetričnost. Za jednu relaciju R ćemo reći da je tranzitivna ako je zadovoljen uslov da kadkad neko A stoji u odnosu R prema B, i B prema C, onda i A stoji u odnosu R prema C. Relacija R je asimetrična ako A stoji u odnosu R prema B ali B ne stoji u tom odnosu prema A. Prema tome, da bi mjerenje jednog kvaliteta bilo moguće moraju biti zadovoljena dva osnovna uslova:

46

� Kvalitet koji želimo da mjerimo mora se ispostavljati pomoću nekih pojava o kojima se može imati neposredno iskustvo. Ovakve pojave se nazivaju indikatori. U našem primjeru indikator tvrdoće je sposobnost jednoga tijela da zagrebe neko drugo tijelo. Indikator povećanja tempera-ture je širenje tijela i konkretno, povećanje dužine živinog stuba u termometru. Indikator inte-ligencije nesposobnost davanja tačnih odgovora na podesno odabrana pitanja. Indikator društ-venog statusa može biti visina mjesečnog prihoda itd.

� Neposredno iskustvo o jednom ili više indikatora datog kvaliteta mora nam omogućiti da sve objekte koji taj kvalitet posjeduje uredimo u jedan niz čiji pojedini članovi meñusobno stoje u odgovarajućoj tranzitnoj i asimetričnoj relaciji. Svaki od njih označićemo jednim brojem iz niza prirodnih brojeva.

Ukoliko dva objekta meñusobno ne stoje u tranzitivnoj i asimetričnoj relaciji jer ispitivanje indikatora daje za njih podjednake rezultate, označićemo ih istim brojem.

3. Mjerenje intenzivnih i ekstenzivnih kvaliteta

Prethodno navedeni uslovi su minimalni uslovi za mjerenje kvaliteta. Kad su samo oni zadovoljeni mi smo doduše u stanju da izvodimo mjerenje ali nas ona u mnogo čemu ne mogu zadovoljiti. Tu još uvijek ima mnogo proizvoljnosti u označavanju brojevima. Npr. kad je jedno ti-jelo tvrñe od drugog mi ćemo ga označiti većim brojem ali se možemo poslužiti ma kojim proizv-oljno izabranim većim brojem. Mi ne znamo kakva je stvarna razlika u tvrdoći meñu njima, zbog toga razlika u dodeljenim brojevima nema nikakvo fizikalno značenje. Dijamant (10) nije za onoli-ko tvrñi od čelika (6,5), koliko je čelik tvrñi od materije koja po Mohovoj skali ima vrijednost (3). Što više, vjerovatno je razlika u tvrdoći izmeñu dijamanta i rubina (9) bar isto toliko velika kolika je razlika izmeñu rubina i talka (1). Još manje se može reći da je svaka materija onoliko puta tvrña od talka koliko je veliki broj kojim je označena, kao što se može reći da je svaki njen atom onoliko puta teži od atoma vodonika koliko je veliki broj kojim je označena njegova atomska težina.

Težina je već jedno svojstvo koje se može mjeriti na mnogo savršeniji način. U ovom sluča-ju razlike u težini izmeñu dva predmeta, izražene razlikom u veličini brojeva, dobijaju realno fizi-kalno značenje. Ovdje bi bilo besmisleno pirpisivati težim predmetima proizvoljno izabrane veće brojeve. Ovdje se sad pojavljuje mogućnost da se brojevima izrazi ne samo da jedan predmet ima dato svojstvo u većem stupnju, na intenzivniji način nego neki drugi, već postaje moguće da se bro-jevima istovremeno označi i za koliko on to svojstvo ima više izraženo. Odlučujući momenat je sledeći: kad sukcesivnim mjerenjem predmeta A i B nañemo da težina i jednog i drugog iznosi neko x onda ćemo zajedničkim istovremenim mjerenjem A i B naći da je njihova težina 2x. Dakle, ovdje se pojavljuje mogućnost sabiranja, mjera koja je potpuno analogna sabiranju prirodnih brojeva. Sad se otvaraju sledeće mogućnosti od dalekosežnog značaja: uzećemo ma koji podesan predmet rela-tivno male težine (vidjećemo kasnije u kom smislu on treba da bude podesan) pa ćemo njegovu te-žinu označiti sa jedan. Naći ćemo drugi predmet koji je s njim jednake težine indikator jednakosti je ovdje ravnoteža na vagi odnosno terazijama). Izmjerićemo ih zajedno – dobićemo težinu 2. Doda-ćemo im još jedan predmet jednake težine s prvim i dobićemo težinu 3. Na taj način, možemo obrazovati jedan niz brojeva i odgovarajućih težina koji se od niza predmeta ureñenih po stupnju porasta tvrdoće razlikuju, prije svega, po dvijema značajnim karakteristikama: prvo sad je razlika izmeñu 9 i 10 istovjetna kao i razlika izmeñu 1 i 2 ili izmeñu ma koja druga dva broja koja se me-ñusobno razlikuju za jedinicu. Drugo, sad jedinica, ima odreñeno fizikalno značenje – ona označa-va jednu odreñenu količinu nekog kvaliteta, broj pripisan svakom predmetu u nizu označava da taj predmet ima odgovarajući broj jedinica tog kvaliteta.

Kvalitete koji se mogu mjeriti samo na način sličan mjerenju tvrdoće, tj. kod kojih se može utvrditi samo jedan red s obzirom na veći ili manji stupanj posjedovanja jednog svojstva (s obzirom na njegovu veću ili manju intenzivnost) nazivamo intenzivnim kvalitetima. Kvalitete koji se mogu dijeliti na diskontinuirane jedinice gdje je moguće sabirati, oduzimati, množiti i pri čijem mjerenju se može uspostaviti takav red objekata čiji brojevi pokazuju koliko koji član ima jedinica datog svojstva nazivamo ekstenzivnim kvalitetima. Razlika izmeñu intenzivnih i ekstenzivnih kvaliteta ni-je apsolutna, ona bitno zavisi od pronalaska podesnih mjerila. U početnoj fazi razvitka metoda mje-renja nekog kvaliteta mi se uglavnom služimo intenzivnim skalama-brojevi nam samo znače »više«

47

i »manje«. Kasnije ne rijetko uspijevamo da pronañemo podesne indikatore na koje se mogu primijeniti ekstenzivne sheme, koje omogućuju da se odredi i »koliko« više ili manje. Tako je ne-kad jačina vjetra mjerena po sljedećoj internacionalnoj skali koja potiče od Ser Fransisa Bofora.

Potpuno odsustvo vjetra označavano je brojem 0, lak povjetarac brojevima 1, 2 i 3 brojevi 4 i 5 pripisivani su umjerenom vjetru, 6 i 7 jakom vjetru 8 i 9 oluji, 10 i 11 buri, a 12 orkanu. U 1906. godini uveden je mnogo efikasniji način mjerenja: miljama na sat, koje precizno utvrñuje anemo-metar. Ovaj napredak je bio moguć ne samo usled pronalaska anemometra već i usled izvrsne ideje da se za indikator jačine vjetra uzme brzina njegovog kretanja.

Osnovna prednost mjerenja pomoću diskontinuiranih ekstenzivnih jedinica sastoji se u tome što se dobijenim brojevima mogu izvoditi sve matematičke operacije sabiranja. To znači da izmeñu pojedinih članova niza mjere jedno od ekstenzivnih kvaliteta postoje istovjetni logički odnos kao što su oni koji postoje izmeñu pojednih članova jednog prirodnog niza brojeva a koji dolaze do izražaja prilikom sabiranja.

Suština sabiranja može se izraziti pomoću tri stava:

� a+1 > a � a+b = b +a (komutativni zakon) � (a+b) +c = a+ (b+c) (asocijativni zakon)

Po prvom stavu broj koji se dobije operacijom sabiranja uvijek je veći od ma kojeg polaznog broja ponaosob uzetog. Sem toga, postoji jedinica mjerenja čijim dodavanjem se konstituiše cio niz. Meñutim, kod mnogih kvaliteta niti postoji jedinica niti se dodavanjem obavezno dobija novi intenzivniji kvalitet. Na primjer, mješanjem dvije tečnosti iste gustine ne dobija se dvostruko veća gustina, naprotiv ona obično ostaje ista.

Druga dva stava se mogu izraziti jednim jedinstvenim principom: veličina zbira dobijenog sabiranjem veličina predmeta a,b,c... zavisi samo od veličine ovih predmeta a ne od reda i metoda njihovog sabiranja. Ukoliko, pri mjerenju nijesu zadovoljeni uslovi koje propisuje ovaj princip, nećemo biti u stanju da operišemo s ispitivanim svojstvima kao s ekstenzivnim kvalitetima. Na primjer, ako se radi o svojstvima koja se mjenjaju pri promjenama temperature, rasporeda ili ma kakvim drugim promjenama uslova pri mjerenju, onda ćemo dobiti osjetno različite rezultate u za-visnosti od toga kojim redom i na koji način vršim mjerenje. Sve takve relevantne promjene moraju biti isključene da bi jedno mjerenje ekstenzivnih kvaliteta dostiglo maksimalnu preciznost.

4. Neposredno i posredno mjerenje

Mnoge kvalitete raznih objekata ili uopšte ne možemo direktno mjeriti ili ih ne možemo direktno mjeriti kao ekstenzivne kvalitete. Uloga mjerenja u nauci bi bila veoma ograničena kad nam na raspoloženju ne bi stajale različite metode posrednog mjerenja. Razlika izmeñu ove dvije vrste mjerenja sastoji se u sljedećem. Pri neposrednom mjerenju mi jedan skup objekata ureñujemo prema većoj ili manjoj zastupljenosti same osobine koju želimo da izmjerimo. Pritom se mi trudimo da po mogućnosti utvrdimo količinsku jedinicu te osobine tj. da otkrijemo najmanju razliku izmeñu dva člana u nizu čijim dodavanjem bismo meñu pojedinim članovima niza dobili odnose analogne odnosima meñu brojevima, jednog prirodnog niza konstruisanog prostom operacijom sabiranja.

Kad god se u ovim nastojanjima sretamo s nesavladivim teškoćama možemo odustati od di-rektnog mjerenja datog kvaliteta i pribjeći mjerenju jednog drugog kvaliteta, s kojim se prvi nalazi u nekom konstantnom uzročno-funkcionalnom odnosu. Npr. mi mjerimo temperaturu označavajući jednim brojem visinu živinog stuba u termometru, što ovdje opravdava našu pretpostavku da mjere-ći jednu dužinu brojem santimetara, istovremeno dobijamo adekvatnu mjeru visine temperature. Ova pretpostavka se zasniva na prirodnom zakonu po kome se sva tijela šire, odnosno, skupljaju u istoj proporciji po kojoj se temperatura povećava odnosno smanjuje. Ili, ako uzmemo drugi primjer, društveni položaj jedne osobe možemo mjeriti uzimajući u obzir veličinu dohotka, stepen obra-zovanja, veličinu stana, vrijednost namještaja itd. Ovdje se radi o jednoj vrlo kompleksnoj pojavi pa svako od ovih obilježja i sva ona zajedno mogu biti nedovoljna da nam daju neku potpuno pouz-danu mjeru. Ipak, naše uvjerenje da nas mjerenje ovih obilježja relativno tačno s dovoljno visokim stepenom vjerovatnoće obavještava o prirodi pojave koju želimo da proučimo, zasniva se na našem

48

uvjerenju da meñu njima postoji jedna konstantna, zakonita korelacija: Ukoliko neko ima viši društ-veni položaj, utoliko će mu biti viši prihodi, viši stepen obrazovanja, veći i skuplji stan, vrijedniji namještaj itd.

Moguć je i drugi tip posrednih mjerenja kod kojih izmeñu osnovnih kvaliteta i njihovih mjerljivih manifestacija (indikatora) ne postoje nužni prirodni odnosi, već odnosi koji su po kon-venciji usvojeni i koji zapravo predstavljaju definicije ili dio definicije kvaliteta za čije odreñivanje smo zainteresovani. Na primjer, mi mjerimo brzinu posredno mjerenjem preñenog puta i vremena. Meñutim, brzina nije neki realni kvalitet tijela, koji postoji pored kvaliteta kretanja i kvaliteta vremena, stoga ni formula.

5. Izrada skala u sociološkim istraživanjima

Svako mjerenje se, kao što smo već dosada vidjeli, sastoji u takvom ureñenju mjernih obje-kata u jedan niz da se svakom članu tog niza po precizno utvrñenim pravilima može pridati jedan od članova odgovarajućeg niza brojeva. Prema tome, opšti preduslov svakog mjerenja jeste utvrñivanje niza kvantitativnih vrijednosti (brojeva) koji na odreñenom području istraživanja dobija odreñenu kvalitativnu interpretaciju. To je ono što se zove izrada mjerila ili utvrñivanje skale za datu vrstu mjerenja.

Kod mnogih mjerenja u prirodnim naukama utvrñivanje skale ne pretstavlja nikakav prob-lem čim smo odredili jedinicu mjerenja. Na primjer, kad smo jednom utvrdili koju ćemo veličinu mase označiti brojem jedan, skala za mjerenje težine predstavlja kontinuum svih pozitivnih realnih brojeva od kojih se svaki može interpretirati kao mjera jedne moguće težine. Ipak, i ovdje smo iz skale isključili nulu i negativne brojeve, jer s obzirom na kvalitet koji mjerimo ne mogu imati nika-kvu fizikalnu interpretaciju (za sad nijesu poznata tijela bez mase ili negativne mase). Već pri mje-renju vremena mogli bismo konstruisati i takve skale koje uključuju i nulu i negativne vrijednosti. Nultu vremensku vrednost bi imao momenat u kome se desio neki dogañaj od koga počinjemo računanje vremena i svi prethodni momenti bi mogli biti označeni negativnim dogañajima. Mogli bismo onda reći da se Sokrat rodio – 470, a Platon umro – 347godina. S druge strane, mnoge skale ne sadrže čak ni sve pozitivne prirodne brojeve. To je naročito slučaj sa skalama za mjerenje inten-zivnih kvaliteta. Na primjer, Boforova skala za mjerenje jačine vjetra koju smo ranije pomenuli uključuje samo brojeve od 0-12, veći brojevi nemaju nikakvo značenje u odnosu na mjerni kvalitet.

Skale se ne razlikuju samo prema tome koji dio brojnog kontinuuma uključuju i da li jedini-ca uopšte ima neko fizikalno značenje pri mjerenju, tj. da li ona služi za mjeru nekog konstantnog intervala razlike pri variranju datog svojstva. Prema ovoj posljednjoj odlici razlikujemo intenzivne skale kojima mjerimo intenzivne kvalitete i intervalne skale kojima mjerimo ekstenzivne kvalitete. Skale se razlikuju i prema tome da li jedinica označava veći ili manji interval i šta se uzima za pola-znu tačku. Tako npr. Celzijusova i Reomirova skala za mjerenje temperature se razlikuju u tome što je jedan stepen prve ekvivalentan sa 0,8 stepena druge. Meñutim, i jedna i druga uzimaju tačku top-ljenja leda, (odnosno tačku smrzavanja) za 0 stepen. Jedan interval izmeñu konstante smrzavanja i ključenja vode dijeli na sto dijelova, druga na osamdeset. Farenhajt je za svoju skalu uzeo kao nulti stepen najnižu temperaturu koju je mogao dostići u svoje vrijeme (1720-1726) mješavinom leda, vode i soli. Temperaturu zdravog ljudskog tijela je označio sa 960 (kasnije mjerenja su dala vrijed-nost oko 980). Na toj skali je tačka mržnjenja dobila brojnu vrijednost od 320, a tačka ključanja 2120. Njegova skala se dakle razlikuje od obije prethodne i po veličini intervala i po nultoj tački. Naravno, moguće je napraviti bezbroj drugih skala koje bi se u oba pogleda razlikovale od sve tri koje su sad u upotrebi. Utoliko su sve one relativne i manje-više proizvoljne. Meñutim, moguće je za mjerenje temperature napraviti takvu skalu koja bar s obzirom na polaznu tačku (iako ne i s obzi-rom na izbor jedinica) ima apsolutnu vrijednost. To je skala kod koje nultu vrijednost temperature ima tijelo čija je zapremina ili pritisak jednak nuli. Kako po Bojlovom zakonu proizvod zapremine i pritiska na ma kojoj temperaturi mora biti konstantan to bi nulta vrijednost jedne od ovih dviju veličina značila potpuno odsustvo temperature – tzv. temperaturu apsolutne nule, na kojoj se svi molekuli tijela nalaze u ravnotežnom položaju. U praksi ovakva temperatura nikad nije dostignuta – ona se izračunava teorijskim putem na osnovu utvrñenih prirodnih zakona i predstavlja neku vrstu granične vrijednosti, koja se dobija ekstrapolacijom niza poznatih temperatura. Prednost ovakve apsolutne skale je u tome što se njom izbjegava svaka proizvoljnost jer je njena nulta tačka odre-

49

ñena nezavisno od toga koja vrsta materije i koja fizikalna konstanta se uzima za mjerilo– ona je jednaka za sve materije i u potpunom je skladu s termodinamičkom teorijom toplote koja za nju daje zadovoljavajuće objašnjenje. Na Celzijusovoj skali apsolutna nula bi odgovarala temperaturi od 273,150C.

Poslednjih nekoliko decenija izrañeno je nekoliko vrsta skala i za vršenje mjerenja u socio-loškim istraživanjima. Prema predmetu istraživanja te skale se dijele na dva osnovna tipa. Jednima se mjere stavovi pojedinaca i društvenih grupa (ponašanje ili dispozicija za ponašanje u različitim uslovima s obzirom na različite pojave) drugima se mjeri društveno-ekonomski status – objektivni položaj pojedinca i društvenih grupa u društvu. Prije nego što izvedemo ma kakve opšte zaključke metodološkog karaktera, potebno je da se upoznamo najprije s nekoliko poznatih metoda za izradu skala u sociološkim istraživanjima. Ograničićemo se prvo samo na skale za mjerenje društvenih sta-vova. Kao kod svih drugih mjerenja, tako je i ovdje potrebno najprije odrediti šta se hoće da ispita – na primjer odnos članova jedne društvene grupe prema ratu, crkvi, kapitalizmu, socijalizmu, cenzuri štampe, kontroli rañanja, smrtnoj kazni, prema pojedinim društvenim ustanovama, nacionalnim i rasnim grupama, političkim partijama, itd. Zatim se formuliše izvjestan broj iskaza koji se odnose na predmet ispitivanja i koji su tako sastavljeni da se prema reakcijama ispitanika na njih može ocijeniti njihov stav prema datoj ustanovi ili spornom pitanju. Svaki član društvene grupe koji ispi-tujemo treba da se izjasni o svakom ovakvom iskazu ponaosob da li se s njim slaže, da li ga odo-brava ili ga ne odobrava. Svaki njegov odgovor ponaosob biće kvantifikovan i skup svih njegovih odgovora treba da dâ mjeru njegovog stava prema datom pitanju, ustanovi ili društvenoj pojavi.

Problem je: prvo, kako odabrati iskaze na osnovu kojih će biti ocjenjivani stavovi pojedinaca i koji pretstavljaju osnovne elemente skale; drugo, kako odrediti brojne vrijednosti za mjerenje pojedinačnih odgovora; treće, kako klasifikovati pojedinačne elemente skale (pojedine iskaze s oznakom da li ih dati pojedinac odobrava ili ne odobrava) teko da jedna grupa elemenata bude karakteristična za jednu vrstu stavova a druga grupa za drugu vrstu i četvrto, kako dobiti niz u kome će varijacijama ukupnih stavova odgovarati varijacije u brojnim vrijednostima.

Jedan od čuvenih metoda za izradu ovog tipa skala je Terstorov metod. On uključuje u sebi sledeće sukcesivne postupke.

1. Najprije se pripremi jedna prethodna lista od znatnog broja iskaza koji se odnose na predmet ispitivanja i koji su tako probrani da pokrivaju cjelokupno polje mogućih stavova od izvan-redno povoljnih do krajnje nepovoljnih uključujući i jedan prelazni interval neodreñenih neutralnih ili uopšte neoformljenih stavova. Broj iskaza uzima se prema potrebi – može ih biti i preko stotinu. Terston je svoje istraživanje stava prema crkvi počeo pravljenjem jedne liste od 130 najrazličitijih iskaza o crkvi i religiji. Bitno je da ovi iskazi budu jasni i precizni (nedvosmisleni), da budu relevantni, tj. da imaju što veću informativnu vrijednost s obzirom na svoju svrhu (otkrivanje jedne dispozicije za ponašanje odreñenog tipa) i najzad da budu tako odabrani da izražavaju sve moguće stavove prema datoj pojavi. Primjer povoljnog stava prema crkvi u pomenutom Terstonovom istra-živanju bio bi pozitivan stav prema iskazu »Vjerujem da članstvo u crkvi povećava samopoštovanje i uvjerenje u svoju korisnost«. Primjer nepovoljnog stava bi bio prihvaćanje iskaza »Smatram da je crkvi cijelo vrijeme stalo da doñe do što više novca«. Primjeri neutralnog i neodreñenog stava bi bili iskazi: »Ne vjerujem da odlaženje u crkvu šteti ma kome« i »Vjerujem da crkva ima dobar uticaj na niže i neobrazovane klase, ali nema nikakvu vrijednost za više i obrazovane klase.«

Već iz navedenih pitanja se vidi koliko već prilikom konstatovanja činjenica u sociološkim istraživanjima ideološka uvjerenja istraživača igraju ogromnu ulogu. Jedan sociolog ateist bi pri ispitivanju stavova prema crkvi odabrao bitno različite iskaze i imao bi znatno drukčiji kriterijum o tome šta treba smatrati neutralnim i neodreñenim, a možda čak i povoljnim i nepovoljnim stavo-vima.

2. Drugi korak u pripremanju Terstonove skale je klasifikacija elemenata. Biće odabran zna-tan broj arbitara od kojih će svaki ponaosob razvrstati sve iskaze u izvjestan broj grupa, obično 7 ili 11 to su tzv. skale kategorija koje treba da budu tako poreñane da se na jednom kraju nañu krajnje nepovoljni, donji manje nepovoljni itd. idući ka neutralnim i neodreñenim, zatim povoljnim i najzad krajnje povoljnim. Arbitri ne izražavaju svoj stav prema pojedinim iskazima – oni jedino treba da naprave što dosljedniji postepeni red s obzirom na značenje svakog pojedinačnog iskaza i karakter svake pojedine grupe iskaza.

50

Kad je taj posao završen izračunava se koliko puta se svaki pojedinačni iskaz našao u pojedinim grupama od 1 do 7 odnosno 11 (tj. ako se na primjer radi o jednom iskazu koji je u počet-ku smatran krajnje povoljnim – da li su ga svi arbitri zaista stavili u grupu krajnje povoljnih odgo-vora, odnosno koliko puta je stavljen u tu grupu a koliko puta u druge svrhe.

Idealan slučaj bi bio kad bi svi arbitri stavili jedan iskaz u jednu grupu recimo grupu 2. Onda bi 2. bila njegova skalna vrijednost to bi (pod pretpostavkom da su arbitri ozbiljni, inteligentni i dosledni ljudi) značilo da je taj iskaz precizan i relevantan – njega bi obavezno trebalo unijeti u za-vršni upitnik. Meñutim, najčešće ćemo dobiti distribuciju jednog elementa u dvije, tri ili više kate-gorija. U tom slučaju vrijednost medijane biće skalna vrijednost datog iskaza. Razlika izmeñu kvar-talnih vrijednosti biće utoliko veća ukoliko je iskaz višeznačajniji – razlika kvantitativno izražena zove se koeficijent višeznačnosti. U pomenutom Terstonovom istraživanju koeficijent višeznačnosti iskaza o zainteresovanosti crkava za novac bio je 1.6 (u idealnom slučaju bi bio 0 a iskaza o dobrom uticaju crkve na niže slojeve i bezbijednost u ondosu na više bio je čak i 3.6. Iskazi s velikim koe-ficijentom višeznačnosti treba da budu eliminisani – jer se znači, pokazuje da nijesu dobri indikatori za jedan stav: po reakcijama na njih neće se moći mnogo zaključiti o stavu jednog ispitanika jer ih on može shvatiti na razne načine.

Prije nego što se napravi konačan upitnik i završni rad na pravljenju skale potrebno je još provjeriti relevantnost odabranih iskaza. Oni se daju izvjesnom broju lica uz zahtjev da se odobre ili odbace. Onda ćemo uz pretpostavku da je on uopšte uzev dosljedna ličnost se uvjeriti da li su od-govori dosljedni, tj. da li u svima došao do izražaja jedan odreñen njegov stav. Idealan slučaj bi bio kada bi on odobrio sve iskaze koji variraju oko jedne skalne vrijednosti a odbacio sve iskaze koji pripadaju udaljenim skalnim kategorijama (na primjer kad bi prihvatio sve nepovoljne iskaze a od-bacio sve povoljne). Ako je dajući odgovor na jedan odreñen iskaz otstupio od svog stava koji je došao do izražaja u odgovorima na druge iskaze, ostaje još uvijek mogućnost da je bio u tom slučaju nedosljedan. Meñutim, kad provjerimo odnos svih odgovora na jedan iskaz u odnosu na od-govore na druge iskaze i pritom otkrijemo znatnu devijaciju zaključak će biti da se ne radi o ne-doslednosti ispitanika već o iskazu koji nije relevantan za dati predmet istraživanja. Zato ćemo i takve iskaze eliminisati.

Završna faza izrade skale je prema tome izbor 15-20 preciznih relevantnih iskaza koji su ureñeni u jedan postepeni niz vrijednosti idući od krajnje nepovoljnog do krajnje povoljnog stava. To je onda skala koja će se primjeniti u ispitivanju izabranog uzorka društvene grupe čije stavove želimo da izmjerimo. Završnu mjeru će predstavljati ili aritmeitčka sredina skalnih vrijednosti, ili medijana svih iskaza koji su odabrani.

6. Opšti principi i tehnike u konsturisanju skala

� Najprije treba odrediti šta se mjeri. Potrebna je analiza karakteristika koje se mjere prije no što se uopšte počne s konstrukcijom skale.

� Brižljiva selekcija mjerila koja se koriste kao baza za ocjenjivanje i mjerenje. � Svako mjerilo treba da bude ocjenjeno prema nekoj dobro definisanoj i objektivnoj tehnici. � Skala treba da bude što jednostavnija, vrlo komplikovane rafinirane skale mogu biti bez potrebe

glomazne i nekorisne.

Skala mora da posjeduje što više stupanj ispravnosti (validnosti) treba da mjeri ono što pret-postavlja da mjeri i mora biti moguće da se i demonstrira da je tako; (najbolji način uporeñenje re-zultata nezavisnih mjerenja).

Skala mora biti pouzdana tj. mora davati dosljedne rezultate; Treba da bude laka njena upotreba, da se drži potrebne instrukcije licima koja se ispituju. Da bude precizna i lako razumljiva (komunikativna), skala treba da bude tako izrañena da se

dobijeni podaci lako mogu upotrebiti za statističku analizu. Skala treba da se provjerava pri različitim uslovima i da se revidira gñe je nužno. 7. Mjerenje pouzdanosti

Pouzdana skala se slaže sa samom sobom i dosljedno mjeri ono što treba da mjeri. Postoje tri načina da se povjerava pouzdanost jedne skale:

51

� Ponavljanje testa poslije jednog intervala vremena – rezultati koji se pri tom dobiju dovode se u korelaciju;

� Istovremeno mjerenje istog predmeta od strane dva ili više samostalna istraživača, zatim kore-lacija rezultata;

� U korelaciji se dovode rezultati jedne polovine skale s rezultatima druge polovine. Veličina koe-ficijenta korelacije je indikator pouzdanosti skale. Jedna skala može biti pouzdana ali ipak neis-pravna. Ispravnost implicira moć predviñanja izvan područja faktora koji su uključeni u skalu; Ispravna skala mjeri ono što treba da mjeri socijalni status, zdravstvene uslove, efikasnost nekog tipa društva.

Tehnike za održavanje ispravnosti skale su slabo razvijene. Tri metode koji se upotreblja-vaju jesu:

� Logički test ispravnosti; je li skala logički spojiva s nekom prihvaćenom teorijom i rezultati dobijeni njenom primjenom ne kose se s ovom teorijom.

� Rezultati mjerenja moraju biti u skladu sa zdravorazumskim opažanjima i iskustvom. � Najobjektivniji metod: rezultati skale se dovode u korelaciju s jednim ili više nezavisnih

kriterijuma pojave koja se ispituje.

Zatim seuporeñuju rezultati skale za očigledno veoma različite a onda za slične ustanove, uslove i grupe. Ispravna skala će jasno i dosljedno praviti razliku izmeñu raznih grupa i uslova.

Tehnika izrade skala predstavlja jedan od najznačajnijih metodoloških doprinosa moderne sociologije i psihologije. Značaj skala raste sve više i svaki stručan teoretičar treba da poznaje sve osnovne i najnovije metode na ovom polju.

Nedostaci: Prilikom primjene ove metode su obično nedovoljne teorijske analize prije izrade skale, uzimanje u obzir svih rezultata koji se tiču jednog problema, brižljivo definisanje pojmova, analiza njihovih osnovnih karaktetiristika, uspostavljanje izvjesnih hipoteza o funkcionalnim odno-sima izvjesnih faktora.

PRINCIPI TEORIJE VJEROVATNOĆE

Pojam vjerovatnoće igra ogromnu ulogu i u svakodnevnom životu i u savremenoj nauci. Mi vrlo često kažemo da je neki dogañaj »vjerovatan« da je neko tvrñenje »vjerovatno« da će se neka radnja »vjerovatno« desiti: katkad smo čak u stanju da vjerovatnoću i numerički izrazimo (kad ka-žemo npr. da je vjerovatnoća da se iz dobro promješanog špila normalnih karata za igru jednim vučenjem dobije dama 1/13).

U običnom životu reći da je nešto vjerovatno znači izraziti jedno uvjerenje u koje ne može-mo biti potpuno sigurni, koje nije toliko osnovano da bismo ga mogli smatrati sigurnim znanjem. Mi znamo ono u što smo se mi ili drugi ljudi direktnim opažanjem uvjerili ili ono što se na osnovu direktnih zapažanja može logički zaključiti. Tako mi znamo da su zimi dani kraći nego ljeti, da je nafta izvor energije, da ratovi dovode do masovnog uništavanja ljudskih života i materijalnih doba-ra. Meñutim, često naša znanja nijesu takva da bi isključivala sve druge alternative sem jedne – govoreći o jednoj meñu njima mi onda možemo reći samo toliko da je ona vjerovatna i to manje ili više vjerovatno. Tako npr. gomilanje oblaka na nebu može nas navesti da kažemo da je vjerovatno da će u toku dana pasti kiša (time se ne isključuje mogućnost da ona ipak neće pasti). Slušajući neko muzičko djelo i uočavajući neke sličnosti izmeñu njega i kompozicije Bele Bartoka reći ćemo da je ono vjerovatno Bartokovo (ali time nije isključeno da ga je komponovao i neko drugi). Naj-veći broj naših praktičnih akcija zasniva se na našem uvjerenju o većoj vjerovatnoći jedne vrste dogañaja nego nekih drugih. Kad sjedamo u autobus ili voz, kad mirno šetamo ulicom, kad bezbri-žno plivamo u moru mi ne možemo biti potpuno sigurni da ćemo živi i zdravi stići na mjesto opre-djeljenja; uvijek ostaje otvorena mogućnost da se desi saobraćajna nesreća, da neki automobil neočekivano skrene na trotoar, da se u naš životni tok ne umješa neki morski pas itd. Praksa bi bila nemoguća kad bismo sve mogućnosti neprestano uzimali u obzir i kad bismo djelovali tek pošto se postaramo da isključimo sve neprijatne mogućnosti. Za ovakvo potpuno osiguranje život je isuviše kratak. Ako želimo da se ponašamo normalno i da u praksi budemo dovoljno efikasni, biće do-voljno da ocjenimo koja alternativa je najvjerovatnija i da prema njoj usmjerimo naše djelovanje.

52

Slična je situacija i u modernoj nauci, samo na jednom sasvim različitom nivou. Do uvje-renja da su empirijske generalizacije, čak i one koje su izražene preciznim matematičkim formu-lama i provjerene mjerenjem – samo vjerovatno istinite, došlo se tek onda kad su nauke dostigle visok stepen svoje razvijenosti i kad je nekadašnji nekritički mladalački entuzijazam zamijenila zrelost i mudrost koju ona sobom donosi.

� Klasična koncepcija nauke koja je suvereno vladala od perioda antike sve do najnovijeg vreme-na (druga polovina 19. vijeka), uključivala je u sebi uvjerenje da su naučna znanja (ako su uop-šte naučna) apsolutno sigurna, nesumnjiva i dokazana. Vladao je racionalistički ideal; trebalo je težiti utvrñivanju apsolutno istinitih, nepromjenljivih naučnih znanja koja logički slijede iz osnovnih principa. Osnovne principe um shvata direktno, oni su neposredno jasni i izvjesni, nji-hova istinitost još je sigurnija nego istinitost svih drugih dokazanih stavova. Karakteristična za ovu koncepciju nauke bila je teza o apsolutnom mehaničkom determinizmu, koju je kasnije for-mulisao Laplas: »Sadašnje stanje svijeta treba da shvatimo kao efekat njegovog prethodnog stanja i kao uzrok onog koje će slijediti. Jedan um koji bi u datom trenutku poznavao sve sile koje djeluju u prirodi i uzajamni položaj bića koja ga sačinjavaju – ako bi, uostalom, on bio do-voljno obiman da podvrgne sve ove podatke analizi, obuhvatio bi istom formulom sva kretanja od najvećih tijela u svijetu do najlakšeg atoma i ništa za njega ne bi ostalo neizvjesno i bu-dućnost kao i prošlost bila bi jasna pred njegovim očima«.

� Ovakvo racionalističko i determinističko shvatanje nauke odgovaralo je karakteru naučnih saz-nanja koja su pružale egzaktne nauke tog vremena – matematika i klasična fizika. Matematičke formule zaista su izvjesne – ne samo vjerovatne, meñutim, one su takve jer o njihovoj tačnosti i ne sudimo suočavajući ih direktno sa iskustvenim činjenicama – one su tačne ili ne prema tome da li su izvedene strogo u skladu s pravilima koja ne moraju nužno imati empirijsku osnovu. (Naravno, upravo zbog toga pod istinom matematičkih formula i ne možemo podrazumijevati isto što imamo na umu kad govorimo o istini stavova specijalnih nauka, tj. o faktičkoj istini – ovdje bi bilo više na mjestu govoriti o pravilnosti, tačnosti, korektnosti, prema datim pravili-ma). Što se tiče rezultata klasične fizike, karakteristično je za njih da su se odnosili na zakoni-tosti vrlo jednostavnih sistema prirodnih objekata. Dok se fizika bavila pretežno proučavanjem relativno sporog mehaničkog kretanja tijela relativno velike mase, ona je postizala ogromne us-pjehe u tačnom predviñanju budućih dogañaja. Kad su bili poznati mjesto na kome se jedno ti-jelo nalazi kao dinamički momenat njegovog kretanja u nekom momentu t1, bilo je moguće s ogromnom tačnošću izračunati mjesto i dinamičko stanje tijela u ma kojem kasnijem trenutku t2. Ovakva situacija u mehanici stvarala je privid o apsolutnoj determiniranosti svih procesa u stvarnosti i ljude, kao što je smatrao Laplas, dovodila je do uvjerenja da je naša nemogućnost apsolutno egzaktnog predviñanja dogañaja u mnogim oblastima stvarnosti rezultat ograničenosti naših znanja, a ne bitno drukčijeg karaktera samih pojava. U stvari, racionalistička i determi-nistička koncepcija nauke i posebno fizike, bila je moguća samo pod sledećim specifičnim uslovima:

� Predmet proučavanja bili su sistemi tijela koji su se mogli izolovati od drugih tijela, koji su se mogli fiksirati kao zatvoreni sistemi, u kojima se svaka interferencija faktora van sistema mogla zanemariti.

� Pojedinačne objekte je bilo moguće lokalizovati i precizno razgraničiti od njihove okoline. � Za svojstva tih pojedinačnih objekata čijim se proučavanjem klasična mehanika bavila (kao što

su sila, masa, put, brzina, ubrzanje itd) karakteristično je da meñusobno stoje u relativno prostim funkcionalnim odnosima tako da jedno od njih zavisi od malog broja drugih. Drugim riječima, klasična mehanika je proučavala pojave koje su uslovljene vrlo ograničenim brojem faktora.

Vremenom, a naročito u toku XIX vijeka, pokazalo se da sve ove pretpostavke racionalis-tičkog determinizma važe samo za posebna područja prirodnih pojava, ali ne uopšte. U društvenim, biološkim pa čak i fizikalnim pojavama, (kad se radi o objektima vrlo male mase – mikročesticama) ni jedan od preduslova mehanicističkog determinizma nije zadovoljen. Tu je jedinke često nemo-guće strogo fiksirati i proučavati izolovano od sredine u kojoj se nalaze i vrlo kompleksnih odnosa s brojnim drugim jedinkama. Uslijed toga svaki pokušaj da se jedan kompleks objekata posmatra kao zatvoren sistem slično sunčanom sistemu ili sistemu objekata na zemlji-vodi neobično grubim

53

uprošćavanjima i greškama: svako povlačenje graničnih linija sistema postaje više ili manje uslovno ili čak proizvoljno dok nezemarivanje dejstva spoljašnjih faktora onemogućava tačno objašnjenje mnogih pojava. (Gravitaciono dejstvo Jupitera može se zanemariti na Zemlji, meñutim, ako se eko-nomija jedne zemlje shvati kao zatvoren sistem i apstrahuju ekonomska kretanja u drugim zem-ljama svijeta, posledice ovakvog pogrešnog metodološkog pristupa biće brzo očigledne). Broj fak-tora od kojih zavise pojedini dogañaji toliko je veliki da se analiza pojedinačnih pojava mora napus-titi i zamjeniti pokušajem da se uoče globalne pravilnosti čitavog skupa pojedinačnih i na izgled slučajnih pojava.

Tako je došlo do sve veće primjene statističkih metoda u naučnom istraživanju. Prve začetke statistike nalazimo već kod antičkih grčkih filozofa u vezi s problematikom prirodne selekcije. Tako, na primjer, Demokrit je sličnost i razlike izmeñu roditelja i djece objašnjavao različitim kom-binacijama atoma koje dijete preuzima od roditelja. Aristotel je biološko nasljeñe tumačio slučajnim kombinovanjem pojedinih osobina koje dovode do toga da se izvjesne osobine predaka pojavljuju i kod potomaka. Naravno, Aristotel nije imao na raspoloženju nikakav, čak ni rudimentaran matema-tički aparat da bi mogao da vrši statističke analize u današnjem smislu riječi.

Već u to vrijeme, a naročito kasnije, mnogo napora je uloženo da se razvije bilo kakva sta-tistička tehnika koja bi se mogla primjeniti na poslove osiguranja života i imetka. Osiguravanje kao društvena ustanova postojalo je još u Vavilonu i Grčkoj, a naročito u Rimu i kasnije u srednje-vjekovnim trgovačkim gradovima. U osiguravajućoj službi se pojavljuju tipična statistička zaključi-vanja. O dužini života pojedinca, o uspjehu nekog posla ne može se ništa zaključiti na osnovu ana-lize samog pojedinačnog slučaja u pitanju. Broj faktora od kojih zavisi ishod je ogroman i nepoznat. Sve što se u ovakvim slučajevima može uraditi jeste prikupljanje podataka o drugim sličnim poje-dinačnim pojavama, uočavanja statističkih pravilnosti i zaključivanja po analogiji koje dovodi do manje ili više vjerovatnih pretpostavki o budućnosti date jedinke. U nedostatku razvijene statističke teorije osiguravajuća društva su se koristila različitim relativno pouzdanim praktičnim pravilima. Na primjer, ona su uzimala na sebe veće ili manje obaveze prema tome u kom pravcu i u koje go-dišnje doba jedan brod plovi. U XVII vijeku su već postojale studije u kojima su na osnovu registra smrtnih slučajeva ocjenjivani izgledi na dužinu života raznih kategorija lica. U stvari, XVII vijek je već donio i prvu razvijenu teoriju vjerovatnoće samo što je ona nastala u vezi s jednom problema-tikom na prvi pogled veoma udaljenom od problema praktičnog života i nauke, naime u vezi s izra-čunavanjem šansi za dobitak u hazardnim igrama. Godina 1654. u kojoj je došlo do izmjene pisama izmeñu Paskala i Ferma o ovom problemu, smatra se godinom roñenja računa vjerovatnoće kao strogo egzaktne matematičke discipline kojoj je u osnovi jedna grana matematičke teorije permu-tacija i kombinacija. Braća Bernuli, Hajgens, De Moavr, Bajes i Laplas su glavni tvorci klasične teorije vjerovatnoće.

Ova teorija je ubrzo našla svoju primjenu i to najprije baš u jednoj od najegzaktnijih nauka – u astronomiji. Jedan od najpreciznijih metoda utvrñivanja činjeničnih podataka – mjerenje, ubrzo se pokazao kao izvor neizbježnih grešaka. Ponovljena mjerenja veličina koje su na osnovu brojnih teo-rijskih rezultata morale biti smatrane objektivno istim veličinama – davale su numeričke vrijednosti koje su se meñusobno unekoliko razlikovale. Usled toga su i rezultati direktnih mjerenja redovno djelimično odstupali od predviñanja dobijenih teorijskim izračunavanjem posljedica pojedinih for-mula. Ovakva situacija nametala je potrebu za jednom teorijom koja bi omogućila ocjenjivanje vjerodostojnosti pojedinih mjerenja. Tako je nastala teorija grešaka kao jedna specifična primjena teorije vjerovatnoće. Veliki broj džinova naučne misli radio je na njoj počev od XVIII vijeka. Meñu njima su bili i naš Ruñer Bošković, Ojler, Danijel Bernuli, Ležandr, Gaus i Laplas.

Vrlo brzo je teorija vjerovatnoće prodrla i u društvene nauke. Slom feudalnog društva i nas-tanak moćnih centralizovanih monarhija stvorio je potrebu za sakupljanjem statističkih podataka s raznih područja javnog života kojima bi se rukovodila politika centralnih državnih organa. Naročito su enciklopedisti energično insistirali na tome da se finansijske mjere, zdravstvena i pravna služba, pa čak i obavljanje političkih izbora postavi na jednu racionalnu osnovu. Kondorse a kasnije Ketle i Poason učinili su već prve značajne pokušaje da teoriju vjerovatnoće povežu sa statistikom koja je dotle bila uglavnom deskriptivna disciplina. Na primjer, Ketle je 1829. iscrpno analizirano prvi belgijski popis stanovništva i naročito ispitivao uticaj starosti, pola, godišnjeg vremena, zanimanja i ekonomskog stanja na smrtnost. Ova statistička izučavanja su ga dovela do zaključka da se morta-

54

litet u datoj populaciji može do odreñenog stepena matematički previdjeti. On je prvi sugerirao da se i moralne i intelekturalne odlike ljudi mogu mjeriti. Od njega potiče antropometrija – nova dis-ciplina koja se bavi mjerenjem različitih karakteristika čovjeka. Od njega potiče i pojam »prosječ-nog čovjeka«, čije se osobine mogu statistički izračunati. On je išao čak tako daleko da je mislio da se mogu utvrditi tačni zakoni društvenih pojava otkrivanjem veza izmeñu statističkih srednjih vri-jednosti i da se u ovoj oblasti može postići isto tako visok stepen egzaktnosti kao i u nebeskoj me-hanici. Naravno, Ketle je bio nekritičan u ocjeni vrijednosti statističkog metoda i nije uspio da uvidi ozbiljna ograničenja teorije vjerovatnoće.

U fizici je teorija vjerovatnoće dugo igrala ulogu pomoćne nauke, kao osnova za izraču-navanje grešaka pri mjerenju. Meñutim, u toku XIX vijeka je u nauku sve više prodirala stara ideja (čije porijeklo nalazimo još kod Grčkih atomista, kao i u nekim orijentalnim filozofskim učenjima) po kojoj se pravilnosti u ponašanju prividno stabilnih makrotijela, kojima smo okruženi mogu objasniti kao rezultat bezbrojnih slučajnih promjena mikročestica od kojih su ova tijela sastavljena. Naročito je veliki uspjeh na ovom putu postigla kinetička teorija materije. Razna fizikalna svojstva materije kao toplota, pritisak gasova itd. shvaćena su kao posljedica pojedinačnih slučajnih kretanja ogromnog broja molekula. Danijel Bernuli, Džaul, Klauzijus, Meksveld i drugi bavili su se proble-mom: kolika bi trebalo da bude vjerovatnoća da molekuli imaju odreñene brzine i nalaze se na odreñenim mjestima da bi se iz toga mogli izvesti već poznati i provjereni zakoni gasova. Naročito veliki korak u statističkoj interpretaciji toplotnih pojava napravio je Boloman statističkim objašnje-njem Karneovog II principa termodinamike. Po ovom principu svi toplotni procesi su ireverzbilni: toplotne razlike meñu svim tijelima jednog sistema spontano iščezavaju i cio proces teži ravnote-žnom stanju, usled čega se smanjuje količina energije koja se može upotrijebiti za koristan rad. (Ova pojava je nazvana »entropijom«). Obratan proces moguć je samo primjenom sile izvan datog sistema. Mnogi fizičari su ovaj zakon tumačili na apsolutno deterministički način kao neminovnost toplotne smrti vasione. Boloman je dao statističko objašnjenje: povećanje entropije je samo spo-ljašnja manifestacija najvjerovatnije distribucije energije molekula jednog gasa. Iz toga naravno slijedi da su moguće i drukčije distribucije koje bi dovele do reverzibilnosti toplotnih procesa i do smanjivanja entropije umjesto njenog povećavanja, meñutim ove mogućnosti su manje vjerovatne. Tako se, zahvaljujući daljim naporima Džibsa i Smolunovskog, razvila jedna nova disciplina – sta-tistička mehanika koja je ispitivala globalne statističke aspekte ogromnog broja elementarnih i na izgled slučajnih procesa kretanja i sudaranja molekula u vezi s mehaničkom teorijom toplote kinetičkom teorijom gasova, tzv. Braunovim kretanjem itd. Kasnije je ona primjenjena i u tumače-nju distribucije zvijezda, raznih oblika radijacije itd.

Ovo je meñutim, tek bio uvod. U našem vijeku otvorile su se oku naučnika ogromne oblasti prirodnih pojava koje se ustvari ne mogu konstatovati drugim metodama do statističkim i o čijoj se determiniranosti zasad bar ne može govoriti drukčije do terminima vjerovatnoće. To važi prije sve-ga za čitavu mikrofiziku. Pokazalo se da za objašnjenje elementarnih unutar atomskih procesa, kao što je na primjer kretanje elektrona, ne mogu primjeniti zakoni klasične fizike sa svojom pretpostav-kom apsolutnog mehanicističkog determinizma. Pri izučavanju makrotijela – tijela velike mase i relativno male brzine s kakvim se srećemo u svakodnevnom životu, bilo je moguće s velikom tačnošću odrediti položaj tijela u prostoru i njegovu brzinu. Na osnovu tih podataka bilo je moguće, primjenom zakona klasične fizike, izračunati vrlo precizno dalji tok kretanja i predvidjeti u kojoj tački prostora će se dati objekt nalaziti u nekom kasnijem trenutku. Iskustvo je ova predviñanja potvrñivalo – na taj način je dobijao na snazi i princip determinizma. Čak i u onim granama fizike gdje je račun vjerovatnoće bio uveden (statističkoj mehanici) pretpostavljalo se da se elementarni fenomeni-molekuli-ponašaju po strogo mehaničkom determinizmu kojim nauka nije ovladala jedino usled njegove vanredne složenosti, a ne usled toga što bi i sam objektivni tok stvari bio nepotpuno odreñen. Dosadašnji razvitak kvantne fizike donio je, meñutim, jedan značajni novi momenat u samoj koncepciji fizikalnih zakona.

Pokazalo se da postoje takve fizikalne pojave kod kojih je principijelno nemoguće i istovre-meno saznati sve potrebne podatke na osnovu kojih bi bilo moguće praviti precizna potpuno odre-ñena i jednoznačna predviñanja o daljoj evoluciji datog sistema objekata. Takve pojave su kretanje mikročestica. Ne radi se o tome da samo u nekim konkretnim slučajevima mi ne uspjevamo da odredimo svih šest parametara – tri koordinate položaja i tri veličine koje odreñuju brzinu čestice.

55

Ne radi se ni o tome da mi trenutno nijesmo u stanju da doñemo do svih potrebnih početnih poda-taka usled nesavršenosti instrumenata. Stvar je u tome da je to prema Hajzenbergerovom principu neodreñenosti u principu nemoguće. Elementarne čestice čije kretanje proučavamo imaju tako malu masu da na njih snažno djeluju fotoni svijetlosti kojom ih obasjavamo (kod makrotijela se dejstvo svjetlosti može zanemariti). Kad želimo da precizno odredimo mjesto čestice moramo se služiti svjetlosnim zračenjima što manje tjelesne dužine. Meñutim, svjetlost male talasne dužine ima veli-ku frekvenciju i srazmjerno veliku energiju, čime se povećava i veličina poremećaja kretanja česti-ce. Obratno, smanjenje frekvencije svjetlosti i smanjenje dejstava na brzinu i pravac kretanja čestice znači istovremeno povećavanje talasne dužine i sve veću nepreciznost u odreñivanju mjesta čestice. Prema tome, usled uzajamnog dejstva proučavane čestice i svjetlosti kojom je obasjavamo principi-jelno je nemoguće tačno opisati stanje čestice u nekom trenutku. Iz toga slijedi da se ne može tačno predvidjeti ni stanje čestice u makojem budućem trenutku, može se utvrditi samo vjerovatnoća vri-jednosti parametara za mjesto i brzinu.

Mi se ovdje ne možemo upuštati u diskusiju da li je u samoj stvarnosti nezavisno od dejstva naših instrumenata, kretanje čestice potpuno odreñeno kao što tvrde deterministi ili neodreñeno i slučajno kao što tvrde nedeterministi i probabilisti. Bitno je da utvrdimo da se u saznanju svih ovakvih procesa u kojima čovjek na nepredvidljiv način djeluje svojim instrumentima na pojave koje proučava moramo trajno služiti teorijom vjrovatnoće; sva naša uopštavanja i predviñanja odreñivaće samo veću ili manju vjerovatnoću, a ne apsolutnu izvjesnost da će se desiti jedan dogañaj.

1. Vrste vjerovatnoće

Pojam vjerovatnoće upotrebljavamo kad govorimo o mogućnostima i to je ono što povezuje sva različita značenja termina vjerovatnoća i što na kraju krajeva opravdava upotrebu jednog istog termina u svim različitim slučajevima. Bilo da kažemo: »Ovaj portret je vjerovatno naslikao Tintoreto«, ili Ajnštajnova teorija gravitacije je vjerovatnija nego Njutnova, ili »Vjerovatnoća da čovjek od trideset pet godina doživi trideset šestu iznosi 95/100« u svim ovim stavovima mi govo-rimo o mogućnostima: možda portret potiče od Tintoreta, možda je Ajnštajnova teorija istinitija, možda će jedan čovjek živjeti još godinu dana. Meñutim, kad uočimo ovaj konstantni elemenat sa-držaja u pojmu vjerovatnoće potrebno je da odmah obratimo pažnju i na krupne razlike u znače-njima u tri gornja stava. Najprije, odmah pada u oči da nam se u prva dva stava termin »vjero-vatnoća« pojavljuje kao kvalitativni pojam: mi ni u jednom od ta dva slučaja nijesmo u stanju da odredimo neku numeričku vrijednost. Meñutim, u trećem stavu vjerovatnoća je kvantitativan pojam, ona se može mjeriti, njena veličina se može izraziti jednim razlomkom.

Na osnovu toga možemo odmah napraviti jednu osnovnu razliku izmeñu teorije vjerovat-noće (ili još tačnije računa vjerovatnoće) kao matematičke discipline koja polazi od kvantitativnog pojma vjerovatnoće i teorije vjerovatnoće kao grane logike koja pretstavlja osnovu savremene teorije induktivnog zaključivanja, ova podjela nije ovako gruba i oštra kao što izgleda na prvi pog-led. Savremeni razvitak logike i matematike doveo je do stvaranja jedne nove discipline koja, ustvari, predstavlja graničnu oblast meñu njima– to je simbolička ili matematička logika. Time što se služi jednim strogo formalizovanim simboličkim jezikom i vodi konstruisanju pravilnih neproti-vurečnih sistema znakova kojima nije pridato nikakvo odreñeno značenje – ova disciplina je bliža matematici. Meñutim, svojim zahtjevom da ovi sistemi naknadno dobiju svoju interpretaciju čime postaju moguće logičke strukture naučnih teorija, ova disciplina dobija bitno logički karakter. Od samog početka razvitka simboličke logike njen aparat je primjenjivan za rješavanje problema teorije vjerovatnoće (kod Bula i Morgana).

Analogno objašnjenju dvostruke prirode simboličke logike može se reći da njena primjena na sve one probleme gdje se vjerovatnoća može interpretirati kao broj ima matematički karakter, dok logički karakter u pravom smislu riječi imaju samo oni rezultati simboličke logike, koji su primjenjivi na probleme vjerovatnoće u kvalitetativnom ne-numeričkom smislu.

Pored ove distinkcije izmeñu vjerovatnoće u kvantitativnom i kvalitativnom smislu možemo uočiti još jednu značajnu razliku u sadržaju pojam vjerovatnoće. U nekim slučajevima mi govorio o vjerovatnoći objekata (dogañaja, pojava), dok u drugim slučajevima govorimo o vjerovatnoći naših nepotpuno sigurnih znanja stavova, hipoteza, teorija. Tako npr., reći ćemo da je autor portreta vjer-

56

ovatno Tintoreto, da će sjutra vjerovatno biti oblačno, da će pri dovoljno velikom broju bacanja jedne normalne kocke svaka od strana vjerovatno pasti podjednak broj puta, da će pri dovoljno velikom broju elektrona koji se slobodno kreću u prostoru itd. U svim ovim slučajevima mi govo-rimo o vjerovatnoći objektivnih dogañaja – bez obzira da li smo u stanju da je mjerimo ili ne. Me-ñutim, kad kažemo da je jedna tvrdnja malo vjerovatna, ili da je jedna teorija vjerovatnija od druge ili da su sve empiriske generalizacije samo više ili manje vjerovatne ili da jedna naučna hipoteza postaje utoliko više vjerovatnija ukoliko više alternativnih hipoteza uspjevamo da eliminišemo odgovarajućim iskustvenim činjenicama – u svim ovim slučajevima mi govorimo o vjerovatnoći naših pretpostavki o objektima. Naravno, ovaj tip vjerovatnoće je neuporedivo teže mjeriti.

Potreba za kvantitativnim odreñivanjem vjerovatnoće i za izračunavanjem različitih vjero-vatnoća kad su izvjesne početne date, dovela je do razvitka računa vjerovatnoće kao jedne grane kombinatorijalne analize u kojoj se polazi od izvjesnog broja nedefinisanih simbola i formula u kojima se ti simboli pojavljuju, pa se zatim na osnovu eksplicitno utvrñenih pravila vrše različite transformacije tih formula i dobijaju se nove. Važno je shvatiti da nam račun vjerovatnoće, kao i sve druge grane matematike, daje samo jednu simboličku strukturu koja se može interpretirati na razne načine i u kojoj se prilikom njegove primjene na mjesto simbola mogu stavljati različite kon-kretne vrijednosti. Uzmimo za primjer jednu sasvim jednostavnu matem. formulu X · X = X2

Interpretirati račun kome pripada ova formula znači objasniti značenje simbola koji su tu upotrebljeni u prvom redu simbola »X«. Pitanje je: na koju kategoriju objekata se X odnosi, koja vrsta deskriptivnih termina se može zamjenjivati na mjesto X.

Očigledno postoje bar dvije interpretacije koje omogućuju uspješnu primjenu u nauci. X može biti najprije ma koji broj (članova nekog skupa objekata), a zatim, on može biti oznaka za neku geometrijsku duž. U prvom slučaju data fomula se može interpretirati kao shema za dizanje ma kojeg broja na kavadrat (aritmetička interpretacija), dok se u drugom slučaju ona interpretira kao shema za izračunavanje površine kvadrata (geometrijska interpretacija). Postavlja se pitanje: da li se simboli koji se u ovoj formuli pojavljuju mogu intrpretirati tako da dobijena formula važi kao valjana shema i u algebri logike (računu klasa simboličke logike). Odgovor je negativan: klasa pomnožena sama sobom nije kvadrat te klase već opet sama ta klasa X · X = X. Simboli »X« i »=« se ne mogu interpretirati tako da formula X · X = X2 nañe svoje mjesto u računaru klasa. Naprotiv, oni se mogu interpretirati tako da tačno suprotna formula dobije svoje mjesto u računu klasa. Naime ako se X ne shvati kao oznaka broja već kao obim neke klase, a ».« (puta) ne shvati kao oznaka množenja u aritemtičkom smislu već kao logičko množenje (konjunkcija), onda se u takvom računu ne mogu više pojaviti kvadrati, kubovi i uopšte stepeni kao sastavni dio simboličkog aparata računa.

Da li je moguća i plodna jedna ili druga interpretacija zavisi u krajnjoj liniji od primjene. Tumačeći X kao ma koji broj u jednom slučaju i kao ma koju duž u drugom, mi ćemo zamjenjivati na mjesto X različite konkretne brojeve, odnosno duži različite dužine. Formula nam govori kolike vrijednosti treba da dobijemo ako izvedemo operaciju množenja. Ako provjeravanjem (recimo me-todom prostog prebrojavanja) zaista dobijemo vrijednosti po formuli, kazaćemo da je formula istinita i praktično primjenljiva. Formula koju smo uzeli za primjer očigledno zadovoljava te uslove jer ako deset ljudi koji imaju svaki po deset knjiga stavi sve svoje knjige na gomilu, prebrojavanjem ćemo utvrditi da knjiga ima tačno sto. Isto tako ako duži jednog kvadrata izmjerimo i u svim tač-kama cjelih brojeva povučemo apscise i ordinate, dobićemo male kvadrate koje možemo prebrojati i uvjeriti se da nam formula daje tačnu mjeru površine.

Ova preliminarna objašnjenja pomoći će nam da shvatimo tačnu prirodu računa vjero-vatnoće. On predstavlja jednu strukturu simbola koja se može interpretirati na nekoliko različitih načina već prema tome što podrazumjevamo pod osnovnim simbolom koji označava vjerovatnoću.

Istorija teorija vjerovatnoće dala je dosad tri osnovne interpretacije ovog simbola pa prema tome i cjelog računa. Najprije se smatralo da je vjerovatnoća stepen naše subjektivne uvjerenosti da će se neki dogañaj desiti na odreñen način. Npr., kad kažemo da je vjerovatnoća da će pri bacanju jedne kocke pasti četvorka: 1/6 ovdje pod terminom vjerovatnoća podrazumijevamo da je naše uvjerenje da će pasti četvorka srazmjerno slabo; ako bi potpuna uvjerenost bila izražena brojem 1, onda je uvjerenost u datom slučaju onoliko puta manje od potpune uvjerenosti koliko je 1/6 manje od 1. Ovo tumačenje je karakteristično za tzv. klasičnu teoriju vjerovatnoće čiji je najkarakte-rističniji pretstavnik Laplas. Kasnije su se pojavili oštri kritičari klasične teorije vjerovatnoće na-

57

ročito poznati ekonomist Džon Majnard Kejns, koji su psihološku interpretaciju vjerovatnoće zami-jenili logičkom. Vjerovatnoća navodno nije stepen subjektivne uvjerenosti, već objektivna logička veza izmeñu dva stava, koji ima isti logički status ali je različit po kvalitetu od veze deduktivnog impliciranja dva stava. U gornjem primjeru, jedan stav bi bio: »Kocka ima šest strana«, a drugi »Pašće četvorka«. Drugi stav očigledno ne stoji u odnosu deduktivne konsekvence iz prvog – on ne slijedi nužno već samo s izvjesnim stepenom vjerovatnoće. 1/6 je mjera tog stepena, on je nezavisan od toga koliko je naše subjektivno uvjerenje, on prosto karakteriše logičku vezu izmeñu ova dva stava i ta veza je nezavisna od makojeg pojedinačnog subjekta.

Treba obratiti pažnju na to da obje ove teorije o vjerovatnoći govore o vezi s našim stavo-vima o objektima, samo što jedna insistira na mišljenju kao psihičkom procesu a druga na njegovoj logičkoj strukturi. Treća teorija interpretira vjerovatnoću kao odredbu samih objekata: ona bi bila mjera relativne učestanosti s kojom se neko svojstvo ili dogañaj dešava u jednoj odreñenoj klasi objekata. Na primjer, ako izvršimo jednu seriju od n bacanja kocke, vidjećemo da je ona strana na kojoj je broj 4 pala m puta (pri čemu je m očigledno manji ili u krajnjem slučaju jednak s njim). Reći da je vjerovatnoća padanja četvorka 1/6 znači da je razlomak m/n = 1/6 ili tačnije da teži ka 1/6 kao svojoj graničnoj vrijednosti kad se povećava broj bacanja. Začetke ove tzv. frekventne teorije vjerovatnoće nalazimo već kod Aristotela. Najpotpunije ju je u novije vrijeme razradio logi-čar Ven, a za njen kasniji razvitak najzaslužniji su Čarls Sanders Pirs, Fon Mizes i Hans Rajhenbah.

U daljim izlaganjima nećemo se posebno baviti klasičnom teorijom vjerovatnoće jer je pre-vaziñena – o njenim osnovnim teškoćama govorićemo u uvodnom dijelu izlaganja logičke teorije vjerovatnoće (koja je sve što je bilo pozitivno u klasičnoj teoriji uključila u sebe). Informativno ćemo se pozabaviti frekventnom teorijom koja je za empiriske nauke (zbog direktne veze sa statis-tikom) i od najvećeg značaja.

2. Frekventna teorija vjerovatnoće

Frekventna teorija vjerovatnoće polazi od dvije predpostavke koje konstituišu značenje termina vjerovatnoće: prvo, da je vjerovatnoća mjera za jedno svojstvo samih objekata i drugo, da se do početne vjerovatnoće od koje počinjemo sva teorijska izvoñenja i izračunavanja dolazi empi-riskim putem (statističkim mjerenjem). Sledeći primjer najbolje pokazuje prirodu frekventnog shva-tanja vjerovatnoće. Osnivač biometrije Prison je u knjizi Biometrika (koju je objavio 1900. s Lijem) objavio rezultate svojih statističkih ispitivanja korelacije izmeñu visine oca i visine njegovog sina. Po njegovoj definiciji visine, visok je čovjek koji ima preko 171,5 cm. Na 1000 očeva on je našao da prema njegovom kriterijumu 535 spada u visoke ljude, dok je visokih sinova bilo 661 od 1 000. On je dalje našao da su u 446 slučajeva sinovi visokih očeva i sami bili visoki dok su u 89 slučajeva visoki očevi imali niske sinove. Iz ovih rezultata slijedi da je vjerovatnoća da jedan visok slučajno izabran otac ima visokog sina 446/535 ili 0,83, dok je vjerovatnoća da visok otac ima niskog sina 89/535 ili 0,17.

Imajući ovakve primjere u vidu, može se dati sledeća definicija vjerovatnoće: Ako je B sim-bol koji označava jednu klasu s izvjesnim brojem (n) elemenata i ako izvjestan broj (m) elemenata klase B ima jedno posebno svojstvo koje konstituiše jednu potklasu A unutar B, onda je simbol A/B relativna učestanost s kojom elementi klase B pripadaju klasi A (ili imaju svojstvo A), odnosno vje-rovatnoća da će ma koji slučajno izabrani elemenat klase B imati svojstvo A, ili simbolički P = f (A,B). U vezi s ovom definicijom i datim primjerom treba uzeti u obzir sledeće momente:

� Ovako shvaćeni stavovi vjerovatnoće nam ne daju nikakva konkretna objašnjenja o makojem pojedinačnom slučaju. Na osnovu toga što je šansa da će jedan visok otac imati visokog sina 83 ne može se ništa sigurno znati o jednom pojedinačnom visokom ocu. Ovako shvaćeni stav vjerovatnoće nas obavještava samo o šansama makojeg nespecifikovanog člana klase visokih očeva. Ne može se čak reći ni to da će od 10 sinova jedan visoki otac imati bar 8 visokih sinova, može se desiti čak da ih ne bude ni polovina, mada je to dosta nevjerovatno. Naravno, iz ovog ne slijedi da su stavovi vjerovatnoće do kojih se došlo statističkim putem potpuno bezvrijedni kad smo zainteresovani za odreñene pojedinačne slučajeve. O odsustvu konkretnih znanja o po-jedinačnim slučajevima, naša makar i samo vjerovatna znanja koja se tiču nespecifikovanih

58

elemenata jedne klase mogu nam koristiti i za odreñene specifikovane elemente pod pretpos-tavkom da je data klasa konstituisana zaista slučajnim izborom.

� U vezi s tim se odmah pojavljuje pitanje: koje sve uslove treba jedna klasa da zadovoljava da bi se nešto moglo zaključiti na osnovu relativne učestanosti u njoj. Očigledno ako se jedna klasa B konstituiše namjernim izborom samo onih slučajeva jednog šireg područja C na koje je djelovao jedan odreñeni faktor koji nije djelovao i na sve ostale slučajeve to će biti »loš uzorak«, odnosno frekventnost koju u njoj zaključimo neće nam omogućivati da ma šta zaključujemo o vjerovatnoći šireg područja C. Dakle u našem primjeru vjerovatnoća 83 da će visoki očevi imati visoke sinove relativna je u dvostrukom smislu. 1. ona važi samo u odnosu na datu definiciju svojstva visok i 2. Ona važi samo za klasu od 1000 očeva i sinova koje je Pirs izabrao, ona ne važi za ma koju drugu klasu ili za čovječanstvo uopšte.

Izneseno shvatanje vjerovatnoća uopšte važi samo za konačne klase elemenata (pritom one koje nijesu prazne, tj. koje imaju bar jedan član). U primjeni na beskonačne klase ono postaje bes-mislen kad se u imeniocu i brojiocu pojave beskonačni brojevi.

Stavovi vjerovatnoće ovako shvaćeni su faktički stavovi do kojih se došlo empiriskim pu-tem. Ernst Nejgel je s pravom istakao da su »oni slični empiriskim iskazima koji odreñuju gustinu neke materije – oni ni u kom slučaju nisu formulacije stepena našeg neznanja ili neizvjesnosti ». Naravno njega je teško pratiti kad ide još dalje od ovog pa kaže: »Tvrditi da je vjerovatnoća da pri bacanju normalnog komada novca padne ½ znači pripisati jedno fizičko svojstvo novcu koje se otkriva pod odreñenim uslovima«. Iz toga što postoji analogija izmeñu fizičkog svojstva gustine i vjerovatnoće u smislu frekvencije ne slijedi da je vjerovatnoća fizičko svojstvo. Za razliku od fizičkih svojstava koja se mogu neposredno čulno opažati i predstavljaju kvalitete, vjerovatnoća je jedna struktura koja se ne može direktno opažati, do koje se dolazi operacijama zaključivanja.

Pošto jedan stav vjerovatnoće govori o vjerovatnoći samo u odnosu prema jednoj odreñenoj klasi elemenata u kojoj se izvjesno svojstvo pojavljuje sa odreñenom vjerovatnoćom, iz toga slijedi da pojava istog svojstva može imati različite stepene, vjerovatnoća da visoki očevi imaju visoke si-nove može biti znatno veća ili manja, pogotovu ako se ona još na razne načine specifikuje (djeca koja su rasla za vrijeme rata i u mirno vrijeme, očevi oženjeni osobama visokog i niskog rasta itd.).

Stavovi vjerovatnoće u navedenom smislu su nepotpun dio čitave teorije ili sistema. U tom slučaju oni ne moraju biti direktno izvedeni iz empiriskih statističkih istraživanja, već mogu biti logički i matematički izvedeni iz drugih stavova. U tom slučaju oni nemaju direktnu statističku evidenciju, ali ipak, moraju imati posrednu.

3. Značajna primjena u praksi

� Osiguranje. Pretpostavka da je vjerovatnoća da čovjek odreñene starosti, konstitucije, zdravlja, umre kroz godinu dana je 1/20. Kompanija uzima u obzir jednu drugu vjerovatnoću izvedenu iz ove vjerovatnoće. Ako kompanija ima veliki broj osiguranika istih karakteristika visoka je vjerovatnoća da ona neće platiti više od 1/20 svih polisa. Prema tome ako ona u svakom slučaju zahtjeva plaćanje nešto veće sume od 1/20 polise ona će vjerovatno ostvariti čist prihod. Što je veći broj osoba koje se osiguravaju veća je vjerovatnoća da će kompanija poslovati s dobitkom.

� Primjena u nauci. Kinetička teorija gasova.

Veliki broj molekula koji se kreću u raznim pravcima sudaraju se jedan s drugim i sa zido-vima. Šta je vjerovatnoća da će se jedan molekul kretati na desnu stranu od izvjesne ravni u datom trenutku? To je ½ bez obzira na to koju ravan izaberemo i koji trenutak. Meñutim u tom slučaju je vrlo vjerovatno da će distribucija molekula prema pravcu kretanja biti skoro uniformna u svako vrijeme. Otud uniformnost pritiska. Uopšte otud uniformnost na makro–nivou uprkos tome što na mikro–nivou nalazimo odsustvo svakog reda i pravilnosti. To nije nužni zakon već pravilo vjero-vatnoće gdje je vjerovatnoća vrlo blizu 1.

4. Pojam sistema i vjerovatnoća

Sistem uopšte je skup elemenata koji se meñusobno nalaze u odreñenim odnosima i zavise jedni od drugih tako da obrazuju jednu organizovanu cjelinu.

59

Procesi u objektivnoj stvarnosti sigurno ne postoje kao izolovani sistemi čije su granice oštro povučene. Pred istraživačem se nalazi beskrajno mnoštvo objekata koji po različitim kriteri-jumima istovremeno spadaju u mnoštvo raznih sistema koji se meñusobno ukrštaju i ñelimično poklapaju, kako u prostoru tako i u vremenu. To je objektivna situacija, stoga kad god u nauci go-vorimo o naučnom sistemu moramo podrazumjevati da on ima svoju objektivnu osnovu u jednom fragmentu strukture same stvarnosti. Odreñivanje tog fragmenta u perspektivi čovjeka, njegovo raz-graničavanje od cjeline kojoj pripada njegovo uprošćavanje i idealizacija – ñelo je čovjeka. Svaki naučni sistem je utoliko jedan teorijski model. U njemu su izvjesni elementi objektivno date stvar-nosti i manje ili više pregledno i manje ili više precizno, fiksirani nizom subjektivnih operacija. Takve operacije su:

� Izbori i formulacija problema koji hoćemo da riješimo. Npr., kad se pitamo o uzrocima arap-skog nacionalizma u XX vijeku odredili smo »koordinatni početak« - lokalizovali smo u prostoru i vremenu njegov završni član (završni član objektivnog procesa a početni član anali-za).

� Precizno utvrñivanje značenja ključnih termina. Na primjer, značenje termina »uzrok« zahtjeva da u sistem uključimo samo prethodne pojave. Značenje izraza »Arapski nacionalizam« nas upućuje na istoriju odreñenog broja afrikoazijskih nacija, na analizu njihovog ekonomskog razvitka i naročito, na ispitivanje odnosa ovih nacija prema njihovim doskorašnjim koloni-zatorima.

� Odreñivanje izvjesnih preliminarnih hipoteza na osnovu ukupnog prethodnog znanja koje je relevantno za predmet našeg ispitivanja. U našem primjeru, na osnovu poznavanja drugih naci-onalističkih potreba, unaprijed se može očekivati kakvu ulogu će u njegovom formiranju i raz-voju igrati pojedine društvene grupacije – mlada grañanska klasa, proletarijat, siromašno selja-štvo, vojska, crkva itd.

Sve ovakve opšte pretpostavke, više ili manje potpuno i precizno formulisane, odreñuju ok-vire našeg istraživanja. To su granični uslovi sistema.

U društvenim naukama usled izuzetne složenosti izučavanih pojava i uslijed nedovoljnosti naših znanja, granične uslove obično nije moguće potpuno i eksplicitno formulisti. Svijest o grani-cama sistema je često intuitivnog karaktera. Sistem ćemo smatrati otvorenim. Pošto su prirodne nauke mnogo razvijenije a i procesi u pitanju su neuporedljivo jednostavniji, često smo u stanju da odsječno razgraničimo jedan sistem od svega onog što je za naš problem irelevantno i da egzaktno utvrdimo njegove granične uslove. Ovakav sistem ćemo smatrati manje ili više zatvorenim. Primjer takvog sistema nalazimo u kvantnoj mehanici. To je teorija čiji osnovni stavovi (aksiomi) pred-stavljaju egzaktan izraz graničnih uslova ma kojeg sistema mikročestica. Ovi aksiomi sadrže mi-nimalan broj nezavisnih promjenjivih koje su nužne i dovoljne da se potpuno odredi stanje sistema u ma kojem trenutku vremena.

Početni uslovi sistema

Pojam graničnih uslova definiše sistem u makojem vremenu, ali ne i konkretna njegova sta-nja u odreñenim momentima vremena. Kad znamo granične uslove znamo koje vrste pojava ili koja opšta svojstva treba uzeti u obzir kad hoćemo da objasnimo jednu vrstu pojava. Ali kad hoćemo da objasnimo konkretne uslove jedne odreñene pojedinačne pojave ili kad hoćemo da izvršimo jedno konkretno predviñanje stanja sistema u tačno odreñenom vremenu, onda moramo znati ne samo gra-nične već i početne uslove datog sistema u nekom prethodnom vremenu, tj. početni uslovi su skup odredaba koje karakterišu stanje datog sistema u trenutku od koga počinjemo naše razmatrenje (bilo da je naše istraživanje usmjereno ka prošlosti ili ka budućnosti).

Uzročnost i determinizam

Pored svih elemenata koji su do sad izloženi, pojam uzročnosti sadrži u sebi i ideju nužnog uslovaljavanja ili determinaciju. Da se kod svakog istinskog uzročnog odnosa radi o svojevrsnoj nužnosti nagovješteno je već odredbom uzroka kao dovoljnog uslova. Za neku pojavu A ćemo reći da je dovoljan uslov pojave B onda kad se B mora desiti čim je A dato.

Pitanje je sad što znači ovo mora. O kakvoj vrsti nužnosti se tu radi?

60

To svakako nije logička nužnost s kojom iz izvjesnih premisa slijedi jedan odreñeni zaklju-čak. Kad znamo da su halogeni elementi jednovalentni i prema vodoniku i prema kiseoniku i kad znamo da je rubidium halogen elemenat iz toga logički nužno slijedi da je rubidium jednovalentan i prema vodoniku i prema kiseoniku. Tu nemamo posla s uzročnošću ali nam analiza ovakvog jed-nostavnog slučaja može pomoći da bolje razumijemo u čemu se sastoji nužnost uzročnih odnosa. Postavlja se pitanje: što tačno znači kad kažemo da u našem primjeru iz navedenih primisa zaklju-čak nužno slijedi? To znači da je svaki drugi zaključak isključen na osnovu logičkog pravila (zako-na). Dictum de omni et nullo (tj. na osnovu pravila da ono što važi uopšte važi i u posebnim sluča-jevima). Kad ne razmišljamo samo o odnosu meñu sudovima već kad pred sobom imamo konkretne pojave koje jedna na drugu djeluju, mi više nijesmo u stanju da jednu iz druge izvodimo na osnovu opštih logičkih pravila. Logika se bavi samo najopštijim odnosima meñu sudovima i (ovakva kakva je – opšta i apstraktna) ne sadrži takva pravila koja bi obuhvatala specifičnosti, dinamičkih odnosa meñu realnim konkretnim pojavama. Pa ipak, u ideji logičke nužnosti nalazimo nešto što je zajed-ničko i za nužnost uzročnih odnosa (tzv. kauzalnu nužnost).

To je ideja da su sve druge mogućnosti isključene na osnovu nekih opštih zakona koji pod odreñenim uslovima važe za svaki pojedinačan slučaj. Osnovna razlika je u tome što kod uzročnih odnosa nužnost nije konstituisana opštim logičkim zakonima (pravilima) već posebnim naučnim zakonima koji važe za odreñeni sistem iskustvenih pojava.

Kad kažemo da je pojava A uzrok pojave B (u sistemu S) i, u vezi s tim, da se B mora desiti čim je dato A, onada je time implicirano da postoji neki empirijski, specijalno–naučni zakon koji važi za sistem S i na osnovu koga je svaka druga mogućnost (C, D, E, itd.) isključena, čim je data pojava A. Npr., privlačenje zemlje je uzrok što svako tijelo koje ostane bez oslonca (pojava A) mo-ra pasti na zemlju (pojava B). O ovom »mora« mi sigurno ne bismo imali pravo da govorimo samo na osnovu toga što smo u prošlosti opazili da je B bezbroj puta slijedio sa A: u tome ne bi bilo nika-kve garancije da se već prvi sledeći put B neće desiti iako je A prethodilo. Prvi razlog za oprav-danost našeg uvjerenja da se ovdje radi o nužnoj vezi jeste naše znanje zakona gravitacije. Meñu-tim, nužnost uopšte pa ni uzročna nužnost ne može biti shvaćena na apsolutan bezuslovan način. Ona je uvjek relativna prema datom sistemu (S) unutar koga razmatramo i objašnjavamo datu poja-vu (B). To što smo mi za našu odreñenu saznajnu i praktičnu svrhu zanemarili dejstvo svih činilaca i zakona izvan (S) ne znači da su oni time prestali da postoje, ili da su prestali da u ma kojem pogledu budu relativnosti za pojavu B. Kad se u pojedinačnim slučajevima umjesto B desi nešto drugo i ako je A bilo prisutno, samo iz toga ne treba zaključiti da je pogrešan zakon (ili skup zako-na) na osnovu koga smo odnos pojava A i B smatrali nužnim, niti da A nije stvarni uzrok pojave, B. Iz toga slijedi jedino da su pojmovi zakon i nužan odnos relativni prema sistemu S i uslovima koji u njemu važe.

Apstrahovanje nekih relevantnih okolnosti i zanemarivanje nekih nepoznatih činilaca, čije dejstvo je u datom pojedinačnom slučaju bilo od bitnog značaja, uvijek može dovesti do devijacija i izuzetaka. To je ono što nazivamo slučajnostima. Na primjer, na osnovu zakona ponude i tražnje u sistemu robno-novčane privrede relativno smanjenje proizvodnje jedne odreñene količine robe (A) uzrokuje skok cijena na tržištu (B). Ova veza je nužna pod »normalnim« ekonomskim uslovima. Meñutim, nju mogu poremetiti mnogi neuredni eknonomski i vanekonomski činioci – promjene u ekonomici date zemlje, društveni dogañaji koje obično ne uzimamo u obzir itd. Na primjer, sazna-nje koje se u jednom društvu širi pod uticajem medicinskih članaka – da upotreba svinjskog mesa dovodi do povećanja holesteriona i ubrzavanja sklerotičnog procesa, može izazvati takvo smanji-vanje potražnje svinjskog mesa da i pored smanjenja njegove proizvodnje cijene ostanu iste.

Proširenjem sistema S i obuhvatanjem i ovih prethodno zanemarenih okolnosti i činilaca do-bija se bogatiji sistem S. U njemu važe obuhvatnije zakonitosti kojima se mogu objasniti i pred-vidjeti i one pojave koje su prvobitno izgledale izuzetne i nepredvidljive. Tako naprimjer, sa sta-novišta grañanske ekonomije, ekonomska kriza i recesija su bile shvaćene kao slučajne pojave.

U savremnoj filozofiji i nauci poslednjih decenija postoji izrazita tendencija da se sve slu-čajne i vjerovatne pojave, tretiraju kao dokazi za identerministički pogled na svijet i kao slom prin-cipa uzročnosti. U tu svrhu se naročito mnogo koriste rezulatati kvantne mehanike. Po jednom od osnovnih principa ove naučne discipline (Hajzenbergovom principu neodreñenosti) mi ne možemo istovremeno odrediti sve one činioce čije znanje je neophodno da bismo mogli tačno predvidjeti

61

buduće kretanje jedne atomske čestice. Usled toga mi na osnovu odreñenih matematičkih jednačina možemo odrediti samo veću ili manju vjerovatnost izvjesnog skupa mogućnosti budućeg kretanja. Iz ovog se izvodi zaključak da buduće kretanje čestica nije determinirano, da nema odreñene uzroke i da je čak u izvjesnom smislu riječi »slobodno«.

U stvari, sve što iz ovakvih činjenica i naučnih teorija stvarno slijedi jeste da je postao neo-drživ klasični strogi determinizam. Po klasičnom determinizmu kad su odreñeni uzroci i uslovi dati time je odreñena jedna jedina mogućnost daljeg zbivanja i ona se nužno mora desiti. Meñutim, moderna nauka je nepobitno utvrdila da i u prirodi i u društvu, uslijed dejstva većeg broja činilaca, nastaju situacije kad je moguće nekoliko alternativa različitog stepena vjerovatnoće. Prema sadaš-njem stanju nauke to je situacija sa svim mikrofizičkim procesima, sa pojavama toplote, svjetlosti, kretanja molekula gasova itd. To je pogotovo situacija u ljudskom društvu gdje ljudi najčešće mogu birati izmeñu različitih ciljeva i pravaca svoje djelatnosti. Klasični determinist može i u svim tim slučajevima insistirati na tome da postoje još neki dopunski činioci koji nam nisu poznati a čije ñelovanje u stvarnosti dovodi do toga da se ipak uvijek samo jedna od nekoliko prividnih moguć-nsoti realizuje. Teškoća s ovakvim shvatanjem determinizma je u tome što se on ne zasniva toliko na znanju, koliko na vjerovanju, prije svega na vjerovanju da je svaki dogañaj predodreñen i da uvi-jek postoje neki činioci, makar ni o njima ništa ne znali, koji ga već unaprijed čine nužnim. Ovakvo stanovište je spekualtivno, izrazito metafizičko.

Ali, negacija ovakvog strogog nekritičnog determinizma ne treba da nas odvede u drugu krajnost – uvjerenja da su uzročne veze fikcije i da kod svih onih pojava, koje izgledaju slučajne i samo vjerovatne, da nema nikakve determinacije. U stvari i slučajnosti imaju svoje uzroke – samo što su to činioci izvan našeg sistema posmatranja, odnosno mišljenja, oni pripadaju onom području pojava koje smo apstrahovali kao irelevantne. I ne samo to. Vjerovatni dogañaji su takoñe deter-minirani u izvjesnom elastičnom smislu te riječi, samo za razliku od tzv. izvjesnih (nužnih) doga-ñaja, ovdje nije determiniran jedan pojedinačni slučaj uz isključenje svih drugih pojedinačnih sluča-jeva, već je determiniran jedan skup pojedinačnih slučajeva uz isključenje svih ostalih logičkih mo-gućnosti. Npr., kad bacamo novac ili kocku determiniramo je da se ovakvi predmeti jednom svojom površinom u cjelini ostave na zemlji dok će jedna površina ostati horizontalno okrenuta u vis: pri normalnim uslovima (recimo u odsustvu nekog jakog magneta u blizini) isključeno je da bi se oni mogli naći u makojem drugom od bezbroj logički mogućih položaja (kako dube na jednoj ivici, kako se neograničeno kreću itd.). Isto, tako kad je riječ o kretanju elektrona, potpuno je determi-nisano u kojem području (iako ne u kojoj tački) ćemo ga naći u nekom kasnijem trenutku; sve druge mogućnosti su isključene. Ono što determiniše jedan skup mogućnosti i sve druge isključuje jesu kao i uvijek, izvjesni zakoni. Ovi zakoni se zovu statistički i za njih je, kao što smo vidjeli, karak-teristično da višeznačno determiniraju dalji tok dogañaja.

Zakoni koji to čine jednoznačno, na osnovu kojih se (u datim uslovima) može odrediti jedna jedina mogućnost daljeg kretanja, zovu se od strane nekih autora kauzalni. Ovakva upotreba pojma kauzalni nema nekog naročitog opravdanja zato što se ovakvim zakonima najčešće označavaju od-nosi zavisnosti meñu svojstvima koji ne moraju biti odnosi uzroka efekta; ili obratno, odnosi uzroka i efekta mogu biti zasnovani statističkim zakonima. Na primjer, kad jedan predmet A dodirne neki drugi hladniji predmet B, ovaj kontakt ćemo smatrati uzrokom povišenja temperature predmeta B. Meñutim, moguće je da se to i ne desi, temperaturne razlike ostanu pa čak i da toplota hladnijeg tijela preñe na toplije! Ovakve mogućnosti su realne – s obzirom na to da su zakoni termodinamike statističkog karaktera – meñutim one su vrlo male vjerovatnoće.

Realne pojave nijesu odreñene samo svojim uzrocima već, kao što smo vidjeli, mnogim drugih uslova i okolnosti. Ali u toj mreži uslova od kojih zavisi nastanak i mijenjanje jedne pojave od bitnog značaja su uzroci. Kad iscrpnom analizom pojave koja je predmet našeg istraživanja uspijemo da utvrdimo koje su druge pojave koje joj konstantno prethode i čije je dejstvo u cjelini uzeto nužno i dovoljno za njen nastanak možemo smatrati da smo saznali ono što je osnovno da bismo je teorijski objavili i obezbjedili praktičnu kontrolu nad njom. U tom smislu će utvrñivanje uzroka konkretnih realnih procesa uvjek biti i ostati jedan od osnovnih ciljeva naučnog istraživanja.

Dio koji slijedi predstavlja samo »kroki« sadržaj date problematike, tako da se kandidati upućuju na neki od elementarnih udžbenika logike i metodologije (M. Marković, G. Petrović, B. Šešić...)

62

LOGIKA I METODOLOGIJA 1. Odnos čovjeka prema svijetu

S v i j e t Priroda (prirodne nauke) Društvo (društvene nauke) Psiha (opažaji misli, osjećaja, volja...)

Ima tri osnovne oblasti pojava: Odnos čovjeka prema svijetu je u osnovi praktičan, stvaralački a razlikuje se od svih drugih

živih bića. Razlikuje se po tome što se teži da o svijetu što više sazna, da bi ga svojom djelatnošću preobrazio u skladu sa svojim ciljevima i potrebama.

2. Što je saznanje?

Saznati neku pojavu stvarnosti znači, prije svega postati svjestan njenih svojstava i odnosa prema drugim pojavama (onaj ko nešto otkrije):

� treba da da razumljiv opis tog novog elementa, � da utvrdi kakvim radnjama se elemenat javlja i proizvodi, � i da obrazloži zašto smatra da je otkrio novi elemenat.

(ako ne zna da opiše novost – kažemo da nezna) (ako nezna da riječi koristi znači ne zna da pokaže praktično – kažemo da je teoretičar) – nezna praktičnu demonstraciju. (i ako nezna da obrazloži što je rekao – nejasan).

Saznanje neke pojave je takva svijest o njenim svojstvima i odlikama koja uključuje u sebi moguće sposobnosti psihičkog opisivanja, objašnjavanja i praktičnog primjenjivanja.

3. Istina

Saznanje nije trenutni akt već istorijski proces. Demokrit je u VI vijeku govorio o atomima – tj. čestice koje se dalje ne može dijeliti, da bi tek u modernom dobu Bor govorio o djeljivoosti atoma.

Objektivna istina je takvo saznanje koje odgovara stvarnosti. Tvrdnja Triglav je viši od Ko-paonika. (udaljenost od mora je način mjerenja), zatim treba znati smisao riječi »Triglav«, »viši«, »je« »Kopaonik« i sl.

Da bi jedno tvrñenje proglasili istinito, moraju riječi kojima to izražavamo imati jasno druš-tveno razumljivo značenje.

Za dokaz nam treba visina 2864 i 2017m. tj. Triglav je viši. Dokazati tvrdnje znači pokazati da ono nužno slijedi iz drugih tvrñenja (razloga) čija je

istina prethodno utvrñena. Odlučujuća uloga u utvrñivanju istine jednog tvrñenja igra njegova primjena u praksi. Galilej je u Pizi bacio 2 predmeta nejednake mase, koji su istovremeno dotakla zemlju. (Za-

kon slobodnog pada). Da bi pri tvrñenju jedno mišljenje okarakterisali kao objektivno istinito, ono mora biti javno

formulisano, dokazano i praktično provjereno.

4. Nauka

Svi mi odmalena primamo od odraslih veliki broj saznanja o svijetu, nagomilanih iskustvom mnogih generacija. Ta znanja mi dalje proširujemo sopstvenim opažanjem i razmišljanjem o sve novijim, dotle nepoznatim predmetima i procesima. Neka od njih imaju naučni karakter, većina ne.

Nauka se od saznanja koja nemaju naučni karakter razlikuje po svom predmetu i svojoj spe-cifičnoj metodi. Predmet i cilj nauke nije prikupljanje ma kakvih pojedinačnih podataka, već utvr-ñivanje zakona.

Sve stvari imaju svoju površinsku, pojavnu stranu koja se čulima neposredno može opažati, (boje, ukus, miris, itd.) ali, sve stvari imaju suštinu tj. izvjesne opšte i nužne osobine i odnose koji

63

ih daleko dublje tačnije karakterišu, često stvari nijesu onakve kakve se nama čine da jesu. (samo privid).

Kopernik (da se Zemlja okreće oko Sunca). Aristotel (Zemlja centar svijeta). Nauka se bazira na zakonima. Oni su konstantni odnosi, nužni i opšti kojima se

objašnjavaju, predviñaju i dokazuju pojave. Nauka se od svake druge vrste saznanja razlikuje ne samo svojim predmetom – težnjom da

utvrdi zakone u raznim oblastima pojava, već i svojom metodom. Metoda znači postupak kojim se dolazi do unaprijed postavljenog cilja. Za metodu nauke je

karakteristična organizovana, planska i sistematska upotreba, svih onih i samo onih istraživačkih postupaka koji obezbjeñuju objektivnu istinitost dobijenih rezultata. Istraživačke postupke kojim se dolazi do saznanja proučava logika.

5. Predmet logike i njeno porijeklo

Za sve nauke o kojima smo dosad govorili, kao što su fizika, hemija, biologoija, psihologija, i sl. karakteristične su 2 stvari: Svaka hoće da utvrdi zakone koji vladaju u odreñenim područjima stvarnosti, ne ulazeći u kritičko ispitivanje osvnovnih pretpostavki i opštih oblika saznanja.

Svaka od njih izučava samo jednu specijalnu oblast pojava materijalne stvarnosti, dok druge dobrim dijelom ne uzima u obzir. Zato se ove nauke nazivaju specijalne nauke, logika se od njih razlikuje u ovome:

� Proučava u I redu sam problem saznanja istine (zakone mišljena, saznanja) � Logika ispituje proces saznanja istine o stvarnosti uopšte. Ona se ne ograničava samo na

saznanje fizičkih, ili samo hemijskih ili bioloških i dr. pojava, ona nije ni specijalna, već filozofska nauka.

Filozofske nauke su one koje proučavaju problematiku odnosa čovjeka prema stvarnosti uopšte, a ne ovo ili ono područje.

Predmet logike jeste utvrñivanje zakona saznanja istine o objektivnoj stvarnosti ili utvrñi-vanje takvih pravila s kojima se naše mišljenje mora nužno saglašavati ako teži da sazna istinu.

Istina nije ništa drugo do saznanje koje odgovara stvarnosti i njenim zakonima. Logika mora tako odrediti svoja pravila, tj. zakone saznanja da oni budu bar relativno ade-

kvatni zakonima same objektivne stvarnosti.

6. Odnos logike i specijalnih nauka (psihologije)

Logika izgrañuje opštu naučnu metodu koja služi kao praktično rukovodstvo u rješavanju svih specijalnih naučnih problema.

Logika daje naukama opštu metodu. Nauke daju logici sažeto i uopšteno ljudsko iskustvo, od koga ona mora poći i na koje se stalno mora oslanjati pri utvrñivanju svojih pravila i zakona.

7. Značaj proučavanja logike

Značaj logike je u tome što njeno poznavanje razvija našu sposobnost mišljenja i osjetno po-boljšava izglede da naši zaključci budu istiniti.

Jedno mišljenje ne mora voditi saznanju istine samim tim što je pravilno. Jedno logički pra-vilno mišljenje samim tim nije i istinito ali zato svako mišljenje koje pretenduje na to da bude isti-nito mora biti logički pravilno. Ona daje ispravnu orjentaciju, omogućava izbjegavanje tipičnih gre-šaka i obezbjeñuje neosporno veću sigurnost i tačnost mišljenja.

8. Formalna i sadržinska primjena logičkih pravila

2+2 = 4 u decimalnom brojnom sistemu (formalna logika) 2 knjige + 2 olovke = 4 predmeta (netačno jer nas to nijesu pitali) zato imamo nemoguć odgovor (sadržinska logika).

Ili koliko je to 2 olovke + 2 paketa po 12 olovaka – 26 ali tu se olovke i tuce ne mogu sa-birati.

64

Kad imamo posla sa samim apstraktnim brojevima, zanemarujući pri tom konkretnu mate-rijalnu stvarnost u kojoj ne postoje čisti brojevi već jedino kvantitativne odredbe izvjesnih kvanti-tativno odreñenih predmeta – računanje je sasvim prosto i obavlja se na osnovu jednostavnih pravila koja i djeca uče u osnovnim školama.

Postavlja se pitanje može li logika težeći ovnoj vrsti egzaktnosti koju nalazimo u matema-tici, zanemariti konkretan slučaj predmeta o kojima se u datom momentu misli, kao što se radi u matematici pri operisanju s brojevima (ne vodi računa o tome na koji se predmet ti brojevi odnose).

Za ilustraciju možemo uporediti 2 stava sa formalnog i sardžinskog aspekta: 1.

1. 2x + 3y = 7

x – y =1

x = 1 + y

2 ( 1 + y) + 3y = 7

2 + 2y +3y = 7

5y = 5

y = 1

Poštujući matematička pravila, dobili smo dati rezultat. 2. Sva tijela se skupljaju kad im se temperatura smanji. Voda u ovom sudu smanjuje se temperatura sa 4 na 10C. (cijevi pucaju i ako se ova tijela skupljaju ovo važi za 00 – 40C)

Gotovo svi prirodni zakoni djeluju sa znatnim odstupanjem i izuzecima jer se različiti faktori ukrštaju i meñusobno manje ili više remete i poništavaju. Čak ni planete se ne kreću oko Sunca savršeno tačno po Keplerovim zakonima (iako se obično smatra da su astronomski zakoni najegzaktniji).

Stvarnost je uopšte jako složena i protivurječna. U njoj postoje pravilnosti i zakoni, ali oni nijesu onako jednostavni kao zakoni i pravila s kojima se srijećemo u matematici i logici. Npr. Tijelo bez oslonca na koje djeluje zemljina gravitacija dobijaju u svakoj sekundi ubrzanje 9,81 m/s.

Avijatičar koji je iskočio iz zapaljenog aviona jeste tijelo oslonca na koji ñeluje zemljina gravitacija. Prema tome avijatičar pada sa ubrzanjem od 9,81 m. u sekundi netačno jer ne zanema-rujemo vazduh.

(Ni čovjek koji nezna ništa o logici – zdravorazumski ne bi tako zaključio). Zapravo, nešto može biti formalno pravilno, ali neistinito.

Prema tome, ako je stvarnost tako složena kao što jeste i ako gotovo svi zakoni djeluju s većim ili manjim odstupanjem, ako se sve stvari neprestalno razvijaju i dobijaju nova svojstva, onda postoji očigledno:

� da se objektivna istina ne može saznati samo poštovanjem ograničenog broja apstraktnih pra-vila, ne uzimajući u obzir specifičnosti samih konkretnih činjenica o kojima razmišljamo

� da zaključci dobijeni čisto formalnom primjenom logičkih pravila mogu predstavljati krupne zablude u odnosu na stvarnost, pa je prema tome, nemoguće takozvanu »formalnu pravilnost« identifikovati sa objektivnom istinom.

ELEMENTI MIŠLJENJA Tri osnovna misaona oblika (logičke forme) su:

� pojam � sud i � zaključak.

Svako povezano i obrazloženo mišljenje, kojim se nešto tvrdi u stvari je zaključivanje. Ono što se dobije kao rezultat radnje zaključivanja predstavlja odreñeni misaoni oblik i zove se zaključak.

Zaključak se može raščlaniti na sudove, a sudovi na pojmove.

65

Pojam, sud i zaključak kao misaoni oblici obrazuju se i meñusobno povezuju različitim mi-saonim radnjama, kao što su uporeñivanje, identifikovanje i razlikovanje, analiza i sinteza, apstrak-cija i generalizacija, definicija i klasifikacija, indukcija i dedukcija itd.

Pomenuti misaoni oblici i radnje predstavljaju elemente od kojih se mišljenje sastoji, a onaj dio logike koji se bavi njihovim proučavanjem zove se elementarna logika.

1. Pojam

O predmetima s kojima u procesu svoje praktične djelatnosti dolazimo u dodir imamo naj-različitija iskustva. Tako npr., dok čitamo knjigu doživljavamo različite misli i osjećanja. Opažamo da ona ima različit format, korice, vrstu hartije i slova nego druga knjiga. Nalazi se u različitim pros-tornim odnosima prema drugim predmetima, tj. odnosi se mijenjaju u toku vremena i sem toga, zavise od toga iz koje tačke prostora je neko posmatra. Knjiga se nalazi u različitim odnosima, prema drugim predmetima, štampana je prije ili poslije nego što se desio izvjestan dogañaj. Kupili smo je prije izvjesnih predmeta, a poslije nekih drugih. Zatim, ona je efekat izvjesne količine harti-je, štamparske boje, umnog i fizičkog rada. Ona je uzrok povećanja mog znanja, kao i uzrok iz-vjesnog pritiska koji osjećam u mojim rukama kojima je držim.

Sve su to iskustva o svojstvima predmeta koji imenujemo riječju »knjiga!«. Mi kad kažemo knjiga ne vezujemo sva iskustva za nju, mislimo samo na neka.

Istovjetni elementi iskustva raznih ljudi pod različitim uslovima, koji konstantno vezujemo za jednu riječ, čine odgovarajući pojam.

Uzajamno razumijevanje ljudi pri govoru i pisanju moguće je tek onda kada i onaj koji govori (ili piše) i onaj koji ga sluša (čita) pridaju riječima isto značenje, odnosno vezuju za njih iste pojmove. Svi pojmovi se zasnivaju na izvjesnim iskustvenim elementima koji imaju društveni a ne čisto subjektivni karakter.

Svaki pojam kad je jednom stvoren i društveno prihvaćen služi čovjeku, makar i vrlo pos-redno, kao sredstvo za ostvarivanje izvjesnih praktičnih ciljeva.

Svaki pojam predstavlja mjerilo za selekciju i klasifikaciju ogromne mase iskustvenih podataka s kojima se svakodnevno srijećemo. Npr. nijanse boja mi svodimo na relativno mali broj boja. Bolesti svodimo u jednu manju grupu. Čak i najapstraktniji pojmovi kao npr. pojam imagi-narnog broja, nalaze primjenu u nauci i obezbjeñuju lakše rješavanje nekih praktičnih problema.

Obrazovanje pojmova

Polazeći od iskustvenih sadržaja obrazujemo pojmove nizom misaonih operacija tako što su uporeñivanje, identifikacija i razlikovanje, analiza i sinteza, apstrakcija i generalizacija.

Analizom – rasčlanjujemo konkretne predmete na njihove proste sastavne elemente: svoj-stva i odnose (plavetnilo, težina, toplota, inteligencija id.).

Sinteza – Obrnuto (uslovi za odreñenu pojavu) Identifikacija je uočavanje istovjetnih odlika (isti rast, boja.). Diferenciranje – razlikovanje predmeta koje smo identifikovali. Apstrakcija je izdvajanje i zanemarivanje svih onih osobina jedne grupe predmeta koje su

nebitne i koje se razlikuju od predmeta do predmeta, a zadržavanje onog što je istovjetno u većini slučajeva i što karakteriše cijelu grupu. Npr. pri analizi čovjeka– boju kose, očiju, uzrast i zadrža-vamo opšte karakteristike dvorukost, uspravan hod, sposobnost svjesnog djelovanja.

Generalizacija ili uopštavanje je misaona radnja kojom se one odlike koje su apstrahovane na temelju proučavanja jednog ograničenog broja pojedinačnih slučajeva protežu i na sve ostale pojedinačne slučajeve iste vrste.

Pojam i termin Riječi ne služe samo da bi izrazili misli i osjećanja već i da bi ih formirali. Prema tome, pojmovi ne postoje kao čiste misli nezavisno od termina kojim su izražene. Kad i sami govorimo ili pišemo mi zahvaljujući znanju pojmova pravilno upotrebljavamo

odgovarajući termin. Ovladati jednim pojmom u stvari znači, prije svega, izgraditi ovakve navike, a zatim postati

ih svjestan, moći ih izraziti u vidu izvjesnih opštih pravila za upotrebu jednog termina.

66

Razlika izmeñu »pojma« i »termina«

Pojam je u većoj ili manjoj mjeri odreñen karakterom predmeta na koji se odnosi. Pojam mora biti vezan sa nekim terminom, ali to ne mora biti baš jedan odreñeni termin. Npr. pojam oca u eng. »the father«, »le père«, u ruskom »otjec«. Umjesto jedne riječi za

termin se može usvojiti ma koja druga riječ, ako se ljudi meñu sobom dogovore i ovu promjenu objave, da bi se izbjegla zabuna i pojam više termina.

Obim pojma je skup svih pojedinačnih slučajeva na koje se jedan pojam odnosi. Npr. obim pojma »alkalni metali« čine: litrijum, natrijum, kalijum, rubidijum i francijum. Obim pojma »četvorougaonik« čine: kvadrat, pravougaonik, romb, romboid, trapez, trapezoid i deltoid.

Sadržaj pojma čini cjelokupnost karakteristika koje odgovara suštinskim odnosima samih predmeta. Tako bi sadržaj pojma »kiseonik« bio gas bez boje, ukusa i mirisa, slabo rastvorljiv u vodi, kritična temperatura 118,80C.

U logici je uobičajena podjela pojmova na:

� pojedinačne, posebne i opšte, � jasne i nejasne, � konkretne i apstraktne.

Pojedinačni pojmovi su oni koji izražavaju suštinu jednog pojedinačnog predmeta. Opšti pojmovi su oni koji izražavaju suštinska svojstva većih ili manjih grupa predmeta. (Brut, zemljanin, sisar, čovjek.) Kategorije su najopštiji pojmovi na području jedne odreñene nauke, npr. u matematici: broj,

geometrijska slika; u fizici: masa, energija, inercija, graitacija; u hemiji: hemijski element, vaent-nost, hemijsko jedinjenje; u biologiji: organizam, ćelija, vrsta; u sociologiji: klasa, nacija, država: u ekonomiji: vrijednost, roba, novac, u psihologiji: svijest, ličnost ...

Prvu listu filozofskih kategorija napravio je Aristotel. On je nabrojao ovih deset kategorija:

� supstanca (čovjek) � kvantitet (dva, lakat dužine) � kvalitet (bijelo) � odnos (dvostruko) � vrijeme (juče, lani) � mjesto (na trgu) � položaj (leži, sjedi) � posjedovanje (obuven, naoružan) � djelanje (sječe, spaljuje) � trpljenje (biva -||- ).

Apstraktni i konkretni pojmovi

lat. abstractum – odvojeno, otrgnuto, lat. concretum – sastavljeno, okupljeno. Apstraktni pojmovi su oni čiji sadržaj čine opšte karakteristike izdvojene od svih specifičnih

i individualnih načina ispoljavanja ovih opštih odlika. Konkretni pojmovi naprotiv su oni čiji sadržaji čine takve opšte karakteristike koje su

obogaćene različitim specifičnim obilježjima. Jedan isti pojam u svom razvoju prelazi put od apstraktnog ka konkretnom. Pa čak i u

jednom istom momentu jedna isti pojam za neke ljude može biti apstraktan a za druge konkretan. (konkretno – specifičnosti i sl.).

Definicija i klasifikacija

Da bi mišljenje bilo logički ispravno svi pojmovi koje upotrebljavamo moraju biti odreñeni, a odreñujemo ih definicijom i klasifikacijom.

Definicija je iskaz kojim se odreñuje sadržaj jednog pojma npr.: »Trougao je površina ograničena sa tri prave linije«. »Filantropija je čovjekoljublje«.

67

»Mutacija je ... promjena ...« U prošlosti se logici veoma mnogo pažnje pridavalo pravljenju razlike izmeñu tzv. nomi-

nalnih i realnih definicija. Za prve se smatralo da definiše samo riječ, ime (nomen) kojom se pojam izražava, dok se drugima, navodno govori o samoj stvari (lat. res) na koju se pojam odnosi.

Gotovo svaka definicija je i nominalna i realna, već zbog ponude samog mišljenja i njegove nerazdvojne povezanosti, s jedne strane s jezikom kojim ga oformljujemo i izražavamo, i druge strane sa stvarnošću o kojoj mislimo.

Jedini način koji nam stoji na raspolaganju da bismo objasnili sadržaj jednog pojma i da bismo nešto rekli o samim stvarima jeste dovoñenje u vezu jednih riječi sa drugim riječima datog jezika. S druge strane, pojmovi se uvijek odnose na izvjesne objektivne predmete, bilo da oni već realno postoje ili su samo zamišljeni i tek treba da budu stvoreni ljudskom djelatnošću. Zato nam definicije ne govore samo o pojmovima i vezama riječi već i o bitnim svojstvima i odnosima objek-tivnih predmeta.

Bitne (suštinske) odlike su one koje su za jednu stvar stalne i nužne bez kojih bi data stvar prestala da bude to što jeste. Bitne odlike su one koje mogu ali ne moraju obavezno biti date u odreñenom pojmu, odnosno predmetu.

Empirijske ili leksičke definicije

Većina definicija predstalja pokušaje da se što jasnije i sažetije izrazi sadržaj jednog pojma koji je u praksi, na stihijski način već prihvaćen u jednoj društvenoj zajednici. Ovakve definicije imaju empirijski karakter.

Ako bi htjeli, naprimjer, da se ovakvim definicijama ne konstatuje ono što jeste već ono što treba da bude (značenje koje treba usvojiti ) onda bi to bile normativne definicije. Npr. ovom tipu bi pripadala definicija termina »mondijalizam« u kojoj bi se pobrojala sva osnovna značenja koja su toj riječi pridavali i pridaju razni politički pokreti u raznim zemljama.

Drugom tipu bi pripadala definicija u kojoj bismo predložili da se pod »mondijalizmom« podrazumijeva samo društveno ekonomski poredak sa odreñenim karakteristikama. (jasno značenje dogovornog termina).

Metode definisanja

U savremenoj logici poznati su mnogi metodi definisanja. Najvažniji su: Metod sinonima: filozof = ljubav prema mudrosti – gnoseologija nauka o saznanju (nije

dobro jer ne saznajemo ono na šta se odnosi) Analitički metod: objašnjavamo jadan termin dovoñenjem u vezu s riječima koje označavaju

njegova suštinska svojstva. Posebna vrsta ovog metoda je karakteristična definicija kojom naznačujemo najbliži rod i specifičnu razliku (diferentia specifica). Sintetički metod se sastoji u utvrñivanju neke konstantne i nužne relacije izmeñu objekata

označenog definisanim terminom i nekog drugog poznatog objekta. Generički metod se sastoji u utvrñivanju i objašnjenju načina postanka predmeta označenog

definisanim simbolom. Operacionalni metod karakteriše dovoñenje u vezu definisanog termina sa skupom riječi

kojima se opisuju praktične operacije potrebne za proizvoñenje, mjerenje ili identifikovanje označe-nog predmeta – »vrijeme je ono što se mjeri satom«.

Pravila definisanja

Definicija može postići svoj cilj i precizno odrediti sadržaj jednog pojma jedino ako zadovolji sledeće uslove:

A. Pojam treba definisati pojmovima koji su već prethodno jasni (definisani). B. Definicija ne smije biti ni preširoka ni preuska C. Definicija ne smije da se kreće u krugu D. Definicija treba da bude precizna i sažeta.

68

E. Definicija po pravilu ne treba da sadrži negativne odredbe »liberalizam je društvo u kome nema državnog regulisanja ekonomije.«

Klasifikacija pojmova

Već pri definisanju odreñuje se odnos jednog pojma prema drugim pojmovima, jer se za objašnjenje sadržaja datog pojma upotrebljavaju drugi pojmovi – pojmovi karakteristika.

Klasifikacija je, ustvari, odreñivanje mjesta jednog pojma u sistemu pojmova. Obično se klasifikacija vrši u radnjama diobe. Dioba je podjela obima opštijih pojmova (rodova) na posebne pojmove (vrste). Dioba vrste na koje se jedan opšti pojam dijeli zovu se članovi diobe. Kad ih je dva zove se

dihotomija, tri trihotomija, četiri tetrahomija itd. Prirodna i vještačka klasifikacija

Prirodna je ona koja je zasnovana na nekoj suštinskoj karakteristici samog sadržaja pojma. Podjela knjiga prema oblastima.

Meñutim, u praktične svrhe često se može uspješno upotrebiti vještačka klasifikacija. Npr. knjige reñati po veličini ili brojevi telefona po imenu.

Pravila klasifikacije

A. Svaka dioba mora imati precizno odreñen princip diobe (principum divisionis). B. Klasifikacija mora da bude iscrpna i adekvatna. C. Vrste dobijene klasifikacijom moraju biti jasno razgraničene jedna od druge. D. Jedan rodovski pojam treba dijeliti da u odnosu na članove diobe predstavljaju opštu

karakteristiku njihovog sadržaja.

2. Sud

Misaona radnja kojom se tvrdi izvjesna veza dva ili više pojmova zove se suñenje, a misaoni oblik koji se dobija kao rezultat suñenja jeste sud.

Primjeri sudova bi bili: Trava je zelena. Novi Sad je sjeverno od Beograda i sl. Jedan pojam, meñutim, nije sam po sebi ni istinit ni lažan. Nabrajanje pojmova takoñe nije

ni istinito ni lažno. Samo tvrñenje to može biti. Istinit sud je onaj čija veza pojmova odgovara povezanosti samih objektivnih stvari i

svojstava na koje se dati pojmovi odnose. Npr. postoji gravitacija i nezavisno od znanja ljudi. Objektivni sud i pojam može postojati

samo kao rezultat ljudskog saznanja. Njutnov zakon – sud – formula koju je on utvrdio – postojao je i prije nego ga je otkrio. Kao što je termin jezički izraz pojma, tako je rečenica jezički izraz suda. Isti sud na raznim

jezicima može biti izražen različitim rečenicama. Riječi se mogu zamjeniti raznim simbolima. »Mjesec je dio namještaja« je rečenica, ali nema logičkog smisla.

Moguće je napraviti razne tipove rečenica, no one ne moraju biti sudovi. »Sjutra treba samo ustati«... i sl. nemaju smisaonu cjelinu, ili imaju smisla kao ova ali se njom ništa ne tvrdi.

Treba praviti razliku izmeñu sudova i stavova. Stav je svaka veza pojmova koja ima smisla. Sud je stav kojim se nešto tvrdi i koja zato mora biti istinita ili lažna. To znači da je stav širi pojam: svi sudovi su stavovi, jer pored sudova imamo i stavove

kojima se ne izražava nikakva tvrdnja i koji zato nemaju istinosnu vrijednost. Takvi su sva pitanja, nareñenja, izrazi strahovanja, sumnje, vjerovanja, nadanja.

Sastav (struktura) sudova Dugo je u logici bila tradicija da se proučavaju isključivo takvi sudovi u kojima se tvrdi da

neki predmet ima neko svojstvo npr. Tabla je crna. S je subjekt a P predikat (S je P). Aktom suñenja se istovremeno obim pojma subjekta uključuje pod pojmove predikata (pre-

dikat je opštiji i zato šireg obima), a sadržaj pojma predikata se uključuje u sadržaj pojma subjekta kao jedne od njegovih karakteristika.

69

Kad je sud istinit, mi njim samo konstatujemo jedan odnos koji objektivno postoji, a to je odnos pojedinačnog (ili posebnog) i opšteg. Ovo je predikativni sud (1). Ovakvim sudovima mi ut-vrñujemo da jedan pojedinačni predmet (ili vrsta) posjeduje izvjesno opšte svojstvo.

Relacioni sudovi »Pula je zapadno od Rijeke« ili »sukob II svj. rata nastao je njemačkom ekspanzijom.

Ovdje je nemoguće pronaći odnos pojedinačno – opšte. Ovdje su odnosi meñu pojmovima: prostorno, vremenski, uslovni, uzročni, jednakosti,

nejednakosti, upravne i obrnute, saznajne. Lat. relatio = odnosi = Relacioni sudovi. Pojmovi meñu elementima A,B,C... Odnos 2 pojma = dijadički '' 3 pojma = trijadički '' 4 pojma = tetradički '' 5 pojmova = pentandičke i preko poliadičke.

Vrste sudova

� Svaki sud je tvrñenje ili poimanje (podjela sudova po kvalitetu) � Svaki sud je pojedinačan, poseban ili opšti s obzirom na stepen opštosti svog predmeta (po

stepenu opštosti). � Svaki sud ima odreñeni sastav (strukturu) koji može biti prostiji ili složeniji (po sastavu,

strukturi) � Svaki sud ima odreñeni modalitet (način važenja) prema tome da li izražava samo mogućnost ili

konstatuje činjeničko stanje ili tvrdi postojanje jedne nužne veze (po modalitetu) � Svaki sud ima izvjesnu saznajnu vrijednost, polazeći od sudova kojima se konstatuju pravci čulnog opažanja do sudova kojima se saznaje suština, utvrñuju osnovne vrijednosti – istina, dobro, lijepo, pravedno.

Podela sudova po kvalitetu Sudovi koji izražavaju tvrñenje ili poricanje (»Sva tijela su čvrsta« ili »Neka tijela nijesu

čvrsta«).

Podjela sudova po opštosti

� Pojedinačni sudovi – »Ova knjiga je moja« odnosi se na pojedince ili biće. � Posebni (partikularni) (»Neki ljudi predstavljaju svoje lične interese društvenim«). � Opšti sudovi »Sva tijela su djeljiva« � Generalni (opšta pojava) (»Rat je nesreća«) � Univerzalni (koji važi za svaki pojedinačni slučaj) - svi � Učenici naše škole postigli su dobar uspjeh. (generalni) � Svi učenici naše škole su postigli dobar uspjeh u školi.

(Univerzalni - često su neistiniti).

Sudovi po sastavu (strukturi)

� bezlični prosti – u kojem su subjekat i predikat (grmi, sijeva) - egzistencijalni (imati, postojati, nalaziti se ) - sudovi imenovanja. To je to. - relacioni.

� Složeni - konjunktivni »i« - hipotetički ako...onda ili (if) ... onda - disjunktivni »ili«.

Prosti sudovi su oni koji se mogu podijeliti u dva ili više sastavnih dijelova, tako da se do-

biju veze pojmova koji imaju smisla. Složeni sudovi su oni koji se sastoje bar iz dva prosta suda.

70

Sudovi po modalitetu

� problematički (možda-izražavaju mogućnost) � aserotoričke-izražava prostu konstataciju nekog činjeničkog stanja. (Sve materije su se

pokazale djeljive). � apodiktički-izražavaju nužnost (Materija mora biti ñeljiva u beskrajnost) i imaju najveću

vrijednost kad su istiniti. Svaki sud sadrži prvu, drugi i treću mogućnost, pošto ova podjela nije suviše kruta.

Sudovi po saznajnoj vrijednosti

a) sudovi neposednog opažaja b) sudovi uviñanja odnosa i veze. (Uran oksidiše na vazduhu). c) sudovi utvrñivanja suštine predmeta. (»Uran je radioaktivan elemenat,« ... »atomske težine 238, redni broj u sistemu 92 i sl.). d) sudovi utvrñivanja vrijednosti (logičkih, etičkih, estetičkih i sl. (»Pretpostavka da je

uran radioaktivan i da se raspada na radijum, kalijum i beta čestice je istinita«).

Ovo je krajnji cilj svekolikog saznanja jer se njima utvrñuje istina svih ostalih sudova lje-pote umjetničkog djela i sl.

3. Zaključivanje

� posredno � neposredno.

Pojam i sud su samo elementi mišljenja, bez obzira na to što u sebi na skraćen način rezimiraju rezultate prethodnih razmišljanja. (ali proizvoljno nizanje pojmova još ne predstavlja mišljenje).

Povezivanje pojmova mora zadovoljiti izvjesne uslove da bi davalo stavove, tj. kombinacije pojmova koji uopšte imaju smisla, još strože uslove da bi davalo sudove, tj. stavove kojima se nešto tvrdi i koji mogu biti istiniti ili lažni.

Logički ispravno mišljenje predstavlja povezivanje sudova i to takvo povezivanje koje vodi izvjesnom novom saznanju, izvjesnoj tvrdnji koja proističe iz onog što se tvrdilo u početku.

Npr. Nijedan gmizavac nema toplu krv. Prema tome, zmija nema toplu krv, ili, Vuna je loš provodnik toplote, prema tome zimi treba nositi vunenu odjeću. Ono što je bitno u ovim primjerima jeste dovoñenje u vezu sudova tako da se iz jednog ili

više prethodnih sudova izvede jedan novi sud. Ovaj oblik mišljenja jeste zaključivanje. Kao što se od gomile cigala mogu izgraditi najraznovrsnije stvari, tako se od skupa sudova

mogu dobijati najraznovrsnije kombinacije. Neke mogu biti besmislene. Sudovi od kojih se u zaključivanju polazi i koji služe kao razlozi zovu se premise. Izvedeni

sud se naziva zaključkom, (to je jedan novi sud). Može se do zaključka doći neposredno iz jedne premise dok su katkad potrebne bar dvije

premise da bi se jedni pojmovi povezali s drugim, posredstvom trećeg koji u zaključku nestaje.

Neposredno zaključivanje

� intuicijom (dosta nekad alogično) : Može igrati veliku ulogu u procesu naučnog istraži-vanja i u običnom životu, kad se oslanja na veliko prethodno iskustvo o nekoj oblasti pojmova (matematici), ali ovako saznanje je do izvjesne mjere problematično i mora se provjeravati logičnim razmišljanjem.

� logičko neposredno zaključivanje: u zaključku treba uzeti u obzir logičko zaključivanje i u zaključku pojavljuju svi pojmovi iz premisa samo što im se mijenja obim ili raspored ili kvalitet spone.

71

Neposredno zaključivanje po opoziciji

Meñu različitim mogućim oblicima jednog suda postoje odreñeni odnosi i pravila koja regu-lišu kako se iz jednog oblika može dobiti neki drugi, iste ili promjenjene istinonosne vrijednosti. Kod zaključivanja po opoziciji ova promjena oblika se sastoji isključivo u mjerenju kvantiteta (ste-pena opštosti) ili kvaliteta suda (tvrdnja može postati negiranje i obratno). Raspored pojmova u su-du se pri tome ne mijenja.

� Univerzalno afirmativni (affirmo = tvrdim) A (svi) � Partikularno – afirmativni I (Neki) � Univerzalno – negativni E (nijedan, nijednim), � Partikularno negat, = O (neki ljudi nijesu dobri).

AFIRMO = NEGO

Kontrasnost

Suprotnost (ne mogu u isti mah oba biti istiniti) (Kontradiktornost) Protivuriječnost (razlika i u kvalitetu i kvantitetu, isključuju se iz istinitosti jednog možemo

izvesti neistinitost drugog). Podreñenost (subalternacija) je odnos opštih i posebnih sudova istog kvaliteta. (iz istinitosti

jednog može se zaključiti istinitost drugog, što važi za sve to važi i za pojedinačni slučaj). Podsuprotnost (subkontrasnost), jer odnos posebnih sudova u logičkom kvadratu (pozitiv-

nog i negativnog) ništa se ne može zaključiti iz istinitosti jednog. Ovo važi za univerzalne, a ne za partikularne sudove.

Posredno zaključivanje po analogiji

Posrednim zaključivanjem se smatra svako ono zaključivanje kod koga jedan ili više pojmo-va služi u svrhu povezivanja (posredovanja) pojmova koji se pojavljuju u zaključku.

� Bakar je dobar provodnik električ. energije. Gvožñe ima niz osobina kao bakar, neprovidno je, metalnog sjaja, sastoji se iz jednoatomskih molekula, gradi samo pozitivno naelektirsane jone. Prema tome i gvožñe može biti dobar provodnik električne energije. »Od posebnog ka posebnom« = ANALOGIJA.

� Bakar, gvožñe, srebro, cink, kalijum i natrijum su dobri provodnici električne energije.

Bakar, gvožñe, srebro, cink, kalijum i natrijum su metali. Metali su dobri provodnici elektri-čne energije. »Od posebnog ka opštem« = INDUKCIJA.

� Svi metali su dobri provodnici električne energije. Gvožñe je metal. Gvožñe je dobar provodnik električne energije. »Od opšteg ka posebnom« = DEDUKCIJA.

� Analogija (sličnost). Izvesti jedan zaključak po analogiji znači zaključiti na osnovu toga što su neka 2 predmeta (ili vrste predmeta) slične u nekim osobinama pa mogu biti slični i u nekoj dru-goj osobini.

Pravila zaključivanja po analogiji.

� Zaključak po analogiji ima utoliko veću saznajnu vrijednost ukoliko je veća pozitivna, a manja negativna analogija.

� Vjerovatnoća tačnosti jednog zaključka po analogiji utoliko je veća ukoliko postoji veća izvjes-nost da svojstva koja su kod oba predmeta zajednička sobom nužno povlače i ono svojstvo koje se u zaključku po analogiji pripisuje predmetu B.

� Predmeti A i B treba da pripadaju istom rodu predmeta, a predmet A od koga se polazi treba da bude tipičan predstavnik svoga roda.

Posredno induktivno zaključivanje

Indukcija je zaključivanje koje polazi od izvjesnih pojedinačnih ili posebnih činjenica, a u zaključku utvrñuje jedan opšti sud. Drugim riječima, na osnovu toga što pojedinačni članovi jedne

72

vrste imaju neka opšta svojstva ili stoje u nekom opštem odnosu, zaključuje se da i vrsta kao cjelina ima to svojstvo ili stoji u tom odnosu. Npr. mehaničke pojave su pojave mehaničkog kretanja čvrs-tih i tečnih i gasovitih tijela.

Akustične i toplotne pojave su pojave kretanja molekula. Svjetlost je kretanje fotona. Elektromagnetizam je kretanje elektrona: Prema tome sve fizičke pojave su pojave kretanja.

� Kod indukcije se polazi od nekog skupa predmeta koji se nabrajaju, dok se kod zaključivanja po analogiji može poći i od jednog jedinog predmeta.

� Kod indukcije posredničku ulogu u cilju povezivanja pojmova najčešće igra skup predmeta (pojedinačno ili posebnih), dok se kod zaključivanja po analogiji vrši pomoću jednog ili više svojstava.

� Kod indukcije se najčešće vrši uopštavanje iz podataka o posebnim činiocima zaključuje se odgovarajući opšti sud. Kod zaključivanja po analogiji iz poznavanja nekog posebnog predmeta zaključuje se nešto o jednom drugom posebnom predmetu koji mu je sličan.

Potpuna i nepotpuna indukcija

Potpuna – već Aristotel otkrio. On ju je okaraktrisao kao zaključivanje na osnovu potpunog nabrajanja pojedinih slučajeva i nju je smatrao jedino egzaktnom.

Nepotpuna se sastoji u tome što mi na osnovu ispitivanja ograničenog broja činjenica jedne vrste izvodimo zaključak koji se odnosi na vrstu kao cjelinu – prema tome na one ne istražene i nepoznate slučajeve.

Indukcija prostim nabrajanjem i indukcija eliminisanjem Indukcija prostim nabrajanjem sastoji se u navoñenju izvjesnog broja slučajeva neke klase

pojava koje imaju opšte svojstvo, pa se na osnovu toga zaključuje da to svojstvo imaju svi slučajevi te klase. Džon Stjuard Mil je kritikovao ovu vrstu indukcije, ona je za njega »djetinjasta« te da su njeni zaključci »nepouzdani«, ali da je potrebna u početku naučnog saznanja. Predlaže eliminacionu indukciju.

Dijagnoza ljekara za bolesnike (ako nema visoku temperaturu ljekar isključuje sve bolesti visokih temperatura) i sl.

(Potpuna indukcija nije često u stanju da dâ nova znanja). Jedna konkretna analiza problema indukcije pokazuje da važenja jednog induktivnog zak-

ljučka zavisi od četiri osnovna faktora:

� Broj ispitanih činjenica, � Kvaliteta činjenica (bitne, nebitne) � Zasnovanost drugima, već ranije utvrñenim generalizacijama date oblasti pojava. � Slaganje s najopštijim logičkim principima.

Posebno deduktivno zaključivanje

Pogledajmo primjere tri tipa dedukcije:

1: Svi gasovi su elastnični- Helijum je- gas. Helijum je elastičan. Jedna od tipova dedukcije zove se analiza. 2. A = B B = C

C = D A = D Ovdje imamo Odnos jednakosti

73

3. Ako se zemlja obrañuje na primitivan način, prinos je mali. Kod moderne obrade zemlje prinos je veći. Prinos je kod nas mali. – Odnos oslovljavanja. Kod drugog i trećeg oblika dedukcije nemoguće je otkriti opšteg i posebnog. Dedukcija je onaj oblik posrednog zaključivanja kod koga se zaključak izvodi na osnovu

opštih logičkih svojstava – odnosa kojima su pojmovi u premisama vezani. Ova svojstva su utvrñena pravilima dedukcije.

Odnos dedukcije, indukcije i zaključivanja po analogoji

Saznajna vrijednost zaključka zavisi ne samo od načina na koji je izvedeni zaključak već i od kvaliteta premisa. Kad su premise istinite a zaključak iz njih logično slijedi, onda je i on istinit.

Dedukcija obezbjeñuje veću tačnost izvoñenja zaključaka, ali ne i veću saznajnu vrijednost svakog pojedinog zaključka, nezavisno od saznajne vrijednosti premisa. Ali, to povlači za sobom i jedan nedostatak dedukcije: ona je analitička tj. ograničava se samo na izvoñenje logičkih posljedica iz znanja koje već posjedujemo.

Teorija silogizma

Silogizam je specijalna forma posrednog zaključivanja (uglavnom dedukcije) za koju su ka-rakteristične sledeće odlike:

� Silogizam se sastoji iz tri suda tj. dvije premise i zaključka koji je njima uslovljen. Jedna pre-misa je opšteg karaktera i ona se naziva velika. Druga je posebnog karaktera i zove se mala.

� Sudovi koji ulaze u sastav silogizma imaju formu predikativnih sudova tj. ograničeni su na problematiku odnosa opšteg, posebnog i pojedinačnog.

� U premisama se nalaze tri i samo tri pojma. Jedan od njih se pojavljuje u obe premise, a u zaključku isčezava, njegova funkcija je u tome da poveže ostala dva, zato se on zove srednji termin. Predikat zaključka se zove veliki termin, a subjekat zaključka mali termin.

»Sve ribe su kičmenjaci« velika premisa »Pastrmaka je riba«: mala premisa »Pastrmke su kičmenjaci«: zaključak. Ribe – srednji termin mali termin = pastrmke kičmenjaci = veliki termin. Sudove možemo podijeliti na one u kojima se nešto bezuslovno tvrdi (kategorične) i onima

kojima je tvrdnja uslovna (hipotetičke) i one u kojima se tvrdi nekoliko mogućnosti, koji se meñu-sobno isključuju (disjunktivne), pa se i tako dijele.

Najznačajniji su kategorički silogizmi. Oblik kategoričnosti silogizma zavisi od dva činioca:

� položaja srednjeg termina u premisama, � kvaliteta i kvantiteta premisa.

Moguće su 4 kombinacije s obzirom na prvi uslov.

I M – P S – M S – P

Nijedan čovjek nije nepogrješiv. Sokrat je čovjek.

Sokrat nije nepogrejšiv.

II P – M S – M S – P

III M – P M – S S – P

IV P – M M – S S – P

74

Sve ribe su kučmenjaci. Sve pastrmke su ribe. __________________ Sve pastrmke su kičmenjaci. Dok kvantitet odreñuje figure, kvalitet odreñuje modus (specijalni vid) silogizma. Moguć je veoma veliki broj modusa. Pošto ima 4 vrste kategoričkih sudova A E I O: (po

kvalitetu i kvantitetu), velika premisa može biti ma koja od njih, a to isto važi i za malu premisu i za zaključak.

(64 kombinacije 4 x 4 x 4) modusa ili 64 x 4 tj. 256 silogističkih oblika u sve 4 figure. Većina ima i besmislene zaključke npr.

Francuzi su Evropljani. Neki Evropljani su Njemci. Francuzi su Njemci ...

Pravila (formalna) kategoričkog silogizma

� Srednji termin ne smije biti dvosmislen (ideal, idealisti) � Srednji termin mora biti razdijeljen bar u jednoj od premisa. � Nijedan termin ne smije biti razdijeljen u zaključku ako nije razdijeljen u premisi. � Iz dvije negativne premise ne slijedi nikakav zaključak. � Ako je jedna premisa negativna, zaključak mora biti negativan. � Ako je jedna premisa posebna, zaključak mora biti poseban. � Ako su obje premise posebne, nemoguće je izvesti ma kakav zaključak.

Silogizam se sastoji u tome što srednji termin kao kakva karika povezuje mali i veliki termin i ostvaruje prelaz od jednog ka drugom. U stvari, kad god je naše mišljenje adekvatno stvarnosti, mi smo ovim prelazom samo konstatovali i utvrdili jednu objektivnu vezu izmeñu neke pojedinačne ili posebne odredbe same stvarnosti (predmeta, svojstva, ili odnosa) s jedne strane, i neke opšte odre-dbe sa druge. Srednji termin, ustvari, označava jednu posebnu odredbu, opštiju od odredbe označe-ne malim terminom, a specijalniji od odredbe označene velikim terminom.

Poštovanje ranije navedenih pravila silogizma čini da je naše mišljenje s formalne strane pravilno, ali to ne znači i da je istinito.

Uslovi koji premise jednog silogizma moraju zadovoljiti

Tri najvažnija uslova su sledeća:

� Premise zaključka moraju biti istinite � Velika premisa ne smije da izražava ma koju opštost koja bi važila i za mnoge druge stvari, ona

mora da zadrži specifične principe same stvari o kojoj se zaključuje, tj. njen najbliži rod. � Premise ne smiju izražavati veze koje su samo slučajnog karaktera. One moraju biti nužne.

Naše cjelokupno saznanje nesumljivo postaje sve konkretnije pa ipak, naši pojmovi i opšti sudovi nikad neće prestajati da budu i apstraktni do izvjesne mjere.

Džon. Stj. Mil (protivnik silogizma) Aristotel (začetnik)

Ostali oblici deduktivnog zaključivanja

1) Implikativno zaključivanje (uslovljavanje). Iz tvrñenje uslova konsekvensa (opravdanost posljedice). Ako važi A onda i B. A važi. Važi B.

2. Tranzitivnost

A = B B = C a fortiore A = C

75

ZAKONI MIŠLJENJA

1. Uzroci nastanka formalne logike

Ideal mnogih logičara je bio da i u logici ostvare egzaktnost sličnoj onoj u matematici. Po njima, logika treba da odredi što jednostavnija i preciznija pravila; logično mišljenje treba da se obavlja isključivo i apsolutno prema tim pravilima i kada se u tome uspije saznanje do koga će doći biće tzv. formalna istina.

Logika koja ovako shvata istinu i u vezi s tim predmetom logike, zove se formalna logika. Logika je počela da se razvija baš kao formalna.

(Sofisti – V i VI vijek prije naše ere putujući učitelj mudrosti svoje mišljenje su htjeli da bude ubjedljivo.

Pitagora »Čovjek je mjerilo stvari«. Borili su se protiv toga Sokrat, Platon, Aristotel. Kod sofista je postojao pluralitet: Svako je

u pravu sa svoje tačke gledišta. Protivnici su obrnuto smatrali da je ono istinito što je istinito za sve ljude i sva vremena.

I logičari su postavili sebi zadatak da prouče osnovne oblike mišljenja i da razgraniče pra-vilne oblike od nepravilnih, nezavisno od konkretnog sadržaja o kome se u jednom datom slučaju misli.

2. Zakoni mišljenja

Formalna logika je bila utvrdila četiri najopštija zakona mišljenja. To su bili zakoni iden-tičnost, neprotivrječnosti, isključenja trećeg i dovoljnog razloga.

Svi ovi zakoni predstavljaju jako uprošćen i jednostran izraz one realne zakonitosti po kojoj mi stvarno mislimo (u svakodnevnom životu mogu nam pomoći)

� Zakon identičnosti A = A � Zakon razvojnosti

Da bi bilo istinito, mišljenje mora uzeti u obzir neprestano razvoj predmeta i njihovih svojstava i odnosa. Adekvatno tim materijalnim promjenama moraju se razvijati oblici i sadržaj našeg mišljenja.

� Zakon odreñenosti »Svaki pojam koji se u jednom procesu mišljenja upotrebljava mora imati precizno utvrñen i konstantan sadržaj i mora biti označen terminom čije će značenje biti nepromjenjivo«.

� Zakon protivurječnosti »A nije non – A« tj. »Ne mogu istovremeno biti istinski sudovi A je B« i »A nije B«.

� Zakon dosljednosti Da bi mišljenje bilo istinito ono mora na adekvatan način odraziti jedinstvo suprotnih svojstava i tendencija koje se nalaze u samim objektivnim predmtima i pojavama.

� Zakon isključenja trećeg Jedna stvar može biti A ili ne A, treće je isključeno »ili da ili ne«.

� Zakon jedinstva suprotnosti � Zakon dovoljnog razloga »sve može imati svoj razlog«.

Kao istinit može se tvrditi samo onaj stav koji je dokazan tj. logički slijedi iz drugih stavova ranije utvrñenih kao istiniti. LOGIČKE POGREŠKE

1. O sofizmima i paralogizmima

Sofizmi i paralogizmi su takvi zaključci (i dokazi) koji prirodno izgledaju tačni, ali su u stvari lažni. Razlika meñu njima nije po obliku i po strukturi, već je psihološke i moralne prirode. - Svjesne i namjerne greške sračunate na to da neupućenog ubjede u istinitost jednog lažnog stava je sofizam. Nenamjerne logičke greške nazivaju se paralogizmi. Sofizmi se dijele u 3 grupe:

76

� Sofizmi koji su nastali usled ogrešenja o zakone i pravila bilo mišljenja formalne logike ili dija-lektike

� sofizmi koji su nastali usljed ogrešenja o činjenice, tj. usled šablonske i formalističke primjene pravila.

� sofizmi koji su nastali usljed jezičke konfuzije. Silogistička pravila: � b. implikativni zaključci. tj. kad se na osnovu neistinitih uslova tvrdi neistinitost ili obrnuto kad

se iz istinitosti zaključka tvrdi i istinitost uslova. � c. disjuktivni zaključci »ako nije sa nama, on je sa njima« � d. Petitio principi (traženje principa) tj. kad se pri dokazivanju jedne teze pozivamo na neki stav

kao na dovoljan razlog, iako još ni on nije dokazan. Circulus virtiosus (obrtanje u lažnom krugu). Što za dokazivanje teze navodimo stav koji tek pomoću teze možemo dokazati. Ignoratio elenhi – zamjena teze, kad se umjesto teze koju treba dokazati vrši izmjena pom-jeranje pa se dokazuje neka druga teza slična prvoj, tako pri tom prividno izgleda da se navedeni argumenti odnose na I tezu.

UČENJE O METODI (METODOLOGIJA)

Riječ metoda = methodos – put, traženje Danas se pod metodom uopšte podrazumijeva jedan odreñen i planski postupak za

postizanje nekog cilja (vaspitne...). Naučna metoda znači put utvrñivanja istine odnosno planski postupak koji se u istraživanju

stvarnosti primjenjuje da bi se saznale istine. Ona kao ni jedna metoda ne može biti proizvoljno odreñena, ali mora odgovarati

predhodnom iskustvu naučnika, u krajnjoj liniji ona mora odgovarati povezanosti samih predmeta u onom području stvarnosti na koje se primjenjuje.

Neke nauke imaju više metoda za jedan problem, to je problem matematički rješavanja 2 jednačine sa 2 nepoznate, ali postoji nekoliko osnovnih metodoloških postupaka koji su zajednički za sve posebne nauke:

� Formulacija problema, da bi utvrdili moguće puteve njegovog rješenja. � Utvrñivanje iskustvenih činjenica koja bacaju više ili manje svijetla na problem koji želimo da

riješimo. Pitanje što su iskustvene činjenice, koje su najadekvatniji metodski postupci njihovog utvrñivanja i pod kojim uslovima možemo reći da je ono što smo čulima konstatovali zaista naučna činjenica.

� Putevi i metode naučnog objašnjavanja koje omogućava tačno predviñanje. � Pod kojim uslovima jezik nauke uspješno obavlja svoju funkciju i obezbjeñuje maksimum

mogućeg razumijevanja meñu naučnicima.

1. Teorijska priprema istraživanja Teorija i iskustvo

Teorija se raña iz iskustva i u njemu se provjerava. Ali i obratno, teorija se ne nalazi samo na kraju procesa utvrñivanja iskustvenih pojedinačnih činjenica, već i na njegovom početku.

Istraživač koji bi najprije stihijski prikupljao iskustvene podatke, pa tek onda počinjao da razmišlja o teorijskom smislu tih podataka i o mogućim oštrim stavovima koji bi se iz njih mogli izvesti ne bi imao mnogo izgleda za uspjeh.

Na početku istraživanja moramo utvrditi: � Cilj istraživanja � Osnovne činjenice od kojih zavisi rješenje � Ocijeniti tačnost od više rješenja (hipoteze).

77

Osnovni tipovi problema

� Odlike, odnosi, uzroci i tendencije (empirijski karakter – induktivnim putem i sintetički obuh-vatiti rezultate dobijene činjenicama).

� Specifičnosti nekih zakonitosti za neko područje � Odstupanje činjenice od prethodno utvrñenog i provjerenog zakona (analizom) � Objasniti neki značajni pojam (objašnjenje).

2. Utvrñivanje naučnih činjenica

� objektivne � društvene � lične (koje nas ne zanimaju) � javne činjenice (nijesu naučne) � istorijske činjenice (ko, gdje, kad) � treba selektirati činjenice (od svih izabrati one koje nam se čine u vezi sa našim problemom

(bolest raka – uzrok, nećemo prikupljati činjenice o svim bolestima, za nas će biti interesantne činjenice o patološkim promjenama, činjenice o raznim vrstama bolesti (ali ne i sve činjenice o raku).

Naučno konstatovanje činjenica nije stihijskog karaktera već je aktivni i planski organiza-cioni proces, utoliko prije, što mi već od samog početka postavljamo sasvim provizorne pretpos-tavke rješenja našeg problema koje usmjeravaju naše dalje istraživanje. Svaka relevantna činjenica doprinosi potvrñivanju ili obaranju neke od tih provizornih pretpostavki rješenja našeg problema koje usmjeravaju naše dalje istraživanje.

Naučno posmatranje

U početnom stupnju razvitka jedne nauke osnovni način utvrñivanja činjenica jeste posmatranje pojava onakvih kakve se u stvarnosti dešavaju bez mogućnosti da se na njih utiče.

U antičko doba – kod starih Grka i u helenističkom periodu, jedva se znalo za neki drugi način dobijanja iskustvenih podataka.

Posmatranje je i do danas zadržalo ovaj puni značaj u nekim naukama kao što su astrono-mija, geologija, etnografija, sociologija itd.

Naravno, razvila su se i sredstva posmatranja (početak golo oko, kasnije teleskopi, mikro-skopi .... fotograf, aparati...)

Veliki nedostatak posmatranja je u tome što je ono pasivno i uglavnom receptivno, te smo tako osuñeni da čekamo da se dogañaj desi i mi ga ne možemo na nivou ispitivati i izdvojiti iz njega samo onu stranu ili detalj koji nas izuzetno interesuje. (iluzija postoji, »štap u vodi djeluje prelom-ljeno«)... Pitamo se što je stvarno, a šta prividno. Dok pojave samo posmatramo nemoguće je dati odgovor.

Kad na stvari relativno djelujemo tek onda možemo tvrditi nešto o objektivnoj stvarnosti. Utemeljivač Galilej stvaralačkog prikupljanja iskustvenih činjenica koji zamjenjuje prosto

posmatranje eksperimentom. Eksperiment je praktično stvaranje jedne pojave čiji tok želimo da proučimo. Nije samo si-

gurniji od prostog posmatranja već i od iskustva dobijenog sopstvenim proizvoñenjem. Možemo eksperiment organizovati kad nam je potreba. Možemo ga po volji ponavljati neo-

graničen broj puta i u različitim uslovima, i najzad činioce koji inače u prirodnim procesima djeluju nezavisno od nas i kompleksno možemo po volji rasčlanjavati, isključivati, varirati. Bitnost eks-perimenta je u tome što nam on omogućuje da izolujemo jedan jedini činilac i da posmatramo samo njegovo dejstvo.

Eksperiment se obično organizuje na sledeći način: Uzmu se dvije grupe istovjetnih pred-meta A i B koje se inače nalaze pod identičnim uslovima sem što na jednu grupu A ñeluju još jedan poseban faktor X, čije dejstvo želimo da proučimo. Grupa A se onda zove eksperimentalna grupa, a grupa B je kontrolna grupa.

Kontrolna grupa je potrebna da bismo bili sigurni da promjene do kojih može doći djelo-vanjem faktora X nijesu uslovljene promjenom nekog od ostalih uslova. Smatra se da je eksperi-

78

ment dao pozitivan rezultat ako se poslije isteka izvjesnog vremena pokaže da se meñu predmetima grupe A i grupe B pojavila značajna razlika Y. U ovakvom slučaju imamo pravo da tu razliku pri-pišemo djelovanju faktora X i da pretpostavimo da je X uzrok pojavi Y. Ako ne doñe ni do kakve razlike izmeñu grupe A i grupe B može se reći da je rezultat eksperimenta negativan.

Uslovi adekvatnog opažanja

Bilo da pojave ispitujemo prostim promatranjem ili eksperimentalno, činjenički materijal od koga se u daljoj teorijskoj obradi mora poći jesu podaci dobijeni čulnim opažanjem. Razlika je uglavnom u tome što u prvom slučaju opažamo pojave prirodno date, nezavisno od nas, a u drugom (eksperimentu) pojave koje smo našom akcijom proizveli. U obadva slučaja postavlja se pitanje: koji su uslovi koje treba zadovoljiti da bi opažanje bilo maksimalno adekvatno i objektivno.

� Prvi takav uslov je aktivna koncentracija pažnje. U običnom životu pažnja postaje vrlo živa i budna kad se sretnemo s vrlo jakim nadražajima (znakovima, bojama, oblicima) ili kad se radi o objektima koji zadovoljavaju naše osnovne životne potrebe. U naučnom istraživanju potrebno je da ovakve stvari ignorišemo, a da obratimo maksimalnu pažnju na pojave koje same po sebi ni-jesu zanimljive niti se nameću intenzivnošću stimula, ali su značajne za rješenje nekog naučnog problema, za saznanje istine o nekom pitanju. Da bi uspjeli da dugo i dovoljno pažljivo opaža-mo jedan naučno zanimljiv detalj, moramo razviti jak interes za istraživački rad na odreñenom području.

� Visoka koncentracija pažnje ima svoj rezultat neprestano vršenje selekcije. Mi obraćamo pažnju na jedne nadražaje, a zanemarujemo druge. Preduslov o valjanom vršenju selekcije jeste svijest o cilju. Selekcija koju vršimo u procesu opažanja mora biti dosljedno sprovedena na osnovu svijesti o problemu koji želimo riješiti.

� Da bi naše opažanje bilo efikasno treba imati maksimum predznanja iz date naučne oblasti (mi sebi postavljajući problem, već unaprijed na osnovu prethodnog znanja očekujemo jednu vrstu dogañaja).

� Da bi moć opažanja bila adekvatna, da bismo se spasli iluzija usled predubjeñenja – kao i pro-pusta iz rutine, treba na osnovu naših predznanja očekivati odreñene rezultate opažanja samo sa izvjesnom većom ili manjom vjerovatnoćom, a ne sa potpunom sigurnošću.

� Jedan od bitnih uslova adekvatnog opažaja je i voñenje računa o sredini u kojoj se posmatrani objekat nalazi. Do spoljašnjih promjena na nekom objektu koje mogu izbjeći našoj pažnji ne do-lazi uvijek uslijed bitne promjene prirode objekta (njegove suštine, strukture).

� Opažanje može biti adekvatno jedino pod uslovom maksimalno mogućeg isključenja svih ira-cionalnih faktora (osjećaja, želja, interesa u toku istraživanja.

Mjerenjem činjenice se mogu konstatovati i formulisati na dva osnovna načina:

I kvalitativno (termini običnim jezikom) II kvantitativno (mjerenjem brojevima i drugim simbolima matematike).

U nerazvijenim naukama u prvim fazama imamo samo prvo. Kažemo da se predmet veliki, topli, čvrsti udaljeni...

Mjerenje je označavanje iskustveno opažajnih objekata pomoću brojeva. Označavati pomo-ću brojeva znači dovesti u vezu jednu odreñenu seriju brojčanih simbola sa jednim nizom objekata (varijacija jedne odlike), koje takoñe jedan za drugim slijede po nekom utvrñenom redu, i tako da jedan element brojnog niza postane simbol odgovarajućeg sledećeg objekta. (primjer težina ili visina).

Jednu odreñenu dužinu, odnosno težinu uzmemo za osnovu i njoj ćemo propisati broj jedan. Npr. jedinica dužine je četrdesetomilioniti dio zemljinog meridijana – santimetar. Jedinica težine gravitacione sile zemlje koja djeluje na cm. vode na 40C, 450 geografske širine.

Prednosti:

� Preciznost – svaki znak 1 kvalitet što je posljedica velikog bogastva i konkretnosti kvantita-tivnog jezika.

� Objektivnost dobijenih podataka (jednim toplo drugima hladno kod kvalitativnog izražavanja).

79

� Omogućavamo primjenu kolosalno moćnih sredstava matematike (dobijamo time nova sazna-nja).

Bez mjerenja se ogroman napredak u prirodnim naukama ne bi mogao ni zamisliti (u društ-venim je ograničeno).

3. Naučno objašnjenje

Kad su izvjesne iskustvene činjenice utvrñene i opisane, bitni zadatak nauke postaje njihovo objašnjavanje. Kad primijetimo da nam je hladno, npr. taj opažaj objašnjavamo pretpostavkom da se u peći ugasila vatra ili da je vani hladnije... Objašnjenje obično sadrži ili baš podrazumijeva tri osnovna elementa:

� Opis jedne činjenice koju treba objasniti. Npr. svijetlo se nije upalilo iako smo uključili pre-kidač.

� Opis jedne činjenice koja prethodi onoj koju treba objasniti “Sijalica je pregorjela”. � Formulaciju trajne i nužne veze izmeñu 2 činjenice, tako da iz druge obično slijedi prva npr.

“kad sijalica pregori ona više ne daje svijetlo”.

Znači da bi objašnjenje bilo valjano treba da postoji 3 elementa, a da svaki od njih bude isti-nit, ali u običnom životu svi nisu zadovoljeni. (prećutno nekad objašnjavamo činjenice jednu dru-gom, a ne uzimamo u obzir karakter veze meñu njih). Naučno objasniti jednu pojavu znači pokazati da je ona nastala nužno iz nekog prethodnog činjeničnog stanja. (zakona), modus ponens je često logička forma naučnog objašnjenja. Ako A onda B, A jest, prema tome B.

Postavljanje i provjeravanje hipoteze

Naučna hipoteza je takva pretpostavka opšteg karaktera kojom pokušavamo da objasnimo neki skup činjenica i koja zahtijeva svoju praktičnu potvrdu da bi bila usvojena kao zakon ili kao teorija. Čuvene hipoteze u antičkoj nauci bile su Ptolomejeva o kretanju Sunca, Mjeseca i 5 poz-natih planeta oko Zemlje. (Merkur, Mars, Jupiter, Saturn i Venera). Vremenom su se sve više po-kazala odstupanja. Grk Aristrah je smatrao da se Zemlja okreće oko Sunca, ali ova hipoteza je potom zaboravljena. Aristotel je vjerovao da je Zemlja centar svijeta. Tek u XVI vijeku Kopernik, a kasnije i Kepler ponovo postavljaju ovu hipotezu. Kad je jednom postavljena hipoteza koja treba da objasni neku vrstu pojave, dalje istra-živanje je usmjereno u pravcu njenog provjeravanja, tj. traženja činjenica koje je potvrñuju ili oba-raju. Napredak je čak i eliminisanje jedne pogrešne hipoteze, time se smanjuje broj adekvatnog ob-jašnjenja. (Sve živo je nastalo iz jajeta: Omne vivum ex ovo) U zatvorenim sudovima ne mogu se razvijati bakterije. Metoda kojom jednu hipotezu direktno potvrñujemo ili opovrgavamo sadrži sledeće korake:

� Iz datih hipoteza se deduktivno izvode posljedice koje opisuju izvjesne konkretne pojave, � Organizuju se eksperimenti ili se obavljaju posmatranja koja treba da utvrde da li te pojave

zaista imaju predviñeno svojstvo. � Dobijeni rezultati se uporeñuju ili se obavljaju posmatranja koja treba da utvrde da li te pojave

zaista imaju predviñena svojstva (ako je višestruko ponovljen eksperiment (posmatranje) od strane raznih istaživača, smatra se da je data hipoteza potvrñena i ona dobija status naučnog zakona tj. naučne teorije. Npr. Galilej, S = 5 t2(put je jednak petostrukom kvadratu vremena).

Bekon = “krucijalne” činjenice su one koje potvrñuju jednu hipotezu koja eliminiše sve ostale.

Lavoazijev zakon o neuništivosti materije.

80

Metode uzročnog objašnjenja

A. Tipovi naučnog objašnjenja

Više njih ima, ali je za sve isto što hoće da objasne zašto se nešto desilo. Kad se pitamo zašto pri ukrštanju žutog i zelenog graška, prve godine dobijamo samo žuti grašak, a u narednim ge-neracijama tri putaviše žutog nego zelenog. Onda imamo:

� statističko objašnjenje � genetičko objašnjenje - način postanka (genetika) – istorijski dogañaji i � uzročno (kauzalno objašnjenje) – kad se pitamo koji su uzroci pojave.

B. Pojam uzročnosti – npr. kad kažemo da rña gvožñe usled vlage, da se živa penje kad raste temperatura, onda u svim ovim pojavama imamo stalan i nužan odnos izmeñu dviju vrsta pojava od kojih jedna svojim djelovanjem izaziva drugu. Prvi se naziva uzrok, druga posledica. Vlažnost je uzrok, rña je posljedica... Istinsku uzročnost treba razlikovati od proste vremen-ske sukcesije dviju pojava jedne iza druge. Za pojam uzroka nije bitno da je to pojava koja stalno vremenski prethodi nekoj drugoj, već je bitno da je to pojava koja svojim dejstvom izaziva neku drugu pojavu. Ali ovo dejstvo je obično uzajamno. I posljedica djeluje na uzrok i mjenja ga. (Njutn: zakon akcije i reakcije “Akcija je jednaka reakciji”.)

C. Milove metode za ispitivanje uzroka

Džon Stjuard Mil je formulisao pet pravila za ispitivanje uzroka koje je nazvao metoda. Četiri od njih imaju principijelni značaj. To su: metode slaganje, razlike, zajedničkih varijacija i metoda ostatka, a peta je dobijena spajanjem prve dvije i zove se “kombinovana metoda spajanja i razlika” koja je u praksi najefikasnija, ali sa teorijskog stanovišta ne donosi nikakvih novih momenata. Milove metode:

a) slaganja (ima dosta nedostataka, jer pojave nemaju uvijek samo jedan zajednički uzrok). b) razlike c) zajedničkih varijacija d) metoda ostataka.

a) “Ako 2 ili više slučajeva i ispitivanje pojave imaju samo jednu zajedničku okolnost u kojoj se svi slučajevi slažu – onda je to jedinstvena okolnost (ili posljedica) date pojave (recimo uzrok podbacivanja roda šljiva bio bi u svim oblastima – jak mraz).

b) “Ako jedan slučaj u kome se ispitivana pojava dešava, i drugi slučaj u kome se ona ne dešava, imaju sve okolnosti sem jedne, koja se odnosi samo u prvom slučaju – onda je ta okolnost u ko-joj se oba slučaja meñusobno razlikuju – posledica, ili uzrok, ili neophodni dio uzroka pojave”.

c) Može da se primijeni i tamo gdje je metoda uzroka neprimjenjiva. Pojava koja se mijenja svaki put kad se neka druga pojava promjeni na neki poseban način, uzrok je ili posljedica te pojave, ili je na izvjesan način s njom povezana”. (Npr. plima i osjeka – mijenjanje – jačina privlačenja mora i Mjeseca).

d) Ako od neke pojave odvojimo dio za koji se već iz prethodne indukcije zna da je posljedica iz-vjesnih antiscedenata (pojave koje prethode), ostatak pojava je posljedica preostalih ante-cedenata”.

Nijedna od ovih metoda ne mogu same po sebi dovesti do otkrivanja ili dokazivanja uzroka jedne pojave. Meñutim, one mogu znatno olakšati postavljanje najvjerovatnije hipoteze čijim pro-vjeravanjem se možemo približiti utvrñivanju uzroka. Znatna njihova vrijednost je i u tome što eliminišu pogrešne hipoteze, jer se na osnovu Milovih metoda može sa sigurnošću reći da je uzrok nekog procesa A nije pojava B

� koja nije data u svim slučajevima A � koja može u normalnim uslovima djelovati, a da do procesa A ne doñe.

81

4. Dokazivanje

Da bi jedno naučno objašnjenje bilo potpuno adekvatno treba dokazati. Dokazati jedan stav znači utvrditi njegovu istinitost – Dokazom opšti stav prestaje da bude hipoteza i postaje naučni zakon. Dokaz je u većini slučajeva deduktivnog karaktera. On se sastoji u tome što stav koji želimo da dokažemo (tezu) deduktivno izvodimo iz drugih prethodno utvrñenih stavova (razloga), na osnovu odgovarajućih logičkih pravila. Ne postoje odreñena pravila dokazivanja; za izvoñenje teze iz razloga ćemo se koristiti nekim opštim pravilima zaključivanja. Deduktivne racionalne dokaze možemo podijeliti u direktne i indirektne. Kod direktnih dokaza se neposredno dokazuje sama teza: led pliva po vodi npr. ne samo kad to opažamo, nego to zaključujemo iz direktnih utvrñenih naučnih stavova da je 1) gustina leda je manja od gustine vode, 2) iz Arhimedovog zakona da tečnost potiskuje tijelo utopljeno u njega silom koja je jednaka težini tečnosti koju je dato tijelo istisnulo, 3) zakona koji utvrñuje uslove pod kojim se tijela izložena raznim silama nalaze u ravnoteži. Indirektni dokaz je onaj kod koga se istinitost teze dokazuje na taj način što se utvrñuje lažnost suda koji protivurječi tezi, istinitosti teze se dokazuje utvrñivanjem lažnosti (dokaz alibija). Osnovno pravilo koje mora biti zadovoljeno da bi apagoški dokaz bio ispravan jeste: teza i njena suprotnost moraju se isključivati, tako da (reductio ad absurdum):

� kad je jedna istinita druga je lažna i � ne postoje nikakvi prelazni članovi meñu suprotnostima tj. nikakvo, treće koje bi moglo biti

djelimično istinito a djelimično lažno. Npr. Kantova dilema “svijet je ili konačan ili beskonačan”.

Postoji empirijski (iskustveni) dokazi i deduktivni. Empirijski dokaz “Led pliva po vodi”.

Logički dokazi tj. empirijski dokazi kad se u logički ispravnim imaju veliku saznajnu vrijednost. Istina jednog stava može biti definitivno utvrñena tek kad se na ovakav način praktično provjeri. Na žalost, najveći broj ovakvih dokaza logički nisu ispravni.

Da bi se moglo govoriti o empirijskom dokazu, potrebno je da budu zadovoljeni sledeći uslovi:

� Sve specifične okolnosti, pod kojima je teza izričit stav, treba da budu eksplicitno formulisani (pod odreñenim uslovima, da se na led npr. ne djeluje).

� Sve posljedice teza treba da budu ispitane. � Moramo biti sigurni da je teza koju hoćemo da dokažemo jedini stav iz koga se data posledica

može izvesti, da su sve druge alternative hipoteze njenog objašnjenja isključene. � Ovi logički uslovi su rijetko kad zadovoljeni prilikom praktičnog provjeravanja. Zato je pro-

vjeravanje potpuno i iscrpno samo u relativno jednostavnim slučajevima.

Većinu naučnih hipoteza uspjevamo da provjerimo samo nepotpuno djelimično. Zato ne tre-ba da smatramo da su one iskustvom dokazane već samo da su potvrñene. Umjesto da za njih ka-žemo da su apstraktno istinite, reći ćemo da su samo više ili manje vjerovatne.

5. Vjerovatnoća naučnih stavova

Pojam vjerovatnoće igra ogromnu ulogu i u svakodnevnom životu i u savremnoj nauci (mi u običnom životu koristimo termin “vjerovatno je”.). Postoje dva različita značenja vjerovatnoća. U nekim slučajevima mi govorimo o vjerovatnoći i objektivnih dogañaja – o vjerovatnoći padanja kiše, o vjerovatnoći dobijanja jednog odreñenog broja pri bacanju kocke.

� Kad kažemo da je jedna tvrdnja malo vjerovatna ili da je jedna teorija vjerovatnija od druge, u takvim slučajevima se pojam vjerovatnoće odnosi na karakter našeg znanja.

� Pod vjerovatnoćom objektivnih dogañaja najčešće podrazumijevamo njihovu učestanost. � Vjerovatnoća se često može izraziti jednim brojem, taj broj predstavalja odnos povoljnih

slučajeva prema ukupnom broju svih slučajeva. 1/6...0 i 1. Primjena u statističkim ispitivanjima.

82

� Kad govorimo o većoj ili manjoj vjerovatnoći jedne naučne hipoteze mi termin vjerovatnoće koristimo u drugom smislu tj. njome izražavamo “stepen potvrñenosti jednog stava”. Kad je stav apsurdan, P(A)=O, vjerovatnoća raste kada je stav sigurniji i približava se maksimumu. Maksimum se postiče kad smo sigurni u istinitost jednog stava. Najveći broj naučnih hipoteza to ne dostigne. Svijet se mijenja, a i naša znanja se razvijaju.

Razumije se, mi ne možemo biti unaprijed svjesni da će neka nova teorija uvijek i u svim budućim slučajevima uspješno objasniti i nove činjenice.

Stoga ćemo novu ovakvu teoriju samo smatrati vjerovatnijom, a ne apsolutno sigurnom. Iako nijesmo apsolutno sigurni u njenu istinitost mi možemo smatrati da ona relativno

adekvatnije opisuje izvjesne zakonitosti objektivne stvarnosti i u praksi je možemo koristiti. 6. Naučni zakon, naučna teorija i sistem

Prirodni zakoni su objektivni, stalni, opšti i nužni odnos meñu pojavama stvarnosti.

� objektivni su jer ne zavisne od ljudske volje. � stalni jer konkretno djeluju u toku izvjesnog intervala vremena, � opšti su jer ne važe samo za pojedinačne slučajeve već za cijele klase slučajeva. � nužni jer djeluju kad god su dati izvjesni uslovi (npr. zakon gravitacije).

Kad jednu hipotezu provjerimo tada ona dobija status naučnog zakona.

Termin teorija se često upotrebljava u smislu suprotnosti praksi i označava skup rezultata dobijenih putem mišljenja za razliku od ñelatnosti kojom čovjek mijenja prirodu, društvo i tekovine samog mišljenja. U metodološkom smislu misli se na cjelovito objašnjenje jedne grupe pojava koji u sebi uključuje i zakone i forulaciju osnovnih konkretnih uslova (činjenice) iz kojih je ñelovanjem navedenih zakona, grupa pojava u pitanju nastala. Ukoliko su neki od elemenata teorije samo hipo-teze i cijela teorija je hipotetičkog karaktera.

Naučni sistem je jedinstven skup znanja (činjenica, zakona, teorija) koja su meñusobno po-vezana i sreñena na osnovu izvjesnih principa.

7. Jezik naučnih teorija

Svaki proces istraživanja i saznanja istine uključuje u sebi obje osnovne vrste saznanja.

� Opažanje, iskustveno konstatovanje činjenica, � Mišljenje, izvoñenje zaključaka, objašnjavanja.

I jedna i druga vrsta nerazdvojno je vezana sa jezikom i ne može imati objektivni društveni karakter, ako nije jezički izražena. Iskustveni podaci od kojih naučnik polazi da bi utvrdio stav opšteg karaktera ne mogu biti samo opažaji kao takvi, jer su ovi subjektivnog karaktera. Što je neko opazio, ostali ljudi mogu znati tek kada to ovaj izrazi. Prema tome, ono što se posmatranjima i eksperimentima drugih provjerava nijesu čisti opažaji već jezički iskazi pomoću kojih su ti opažaji iskazani.

Za rješenje nekog problema nije od značaja jedna misaona radnja kao psihički proces u glavi nekog pojedinca. Za nauku su od značaja formulisane misli, misli izražene jezikom. Jezik je u stvari spoljašnja materijalna forma iskustva i mišljenja.

Postoji neodvojivost jezika i mišljenja, jedno bez drugog je nezamislivo. I kad ne mislimo glasno, to jest kad ne govorimo ili ne pišemo, mi se služimo predstavama riječi ili drugih zakona. Riječi unose odreñenost, konstruktivnost i opštost u mišljenju. Svako ima druge roditelje, a riječi “otac” i “majka” imaju svi (grad – za sve različite gradove). Samo zahvaljujući tome što pojedinac utvrñeni iskustveni i misaoni sadržaj vezuje uz jednu riječ, on uspijeva da taj sadržaj izdvoji, fiksira i da ga obnovi u svom sjećanju kad god se kasnije sa tom riječju ponovo sretne. Da nije jezika, čovjekov svjesni život bi se sveo na nizanje najraznovrsnijih utisaka bez reda, bez strukture, bez misli opšteg karaktera. S druge strane, bez neke vrste jezika čovjek ne bi drugima mogao prenijeti svoje misli.

83

Mišljenje i iskustvo pojedinca se očigledno ne može svesti na njegove jezičke iskaze i uto-liko je nemoguće prihvatiti gledište nekih savremenih psihologa i filozofa da je mišljenje samo unutrašnji govor.

Znak i simbol. Jezik je sastavljen od imenica, a ove od riječi. Riječi su jedna naročita vrsta znakova. Za sve znakove kao što su: riječi, cifre, fotografije, dijagrami, skice, saobraćajne oznake, zajedničko je da su to materijalni objekti koji osobe koje ih razumiju upućuju (skreću im pažnju) na nešto drugo, različito od sebe.

� Znaci su crveno svijetlo semafora, klimanje glavom. Postoji dvije osnovne vrste znakova: sig-nali i simboli.

� Signali su prirodne, dok su simboli vještačke ljudske tvorevine. Munja je znak da treba oče-kivati zvuk groma (stope u pijesku)...

� Simboli su izgovorene ili napisane riječi, slike, grafikoni, muzičke melodije i ljudi mogu mije-njati značenje riječi, uvoditi nova imena za iste stvari, dakle, odnos izmeñu jezičkog znaka i oz-načenog predmeta nije prirodno nužan, već zavisi od volje ljudi.

� Prirodni znaci, signali, označavaju konkretne, pojedinačne predmete. Munja kao signal je ve-zana za jedan konkretan udar groma, a ne za grmljavinu uopšte. Simboli se, meñutim, odnose na ono što je konkretno i opšte u znaku pojedinačnih slučajeva (u stanju smo da pojavom jedne oznake predstavimo sebi drugu).

Pojam jezika: Svi jezički izvori, napisani ili izgovoreni, ustvari, su svojevrsni simboli. Oni su tvorevina čovjeka, a ne prirodne pojave, odnose se na konstantne oblike predmeta, a ne na pojedinačnu konkretnu pojavu, izražavaju pojmove, a ne čulne predstave. Riječi ne moraju biti slične objektima koje označavaju. Kod drugih vrsta simbola nalazimo takvu sličnost. Jedino onomatopejske riječi u tom pogledu predstavljaju izuzetak (zviždanje, itd.) ali su malobrojne i ne igraju veliku ulogu.

Za jezik je karakteristično da njegovi izrazi imaju relativno samostalno fiksirano značenje i mogu se mijenjati i meñusobno spajati po utvrñenim sintaksičkim pravilima. To se ne može reći za slike, fragmente melodije i sl.

Jezik kao specifičan sistem simbola koji imaju utvrñeno značenje, koji se mogu mijenjati, meñusobno spajati i zamjenjivati po odreñenim pravilima, a ne moraju biti obavezno slični objek-tima koje označavaju.

Funkcije jezika. Jezik može obavljati različite funkcije u zavisnosti od svrhe ljudi koji ga upotrebljavaju. Mi ujedno govorimo ili pišemo da bismo druge o nečemu obavijestili, da bismo upisali neko stanje stvari.

� informativne – temperatura je tolika i tolika, � ekspesivna “da bi izrazili osjećanja” � djelovanja “Naredba, sklonite se s puta” ... time utiče na ponašanje drugih da obave neku

radnju. � da učvrsti i uspostavi društvene veze “kako ste” (hvala lijepo...).

Ove četiri funkcije nisu date u istom stanju, izolovane su jedna od druge. Obično jedna preovlañuje i tako odreñuje karakter jednog jezika. Za naučni jezik je karakteristična težnja da se jezički simboli upotrebljavaju prvjenstveno radi označavanja činjenica. U njemu je do maksimuma izražena informativna funkcija, one druge su podreñene ili isključene (jer naučnik treba da opiše bolje stvarnost).

Smisao izraza naučnog jezika Da bi jezik mogao uspješno obaviti svoju funkciju njegovi iskazi moraju imati smisla. Lišene smisla, riječi, rečenice prestaju da budu simboli, prestaju da u svijesti ljudi izazivaju odreñene zamisli i obećanja objektivnog, društvenog karaktera. Postoje dva osnovna uslova koja naučni jezik treba da zadovolji da bi bio smisaon i logički i praktični. Logički kriterijum smisla: da bi jedan izraz naučnog jezika imao smisla treba da se pojedini termini meñusobno povezuju na logički način tako da im se značenje meñusobno ne isključuje. Nije ovaj kriterijum zadovoljan kad se npr. govori o “slobodnoj volji elektrona”, ne pripada elektronima kao neorganskim i mrtvim

84

česticama pravo da budu psihičke funkcije itd. Praktični kriterijum smisla: da bi jedan iskaz naučnog jezika imao smisla, mora bar u principu da postoji neko praktično iskustvo koje će ga potvrñivati ili opovrgavati, drugim riječima, on mora bar neku vezu imati sa iskustvom.

7. Uslovi uspješne komunikacije

Jezik je sredstvo komunikacionog opštenja i sporazumijevanja izmeñu ljudi, ali ipak on je nesavršen, jer mnoge riječi imaju više od jednog značenja u zavisnosti od upotrebe. Pošto ljudi imaju različite loše navike pri govoru i pisanju (dolazi do nesporazuma). Neslaganje i sporovi su neizbježni usljed razlika u ubjeñenjima, koja nastaju kao rezultat razlika u iskustvima, interesima i osnovnim principima. Svakodnevno se dešava da ljudi imaju bliska uvjerenja, ta uvjerenja jezički izražavaju na toliko različit način da se dobija utisak o nepomirljivosti suprotnih stavova.

Uslovi da ne bi dolazilo do toga su:

� U svakom procesu komunikacije treba da bude jasno koju funkciju neki upotrebljeni jezički izraz ima.

� Izrazi naučnog jezika treba da zadovoljavaju i teoretski i praktički kriterijum smisla. � U toku datog procesa komunikacije svaki simbol treba da ima samo jedno značenje. � Da bi komunikacija bila uspješna, ključni termini treba da budu definisani. � Da bi tumačenje iskaza bilo adekvatno treba uzeti u obzir cijeli koncept u kome se on

pojavljuje. � U datom komunikativnom procesu značenja riječi treba da ostanu nepromijenjene.

TEHNOLOGIJA NAUČNOG ISTRAŽIVANJA Više je faza u pisanju jednog dijela:

� uočavanje naučnog problema i formulacija � hipoteza � izbor i analiza teme � izrada orjentacionog plana � sastavljanje radne bibliografije � prikupljanje i sreñivanje literalnog materijala � utvrñivanje strukture ili kompozicije naučnog djela.

1. Uočavanje naučnog problema i formulacija

Problem se temelji na radoznalosti (statusni problem kandidata) – a rješava se učenjem ili studiranjem da bi se došlo do novih spoznaja. Polazi se od neznanja ili nedovoljnog znanja. (znanje o neznanju). Nekad je bitnija formulacija problema od njegovog uočavanja (tzv. slepilo za probleme = mladi ljudi). Problem treba istražiti, formulisati svakako u sklopu sa ostalim problemima. Formulisanje problema treba da bude jasno, precizno, tačno i potpuno, ali treba voditi računa i o kriterijumu:

A) Da bude novina; B) važnost i pripremljenost rezultata naučnog istraživanja u praksi; C) stručnost istraživača; D) oprema i uslovi rada; E) pokroviteljstvo i saradnja centara odlučivanja; F) troškovi istraživanja; G) rizik, opasnost, poteškoće; H) akuelnost rezultata; I) mogućnost rješenja odreñenog problema pomoću istraživanja.

Problem = Posle formulacije treba da bude prostorno, vremenski i predmetno odreñen.

2. Hipoteza

Bitna je a) postavka, b) povjeravanje, c) vrste hipoteza i d) primjena hipoteze. Hipoteza predstavlja ono što se predstavlja, treba da bude adekvatna predmetu istraživanja, provjerljiva i potvrdljiva odreñenim teorijsko-praktičnim postupkom. To je pokušaj rješenja prob-

85

lema. Hipoteza treba da je relevantna, provjerljiva, plodna, jednostavna i saglasna sa već dokazanim hipotezama. Provjeravanje hipoteze obuhvata: razradu, modifikaciju i zamjenu hipoteze, a može biti teo-rijsko ili empirijsko provjeravanje (zaključivanjem, iskustvom).

Vrste hipoteza

� Radna (korisna u radu) � Naučna (temelji se na broju naučnog saznanja) � Ad hoc (na brzinu, provizorna, nema logičkog temelja) � Pomoćna (koja se mijenja, dopunjuje) � Preliminarna (nedovoljno odreñena) � Fiktivna (nerealna ali često potrebna) � Prazna (koja se ne može provjeriti, iako možda bude tačna) � Plodna (koja se može provjeriti, dovodi do rješenja a ne mora biti tačna).

Primjena rješenja je konačni cilj svakog istraživanja, a i za proširenje daljeg znanja.

3. Izbor i analiza teme

Izbor i analiza teme (ili izbor naslova djela) je jedan od važnijeg dijela svakog naučnog istraživanja. Tema (naslov) naučnog i stručnog djela mora izražavati njegov osnovni sadržaj. Zato naslov mora biti: jasan, kratak, privlačan i informativan, tako da što jasnije odrazi sadržaj i karakter djela. Poželjno je da ima ključne riječi o tretiranom problemu.

Tema ne smije biti previše apstraktna, tj. da rezultati nisu primjenjivi u praksi:

� Ne treba birati temu koja je često obrañivana i koja neće doći do novih zaključaka, stavova, predloga i rješenje.

� Tema mora biti podesna za naučnu i stručnu obradu, mora da poznaje tematiku, vlastito istraži-vanje i primjenljivost u praksi,

� Treba voditi računa i o vremenu koje je dato za rješenje problema, � Treba da bude u skladu sa finansijskim sredstvima, � Treba koristiti i savjete mentora kao stručnijih lica, � Tema treba da je aktuelna u skladu sa najnovijim tehničko-tehnološkim dostignućima,

spoznajama i sredstvima.

Analiza teme treba da obradi predmet istraživanja i cilj koji treba ostvariti. Relevantni elementi analize teme su: sadržaj, težište, i vrsta tj. oblik teme (diplomski ili magistarski rad;) Izrada orjentacionog plana u najjednostavnijem obliku sastoji se od utvrñivanja radnih teza, podteze, odnosno osnovnih djelova (poglavlja) naučnog i stručnog djela. Pri obradi kompleksnih tema ako se timski istražuje, mjesto izrade orjentacionog plana, izra-ñuje se idejnim i izvedbeni projekt istraživanja.

4. Idejni projekat

U idejnom projektu istraživanja elaboriraju se ovi elementi: 1. predmet ili problem istraživanja; 2. cilj istraživanja; 3. struktura ili kompozicija projekta, 4. me-tode istraživanja, 5. rokovi istraživanja, 6. nosioci pojedinih zadataka istraživanja, 7. finansijska i dr. sredstva potrebna u istraživanju, 8. doprinos rezultata istraživanja i koje se koristi mogu očeki-vati od izvedenog projekta. Izvedbeni projekt je mnogo sadržajniji i konkretniji od idejnog projekta i on mora da sadrži sve varijante predloženih rješenja koja moraju temeljiti na pouzdanim, egzaktnim naučnim činjenicama, uvjerljivim i provjerenim dokazima (u institutima). 5. Radna biografija Sastavljanje radne bibliografije treba praviti razliku izmeñu radne i konačne bibliografije.

Nakon izbora i analize orjentacionog plana naučnog istraživanja istraživač sastavlja radnu, prethodnu ili orjentacionu bibliografiju.

86

Sve prikupljene relevantne bibliografske jedinice sa svim bitnim elementima (imenom i prezi-menom, djelom, godina izdanja, volumen, broj časopisa i sl.) istraživač svrstava u nekoliko skupina:

� knjige � članci, referati, studije, � nepotpisani natpisi, � ostali izvori

6. Prikupljanje, proučavanje i sreñivanje literarnog materijala

U ovoj fazi naučnog istraživanja istraživač se morao koristiti svim svojim sposobnostima i pamćenjem, mišljenjem, maštom, emocijama, čulima itd.

Sav materijal literalni treba savjesno i sistematično proučiti. Tehnika proučavanja prikup-ljenog literarnog materijala sastoji se u tehnici ili vještini čitanja. Čitanje može biti znalačko i ra-cionalno, letimično, potpuno i studijsko.

Pisanje bilježaka je takoñe vrlo bitno, različitom bojom i na različitim papirima. Ujedno činjenice treba selektirati, analizirati i sintetizovati kao i stvoriti generalni zaključak. 7. Struktura ili kompozicija naučnog djela

� Pojam strukture ili kompozicije � Načela strukture ili kompozicije � Bitni elementi (strukture ili kompozicije) naučnog djela.

Pojam strukture ili kompozicije Svako naučno (stručno) djelo mora imati strukturu. Struktura podrazumijeva organizaciju,

raspored, povezanost svih elemenata naučnog djela. Ukoliko je povezanost izmeñu elemenata koji čine strukturu djela logičnija i čvršća, utoliko

će istraživač sigurnije ostvariti osnovni cilj naučnog istraživanja i kvalitetnije izgraditi svoje djelo. Načela strukture ili kompozicije

� Jedinstvo (da se ideja provlači od početka do kraja) � Odabiranje � Skladnost i harmonija � Ravonomejrnosti ili proporcije � Izrazitosti � Raznovrsnosti.

8. Bitni elementi naučog djela:

Uvod, razrada i zaključak. Meñutim, šire bi trebalo da sadrže:

� Naslov, � Moto, � Posveta, � Predgovor, � Sadržaj, � Uvod, � Izlaganje materije � Zaključak, � Sažetak, � Bibliografiju (literaturu) � Popis tabela � Popis grafikona � Popis fotografija � Priloge � Strani registar � Kratice

87

Naslov ne kratak i ne dug. Ako se istraživač odluči za duži naslov treba da ispod kratkog naslova napiše i podnaslov djela. Podnaslov pobliže objašnjava naslov. (Podnaslove – ipak teba iz-bjegavati, mada su korisni).

Moto – oštroumna ili duhovita izreka ili citat ili fraza tj. kratki napis na početku djela (ili po-glavlja) u kom autor želi dati odreñenu poruku ili izraziti karakter teme.

(Volter) npr. »Dok čovjek teži za mudrošću zaslužuje naziv mudraca, čim nalazi da je ispio svu mudrost postaje budala«.

U magistarske i doktorske radove ne stavlja se moto, jer takvi radovi i disertacije imaju više interni karakter (ali ako se objavi, štampa, onda može).

Posveta (majci, ocu, supruzi, djeci, profesoru i sl.) U naučnom djelu posveta se piše emocionalno i posebnim književnim jezikom. Predgovor (mnografije, udžbenici, doktorske disertacije, magistarski radovi, priručnici i dr.

djela). Predgovor je po pravilu kratak i opšteg karaktera. Predgovor se mora odnositi na cjelokupno djelo, mora imati opšte karakteristike, on je jedinstveni nazivnik naučnog djela. Karakteristike predgovora su: kratkoća, opštost, položaj, (piše se na početku djela), pisac može biti onaj ko je napi-sao cijelo djelo, a može biti i drugo lice jer predgovor onda ima ulogu preporuke djela. Predgovor u novim izdanjima (gdje autor objašnjava kakva je razlika izmeñu dva izdanja), predgovor u preve-denim djelima (autor ovdje govori o duhu pisca, upoznaje sa prevedenim djelom i sl.).

Motiv/razlog – zbog kojeg autor odlučio da piše o toj temi.Kome je djelo namjenjeno, pote-škoće, zahvalnost saradnicima.

Sadržaj se može posmatrati sa stanovišta čitatelja i sa stanovišta pisca. � sa stanovišta autora sadržaj je samo orjentacioni plan naučnog istraživanja (kompas – za izradu

kvalitetnog djela), � sa stanovišta čitaoca putokaz pomoću kojeg vrlo lako može pronaći one podatke, informacije, činjenice i spoznaje koje su mu potrebne. Bitno je da je ispravnije da bude na počektu, ne na kraju djela.

Uvod je početni i pristupni dio rada. Uvod može biti pisan za svako poglavlje, ili kao osnova neke znanstvene discipline. Da se uvod ne bi pisao kao naslov recimo »Uvod u ekonomiku pre-duzeća« treba koristiti pojam OSNOVE.

Elementi uvoda su: � postavljanje problema � objekt proučavanja � metode � razvoj znanosti

Aktuelnost i životna vrijednost predmeta, � korišćenje pomoćnih znanosti � bibliografija

Uvod je predjelo a izlaganje materije je glavno djelo. Izlaganje materije, tj. tekstualna razrada tretirane materije je centralni, najopsežniji, najin-

ventivniji i najvažniji dio svakog pisanog djela. U svom djelu autor razvija, objašnjava i dokazuje postavljenu hipotezu. Tu dolazi do izražaja njegovo znanje, sposobnost i iskustvo. Tretirana se materija rasporeñuje u dijelove (poglavlja) i niže podcjeline (pod) djelove, tematske (pod) cjeline. Ovaj dio rada trebalo bi podijeliti u tri obavezna dijela i to:

� Istorijski, retrospektivni dio. � Analitičko-eksperimentalni dio � Perspektivni dio. � Analitičko-eksperimentalni dio sadrži najbitnije naučne činjenice spoznaje, stavove, teorije i

zakone kojima se dokazuje ispravnost i istinitost postavljenih hipoteza. � Perspektivni dio, razrañivanjem dokazanim hipotezama u ovom dijelu treba predložiti konkretna

rješenja, mjere, akcije za primjenu u praksi tj. poboljšanje i unapreñenje tehnoloških postupaka i poslovanja u privredi.

U ovom najvažnijem dijelu naučnog djela istraživač obavezno i na uobičajen način citira u fusnotama tuñe stavove, spoznaje ili formulacije, odnosno navodi korišćenu literaturu u pozitivnim

88

bilješkama. Svaka od ovih tematskih cjelina može imati više dijelova (od 2-5 poglavlja najviše). Poglavlja se obilježavaju dekadnim ciframa. 1. 1.1. 1.2. i 1.1.21.; 1.1.2.2. maksimalno do 5 cifara.

2.1. 2. 3. 10

20

1. – arapske cifre se koriste kad ñelo ima više dijelova, jer dekadni sistem kad ima više od 5 cifara postaje nesistematičan, a mogu se upotrebiti i kombinacije cifara i abecednih slova. 30

40

- prvo - drugo – itd. itd.

Zaključak (ne mora ga imati udžbenik, priručnik, leksikon, enciklopedija, a obavezan za

ostalo). To je završni dio naučnog djela. On sadrži najvažnija rješenja postavljenog problema (ne smiju se ponavljati rečenice iz razrade, već treba da je konciznije, sistematičnije, obuhvatnije), ne treba da iznosi novine. U njemu se ne pišu fus note, a pasusi se ne označavaju brojevima. Sažetak ima dvostruku namjenu: prvo, da posluži javnosti kao informacija o nekom djelu – Informacijski sažetak i drugo, da omogući čitateljima da brzo spoznaju bitna odilježja nekog djela i da na taj način odluče da li je interesantna da bi ga čitali. Bibliografija, popis tabela, grafikona, fotografija. Prilozi (citate, ugovore i sl.). Stvarni registar ili predmetni registar tj. predmetni indeks je abecedni popis odreñenih pojmova, predmeta, geografskih ili dr. naziva koji se nalaze na kraju opsežnog djela (gdje na kojoj strani se nalazi – onda pojam) strane od manjeg ka većem broju stranica.

Kraitce 1... 2... po abecednom redu

9. Pisanje teksta naučnog i stručnog djela

Pri pisanju teksta naučnog i stručnog djela autor mora naročito pažnju posvetiti:

� dokumentacijskoj osnovi rukopisa � samom pisanju teksta � jezičko-stilskoj i terminološkoj obradi rukopisa.

Dokumentacijska osnova rukopisa Svako naučno i stručno ñelo temelji se na prikupljenom proučenom i sreñenom literarnom

materijalu a očituju se u:

� citatima, � bilješkama (fusnotama), � ilustracijama (tabela, grafikoni, crteži, slike, karte i fotografije), � citiranje literature.

Citiranje podrazumijeva od riječi do riječi pismeno ili usmeno navoñenje tuñih dijelova teksta ili riječi koji se mogu izvorno provjeriti (direktno i indirektno).

Pozitivna bilješka (fusnota, napomena) – može biti i na kraju knjige a označava sem korišćenja bibliografskog izvora, i bilješku ispod teksta koja obično sitnim slovima objašnjava nešto u vezi sa tretiranim materijalom. To su zapravo korisna ali i nužna objašnjenja.

Dokumentarne (izvorne) ili bibliografske napomene – upućuju na korišćenu literaturu. Eksplikativne – služe kao dopunska objašnjenja pojedinih ñelova izlaganja odreñenih

podataka, stavova, informacija i sl. Komparativne fusnote – one služe za upućivanje autora na literaturu koja razmatra sličnu ili

istu materiju i probleme.

89

Prvi način - brojem na kraju citata se vrši citiranje1. Drugi način broj (15, 155) 15 broj literature na kraju, a 155 strana.

� Opus citatum (op. cit. ili (o.c.) ranije već spomenuti autor. � Ibidem (ibid) ili (ib) skraćeno = u istom djelu ili na istom mjestu � Infra – ispod niže u navedenom izlaganju bilješka br. 39, 499... � Supra =gore (prethodno)... bilješka br. 20,21 � In fine = na kraju knjige � Pagina = (p) = strana u knjizi � Kurziv je naš (kada autor naglašava dio citata) � Scilicet (scil) ili (sc) = naravno, razumije se, tj. � Respective (lat. respective) odnosi se � comfer (cfr ili cf.) = uporedi, vidi

Ilustracije * tabele (jednostrane, složene, kombinovane)

� Naslovi, R. broj, Izvor podataka, zaglavlje, pretkolona u redove i kolone i napomena. � grafikoni (razdijeljeni stupci, dvostruko razdijeljeni, linijski, strukturalni krugovi.

crtež, slike, karte (razmjere, legende) fotografije.

Pisanje teksta naučnog i stručnog djela je najsloženiji najteži i najodgovorniji posao u naučno-istraživačkom radu. Tekst djela piše se u dvije faze: 1. pisanje koncepta – bolje ako se piše u jednom dahu, 2. pisanje konačnog teksta tj. rada. Autor treba da bude i kritičar i da sagleda svoje stručne pravopisne i tehničke greške.

� treba izbjegavati izraze kao »Opšte je poznato, ili ja mislim« � treba izbjegavati upotrebu stranih riječi, � U recenzijama, stručnim i kritičkim prilozima treba izbjegavati« ne sviña mi se, u redu

nije, ovo mi zvuči dobro...« � nelogizme � brojevi do 10 se pišu slovima. � ne treba pridavati veliki značaj sopstvenim rezultatima

- »Već smo unaprijed rekli« treba izbjegavati takve formulacije.

Jezičko-stilska i terminološka obrada teksta.

Rezultate istraživanja i zaključke istraživač treba da izrazi u pismenom obliku jasno i kon-cizno, kritički i morfološki, sintetičko-stilistički, pravilno terminološki precizno i bez pravopisnih grešaka. Kultivisanost jezičkog izraza nije zadatak samo i privilegija književnosti, lektora, korek-tora, urednika i pisca već i potreba kadrova svih struka i zanimanja te svakog sudionika u javnom, društvenom životu i stvaranju, koji javno u govornom i pismenom obliku iznose svoje mišljenje, stavove i predloge. U tretiranju jezičko-stilske i terminološke obrade rukopisa naročito treba povesti računa o:

� jeziku kao sredstvu sporazumijevanja (književni i govorni jezik) � stilu pisanja (vještina upotrebe i rasporeda riječi): jasno, harmoničan, precizno, uravnotežen,

jednostavno i logično, originalno, pun kolorita, mašte, pokreta i živosti, � osnovnim obilježjima jezika i stila � sticanju dobrog jezika i stila.

1 Elaković S., Sociologija slobodnog vremena i turizam, »Savremena administracija« Beograd 1990, str. 20. Npr. Prema prof. Elakoviću »pod turizmom se podrazumijeva...«

90

DODATAK : ZAVRŠNI RADOVI 2

1. Uvod

Naša aktuelna pedagoška doktrina i nastavna praksa podrazumijeva na višim obrazovnim nivoima specifičnu nastavnu formu – izradu završnih radova. Završni radovi kao nastavna forma su zastupljeni i u većini stranih obrazovnih programa tako da se mogu smatrati opšteprihvaćeno nas-tavnom metodom. Zavisno od prirode i nivoa obrazovnog programa čiji su sastavni dio i završni radovi predviñaju odgovarajuću sadržinu i složenost. Ona se kreće u dijapazonu od jednostavnih školskih pismenih radova na zadatu temu do potpunih naučnoistraživačkih teorijskih projekata, sa svim činiocima i atributima koje projekti ove vrste podrazumijevaju.

Kao nastavna metoda završni radovi imaju dvije osnovne funkcije:

� edukativnu, i � verifikatornu.

Svojom edukativnom funkcijom završni rad je ne samo finalni segment organizovane nastave već kruna cjelokupnog napora. U njemu se sistematizuju i povezuju stečena saznanja iz predmetne oblasti u koherentu saznajnu cjelinu. Elementi, uže i šire nastavne cjeline kristalizuju svoje mjesto i meñusobne relacije. Završnim radom je posebno naglašen značaj proučavanja konk-retnog nastavnog sadržaja i njegova upotrebna vrijednost. Njime se obezbjeñuje cjelovito opažanje i shvatanje prezentovanog sadržaja i njegovog mjesta u sistemu šireg naučnoistraživačkog fonda.

Verifikovanom funkcijom završni rad se izdvaja iz uobičajenih nastavnih postupaka i predstavlja svojevrsnu provjeru stečenog saznanja. On nije samo dio nastave čiji je cilj sticanje novih znanja već i svojevrstan ispit kojim kandidat dokazuje stepen ovladanosti odreñenog sadržaja. Njime kandidat pokazuje poznavanje elemenata sadržaja nastave, njihovo meñusobno povezivanje i sopstvenu osposobljenost za dalje samostalno korišćenje tog saznanja. Stoga se, već tradicionalno, završni radovi smatraju dokazima maturacije i dostignute zrelosti kandidata kroz koji on postiže konačnu formu aktivne saznajne ličnosti spremne za obrazovanje na sledećem višem nivou ili samostalno bavljenje odreñenom strukom.

Zbog svog posebnog značaja u nastavi završni radovi se smatraju svojevrsnim stepenicama psihološkog i životnog razvoja kojima su omeñene stručne pa i životne biografije većine ljudi. To nameće obavezu svim učesnicima u njihovom stvaranju, maksimalan napor u nastojanju da ti do-kazi osposobljenosti i zrelosti budu što bolje urañeni.

I pored izuzetnog realnog i simboličkog značaja završnim radovima se često ne predaje mje-sto koje treba da imaju. To se posebno odnosi na pripremu kandidata da ovaj složen i cjelovit posao obave. Kandidati često nemaju dovoljno instrukcija o načinu izrade ovih zadataka jer su konsul-tacije sa nastavnicima najčešće površne i uopštene a po pravilu se izvode grupno tako da ne obuh-vataju moguće specifičnosti pojedinačnih problema. Pomoćna literatura za ovaj oblik rada u našim uslovima je gotovo izostala tako da se kandidati najčešće služe iskustvima svojih prethodnika. Stoga se po pravilu pojavljuju brojne više ili manje uspjele kopije prethodnih radova.

Ovo poglavlje ima za cilj da kandidatima kojima predstoji izrada završnog rada pruži nekoliko osnovnih savjeta i orijentacija na ovom zadatku. Savjeti su načelno dati i ne mogu biti potpuni u svakom konkretnom slučaju, što se mora razriješiti u kontaktu nastavnika i kandidata.

2. Vrste završnih radova

Završni radovi kao nastavno-ispitni postupci se značajno razlikuju prije svega po svojoj namjeni, a zatim po složenosti, dubini zahvatanja, obimu, raspoloživim materijalno-tehničkim i drugim uslovima. Svi oni kriterijumi klasifikacije koji važe za naučnoistraživačke projekte, kao što su kriterijumi cilja, sadržaja, nauče oblasti, funkcije, mogu se primjeniti i na projekte završnih radova. Naravno, bila bi pretjerana očekivanja da doprinos jednog samostalnog studentskog rada bude ravan timskom istraživačkom poduhvatu. To ne isključuje mogućnost da se i u poduhvatima

2 Ovaj dio predavanja preuzet je ad literam iz udžbenika «Metodologija naučnih istraživanja», autor D. Mihajlović , Beograd 1999. Za kompleksnije elaboriranje problematike preporučuje se studentima da koriste navedenog autora, kao i udžbenik «Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stručnog djela», autor R. Zelenika, Beograd 1988.

91

ove vrste sreću rezultati koji imaju značaj za razvoj nauče discipline kojoj pripadaju. Pravilo je da se briljantni naučni stvaraoci nagovještavaju u redovima ove vrste. U našoj univerzitetskoj nastavnoj praksi sreću se, uglavnom četiri vrste završnih radova sistematizovanih po svojoj namjeni. To su:

� seminarski radovi, � diplomski radovi, � magistarski radovi, i � doktorske disertacije.

Bilo koja vrsta završnih radova da je u pitanju, ona podrazumjeva dva (ili više) aktivna učesnika. To su student i nastavnik koji u ovom nastavnom obliku imaju uloge:

� kandidata, i � mentora.

Komunikacije izmeñu kandidata i mentora su dvosmjerne a saradnja se aktivno odvija od odabiranja teme, preko pripreme i izrade rada do njegove odbrane. Taj saradnički odnos po svom intenzitetu prevazilazi sve druge vidove tako da se može govoriti o koautorstvu učesnika nad završnim radom. Uspio ili neuspio završni rad nije samo dokaz odgovarajuće osposobljenosti kandidata već i angažovanja mentora, odnosno stepena uspješnosti njihove saradnje.

2.1. Seminarski radovi

Seminarski radovi su najjednostavnija vrsta završnih radova. Oni su relativno malog obima (10-15 strana) a rade se najčešće po završnom nastavnom bloku, oblasti ili seminaru. Uobičajeno su tematski vezani za oblast prezentovanu tokom predavanja i vježbi sa ograničenim brojem unaprijed zadatih tema. Seminarski radovi se mogu dati i kao kraći istraživački projekti, odnosno, akciona istraživanja. Češći je slučaj da se u okviru ovog zadatka radi samo demonstriranje istraživanja, nje-gova simulacija bez stvarnog prikupljanja podataka i faza realizacije. Još češće se primjenjuje kon-strukcija neke tehnike ili instrumenata za prikupljanje podataka, predviñanja načina izbora uzorka i slično. Kao pravo istraživanje sa svim fazama od projektovanja preko realizacije do zaključaka i izvještaja ova vrsta završnog rada se može uraditi uz učešće grupe (tima) studenata. Članovi grupe preuzimaju potrebne uloge u istraživačkom timu i obavljaju sve faze i operacije pod nadzorom men-tora. Takav pristup se praktikuje u prirodnim i tehničkim naučnim disciplinama gdje se poslovi pri-kupljanja podataka (eksperiment) mogu obaviti u labaratorijskim uslovima. U nastavi metodologije se primjenjuju tzv. projektni radovi kao specifična vrsta semi-narskih zadataka. U njima se projektuju moguća istraživanja sa definisanjem ključnih elemenata projekata (problem, predmet, ciljevi, hipoteze, način istraživanja i naučna i društvena opravdanost istraživanja). Projekat istraživanja se radi kao naučni dokument (nacrt naučne zamisli i izvještaj o rezultatima istraživanja) i kao operativno-organizacioni dokument (planovi istraživanja i korišćenje rezultata).

2.2. Diplomski radovi

Znatno složeniju i obimniju vrstu završnih radova čine diplomski radovi. Javljaju se kao završni nastavni oblici kojima se sistematizuju i provjeravaju osposobljenosti kandidata za dalji samostalan rad. Diplomskim radom kandidat treba da dobije jasnu i potpunu sliku značaja i potreba nastavnog sadržaja na kome je godinama radio i postane svjestan njegove upotrebne vrijednosti. Njegova uloga nije protokolarna već je to jedan od najaktivnih i najstvarnijih oblika uključivanja studenata u nastavne procese. Obim i sadržaji teme i način izrade diplomskih radova zavise od nastavno-naučne oblasti za koju su vezani. Dobri radovi ove vrste se realizuju u obimu do 50 stranica, zavisno od sadržaja, načina pisanja i priloga. Pri tome je jasno da su radovi iz oblasti društvenih i humanitarnih nauka, po pravilu, tekstualno bogatiji od radova iz oblasti tehnike, informatike ili matematike. Odnos prema diplomskom radu zavisi od tradicije naučne ustanove u kojoj se realizuje. Na nekim fakultetima njima se pridaje izuzetan značaj, od odabiranja, izrade i sadržaja do tehničkog

92

opremanja i odbrane, a na nekim visokoškolskim institucijama se njihov značaj marginalizuje ili potpuno izostavlja. Na sličan način utiče i lični stav mentora, odnosno članova komisije. Diplomski radovi se mogu koncipirati kao sistematizovani presjeci ili prikazi neke teorije ili grupe teorija, njihove uslovljenosti, komparacije, ali mogu biti postavljeni i kao pravi istraživački projekti. U praksi je najčešća «srednja linija» tako što rad započinje kao teorijski prikaz pa se nastavlja kao skraćeno akciono istraživanje u svijetlu odbrane teorijske postavke.

2.3. Magistarski radovi

Poslediplomske studije u našem školskom sistemu se odvijaju u dva osnovna smjera: kao specijalističko usavršavanje ili magistarsko usavršavanje. Specijalističke studije su pretežno profe-sionalno usmjerene ka sticanju vrhunskih stručnih znanja iz odreñene uže stručne oblasti, a magis-tarske imaju orijentaciju ka edukaciji kandidata za samostalan istraživački rad. Stoga nastavni prog-rami magistarskih studija pored teorijskih sadržaja uže ili šire naučne oblasti težište stavljaju na me-todološku edukaciju kandidata. Magistarski nastavni programi podrazumijevaju i kurseve opšte me-todologije naučnih istraživanja i posebna usmjerenja ka istraživačkim metodama i tehnikama užih naučnih oblasti. Magistarski rad, s obzirom na koncepciju poslediplomskih studija teba da bude ne samo završni čin provjere već i kreativni napor magistranta i njegovog mentora da se objedine saznanja konkretnog dijela naučnog fonda sa poznavanjem metodologije naučnih istraživanja discipline u okviru koje se studije odvijaju. U tom smislu je izrada ovog rada ne samo nastavni oblik kursa već i njegova poenta u kojoj se sagledava dostignuti naučno-stručni nivo, kako u pogledu stečenih naučnih znanja, tako i u pogledu sposobnosti daljeg doprinosa toj nauci. Ako se ponegdje diplomski radovi smatraju «jednim ispitom više» to sa magistarskim rado-vima nije slučaj. Njima se predaje poseban značaj tako da većina programa predviña posebne se-mestre i njihovu izradu. Tokom njihovog nastajanja uspostavlja se čvrsta saradnja mentora i magis-tranta koja treba da rezultira originalnim naučnim ñelom. Praksa je da se magistarski radovi mogu koncipirati kao teorijski radovi, naučnoistraživački projekti ili mješoviti pristupi. Kao istraživački projekat rad ove vrste treba da bude izvorni doprinos koji poštuje potpunu metodološku proceduru rada od projektovanja da zaključaka i izvještaja. U njemu je ostvareno potpuno istraživanje koje podrazumijeva i postupke prikupljanja i obrade podataka s tim što autori mogu koristiti raznovrsne izvore i tehničku pomoć drugih lica. Naši najbolji magistarski radovi su nekad bili od 150- 250 stranica (po starom programu), dok su po bolonjskom procesu od 60-80 stranica, s tim što obim nije sastavni dio kvaliteta i stvarnog doprinosa rada. Njihov naučni cilj može biti različito postavljen. Najčešće je to deskripcija ili klasicikacija i sistematizacija, ali može biti i otkriće, objašnjenje pa i predviñanje. Mogu imati ne samo društveni doprinos u rješenju nekog problema već i ozbiljniji doprinos nauci i njenoj metodologiji.

2.4. Doktorske disertacije

Najviši nivo završnih radova koji su predmet našeg razmatranja su doktorske disertacije. Njihova izrada i odbrana je uslov za sticanje akademskog naziva «doktora nauka» a podrazumijeva postojanje odreñenih stručnih i naučnih kvalifikacija doktoranta i zapažene rezultate u naučnoj ob-lasti kojoj pripada disertacija. To znači da ovom radu pristupa već zreo i priznat naučni radnik sa dokaznim sposobnostima i kvalitetima. Za doktorske disertacije se vezuju dva shvatanja o njihovoj ulozi, mjestu i funkciji. Po jed-nom, ova djela su vrhunac naučnog angažovanja, «kruna karijere» pa nastaju u zrelim godinama kao krajnji domet naučnog i stručnog stvaralaštva. Po drugom shvatanju doktorska disertacija je još jedan od dokaza osposobljenosti za naučni i naučnoistraživački rad. To je «visoki školski ispit» koji dokazuje da je odreñeno lice steklo odgovarajuće znanje i da se može angažovati na sličnim poslo-vima. Ona postaje sastavni dio školskog sistema i posebna obrazovna faza. Iako je istina najčešće «negdje na sredini» čini se da je drugo shvatanje, o disertacijama kao školskom uslovu, znatno bliže savremenim prilikama. Naučno-tehnološka revolucija nije spojiva sa licima koji svoju konačnu kvalifikaciju ili počasnu titulu stiču na kraju karijere. Uostalom, praksa

93

pokazuje da većina naših doktora nauka svoje najozbiljnije naučne doprinose daje u periodu posle odbranjene disertacije. Meñutim, ti pokazatelji ne smanjuju već povećavaju potrebu prethodnog posjedovanja minimalnih uslova za pristupanje ovoj vrsti završnog rada. Po svom sadržaju doktorske disertacije mogu biti teorijskog, istraživačkog ili mješovitog ka-raktera. Prema postavljenom cilju i naučnoj ulozi one se mogu zadržati na nivou deskripcije i kla-sifikacije, ali se očekuje da u njima mogu biti heurističkog, verifikatornog ili mješovitog karaktera. Doprinosi koji se očekuju vezuju se za rješenja nekog društvenog problema (društveni), unapreñe-nje nauke (naučni) i njene istraživačke prakse (metodološki). Djela ove vrste podrazumijevaju izvornost i originalnost što se kao i kod magistarskih ra-dova obezbjeñuje posebnom procedurom usvajanja i javnosti rada. Očekivani obim pisanog teksta disertacije kreće se do 200 stranica, s tim što su moguća i odstupanja. Tehnička rješenja, oprema, ilustracije se prepuštaju autoru, ali je njegova obaveza da poštuje odreñena metodološka pravila koja važe za svaki naučnoistraživački projekat. Uz to autor – doktorant ima i obavezu više, u pisa-nju same disertacije.

3. Priprema završnih radova

Ono što svaki kandidat koji se nalazi pred izradom diplomskog, seminarskog ili magis-tarskog rada ili dokstorske disertacije treba da ima na umu, jeste da je «svaka tekovima plod velikod rada». Još je Bifon, poznati francuski naučnik - naturalista iz 18. vijeka rekao u svoje vrijeme: «Genije, to je – strpljenje». Uz znanje, strpljenje i veliki rad su preduslov nastanka ñela ove vrste. Pogrešno je shvatanje i velika zabluda da čuveni stvaraoci i veliki ljudi jednostavno i brzo stvaraju, kroz «genijalne dosjeteke» ili intuiciju. Cjelokupna ljudska istorija, istorija nauke i umjet-nosti svjedoči da su velike tvorevine plod neizmjernog rada, velike marljivosti, istrajnosti i heroj-skog samoprijgora. Jedna umjetnička slika, uz svu nadarenost njenog autora, svoj nastanak duguje danima, mjesecima pa i godinama dugom radu sa bojama i platnom. Kod nas već pomalo zabo-ravljeni Karl Marks reče: «U nauci nema širokog druma, i do njenih sjajnih vrhova može da stigne samo onaj koji se ne strahujući od umora, vere njenim krševitim stazama». Realizacija naučnoistraživačkog projekta kao i izrada završnog rada bilo koje vrste je prije svega posao koji zahtjeva i strpljenje i angažovanje. Svi koji kreću tim putem moraju biti spremni na napor tokom dužeg vremena. Kao i svaki i ovaj put započinje prvim korakom.

3.1. Izbor teme

Prvi korak na svakom od ovih projekata je izbor teme ili predmeta istraživanja. Taj prvi korak, ipak, rijetko je kada slučajan ili spontan, jer on mnogo ranije daje svoje nagovještaje. Te nagovještaje treba pratiti i poštovati, jer je izbor teme jedan od najpresudnijih i najodgovornih činilaca u cjelokupnom naučnoistraživačkom radu pa i izrade završnih zadataka. Pitanje koje se nameće u vezi sa izborom teme: kada odabrati temu? Iako odgovor nema univerzalno važenje nikako ne treba čekati poslednji trenutak. Kod diplomskih i magistarskih radova to opredjeljenje treba da bude tokom zadnjih semestara ili godine, a kod doktorske diser-tacije i ranije. Pravovremeni izbor je prije svega promišljen i štedi vrijeme. Ako imamo načelno izabranu temu pa čak ako smo to učinili sami bez konsultacije sa mentorom, omogućava nam da sakupljamo malo po malo i bez velike muke interesantnu grañu, podatke i literaturu u vezi sa njom. Tako se postepeno stvara značajan dosije a dobija i u vremenu. Za rano odabiranje predmeta rada nijesu bez značaja ni psihološki procesi. Poznato je da svakoj misaonoj odluci, otkriću prethodi složen ali neprimjetan misaoni proces inkubacije. Tokom njega se naš budan duh zbližava sa predmetom rada sa više strana. Ove druge meditacije su plo-dnosne a nijesu moguće kod izbora tema u poslednji čas. U takvim okolnostima autor često spoz-naje svoj rad tek kada on bude završen. Ne treba zanemariti ni praktične razloge radnijeg izbora. Ukoliko shvatimo da je izabrani predmet vrlo težak ili na bilo koji drugi način nepristupačan možemo izabrati neku drugu tematsku oblast ili drugu temu. Velika šteta i vremensko odlaganje u tom slučaju neće uslijediti nego ako se to čini pred sam rok.

94

Drugo pitanje koje opsjeda diplomce, magistrante ili doktorante je: ko treba da predloži

temu? Taj izbor treba uvjek da potekne od samog kandidata jer niko nije u mogućnosti da bolje osjeti njegove sklonosti interesovanja i sposobnosti. Svi mi imamo izvjesna svoja interesovanja i usmjerenja, u svakodnevnom životu pa i u ovakvim prilikama. Da bismo dobro uradili neki posao treba da budemo vrlo zainteresovani za nje-ga, a sa druge strane on ne treba da prevaziñe naše mogućnosti. Ako izabrana tema ne odgovara ovim uslovima, ako je nametnuta, onda su izgledi manji da rezultat bude dobar. Ako naše inte-resovanje nije živo a teškoće obeshrabrujuće onda će se rad otegnuti a možda i prekinuti. Pitanje na koje je najteže odgovoriti je: koju temu odabrati? U principu to može biti svako pitanje, svaka tema pa i ona najbanalnija, koju su mnogi već obrañivali. Svaka pojedinost ma kako ona izgledala običnom i sažvakanom može se podići na nivo aktuelne i zanimljive istraživačke teme, ako se na nju primeni originalan istraživački metod, novo stanovnovište, naredna pozicija sagledavanja. Treba pronaći novo i u onom što nije novo a što se uvjek može sagledati na nov način. Nauka nije samo otkrivanje novih činjenica, to nisu spektakularni pronalasci koji će revolucionisati život ljudi, to je češće otkrivanje na nov način meñusobno povezanih činjenica. Uostalom, mnoge stvari vrijedi i provjeriti u novim okolnostima. U tom neograničenom mnoštvu mogućeg izbora vrijede i neki savjeti opšte prirode. Jedan od njih je da je uvijek bolje uzeti manje široku temu nego se sučeliti sa širokom oblašću. Pitanja koja se, na izgled, čine ograničenim mogu dobiti u kasnijoj razradi i analizi neslućenu širinu i zna-čaj. Na tom putu se otkrivaju brojni izdanci koji šire polje istraživanja i prevazilaze uski tematski okvir. Uvlačenje u istraživanje suviše velikog broja pitanja ne koncentriše pažnju ni na jedno od njih čime istraživanje gubi orijentaciju i smisao. Kao i uvijek u životu, bolje je uzimati po manje, ali što bolje, što dublje, što ozbiljnije. Temu treba što više precizirati, konkretizovati, ograničiti skretanja na strane a odrediti jasan smjer istraživanja i to što ulazi u njegovu žižu interesovanja. Dobro definisanje predmeta istraži-vanja, uostalom, nalaže jasno odvajanje onoga što je predmet istraživanja od univerzuma onoga što se neće istraživati. Ma kakve nam ambicije bile, ono što mi radimo je samo jedno malo zrno u moru koje čini ljudski život i prirodu oko njega. To zrnce treba jasno odvojiti od ostalih. Teorijski radovi se na prvi pogled čine lakšim i privlačnijim ali se teorijske rasprave mogu

preporučiti samo najboljim kandidatima. One zahtjevaju suočavanje sa opširnom materijom ili širokim i neodreñenim istraživanjima. Teorijske rasprave nijesu samo iznošenje onoga što je neko već napisao ili njihova prepričavanja već ona zahtjevaju mnogo dublja poniranja i povezivanja či-tavih oblasti. Studije ove vrste zahtjevaju pored velike objektivnosti, zbijenu dokumentacionu bazu i brižljivu analizu velikog broja činjenica, tekstova, knjiga. Površnost i verbalizam kojem mnogi kandidati opredijeljeni na teorijske rasprave pribjegavaju najčešće dobijaju izgled karikature što nikoga ne zadovoljava. Štaviše, radovi ove vrste imaju prognostičke ciljeve i oni teba da proniknu u istraživanja koja nijesu objavljena. Česta zamka teorijskih rasprava kao predmeta rada vezana je i za praktične teškoće. Autori ovih magistarskih radova ili doktorskih disertacija treba da budu sposobni da čitaju i razumiju barem dva strana jezika kako bi mogli naprviti zadovoljavajući presjek objavljene stručne literature, Stoga su ovi radovi iako naizgled privlačni i dostupni skopčani sa brojnim teškoćama, kako episti-mološkim tako i tehničkim. Treba izbjegavati teme iz kojih su nedavno već ureñene zapažene studije, teze ili rado-vi. U takvim temama se najčešće iznosi ono što je već rečeno ili se to površnim ili studioznim či-taocima tako čini. Ponavljati drugoga, uostalom, ne daje zadovoljstvo stvaranja kojem teži svaki istraživač. Takve teme, uz sve originalne napore, odaju utisak eksploatisanosti i istraženosti. Valja težiti novim, aktuelnim oblastima koja se nalaze u žiži šireg društvenog intereso-vanja. Takvih tema ima u svakoj naučnoj disciplini i predmet su interesovanja šireg naučnog i ne-naučnog kruga. Takve teme su «u trendu» i sa oduševljenjem se prihvataju čak i kada su njihovi realni doprinosi skromni. Uostalom, sjetimo se naše donedavne zaokupljenosti socijalizmom, samo-upravljanjem ili ekologijom, menadžmentom. Treba koristiti svoja specifična znanja i sposobnosti. To znači da u okvirima osnovnih studija i osnovne tematske oblasti treba koristiti svoja znanja drugih nauka ili zanimanja za njih. To

95

je višestruko opravdano iako izgleda izborom linije manjeg otpora. Njime se olakšava pripremni posao postiže viši nivo uspješnosti rada i značajniji društveni i naučni doprinos. Treba koristiti sopstvenu razvojnu liniju a to znači da je poželjno opredijeliti se za odre-ñenu istraživačku oblast i nju razvijati nizom sve dubljih i ozbiljnijih analiza i istraživanja. Ako smo iz odreñene oblasti radili diplomski rad, započeto treba nagraditi magistarskim radom i drugim is-traživačkim pokušajima. Mnogo je teže a manje korisno hvatati se u koštac sa novom oblašću uz konstataciju da je započeti pristup iscrpljen. Pogledati ranije ocjene jer ma kako one bile «subjektivne» i plod trenutka ponešto govore o našim sklonostima i afinitetima. Temu treba tražiti u onim oblastima prema kojima smo usmjereni (smjer, odsjek, grupe)i iz čijih predmeta imamo više ocjene. Uostalom, neki od mentora kao uslov prihvatanja kandidata traže odgovarajuću prosječnu ocjenu iz svoga ili srodnih predmeta. Ličnost mentora je često presudna za odabiranje neke teme ili oblasti. To je život, jednos-tavno sa nekim možemo sarañivati a sa nekima ne. Naša odbojnost indikuje sličnu reakciju tako da su konflikti neminovni. Suvišna neodlučnost nije poželjna ni kod koje odluke pa ni kod ovakvih. Procjeniti situ-aciju pa «skočiti u vodu i zaplivati». Jedino oni koji skoče u vodu nauče plivati.

3.2. Bibliografska priprema

Kada se izvrši izbor teme, kada se ona jasno formuliše i kandidat ima jasan zadatak onda on počinje o njoj intenzivno da razmišlja i da se u nju uživljava. Uživljavajući se u nju počinje da je jasnije osjeća i da se na nju svojim mislima ponovo vraća. U tom periodu započinje tok prikupljanja materijala i literature. Rad na bibliografskoj pripremi je dvostruko koristan. To nije mehanički već kreativan čin pri čemu se ne vrši formalno proučavanje stvaralaštva drugih već se kritički preispituju njihova gledišta, uz komentare, zaključke i sopstvena uopštavanja. Čitanjem se upoznaju tuñe ideje ali i sti-mulišu sopstvene misli o njima. Proučavanjem ranijih saznanja se stvara pogodno tle za razvoj sop-stvenog, novog shvatanja. Stoga naučnik, na početku svoga rada treba da se iscrpno upozna sa spiskom literature kojom raspolaže konkretna stručna oblast. On treba da stvori «osjećaj za knjigu», odnosno da zna u kojim bibliografskim jedinicama, knjigama, časopisima, udžbenicima, uputsvima, recenzijama ili prikazima, može očekivati i naći odreñene podatke. Pri tome uvijek treba težiti da se pretraga započne unazad, tj. od novije literature i najsvježijih istraživanja. Treba kretati od savre-menog doba ka istoriji jer je u njemu sadržano i ranije vrijeme. Najkorisniji savjet koji se može dati kod korišćenja literature je – nikako se ne oslanjati na svoje pamćenje! Ne treba pomisliti da ćemo kasnije kad rad budemo pisali sjetiti se svega što nam je potrebno, što smo saznali iz pročitanih knjiga, ili o pročitanom razmišljali. Ono što se ne notira, stavi na hartiju, najčešće je jednostavno izgubljeno, pa stoga ne treba žaliti truda da se zabilježe sve korisne pojedinosti i sopstvene refleksije na njih. Teško se može predvidjeti na samom početku rada šta će nam od pročitanog biti od koristi. Stoga valja praviti obimnije izvode iz svega što je za odabranu temu bitno. Pri tome treba na jasan način odvajati pročitano od onoga što je naše vlastito opažanje i razmišljanje. Privikavati se treba za prikupljanje materijala «u svim uslovima i na svakom mjestu». To je stvar navike i pitanje samodiscipline, kroz koje treba nadvladati samog sebe. Mnogo je teže opredijeliti posebno vrijeme za rad na istraživanju i završnom projektu a i takav fond vremena je oskudniji. Prikupljanje podataka u svim uslovima ne isključuje potrebu za sistematskim radom na bibliografskoj pripremi. Tako se dostiže najveće zadovoljstvo naučnika, da im životna radost pos-tane rad a rad život.

3.3. Projektovanje završnog rada

Posle obavljenog dogovora sa mentorom u kome je odabrana i formulisana tema završnog rada i posle prikupljanja polaznih podataka iz bibliografskog fonda kandidat pristupa pripremi samog rada. Kao i kod svih drugih naučnoistraživačkih poduhvata i ovñe je prva faza rada pro-jektovanje budućeg djela. Projektovanje u ovim okolnostima nema samo ulogu nacrta naučne za-misli i organizaciono-operativnog dokumenta već čini okosnicu konsultacija i saradnje izmeñu

96

kandidata i mentora. Na bazi projekta rada njegovi autori se konačno saglašavaju o definisanoj temi i koncepciji neutrališući eventualne razlike u shvatanjima i pristupu. Zbog posebne uloge projekta rada preporučuje se da on bude sačinjen u dvije verzije, kao:

� idejna skica projekta, a potom i � potpuni projekat rada.

Projekat sačinjen u obliku idejne skice je skraćena «kroki» verzija projekta u kojoj su nazna-čeni osnovni elementi potpunog projekta. Kada je u pitanju istraživanje onda se idejnom skicom precizira predmet istraživanja i to njegovo operacionalno odreñenje bez dubljeg ulaženja u teorijsko odreñenje. Zatim se označavaju ciljevi, generalna hipoteza i način istraživanja sa popisom ins-trumenata koji će biti upotrebljeni. Kod teorijskih rasprava u idejnoj skici treba odrediti premet analize, njene ciljeve i popis djela i autora koji će analizom biti obuhvaćeni. Idejna skica pored orijentacione pomoći u izradi konačnog projekta istraživanja ima ulogu opipljivog materijala za prve ozbiljnije konsultacije izmeñu mentora i kandidata. Često se iz naslova teme ne da sagledati njena suština, tj. moguća su značajna razilaženja autora. Tim polaznim ma-terijalom se vrši preciznija usmjeravanja i otklanjaju eventualne nesuglasice. Posle razmatrane idejne skice pristupa se izradi potpunog projekta rada. Ta verzija projekto-vanja sadrži sve potrebne elemente koje podrazumjeva početna operacija rada na istraživanju. Njome je preciziran problem istraživanja, teorijski i operacionalno definisan predmet, društveni i naučni ciljevi rada, hipoteze od opšte do posebnih, zatim, precizno se definiše način istraživanja i obrade podataka i izvoñenja zaključaka. Konačno projektom se predviña društvena i naučna oprav-danost rada na projektu. Cjelokupan projekat se sačinjava kao nacrt nauče zamisli a i kao operativno organizacioni dokument. Njime se stvaraju projektne polazne osnovne realizacije rada. Na osnovu potpunog projekta rada obavljaju se definitivne konsultacije o koncepciji rada. Tu se unose korek-cije koje su učinjene u odnosu na idejnu skicu projekta i one koje se naknadno javljaju. S obzirom da nema naručioca istraživanja ovom fazom se postiže meñusoban dogovor kandidata i mentora za dalje nastavljanje rada. U slučaju magistarskih radova i doktorskih disertacija projekat istraživanja je dokument na osnovu koga se vrši odobravanje rada od strane nadležnog nastavno-naučnog or-gana. Projektovanje, kao i kod svih drugih istraživačkih poduhvata, najvažnija je istraživačka faza. To je misaona cjelina o sticanju odreñenog nivoa saznanja o nekom predmetu. To je zamisao data kroz složen sistem meñusobno uslovljenih komponenti logičkog, epistimološkog i tehničkog sadr-žaja. Za projektovanje i kada se rado o teorijskom i empirijskom radu, može se reći da je to model mentalnih radnji, mišljenja, suñenja, zaključivanja. Ta relativno stabilna struktura sadrži naučna saznanja o odreñenoj problematici dobijena iz bibliotečkog fonda, hipotetičke stavove o realnom stanju problematike i načinu i radnjama kojima će se doći do saznanja. Pogrešno je shvatanje da kod teorijskih radova i rasprava nije potrebno a ni moguće posta-viti projekat. Takvi stavovi su rezultat nedovoljnog poznavanja metodologije i teorijskog fonda pi-tanja iz istraživane oblasti. I u slučajevima ovih radova projektovanje je nezaobilazna faza. Projekat u svim istraživačkim poduhvatima a posebno u okviru završnog rada može da pretrpi reviziju. On može da bude dopunjen, skraćen ili da pripremi drugačije usmjerenje. Revizija projekta završnog rada se izvodi posle konsultacije sa mentorom i može da ima različite razmjere, od tzv. «kozmetičkih prepravki» do temeljite rekonstrukcije. Ujedno, to je i prilika da se konačno sagleda izabrana tema i da se od nje eventualno odustane ukoliko se čini nedostupnom ili neprivlačnom.

3.4. Realizacija završnog rada

Realizacija istraživanja u okviru završnog rada se ne razlikuje bitnije od realizacije drugih istraživačkih projekata. To isto može važiti i za radove koji kao svoj osnovni predmet imaju teo-rijsku raspravu. Postupak podrazumijeva uobičajene faze rada sa izvjesnim razlikama u načinu zaključivanja i interpretaciji rezultata. Predistraživanje se koristi i u ovim prilikama s tim što su pri tom najvažnije funkcije:

� provjera projekta, � provjera izvora podataka, instrumenata i postupaka, i

97

� provjera organizacije cijelog postupka na realizaciji projekata.

Predistraživanjem se nužno zahvataju uobičajeni, djelimično poznati i nepoznati izvori po-dataka. Podaci sakupljeni predistraživanjem se pažljivo obrañuju i analiziraju u cilju njihove osnovne funkcije i dodatih konsultacija sa mentorom.

Prikupljanje podataka se kod radova koji se zasnivaju na empirijskim istraživanjima oba-vlja neposrednim uspostavljanjem veze izmeñu istraživača i izvora podataka. Za razliku od naučnih istraživanja u užem smislu kod istraživanja u okviru radova taj kontakt uspostavlja istraživač (kan-didat) neposredno. Prikupljanje podataka, odnosno «rad na terenu», podrazumjeva rad u biblioteci, arhivu, laboratoriji, organizaciji, naselju ili bilo kom drugom mjestu gdje se mogu pribaviti podaci potrebni za istraživanje.

Prikupljanje podataka može imati različite oblike zavisno od odabranih metoda i tehnika u istraživanju. Ako je odabrani način sakupljanja podataka ispitivanjem imamo verbalnu provokaciju (pitanje) i verbalnu, usmenu ili pismenu reakciju (odgovor). Ako se podaci sakupljaju posmatra-njem ono se odvija prisustvovanjem i opažanjem spoljašnih manifestacija predmetne pojave. Kod podatka eksperimentom imamo aktiviranje činilaca eksperimentalne varijable kroz stvaranje ekspe-rimentalne situacije. U svim tim postupcima se koriste odgovarajući instrumenti kod ispitivanja osnova za razgovor ili upitnik, kroz posmatranja -formulari za bilježenje odgovora a kod ekspe-rimenata to mogu biti raznovrsna tehnička sredstva za izazivanje eksperimentalnog činioca i regis-trovanje promjena u zavisnosti varijabli.

Obrada podataka kao prvenstveno tehnički postupak se može smatrati opštevažečim za sve naučne discipline, pa i sve naučne i stručne projekte. Uz uvažavanje mogućih osobenosti konkretnih problema, obrada podataka se odvija kroz njihovu pripremu a zatim obradu i iskazivanje. Priprema započinje kontrolom podataka u okviru koje se obavlja logička i tehnička kontrola čiji je cilj se-lekcija odgovarajućih podataka. Logička kontrola se vrši tako što se otkrivaju greške i omaške, a tehnička, u isprvnosti korišćenja instrumenata za prikupljanje podataka.

Obrada i iskazivanje, odnosno razvrstavanje podataka se obavlja obilježavanjem, prebroja-vanjem ukrštanjem i tabeliranjem podataka i njihovim iskazivanjem. Taj postupak predviña izradu kodeksa šifara kao i posebnog dokumenta za klasifikaciju. Podaci se u ovoj fazi rada iskazuju kao numerički, grafički, verbalni ili kombinovani simboli zavisno od odabranih metoda dalje obrade.

Analiza podataka i zaključivanje na osnovu njih čime misaonu cjelinu i aktivnosti pripre-manja odgovora na pitanja postavljena u hipotezama. Analiza podataka uvijek prethodi zaključiva-nju i ima smisao samo ako se na osnovu analiziranih podataka izvode zaključci. Postupak analize podrazumjeva operaciju na ocjeni podataka, njihovom odabiranju, statističkoj analizi i provjeri hi-poteza. Provjera hipoteza je završena operacija kojom se zaključuje o podacima u svijetlu datih pretpostavki.

Završna faza realizacije istraživačkih i drugih projekata je izvještaj o rezultatima istraživa-

nja. Njen cilj je da zainteresovanima predoči dobijene rezultate kao i da naučna javnost o njima da odgovarajući sud. U slučaju završnih radova koji imaju posebnu namjenu samom izvještaju se mora posvetiti posebna pažnja tako da ćemo za njegovu izradu dati nešto detaljnije sugestije.

4. Pisanje završnih radova

Izvještaj o istraživanju i njegovim rezultatima je konačan proizvod i završna faza rada što podvlači njegov značaj. U slučaju završnih radova koji su namjenjeni čitanju a zatim i ocjeni ko-misije, uže, naučno-stručne i šire javnosti, način na koji su oni prezentovani dobijaju još veći, go-tovo prvorazredan značaj. Pisanju i ukupnom prezentovanju magistarskog, diplomskog i semi-narskog rada ili doktorske disertacije ćemo posvetiti nešto veći prostor.

Postoje, naravno, razni načini pisanja koji otslikavaju autora i čine ga jedinstvenim kreativ-nim činom. Ljudi se u načinu na koji pišu znatno meñusobno razlikuju. Ima onih koji pišu bez grešaka i brzo te im naknadna redakcija teksta gotovo nije ni potrebna. Ipak, ogromna većina ljudi piše «sporo, teško i s mukom». Meñu njima su i mnoga svjetska imena nauke iz čijih su pera izašla djela antologijske vrijednosti. Nije potrebno reći da najveći dio naučnika sa pisanjem ima posebnih problema koje je Helmholc slikovito nazvao «mukama istraživanja». Darvin za sebe anegdotski priznaje: «Moj razum ima neku kobnu osobinu, koja me uvijek pobuñuje da svoje postavke najprije

98

iznesem u neispravnom i nezgrapnom obliku. Ranije sam dugo razmišljao nad svakom rečenicom prije nego što sam je stavljao na hartiju, ali poslednjih godina sam došao do zaključka da je, radi uštede vremena, korisnije što brže išarati čitave stranice, najneurednijim rukopisom i skraćujući riječi na pola, da bi to kasnije, odmjeravajući ispravljao. Rečenice, nabacane na ovaj način, često su bile bolje od onih koje bih napisao poslije prethodnog razmišljanja».

Većina naučnih stvaralaca pisanom tekstu u prvom navratu prilazi «slobodno» stvarajući početni koncept koga kasnije bruse i «čiste od pljeve». U prvoj verziji se ne obraća nikakva pažnja stilu i jeziku, niti jasnoći, dužini i tačnosti izlaganja svijih misli. Tek potom slijedi završna obrada i redakcija koja podrazumijeva čišćenje, ispravljanje, premještanje i glačenje napisanog teksta. Taj produženi put pisanja nije svojevrstan samo naučnim stvaraocima već i umjetnicima i književ-nicima. Veliki Lav Tolstoj u svom dnevniku kaže: «Treba zauvijek odbaciti da se piše bez ispravki. Prerañivati tri ili četri puta – još je malo».

Možemo s pravom reći da je pisanje najteži i najmučniji dio posla, to je u pravom smislu stvaranje djela. Stoga mu treba pristupiti s najvećom pažnjom i namjerom da se napiše živo i interesantno djelo. S obzirom na to da su autori završnih radova bez velikog iskustva na tom de-likatnom zadatku treba krenuti od početka.

4.1. Sadržaj teksta

Sadržaj teksta završnih radova ima svoje osobenosti koje su prvenstveno uslovljene nam-jenom ovog materijala. Sadržaj rada bilo da je on izvještaj o obavljenom empirijskom istraživanju ili teorijsko razmatranje razlikuje se od opisivanja, naracije ili dokazivanja. Iako postoje naučna istraživanja koja se u većoj mjeri iskazuje naracijom, kao što su ona u istorijskim naukama, i ona moraju poštovati zahtjeve u pogledu sadržaja za radove ove vrste. Težište teksta završnih radova treba da se nalazi na osnovnim pojmovina i podacima koje treba saopštiti. Izlaganjem sadržaja osnovne pojmove treba saopštiti u takvom obliku da ih ciljani krug čitalaca može razumjeti i da se njima dalje tokom praćenja teksta može služiti. Osnovne poj-move i podatke treba da prati misao vodilja kojom je izvedeno istraživanje ili teorijska rasprava. To ne znači da stil i forma istraživanja treba da budu zapostavljeni ali se u tekstovima ove vrste glavna pažnja posvećuje sadržaju i to njegovim osnovnim reprezentima. Prilikom vrednovanja rada i svakog drugog istraživačkog izvještaja najčešću prevagu ima naučni karakter prikazanih podataka, tumačenja činjenica i ukupna pronicljivost i prodornost autora. Stilske odlike pa i jasnoća izlaganja su najčešće u drugom planu, mada postoji odreñena veza iz-meñu jasnog mišljenja, logičke strukture grañe i efikasnog stila pisanja. Jasno, postavljanje os-novnih naučnih pokazatelja gotovo da nalaže jasan stil izlaganja teksta. Nasuprot tome, slabosti u mišljenju rezultiraju nedostacima u njihovoj interpretaciji. Struktura sadržaja teksta završnog rada se razlikuje zavisno od vrste i prirode rada. Na nju utiče individualna koncepcija autora (mentora i kandidata) i konkretna uslovljenost istraživanja ili teorijske studije na kojoj se rad zasniva. Prezentovanje sadržaja rada ma kako bilo namjenjeno vrlo ograničenom auditorijumu mora da bude prilagoñeno razumijevanju naučno-stručne i šire javnosti. Svaki istraživački rad ili teorijska analiza dobija karakter javnosti i od njega očekuje da bude inkorporiran u kumulativnu masu provjerljivih saznanja, tj. treba da bude izložen tako da se dobi-janjem podataka može ponoviti, njegova zamisao slijediti i njegov doprinos potvrditi. Iako se struktura sadržaja rada značajno razlikuje od autora do autora, i od rada do rada ona ima izvjesnu opšteprihvaćenu, klasičnu formu. Ako nemamo neku posebno originalnu ideju za koncipiranje rada preporučljivo je držati se antologijskog rješenja. Po njemu, svaki rad izražen pisa-nim riječima, pa i završni rad treba da ima tri osnovne cjeline:

� uvodni dio, � dio razrade, i � zaključni dio.

Ove cjeline ne moraju biti jasno odvojene a još manje meñusobno srazmjerne. Njihov redo-sled ima jaku unutrašnju logiku na koju se većina čitalaca, uostalom, navikla. Iz praktičnih a i razloga logike nje se valja pridržavati.

99

Uvodni dio treba da predstavlja prikaz postojećeg naučnog fonda predmeta rada. Kod istraživačkih radova uvodni dio čini problem istraživanja kog uslovljavaju društveni i naučni činioci.U njemu treba da budu izloženi hipotetički stavovi o problematici na koju se rad odnosi, društveni i naučni značaj izučavanja i presjek najznačajnijih rezultata ranijih istraživanja ove pojave. Uvodni dio može biti preciziran utvrñenim i verifikovanim saznanjima o istraživanom pred-metu, saznanjima koja su utvrñena ali nedovoljno verifikovana, opaženim iskustvima i mogućim pretpostavkama (teorijsko odreñenje predmeta).

Kod završnih radova nastalih na osnovu istraživanja uvodni dio uobičajeno čini izmeñu 10 i 30% ukupnog teksta.

Uvodni dio je još značajniji kod završnih radova koji za predmet imaju teorijsku raspravu. U takvim slučajevima uvodu često pripada i više od polovine napisanog teksta. Njime je dat podroban presjek raspoloživog naučnog fonda predmetne naučne oblasti, od istorijskog pregleda do savre-mene literature.

Dio razrade kod istraživačkih radova čine cjelokupan projekat sa izuzetkom problema istraživanja. Njime je obrañen metodološki koncept istraživanja sa projektom kao nacrtom naučne zamisli i operativno-organizacionim dokumentom, rezultati istraživanja i rezime najbitnijih rezul-tata istraživanja. U odnosu na naučni fond to je sve ono što slijedi poslije izvoda iz njega i što se relativno nezavisno radi.

Po obimu to je najsadržaniji dio koji zahtjeva 60-80% pisanog materijala. U teorijskim raspravama središnjim dijelom rada su obuhvaćeni analitičko-sintetički pos-

tupci obrade literarne grañe, njihove komparacije, utvrñivanja bitnih različitosti ili smjerovi razvi-janja saznajnih koncepata koji se istražuju.

Zaključni dio proističe iz prethodnog dijela kojim je istraživanje projektovano i realizovano kao i iz rezultata do kojih se u istraživanju došlo. U smislu naučnog doprinosa to je onaj sažeti seg-ment koji se kao novo zrnce pojavljuje uvećavajući dotadašnja saznanja. Iako po obimu najkraći, on je u sadržinskom smislu poenta cjelokupnog rada. Zaključci se mogu formulisati u cjelovitom obliku ili po dijelovima, odnosno pojedinačnim zaključivanjima. U slučajevima njihovog parcijal-nog definisanja svaki od njih treba da bude jasno odreñen i nezavisan od prethodnih.

Zaključni dio se može dopuniti popisom literature koja je korišćena što je obaveza svakog naučnog rada. Time se na još jedan formalan način uspostavlja veza ranijih istraživanja sa konk-retnim i obratno.

Prethodna sistematizacija pisanog materijala se može primjeniti na svaki pisani rad i sastav bez obzira na njegovu namjenu, prirodu i sadržaj. Ona je prvenstveno orijentacionog karaktera i treba da posluži autorima kao okvirni šablon rada od koga se više ili manje može odstupiti.

Umjesto prethodne uopštene sistematizacije sadržaja završnih radova u praksi je mnogo upotrebljiva nešto detaljnija poñela onoga što treba u radu napisati. Ona predviña 8-9 elemenata koje bi rad trebao da sadrži, a koji se sreću i u drugim pisanim tekstovima, monografijama, knji-gama. To su sledeći sastavni dijelovi:

� naslov rada, � uvod, � istorijski pregled, � metodološki koncept, � rezultat istraživanja, � rezime, � zaključci, i � bibliografski spisak. Naslov rada nije uvijek prvo korak autora kao što se to čitaocu može učiniti. Ako nije prvi

on je svakako jedan od najtežih jer u mnogome obavezuje autora.To je obećanje, «data riječ», koja mora biti opravdana sadržajem rada. U skladu sa formulisanim naslovom treba da budu svi ostali elementi sadržaja. Sam naslov se okvirno odreñuje još izborom teme i dogovorom sa mentorom. Tokom rada, projektovanja, istraživanja a posebno na osnovu dobijenih rezultata, taj u početku zamišljeni naslov može biti promjenjen, skraćen ili produžen. Stoga iskusni stvaraoci često pisanje započinju tzv. «radnim naslovom» koji tokom rada može doživjeti više izmjena da bi na kraju dobio

100

konačan izraz. Naslov nastaje zajedno sa radom, njegovim pisanjem pa je to često zadnji zadatak koga treba uraditi.

Kako naslov dati djelu? To je pitanje koje čini «noćnu moru» mnogim stvaraocima. Od nas-lova se traži da ispuni barem dva osnovna uslova:

� da tačno izradi sadržaj djela, njegove rezultate i zaključke, i � da bude kratak, jasan i skroman.

Još Vajnberg primjećuje da je sa naslovom kao i sa djevojkom. «Naslov je haljina prema kojoj se djelo dotjekuje. Prema haljini se dotjčekuje, prema pameti ispraća». «Pamet» je po njemu sama sadržina djela.

Dužina naslova je često problematična. Suviše dugački naslovi nijesu prikladni i djeluju odbijajući i nedovršeno. Da bi izbjegli suviše dugačke naslove a da to ne bi išlo na štetu iskaza neki autori pribjegavaju naslovu sa podnaslovom. Tada se formuliše kratki, glavni naslov i podnaslov koji iskazuje ostale važne sadržaje rada.

Uvod je početni dio rada kojim se objašnjava tema, cilj, i namjena rada. U njemu se načelno iskazuje pristup radu i opšta orijentacija koju rad ima. Kroz uvid autor treba da objasni šta je to što ga je podstaklo da odabere konkretnu temu i oblast i kakav je značaj zanimanja za njih. Uvodom se naglašavaju motivi i razlozi preduzetog istraživanja i ciljevi koji se pred njega postavljaju, odnosno čemu ono treba da služi.

Skraćeno izlaganje uvoda se često naziva predgovorom tako da neka djela imaju predgovor i širi uvod. Predgovor, pa i širi uvod, kao i naslov se orijentaciono piše a temeljno stvara tek kad posao bude potpuno završen. Iako je na početku djela on se najčešće piše na kraju.

Istorijski pregled predstavlja svojevrsnu vezu rada sa istorijom nauke kojoj pripada. Njima se podvlače teškoće, putevi i stranputice kretanja saznanja o odreñenoj oblasti. Istorijskim uvodom se daje istorija i predistorija interesovanja za odabrano pitanje.

Istorijskim pregledom autor je u obavezi da dâ i genezu sopstvene ideje o odreñenom pi-tanju. Kako je interesovanje za nju nastalo i koji je tok imalo u kontekstu postojećih, starijih ili no-vijih saznanja oblasti kojoj pripada. Treba naglastiti razvoj primjene saznanja vezane za predmet is-traživanja odnosno rada.

Metodološki koncept slijedi poslije teorijskog, odnosno istorijskog uvoda i čini konkreti-zaciju odreñenog predmeta u uslovima našeg istraživanja. Njime se daju osnovne postavke postup-ka istraživanja i rada na projektu od naučne zamisli pa do gotovih rezultata do kojih se primi-jenjenim postupcima došlo. Taj dio rada je sa metodološkog i epistimološkog aspekta najznačajniji jer ukazuje na sve bitne odrednice naučnog postupka primjenjenog u radu.

Metodološki koncept najčešće ima dva dijela: projekat istraživanja i njegovu realizaciju. U prvom dijelu se prezentuju bitne postavke istraživačkog projekta. Neophodno je da se u potpunosti iznese nacrt naučne zamisli sa svim sastavnim činiocima a to su problem istraživanja, predmet, ciljevi, hipoteze, način istraživanja i naučna i društvena opravdanost istraživanja. Kod problema istraživanja rješenja mogu biti raznovrsna jer se o materiji koju podrazumijeva problem može pisati u uvodu a još više u istorijskom pregledu tako da se u okviru metodološkog koncepta ona može samo ovlaš dodirivati ili, čak izostaviti. Projektni dio koncepta treba da predstavi istraživači projekat kao organizaciono-operativni dokument sa potrebnim planovima vremena, materijala i kadrova. Kod završnih istraživanja to nije uvijek potrebno pa se autori najčešće zadržavaju samo na vremenskoj dimenziji istraživanja.

Kod istraživanja koja se sprovode ispitivanja na uzorku bitno je da u metodološkom kon-ceptu bude jasno odreñen uzorak, način njegovog izbora i populacija iz koje je izabran. Pored pre-ciziranja uzorka na kome su prikupljeni podaci moraju se odrediti i način prikupljanja podataka. U okviru načina prikupljanja podataka, preciziraju se izvodi podataka koji mogu biti izvorni, posre-dovani ili izvedeni, zatim zvanični, poluzvanični i privatni ili tajni, interni, otvoreni ili javni.

U okviru načina prikupljanja podataka metodološkim konceptom treba jasno definisati teh-nike, postupke i instrumente za sakupljanje podataka. Moguće je odabrati jedan ili više načina sa-kupljanja podataka izmeñu ostalih to može biti učinjeno ispitivanjem, posmatranjem ili ekspe-rimentom odnosno izvedenim postupcima informatičke metode, metode analize sadržaja i metode

101

studije slučaja. Pored odreñenja instrumenata i njihovog opisa i sami instrumenti mogu naći mjesta u ovom dijelu pisanja rada ali se to češće praktikuje kroz priloge koji se pojavljuju na kraju rada.

Drugi dio metodološkog koncepta se odnosi na sam postupak realizacije istraživanja. U njemu mjesta može naći opis predistraživanja i korekcija učinjenih na osnovu njega ali se više prostora posvećuje samom istraživanju, teškoćama koje su se manifestovale i ograničenjima koja su iz njih proizišla. U njemu se daje opis terenskog istraživanja i zapažanja nastalih tokom njega.

Rezultati istraživanja mogu biti po obimu najveći dio pisanog rada mada to ne mora uvijek biti slučaj, zavisno od odabrane koncepcije prezentovanja rezultata. Kod nekih autora rezultati se posebno ne iznose već se oni sumarno i koncizno prezentuju rezimeom rada. Kod teorijskih ras-prava to je još češći slučaj. Ipak u ovom dijelu mjesta mogu naći najbitniji rezultati koji su prois-tekli iz istraživanja a oni se mogu prezentovati verbalno, numeričkim grafički ili kombinovano, što je i najčešći slučaj. U ovom dijelu mjesto treba da nañu svi postupci koji su primjenjeni u istra-živačkim operacijma sreñivanja i obrade podataka i njihove analize. Meñu njima je najčešće zas-tupljena statistička obrada podataka parametrijske ili neparametrijske statistike.

Kod prezentovanja rezultata istraživanja treba uvijek imati na umu da su oni znatno manje interesantni čitaoci od ostalih dijelova rada pa ih stoga treba probati i na prikladan način dati kako ne bi svojom glomaznošću razbili kompoziciju rada.

Rezime je dio rada koji se najdirektnije nadovezuje na rezultate istraživanja. Može se reći da se njime repriziraju rezultati ali se to čini zbijeno i sumarno tako da se iznose samo najvažniji rezultati. U rezimeu pisac rada treba da iz obilja podataka izfiltrira one najdragocjenije i da čitao-čevu pažnju usmjeri na njih. To je svojevrstan autoreferat o sprovedenom istraživanju, njegovim rezultatima i najbitnijim pokazateljima. Ponekad se praktikuje izrada rezimea rada u «dva nivoa». U prvom nivou se iznose najvažniji rezultati ostvareni istraživačkim postupcima a u drugom nivou se iznose samo najdragocjeniji podaci od prvorazrednog značaja.

U svakom radu i svakom istraživanju ostaje mnogo neosvetljenih strana i pitanja koja zaslu-žuju odgovor. Svako istraživanje ma kako široko postavljeno bilo zahvata samo jedan djelić mo-gućeg ljudskog saznanja. Stoga može biti korisno u rezimeu ukazati šta je u dotičnom pitanju ostalo nerazjašnjeno ili nedovršeno. To nije samokritički osvrt na rad već sugestija ka narednim tematskim zadacima, sopstvenim ili drugih istraživača. Dakle, rezimeom se prezentuju najvažniji rezultati ali i najuočljiviji neistraženi problemi.

Zaključci su završni dio rada koji proističe iz same suštine rada, odnosno istraživanja na kome je rad zasnovan. Treba ih tako formulisati da svaki od njih ima svoj samostalan zaokruženi oblik. Pri tome ih ne bi trebalo mješati pa ni povezivati već nastojati da svaki od njih bude verbalno iskazana cjelina za sebe. Treba koristiti kratke, jasne gotovo lakonske rečenice kako bi to sve bilo razumljivo i privlačno širem čitalačkom krugu. U tehničkom smislu, zaključke bi trebalo numerisati brojevima, slovima ili na drugi način. Pri tome nikako ne treba ići na suviše veliki broj zaključaka čak ni kod obimnih istraživanja. Preporučljivo je svo to obilje materijala i rezultata reducirati na 4 do 6 zaključaka ili najviše 8 do 12 zaključaka.

Ponekad istraživači i pisci završnih radova u dijelu zaključaka daju predlog potrebnih mjera za promjenu dobijenih rezultata i rješenja problema radi kojega je i preduzeto istraživanje. Kroz njih se ispunjava obaveza društvenog i naučnog doprinosa istraživanja. Ako se potrebne mjere pred-lažu onda se to u okviru zaključaka istraživanja čini orijentaciono, bez upuštanja u pojedinosti nji-hove organizacije i primjene. Njima se samo uspostavlja kopča sa posebnim naučno-stručnim doku-mentom o aplikaciji dobijenih rezultata.

Obaveza autora svakog naučnog rada a time i svakog završnog rada je da na kraju da bibliografski spisak korišćene literature. Popis literature nipošto ne bi trebalo da obuhvati cjelo-kupnu literaturu sa kojom je autor uspio da se upozna ili literaturu koja je u vezi sa temom rada. Neukusni su i nepotrebni suviše obimni spiskovi knjiga i publikacija koje nijesu našle mjesto u radu, direktno pa ni posredno. Korektan bibliografski spisak treba obavezno da obuhvati sve autore koji su spominjani ili citirani u toku rada ili koji su na bilo koji drugi način u radu korišćeni.

Bibliografski spisak se može dati na kraju rada u cjelosti ali ako je on suviše obiman ili tematski raznorodan može se razdijeliti po poglavljima. Tako se posle svake glave ili dijela teksta pojavljuje najvažnija korišćena literatura koja čini zaokruženje toga dijela rada. Ipak, ti razdijeljeni

102

spiskovi su rijetki u završnim radovima a češće se srijeću u obimnim studijama ili udžbenicima koji obrañuju različite teme.

Preporučljivo je da u bibliografskim spiskovima autor što manje navodi sopstvena ranija djela. Ona se implicitno podrazumijeva a i «opšti utisak» nije najpovoljniji.

I pored velike razuñenosti rada i njegovog sadržaja često se ne daje dovljno mjesta za sve ono što bi autor želio da se u njemu nañe. Ta potreba se često razrješava posebnim dodatkom u kome se nalaze Prilozi. U njima mjesta mogu da nañu važniji korišćeni instrumenti, upitnici, pitanja za intervju, za posmatranje, obrasci za mjerenje promjena varijabli u eksperimentu, formulari za kvalitativnu i kvantitativnu analizu sadržaja, kartoni koji se koriste u tehničkim ureñajima, fotografije, grafički prikazi, duži citati itd. Prilozi mogu biti dati na kraju pisanog teksta rada ali i kao poseban dodatak u obliku zasebne sveske. Prilozi, posebno ako su u njima dati korišćeni instrumenti mogu biti od velike koristi istraživačima iste problematike ili srodnih oblasti.

4.2. Stil pisanja teksta

Već smo napomenuli da kod završnih radova i svih drugih izvještaja o naučnim istraživa-njima sadržaj ima prevagu nad stilom na koji je on izložen, to ne znači da je način prezentovanja sadržaja nebitan. Štaviše, svaki autor treba da se potrudi da svoje ñelo oblikuje na prihvatljiv način kako bi se u njemu što lakše mogle uočiti prave vrijednosti. To je još više značajno kada se ima u vidu da su najoriginalniji naučni radovi, radovi sa najvećim naučnim doprinosima, iskazani bri-lijantnim stilom. Gotovo da se može reći, da postoji značajna podudarnost izmeñu sadržinske i stil-ske vrijednosti rada. Završni radovi se po pravilu pojavljuju na kraju pojedinih faza školovanja, pri završetku osnovnih, poslijediplomskih ili doktorskih studija. Oni stoga, čine «krunu» rada ne samo u obra-zovnom procesu već u ukupnom sazrijevanju kandidata. U njegovom stvaranju i pisanju kandidat treba da ostvari visoke zahtjeve nivoa kvaliteta i stila rada. Stilski dotjeran tekst po sebi diže opštu vrijednost samog sadržaja rada što nije bez značaja s obzirom na namjenu radova ove vrste. Meñu-tim, i pored velikog značaja stila pisanja završnog rada i naučnoistraživačkih izvještaja uopšte, teško je dati praktičan savijet kako rad uraditi na što bolji način. Suvišno je isticati da ne može biti ustaljenog plana i modela kojim se ostvaruje kvalitet stila pisanja. To je isto tako nemoguće kao što nije moguće sašiti odijelo koje će svim ljudima prikladno i ukusno stajati. Svaki autor je upućen da za svako sopstveno djelo pronañe najoriginalniji i najprimmjereniji način njegovog prezentovanja. Uostalom, «stil - to je čovjek». Stoga su i naši savijeti vezani za stil komponovanja rada samo na-čelne prirode i bez većih praktičnih koristi kandidata. Stil pisanja se godinama gradi. On je dio, čak vrhunski izraz, opšte kulture i pismenosti. U njemu je veliki udio talenta za verbalno izlaganje, specifikovan na pisanu riječ. Talenat je sam po sebi nedovoljan i on traži svoju obradu i brušenje kroz hiljade pročitanih stranica književne i naučne literature. Više od toga on traži i trening kroz pisanje i pismeno izražavanje. Na tom putu neko ostvari početničke rezultate, a neko šampionske domete. Nigdje se više umjetnost i nauka ne pri-bližavaju nego u stilu pisanja naučnih izvještaja. Kad nauka dostiže svoj vrhunac savršenstva ona se približava umjetnosti i postaje umjetnost. Jedinstvo nauke i umjetnosti tih najviših manifestacija ljudskog stvaralačkog genija, nalazi svoj izraz u pisanom izvještaju. Ipak, i pored nemogućnosti davanja pravih savijeta o stilu nijesu na odmet neki opšti principi. Meñu njima je pravilo doslednog izlaganja gradiva. Izlaganje treba da teče glatko i logično tako da svaka rečenica ima svoje mjesto, kao karika u lancu. I da prirodno izvire iz prethodne. Čitalac treba da je u prilici da može predvidjeti na osnovu onoga što je rečeno šta može očekivati u sledećoj rečenici pa i savijetu. Nelogično je nedosledno nagomilavanje rečenica vodi njihovoj suvišnosti i nerazumljivosti. Odsustvo doslednosti u pisanju je simptomatično po čestom ponav-ljanju izraza kao što su: «već smo napred rekli», «ponavljamo», «kao što smo već primjetili» ili «dalje ćemo pokazati», «još ćemo se vratiti na ovo pitanje...». Velika podrška stilu pisanja je prethodan plan rada na ovom poslu. Prethodno sačinjen plan pisanja obezbjeñuje dosledno i logično razvijanje teksta. Razvijen plan izlaganja može da stvori harmoničnu skladnost pisanog teksta i obezbijedi proporcionalnost i srazmjernost pojedinačnih dijelova u okviru cjeline rada. Iz tih indikatora proizilazi opšti utisak cjeline i prethodne isplani-

103

ranosti izlaganja. Planiranje ujedno obezbjeñuje i najkorisniji i najracionalniji način rada jer stvara mogućnosti rada «na parče» po pojedinim dijelovima. Usavršavati stil pisanja rada znači prije svega poboljšati tekst, jednom, dva puta, što više puta. Teško da prva rečenica koja nam padne na pamet bude «ona prava». Nju najčešće treba, odmjeravati, analizirati njen smisao, skraćivati, dopunjavati i približavati idealnoj stilskoj formi. To se postiže sve novim i novim revizijama teksta. Relativno kratki završni radovi čiji obim ne prelazi pedeset kucanih strana nijesu pogodni ta podjele na poglavlja i posebne cjeline sa naslovima i podnaslovima ali se mogu podijeliti na odgovarajuće odjeljke. To važi, uglavnom, za seminarske i diplomske radove a za doktorske diser-tacije Good i Scates predlažu znatno širi izvještaj koji treba sistematizovati na sledeći način:

� Naslovna strana; � Zahvale (ukoliko ih ima) – (Naziv, Uvod i Predgovor obično se upotrebljavaju u štampa-

nim knjigama a ponekad je uključen i Predgovor urednika); � Sadržaj; � Popis tabela (ukoliko ih ima); � Popis slika (ukoliko ih ima); � Formulacija i definicija problema. (Jedna ili više glava koje razmatraju problem, izvore,

postupke i odgovarajuću literaturu); � Prikazovanje i interpretacija podataka. (Obično sa podjelom na nekoliko glava); � Rezime i zaključci. (Kratak prikaz problema, izvora i postupka, zaključci i granice njiho-

ve valjanosti, primjena i preporuke, potrebna daljna istraživanja); � Bibliografija; � Dodatak (ukoliko ga ima); i � Indeks (ukoliko ga ima, obično samo u štampanim knjigama).

Good i Scates preporučuju da naslov i naslovna strana treba da budu dovljno deskriptivni ali i dovoljno koncizni. Naslov treba da na najkraći način održava sadržaj djela mada pritom pisac mora biti svjestan da nema tako obuhvatnog naslova koji bi na odgovarajući način mogao odraziti problem, njegove izvore i rezultate proučavanja. U smislu što boljeg opisivanja tretirane proble-matike preporučljivo je koristiti i podnaslov, ali se uvijek više može preporučiti sažet naslov.

Isti autori daju veoma korisnu preporuku da se u naslovima pisanih teza ne upotrebljavaju često sretane riječi i fraze kao što su: «neki aspekti...», «Objašnjenja...», «Studija o...», «Istraživanja o...», «Analiza ...» itd. Te početne riječi su suvišne jer se po sebi podrazumijevaju pa svojim pri-sustvom samo opterećuju naslov. Izuzeća od ovoga su oni termini kojima se označava metoda upo-trebljena u istraživanju kao što su na primjer: «Eksperimentalno istraživanje...» ili «Faktorska analiza...» ili «Genetičko proučavanje...».

Naslov djela treba da privuče čitaoca ali tome ne treba težiti po svaku cijenu. Bizarni i frapantni naslovi, naslovi sa dvosmislenim značajem možda mogu pristajati romanima, filmovima i novinskim člancima ali ne i naučnim djelima. Isto važi i za naslove doktorskih disertacija i drugih završnih radova.

Ureñenje naslovne strane ima prvjenstveno estetske ciljeve. Smatra se da je najprijatnije za oko ako je ona ureñena u obliku obrnute piramide, ili ako ima izgled «blok sloga». Kod prepisivanja naslova i podnaslova treba voditi računa o simetričnosti slova lijeve i desne strane. Treba obratiti pažnju na veličinu slova i njihov meñusobni razmak.

Doktorske teze mogu početi uvodom, predgovorom ili zahvalom. Dio pod ovim naslovima koji su sinonimi treba rasporediti odmah iza naslovne strane, na početku teksta. Ovaj dio treba uk-ljučiti samo onda kada treba javno izraziti priznanje za suštinsku pomoć u radu i saradnji posebnog karaktera. Ovaj delikatan dio teksta treba da bude napisan jednostavnim, konciznim i umjerenim rečenicama jer razmetljive i kićene pohvale izazivaju sumnju u iskrenost i ostavljaju utisak neukusa. Nabrajanje znamenitih imena, posebno ljudi iz komisije ili sa fakulteta na kome se teza brani naj-češće je motivisano pribavljanjem naklonosti istih što kod njih samih izaziva nelagodu i ostavlja neprijatan utisak. Zahvalnosti koje su postale stereotipne pa sanim tim i neukusne su one koje se odaju strpljivosti supruge ili vaspitanju roditelja. Neukusno je pohvaljivati ranije profesore, biblio-tekarku, daktilografa ili operatera na kompjuteru.

104

Sve u svemu, pohvale su naročito neophodne kod teza i završnih radova koje treba braniti. Njihov karakter je obično lične prirode pa su samim tim malo interesantne za širi krug čitalaca. Obaveze prema saradnicima a još više prema članovima porodice mogu se izrazitit na druge, mnogo primjerenije privatne načine.

Good i Scates savjetuju da se sadržaj piše na samom početku teze, odnosno rada. On služi kao sinopsis strukture sadržaja rada. Čine ga naslovi poglavlja, naslovi djelovanja i podnaslovi koji mogu biti numerisani, kucani velikim ili malim slovima. Svi naslovi i podnaslovi treba da nose oznaku stranice na kojoj se mogu naći. Da bi se to tačno učinilo najpogodnije je saržaj pisati na kraju rada na cijelom tekstu. Svi naslovi unijeti u sadržaj moraju biti isti onavki kakvi se nalaze u tekstu.

Popis slika i tabela treba dati kao poseban spisak ukoliko tabela ili slika u tezi ima. U njemu su osnovna obaviještenja o slikama i tabelama, njihovi naslovi i brojevi stranica na kojima se mogu naći. Tabele i slike u popisu se najčešće označavaju arapskim brojevima a naslovi počinju velikim slovom.

Formulacija i definicija problema sadrži pogled unapred, na ono što će u tezi biti obrañeno. Definisanjem problema potrebno je prvjenstveno odrediti ciljeve proučavanja odreñenog problema. Poslije obrazloženja cilja rada prelazi se na samo odreñenje problema u njegovim najvažnijim elementima.

Definisanjem problema autor treba da pruži mogućnost budućem čitaocu da se upozna sa svrhom projekta, izvorima problema i postupcima kojima je taj problem tretiran. Njime se daje pre-gled postojećih saznanja o samom problemu, njegovi izvori i postupci.

Prikazivanje i interpretacija podataka je centralni dio svake teze, koji je najčešće i najvećeg obima. Obično ga čine dva dijela od kojih se u prvom prezentuju podaci do kojih se u istraživanju došlo a u drugom se oni interpretiraju u duhu neke od opšteprihvaćenih teorija ili tumačenja ili na osnovu sopstvenog tumačenja. Prikazivanje dobijenih podataka se najčešće čini navoñenjem statis-tičkih činjenica i parametara. U tom smislu je često prisutna opasnost prekomjernog nagomilavanja statističkih podataka u okviru prikazivanja dobijenih rezultata. Da bi se to izbjeglo valja tabele, grafike i druge prikaze izdvojiti u posebne dodatke.

Rezultate i metode treba tumačiti vodeći računa o vjerovatnom metodološkom i statističkom obrazovanju čitalaca. Tumačenje i interpretacija se temelje na odnosu dobijenih podataka prema postavljenim hipotezama, njihovom potvrñivanju ili odbacivanju. Tek potom se pristupa njihovoj teorijskoj interpretaciji i objašnjenju.

Rezime i zaključci čine završni dio rada koji treba koncipirati kao opšti pregled studije. To je skraćena verzija cjelokupnog rada iz koje se na brz i efikasan način čitaoci mogu upoznati sa te-zom iz koje su izvedeni. Rezime i zaključci se isključivo temelje na ranije već utvrñenim podacima i ovdje nema mjesta uvoñenju novih elemenata. Ovo je često i najčitaniji dio pa mu stoga vrijedi posvetiti posebnu pažnju.

Rezime rada i zaključci koji su iz njega izvedeni pišu se u obliku enciklopedijskog nabrajanja istih. Pri tome ne smije biti ni previše pouzdanja a ni sumnje u njihovu tačnost. Tvrdnje koje se iznose u zaključcima treba temeljiti na prethodnim podacima a kod onih opaski koje su plod pronicljivosti samog autora treba unijeti posebne oznake.

«Izvještaj počinje izlaganjem cilja ili, bar prećutno, formulisanjem radne hipoteze. Glave koje se bave prikazivanjem podataka predstavljaju podlogu za ispitivanje hipoteze. Poslednja glava rekapitulira odgovor na otvoreno pitanje istraživanja» (Good, Scates).

Bibliografija je jedan od neizostavnih dodataka svakog rada ove vrste. Ona se po pravilu nalazi na kraju pisanog teksta, posle rezimea i zaključaka a u sadržinskom smislu čini popis naj-važnijih prethodnih djela koja su u radu na direktan ili posredan način korišćena. Bibliografiji, od-nosno njenim jedinicama se mogu dodati kraća obavještenja o samoj literaturi i njenoj upotrebi. Bibliografija teze treba da bude selektivna i da obuhvati samo ona djela koja su zaista korišćena bez proširivanja na druge srodne radove.

Dodatak i indeks pojmova su završni prilozi a pojavljuju se samo ako za njima ima potrebe. Dodatkom se obuhvataju svi važniji dokumenti koji su u radu korišćeni a koji nijesu mogli naći mjesta u samom tekstu rada. Indeks se reñe koristi kod doktorskih teza a prisutan je kod radova koji se štampaju.

105

4.3. Tehničko ureñenje teksta

Tehnička strana rada koja je veoma važna s obzirom na namjenu tekstova ove vrste. Ona može odstupati od rada do rada zavisno od njegovog značaja tako da se o detaljima treba dogovoriti sa savjetnikom za izradu (mentor) ali su neki principi opštevažeći. Rad se predaje u tehničkoj verziji čistopisa nastaloj posle niza prepravki i drugih interven-cija u originalnom primjerku i 2-5 kopija što zavisi od broja članova komisije i prakse u instituciji u okviru koje se radi. Tekst se kuca dovoljno čitljivo pisaćom mašinom ili kompjuterom pri čemu tip slova najčešće nije bitan. Ureñuje se tehnički tako da se sa svih strana ostavljaju margine dubine 2,5 do 3 cm, što važi i za stranice sa tabelama i grafikonima. Kuca se dvostrukim proredom, ukoliko drugačije nije preporučeno, s tim što se može odsupiti kod kucanja citata, tabela, naslova, biblio-grafije i drugih belježaka. Paginacija (numerisanje) se izvodi na uobičajeni način. Uvodni dio, uključujući zahvale, popis tabela, slika, treba numerisati rimskim brojevima na dnu stranice (II ili III) s tim što se nume-risanje prve, naslovne stranice (I) izostavlja. Sve ostale stranice rada uključujući bibliografiju i dodatke numerišu sa arapskim brojevima (5,6...) na gornjoj margini stranice i to u desnom gornjem uglu. Od toga odstupa prva stranica svake glave koja se numeriše istim brojevima na donjoj margini, na sredini stranice. U okviru tehničkog ureñenja i pravopisa treba obratiti pažnju na rastavljanje riječi na slogove pri kraju reda. Opšta preporuka je da treba izbjegavati nepotrebno rastavljanje riječi na kraju retka. Ako se to mora učiniti onda se treba pridržavati pravila o prirodnom rastavljanju prema izgovoru mada nije rijedak slučaj da se ta pravila i ne poštuju. Komponovanje teksta po manjim cjelinama, pasusima (stavovima) čini još jednu «važnu sitnicu» koja nije samo tehničkog već i sadržinskog karaktera. Neiskusni pisci često griješe tako što čitave stranice pišu u cjelini, jednu za drugom, bez ijednog novog reda, odnosno pasusa. Ima i onih koji nasuprot njima, svaku rečenicu počinju novim redom smatrajući da je svaka misao nova cjelina. U kompoziciji teksta po pasusima teba imati u vidu da kraj pasusa predstavlja «veliku logičku tačku», kojom se završava odreñena misaona cjelina. Početak novog razdjela treba da nosi početak nove grupe rečenica sa odreñenom jedinstvenom mišljenju, njihovu dužinu i učestalost diktira sadržaj koji se njima želi iskazati. U tehničkom smislu pravilno prekinut pasus u mnogome olakšava čitanje i praćenje teksta. Stoga se pored praćenja sadržaja koji se izlaže treba naći «pravu mjeru» u njihovom razdjeljivanju. Poželjno je da svaka kucana stranica bude sastavljena od tri do pet pasusa ukoliko na njoj nema naslova ili podnaslova. Pravilno pisanje brojeva nalaže da se oni niži u tekstu pišu slovima (do stotine). Isto važi i za okrugle cifre (pet stotina, deset hiljada, dva miliona. Kod pisanja u tabelama to, naravno, ne mo-že biti slučaj. U tekstu znak % treba zamjeniti riječju «posto» ili «procenat». Upotreba naslova i podnaslova olakšava strukturiranje teksta i čitanje rada. Naslov prve strane piše se velikim slovima na sredini stranice. Glavni podnaslovi se pišu malim slovima na sre-dini stranice sa početnim velikim slovom. Takvi naslovi ili glavni podnaslovi ocjenjuju se od osta-log teksta trostrukim proredom. Naslovi odeljaka ispisani kao početna rečenica treba da se podvuku a velikim slovom piše se samo početno slovo. Izuzetak od toga su vlastita imena. U naslovima treba upotrebljavati imenice a ne glagolske oblike, fraze a ne rečenice. Obli-kovanje fraze treba da se uskladi sa strukturom. Svakom odjeljku nije potreban naslov a svaki nas-lov treba da bude sastavljen tako da treba da održava sadržinu cijelog teksta. Treba nastojati da naslov bude što kraći i ne bude duži od jednog reda. U tekstu se često moraju koristiti sadržaji iz drugih djela kao citati. Oni se mogu koristiti kao neposredni i posredni, sa tačnim navoñenjem ili kao «pozajmljene misli». I u jednom i u dru-gom slučaju treba se pridržavati nekih pravila. Neposredni citati se prenose potpuno tačnim navoñenjem dijela teksta uz bilješku uz tekst ili upućivanjem na bibliografiju. Prilikom citiranja treba paziti da se značenje ne deformiše izdva-janjem citata iz originalnog konteksta. Preuzimanje dijela teksta treba da bude potpuno vjerno tako da se ni evenutalne autorove greške ne smiju ispravljati. Prekidi u citatu se označavaju sa tri uza-stopne tačke posle kojih dolazi odgovarajući znak interpunkcije. Pri tome treba nastojati da preuzeti citati budu što kraći i da svojim smislom i značenjem upotpunjuju originalni tekst.

106

Kod drugih proznih citata, sa pet-šest ili više redova, nije potrebno stavljati znake navoda već se oni mogu prepisivati sa marginom bez proreda kao kakav odlomak sa dvostrukim proredom izmeñu citata i ostalog teksta. Za citiranje u okviru citata upotrebljavaju se dvostruki navodni znaci. Kraće citate koji se umeću unutar teksta označiti dvostrukim navodnicima (« ... ») a citate unutar samog citata ako za tim ima potrebe sa jednostrukim navodnicima (' ... '). Ako se u tekstu citira poezija onda se to čini uvučeno u odnosu na osnovni tekst. Posredno citiranje je ono kod koga se tekst ne preuzima direktno već se parafraziraju i pozajmljuju misli ili fraze? U takvim slučajevima nema potrebe upotrebljavati znake navoda ali takve pozajmice treba naznačiti neposredno u tekstu, na margini ili ukazivanjem na bibliografiju. Ako se takva posredna citiranja dogañaju kod opštepoznatih činjenica i podataka ili izreka onda se ne moraju označavati njihovi izvori. Sa citatima treba biti obazriv mada su u našoj naučnoj i izdavačkoj praksi problemi te vrste rijetki. Kod citata koji se koriste u pripremi neobjavljenih završnih radova i doktorskih disertacija nije neophodno pribavljanje ovlašćenih autora. Kod tekstova koji se pripremaju za obavljanje ili završnih radova koji će naknadno biti publikovani valja pribaviti saglasnost autora čak i kada se radi o nekoliko redaka teksta. Najsigurnije je takvu saglasnost potražiti od izdavača ali ponekad i od autora. Takva autorizacija se najčešće dobija bez naplate osim u slučajevima kada se radi o citatima čitavih stranica i dijelova teksta, kada to treba posebno precizirati. Bez tih sporazuma citiranje se pretvara u plagijat i podleže zakonima o zaštiti autorskih prava što nije predmet ovog teksta. Tabele i slike treba prikazati na posebnim stranicama prema spisku kojim je označeno koja se preporuka odnosi na koju sliku. Iz popisa se mora vidjeti broj tabele i slike i njihov naziv i stranica na kojoj se nalaze. Označavanje tabela je najbolje učiniti arapskim brojevima što isto važi i za slike. U slike se mogu uvrstiti i ilustracije, zatim grafikoni, dijagrami, karte, fotografije ... Sve njih ne treba posebno klasifikovati već podvesti pod širi termin – slike. Tabele i slike se mogu prikazati na posebnim stranicama u posebnom dijelu rada (na kraju) a mogu biti umetnute u sam tekst. Kod umetanja ilustrativnog materijala treba koristiti papir istog formata i sličnog kvaliteta kao i onaj na kome se kuca rad. Samo ureñenje tabela je još jedno važno tehničko pitanje koje stoji pred autorima završnih radova. Walker i Durost su dali kraći priručnik o formiranju tabela meñu kojima su najvažnije sledeće preporuke:

� Podatke koji predstavljaju frekvencije treba da se prikažu u obliku tabela sa odgovarajućim nazivom i brojem;

� Naslove tabela treba dati u jednoj rečenici tako da se njime odgovara na pitanje: «što, ko gdje i kad». Izuzetak od toga se podaci dobijeni eksperimentom gdje nije neophodno ukazivati na vremensku dimenziju. U naslovima nema potrebe za riječima kao što su: «prikazivanje», «tabelarni pregled», «distribucija» ... jer se one podrazumijevaju;

� U tabelama gdje je to potrebno treba unijeti vertikalne i horizontalne crte radi preglednosti. Pri tome nije uvijek neophodno ograničavati lijevu i desnu marginu tabele;

� Neuobičajene skraćenice u naslovu ili podnaslovima tabela treba posebno označiti i objasniti. U principu, treba izbjegavati skraćenice;

� Sve bilješke koje se odnose na tabele treba označiti (+) krstićem, (*) zvjezdicom ili slovom (a) tako da budu izbjegnuti brojevi i kako se ne bi miješali sa samim brojevima u tabeli;

� Treba nastojati da se svaka tabela ograniči na jednu stranu. Glomazne tabele je dobro razbiti na više manjih kako bi se izbjegle velike stranice koje treba presavijati, a koje otežavaju uvezivanje a lako se gužvaju, cjepaju i gube;

� Treba nastojati da se tabela postavi što bliže mjestu teksta koji se na nju odnosi a najbolje je da tabele budu u sredini stranice jer se time obezbjeñuje simetričnost i skladniji vizuelni utisak. Ukoliko u tekstu treba prikazati više tabela valja da se one prikažu grupno na stranicama koje slijede nakon njihovog navoñenja. U principu, duže tabele koje zauzimaju više od polovine stranice treba štampati na posebnoj stranici na kojoj neće biti nekog drugog teksta;

� Težiti da u jednoj tabeli ne bude mnogo stubaca i redova. Komplikovane tabele nijesu pregledne i otežavaju snalaženje u njima pa ih uvijek valja pojednostaviti. Da bi se problem obilja podataka riješio nije na odmet duge tabele dati u prilogu a izvod iz nje (kraću tabelu) u samom tekstu;

107

� Na tabele se u tekstu treba pozvati njenim brojem. Pri tome je nepotrebno navoditi i broj stranice na kojoj se ona nalazi. Izuzetak od toga je ako se tabela nalazi u posebnom odjeljku za dodatke i

� Pri formiranju tabela podataka treba nastojati da one budu razumljive i jasne i bez propratnog teksta.

Sadržaj rada služi kao prikaz naslova i strukture rada. To je svojevrstan sinopsis rada koji

daje niz informacija čitaocu o samom radu pa mu se stoga mora posvetiti posebna pažnja. Mnogi čitaoci se zadržavaju na sadržaju koji će ih podstaći ili odvratiti od daljeg čitanja djela.

Sadržaj može biti dat na kraju rada, kao njegov završni dio mada je pogodnije da on bude na samom početku rada kako bi se olakšala funkcija sinopsisa koju on neminovno ima. Naslovi u sadržaju ne bi trebalo da budu predugački i duži od jednog reda. U sadržaju treba unijeti samo glav-ne naslove, bez detaljnih podnaslova, tako da sadržaj bude u obimu jedne do dvije stranice za završ-ne radove. Naslovi i njihove brojne oznake u sadržaju moraju u potpunosti odgovarati onima u tek-stu sa dopunom oznake stranice na kojoj se mogu naći. O brojevima stranica treba posebno voditi računa prilikom svakog prekucavanja, produžavanja ili skraćivanja jer se tada stranice po redlosledu mjenjaju. Iz niza praktičnih razloga stavljanje broja stranice u sadržaju treba ostaviti za sam kraj rada.

U tehničkom smislu a i sadržinskom se često postavlja pitanje kako uključiti sav onaj nez-grapni materijal koji se tokom rada pojavljuje a koji se direktno ne može uključiti u tekst. Taj prob-lem se može riješiti posebnim dijelom rada – dodatkom. U njemu treba da se nañu duge tabele, siro-vi podaci, upitnici, šeme, formulari, testovi (ukoliko njihovo publikovanje nije zakonom zabranje-no), katalozi, pisma i slično. Njihovo štampanje u samom tekstu bi kidalo kontinuitet samog teksta pa ih treba izdvojiti u poseban dodatak tekstu rada. Taj dodatak može, čak, i fizički biti izdvojen posebnom sveskom a može biti priložen na kraju rada. U dodatku sve podatke treba grupisati u ho-mogene grupe sa numeracijama i odgovarajućim naslovima. Te naslove i numeraije treba unijeti u sadržaj bilo da se on pojavljuje na početku ili na kraju rada. Treba uvijek težiti da se dodatak ne pretvori u neurednu hrpu materijala koji je tokom rada upotrebljavan.

U nekim radovima se kao posebna sadržinska i tehnička dopuna sreće poseban dio pod naslovom indeks pojmova. U indeks pojmova se unose ključne riječi, odnosno pojmovi, njihovi autori ukoliko ih ima kao i brojevi stranica na kojima se pojavljuju ili šire objašnjavaju. Jedan pojam ili autor se može pojavljivati na više mjesta u radu pa sva ta mjesta odnosno stranice treba unijeti u indeks.

Indeks pojmova se najčešće formira u obliku azbučnog registra. Da bi se azbučni registar sastavio potrebno je detaljno čitanje rada i izvoñenje belježaka o pojmovima i autorima na po-sebnom kartonu sa oznakama strana na kojima se pojavljuju. Kartice se slože azbučnim redom i spoje one koje nose isti pojam ili autora.

Format pisanog teksta je jedno od pitanja koje tehnički treba riješiti. Najjednostavnije je da to bude kucani tekst na papiru standardizovanog formata koji se označava sa A4. Tekst se može kucati mašinom ili štampačem kompjutera što opet postavlja pitanje izbora programa, odnosno slova. Taj dio treba prepustiti dogovoru autora i mentora.

Prilikom objavljivanja i štampanja treba voditi računa da se stranica štampanog teksta smanjuje u odnosu na kucani, približno za trećinu. To je posebno važno za prenumeraciju sadržaja i novu kompoziciju slika i tabela u tekstu. Sadržaj treba ponovo iskontrolisati i unijeti brojeve stranica koji se pojavljuju u štampanom tekstu.

4.4. Obim pisanog teksta

«Pisati treba kratko i jasno, da riječima bude tijesno a mislima prostrano.» Tog poznatog načela treba da se pridržavaju pisci završnih radova. Obim pisanog teksta sam po sebi nije neka garancija njegovog kvaliteta i stvaralačkog doprinosa. Niti se za razuñene tekstove, velikog obima samo na osnovu njega može pretpostaviti o značajnom doprinosu ñela a ni na kratke da se u njima radi o kondenzovanom saznanju. Kada je u pitanju obim djela onda on ponajprije zavisi od prirode sadržaja o kome se piše i stila rada samog pisca. Ima sadržaja koji su po svojoj prirodi narativni i

108

zahtjevaju više prostora od nekih saznanja koja se mogu simbolički izraziti. Isto tako, neki pisci su epski orijentisani pa traže i prostor i vrijeme a kod nekih je sve to zgusnuto i sadržano u malo riječi.

Kada je u pitanju obim pisanog teksta završnih radova tu se može dati savjet da pisac treba da se pridržava «dobre forme». Nijesu poželjni radovi – monstrumi, sa hiljadu pa i više stranica u nekoliko tomova jer sami po sebi stvaraju nepovoljan i težak utisak. S druge strane, radovi lilipu-tanci nijesu vrlina jer nameću sliku površnosti pa i neozbiljnosti.

Dobra forma poželjnog obima završnih radova ima sledeće relacije:

Završni rad Broj stranica seminarski rad 10 do 30 diplomski rad 30 do 50 magistarski rad3 150 do 200 doktorska disertacija 200 do 300

U ove poželjne kvote ne treba računati i dodatke kojih može biti mnogo, ponekad i više nego samog teksta. Više nego obimu, pažnju treba posvetiti «opštoj arhitektonici» rukopisa. Čitaocu treba da bude jasna već samim pregledom teksta, uzajamna povezanost svih dijelova teksta i njihova meñu-sobna sistematizovanost. To se postiže osmišljenom kompozicijom naslova, podnaslova i njihovog numerisanja po glavama i poglavljima. U postupku svrstavanja materijala i njegovom redosledu treba da vlada potpuni sklad tako da svaki sledeći pasus i dio čini logistički nastavak prethodnog.

4.5. Povezivanje i koričenje teksta

Prije nego što pristupi odbrani rada autor ima još jedan, često prijatan zadatak, da odabere način na koji će njegovo djelo biti tehnički opremljeno i uobličeno, povezivanjem i koričenjem. Te zanatsko-estetske operacije najčešće će obaviti stručno lice ali je mogućnost izbora prepuštena kandidatu. On može odabrati materijale za korice, način povezivanja, boje ... Malo će ko reći da i način na koji je rad povezan i ukoričen ima uticaja na utisak koji se njemu stiče. Ipak, treba imati na umu da «stranice čine život», da i takav gest «neverbalnog jezika» ponešto govori i znači. Pažljivim izborom tehničke opreme rada kandidat još jednom izražava svoj stav prema njemu a njega članovi komisije kojima je namjenjen često mogu razumjeti. Ne treba zaboraviti da nam diplomski ili magistarski rad ili doktorska teza simbolizuju neko naše vrijeme i da će kasnije biti dio naših uspomena. Njima ćemo se kao i starim fotografijama često vraćati, prelistavati ih i razgledati. Potrudimo se, zbog toga, da nam one i vizuelno budu dopadljive. Kako opremiti, povezati i ukoričiti svoje djelo? Na to pitanje odgovor potražite sami. Naš savjet je da to učinite najbolje što možete, a o ukusima ne vrijedi raspravljati. Ukoliko nijeste sigurni u sopstveni ukus, potražite savjet od nekog ko ga ima više a u koga imate povjerenja.

5. Odbrana završnih radova

Poslednji čin nastajanja diplomskih i magistarskih radova i doktorskih teza, a često i ukup-nog školovanja, jeste njihova odbrana. To je još jedan vid provjere stečenog znanja kandidata i nje-gove zrelosti. Institucija odbrane završnih radova pored provjere postavki, metoda i objašnjenja koji su radom iznijeti ima zadatak da potvrdi autorstvo nad djelom koje se brani. Stoga diplomac, ma-gistrant ili disertant treba da se za odbranu posebno pripremi. Poznato je da se postupci pismenog i usmenog izlaganja bitno meñusobno razlikuju i da se ljudi u njima različito snalaze. Ima primjera sjajnih naučnika-pisaca koji su bili sasvim prosječni pa i loši predavači. Ima i obrnutih primjera da je neko bio sjajan nastavnik-predavač a da se u pisme-nom i literarnom obliku nije snalazio. Štaviše specifičnosti pisane i štampane riječi su takve da jedan tekst koji je odštampan treba naknadno prirediti za predavanja. Napisan tekst ako se pročita u istom obliku može izgledati nedovoljno izražajan, glomazan i težak. I obrnuto, sjajan govor koji je

3 Prema Bolonjskoj deklaraciji, magistarski rad je obima 60-80 strana.

109

oduševio slušaoce ako se pročita kao stenogram može izgubiti svoju prilačnost, postati nelogičan, neravan, sa mnogo ponavljanja. Ta bitna razlika izmeñu pisanja i usmenog izlaganja, izmeñu pisane i izgovorene riječi obavezuje kandidata da se posebno pripremi za odbranu svoga rada usmenim putem. Kandidat ima konkretan zadatak da u ograničenom vremenski usmenom nastupu što jasnije predstavi svoj rad i istraživanje koje je u njemu obavio. U takvom nastupu je nemoguće prezentovati sve ono što je u okviru rada učinjeno već se mora ograničiti na nekoliko ključnih elemenata. Najvažnije je da od-branom budu izloženi:

� ciljevi i zadaci rada, � primjena metodologija, � najvažniji dobijeni rezultati, i � što je doprinos samog rada i istraživanja.

Pri tome kandidat ne bi trebao da čita pa ni prepričava dijelove teksta rada već da nastoji da za ovu priliku pripremi posebnu verziju izlaganja. Usmeno izlaganje je ograničeno najčešće na 30 minuta kod magistarskih radova a na 45 minuta kod doktorskih teza. U tom vremenskom intervalu treba isplanirati proporcije izlaganja svakog od ključnih dijelova.

Poslije uvodnog izlaganja (ekspozea) kandidata slijede osvrti i pitanja članova komisije za odbranu rada. Dužnost članova komisije je da, prije svega, govore o nedostacima koje u radu uočavaju bilo da su oni teorijske, saznajne ili metodološke prirode. Obaveza je kandidata da pažlji-vo sluša a kratko i brzo zapisuje osnovne prigovore, da ih potom sistematizuje prema pojedinim činjenicama i mislima kako bi odgovori bili dosledni i u skladu sa pitanjima. Slušajući pažljivo svoje oponente (komisiju i pobliku) kandidat treba da koristi svaki moment razmišljajući o odgo-vorima. Čak i ako se ovi odgovori improvizuju oni treba da budu prethodno dobro pripremljeni i osmišljeni.

Situacija u kojoj oponenti napadaju a kandidat se aktivno brani ima svoj psihološki bilans. Oni su iskusniji, stariji, sa većim autoritetom ali kandidat ne treba da gubi hrabrost. On treba da u svom stavu ostane «skroman, uzdržljiv i korektan» i da uz sve teškoće i obzire prema sagovor-nicima, brani svoje mišljenje. On treba da u toj odbrani ispolji pravu strast, ali ne govornišku već naučnu. Pažnju treba usmjeriti na slaganje svojih misli sa naučnom istinom a manje sa zamjerkama oponenta.

Tokom cijele odbrane treba se čuvati «neskromnog, hvalisavog i samouvjerenog tona» koji na slušaoce najčešće ostavlja sasvim suprotan efekat. Ako se tokom odbrane otkrije greška «ako kandidat bude uhvaćen na djelu» tu nepriliku treba prevazilaziti otvoreno uz nastojanje da se ob-jasni kako je do greške došlo. Tvrdoglavo istrajavanje na učinjenom nije poželjno kao ni pokušaj da se postavi «nezgodno pitanje».

Odbrana diplomskog rada, magistarskog rada ili doktorske disertacije je uz sve funkcionalne vrijednosti i jedan svečani čin kako za samog kandidata tako i za sve ostale učesnike. Do njega se došlo dugim, istrajnim i rezultata vrijednim radom koji nije slučajno došao dugim, istrajnim i rezul-tata vrijednim radom koji nije slučajno došlo do ovog nivoa. S toga mu kao takvom svečanom tre-nutku treba i pristupiti. Tema je ovdje i prisutna kao i u svakoj ispitnoj situaciji ali neka ona bude stvaralačka. Uostalom trema nije samo okolnost koja otežava poziciju kandidata ona je čini bližom cilju. Treba pustiti «Neka te slave tvoja djela, a ne tvoj jezik».

Ponašajte se u skladu sa prilikom. Nastojite da to bude poseban dan za vas jer takvih u životu baš nema puno. Nastojite da i ambijent u kome se sve to dogaña podredite situaciji. Obucite se svečano. Srećno!

6. Objavljivanje završnih radova

Iako završni radovi imaju relativno ograničenu funkciju završnog ispita u njima su ne rijetko ñela koja zaslužuju da budu šire publikovana. To je posebno čest slučaj sa odbranjenim doktorskim disertacijama i magistarskim radovima. U mnogima od njih javljaju se nova rješenja, inovirani postupci, originalni metodološki pristupi. Nepravda bi bila da oni budu zapostavljeni i publikovani u nekoliko «službenih i privatnih» primjeraka.

110

Naučno vrijedni radovi se uočavaju već tokom izrade, u njegovim završnim fazama. To pos-taje jasno na samoj odbrani ali ima slučajeva naknadnog otkrivanja skrivenih i neuočenih vrijed-nosti. Obaveza je ljudi koji se bave izdavačkom ñelatnošću i institucija koje podstiču izdavanje naučnih publikacija da vrijedna djela što prije izañu na svjetlost dana. To, ipak, ne oslobaña autora rada, mentora i kandidata da i sami ne učinite napor kako i njihovo zajedničko djelo postalo pred-metom opšte naučne baštine. Radovi ove vrste mogu biti objavljeni u cjelosti, kao posebne monografije ili po dijelovima kroz naučno-stručne časopise, zbornike radova, hrestomatije, saopštenja na naučnim i drugim sku-povima. Izvodi, rezultati, vrijedni i originalni postupci i saznanja mogu naći mjesta i u popularnim publikacijama koje nemaju strogo naučni karakter. Da bi naše djelo nastavilo svoj samostalni život, da bi bilo objavljeno, moramo učiniti još jedan napor da ga privedemo tom upotrebnom obliku. Koncepcija i formulacija rada namjenjenog svrsi završnog rada nije pogodna za objavljivanje jer ima nekoliko suvišnih ili nedostajućih djelova. Potrebna je posebna priprema i prečišćavanje teksta namjenjenog širem čitalačkom krugu. Kod pripreme teksta magistarskog rada ili doktorske disertacije za objavljivanje u obliku po-sebne monografije treba odstraniti svu «proceduralno-školsku» opremu teksta. Izjave zahvalnosti, naslove a posebno priloge treba izostaviti ili prilagoditi novim potrebama. Šira publikacija ne zaht-jeva prezentovanje čvrste metodološke procedure pa se i tu mogu učiniti izvjesne liberalizacije. Cje-lovito prezentovanje svih rezultata dobijenih istraživanjem u monografiji izgleda prošireno i za čita-oca opterećujuće pa i u tom smislu treba učiniti izvjesne revizije. Same zaključke valja pogledati, dopuniti opaskama sa same odbrane i proširiti na uvid sa jasnim naznakama porijekla rada i eventualnim izvodima iz recenzija koje za ovu priliku treba posebno pribaviti. Iako ni pripreme rada za obavljanje u verziji posebne monografije nijesu kozmetičke prirode sasvim je drugačije kod priprema za objavljivanje u stručnim časopisima i naučnim skupovima. Tada treba odabrati one segmente ili uraditi interpretaciju tako da se ona uklapa u koncepciju časopisa ili izabranu temu naučnog skupa. Ta bitno skraćena verzija ne trpi proširen uvod u smislu podrobnog razmatranja problema istraživanja, a i sam problem se mora sažeto interpretirati. Ciljevi i hipoteze su naznačeni a metodoški koncept sveden na neophodnu mjeru uz podvlačenje specifičnosti. Rezultati su svedeni na pokazivanje najkarakterističnijih a njihova interpretacija, zaključci i objašnjenja postavljeni u duhu nove namjene. Novu verziju rada najčešće treba opremiti skraćenim sadržajem kako onim koji će biti objavljen na maternjem jeziku tako i onima koji će biti prevedeni na službene jezike skupa ili časopisa. Sam spisak literature jer ograničen na najvažnije jedinice a dodatak se potpuno izostavlja. Jedan isti rad može biti objavljen u različitim verzijama i kroz raznovrsne izvode. Svako djelo ima više strana i može se posmatrati sa različitih stajališta. Treba se potruditi pa te strane osvjetliti i prilagoditi ih načinu objavljivanja.

NASTAVNI PROGRAM ZA PREDMET: METODOLOGIJA NAUČNO-ISTRAŽIVAČKOG RADA

I OPŠTI DIO Uvod Što je naučni metod Ograničenost i vrijednost naučnog metoda Zloupotreba naučnog metoda

1. Logika i metod nauke - pojam - sud - zaključak

2. Metode ekspliciranja pojma - analiza, sinteza, apstrakcija, generalizacija, specijalizacija - definicija, - divizija (klasifikacija)

111

3. Metode izvoñenja sudova - induktivna metoda - deduktivna metoda - aksiomatska metoda

4. Svrha i smisao naučnih metoda i nauke - opis, objašnjenje, predviñanje - naučno otkriće - dokaz, - naučno istraživanje i izlaganje - naučne hipoteze

5. Teorijska priprema istraživanja - teorija i iskustvo - prethodne pretpostavke istraživanja - utvrñivanje problema - konkretizacija problema - odreñivanje pojmovnog okvira istraživanja

6. Utvrñivanje naučnih činjenica - naučno posmatranje - eksperiment - mjerenje

7. Naučno objašnjenje - postavljanje i provjeravanje hipoteza - metode uzročnog objašnjenja - dokazivanje - naučna teorija i sistem

8. Jezik naučnih teorija - odnos mišljenja i jezika - znak i simbol - smisao izraza naučnog jezika - funkcija jezika

II POSEBNI DIO

1. Pojam nauke

- predmet i metod nauke - opšti pregled razvitka naučnog metoda

(dogmatizam, sholastika, empirizam, racionalizam, metafizika, simbolička logika, kvantitativne metode)

2. Konstatovanje iskustvenih činjenica - pojam činjenica - iskustvo - opažaj - problem objektivnosti čulnog iskustva - solipsizam

3. Kriterijum saznanja materijalnih objekata - moderni oblici skeptičkog stava o problemu saznanja - realističko shvatanje objekata - posmatranje - praktično iskustvo - uslovi adekvatnog opažanja

4. Perceptivni sudovi, zaključci, vrijednosni sudovi i definicije - mjerenje - mjerenje intenzivnih i ekstenzivnih kvaliteta - elementarne i izvedene veličine

112

- dimenzije - skale procjene

5. Principi teorije vjerovatnoće - vrste vjerovatnoće - frekventna teorija vjerovatnoće - principi računa vjerovatnoće - pojam sistema i vjerovatnoća - uzročnost i determinizam - primjenjivost teorije vjerovatnoće

6. Uslovi efektivne komunikacije - odreñenost značenja - odsustvo višesmislenosti - nepromjenjivost značenja

III DODATAK

1. Tehnologija naučnog istraživanja

� izbor i analiza teme � plan naučnog istraživanja � sastavljanje radne bibliografije � prikupljanje i proučavanje literarne grñe 2. Strukturalno-kompozicioni elementi naučnog ñela

� naslov, moto, posveta, predgovor, sadržaj, uvod, zaključak � sažetak, bibliografija, literatura � prilozi, registar, kratice 3. Pisanje teksta naučnog i stručnog ñela

� dokumentacijska osnova rukopisa (fus-note, napmene, ilustracije, tabele, grafikoni, crteži, slike, kratice...)

� jezičko – stilska i terminološka obrada rukopisa

113

LITERATURA

1. Koen – Nejgel, Uvod u logiku i naučni metod, Bgd., 1979. 2. B. Šešić, Metodologija naučnog istražvianja, Bgd., 1974. 3. V. Milić, Naučni metod, Bgd, 1975. 4. G. Petrović, Logika, Zgb., 1969 5. M. Marković, Logika, Bgd., 1962. 6. M. Marković, Metodologija, Bgd., 1971. 7. R. Zelenika, Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stručnog djela, Bgd.,

1988. 8. D. Mihailović, Metodologija naučnih istraživanja, Bgd., 1999.

Documents

Metodologija Naucno Istrazivackog Rada Nikic (1)