Metodologija Naucno Istrazivackog Rada ZL

1

interno: materijal za studente

Metodologija nauno-istraivakog rada sa osnovama statistike

pripremio mr Zoran Lalovi

2

Metodologija nauno-istraivakog rada sa osnovama statistike

Sadraj:

I dio Osnovni pojmovi metodologije

Metodologija (pojam) Nauka (struktura naunog saznaja) Pojam naunog metoda Principi naune spoznaje Metodoloki postupak (glavne faze istraivakog postupka, - ukratko) Vrste istraivanja (osnovni kriteriji za razlikovanje vrsta istraivanja) Predmet i podaci istraivanja u drutvenim naukama Indikatori

II dio Faze istraivakog postupka 1. Nauno istraivanje kao proces komunikacije 2. Nauno istraivanje kao proces rjeavanja problema

2.1. Okvirno odreenje problema istraivanja 2.2. Pripremna faza istraivanja

2.3. Projektovanje istraivanja

2.4. Izrada instrumenata

2.5. Izvoenje istraivanja 2.6. Obrada i analiza podataka

2.7. Pisanje izvjetaja istraivanja

III dio Projekt istraivanja 1. Teorijski dio projekta

1.1. Formulacija problema

1.2. Definisanje osnovnih pojmova

1.3. Postavljanje ciljeva istraivanja

3

1.4. Formulacija optih i posebnih hipoteza istraivanja

2. Metodoloki dio projekta

2.2. Izbor opteg metoda istraivanja

2.3. Operacionalne definicije promjenjivih

2.4. Izbor tehnika za prikupljanje podataka

2.5. Nacrt uzorka

2.6. Plan obrade podataka

2.7. Plan realizacije istraivanja

3. Matereijalni dio projekta

IV dio Vrste istraivakih nacrta

Frekvencijski nacrt istraivanja Korelacioni nacrt istraivanja Eksperimentalni nacrt istraivanja Longitudinalna i transferzalna istraivanja

V dio Metode istraivanja

1. Teorijske metode

2. Empirijske (iskustvene) metode

2.1. Eksperimentalna istraivanja

2.1.1. Odnos varijabli u eksperimentu

2.1.2. Eksperimentalni nacrti

2.1.2.1. eksperiment sa jednom grupom

2.1.2.2. eksperiment sa paralelnim grupama.

2.1.2.1. ex-post-facto eksperiment

2.2. Neeksperimentalna istraivanja

VI dio Populacija i uzorak 1. Populacija

2. Uzorak

2.1. Izbor uzorka istraivanja

2.2. Sluajni uzorci 2.2.1. jednostavni sluajni uzorak 2.2.2. stratificirani sluajni uzorak

2.3. Nesluajni uzorci

4

2.4. Veliina uzorka VII dio Tehnike istraivanja

1. Neposredno posmatranje

Naturalno i posmatranje uz pomo instrumenata Posmatranje bez i sa ueem posmatraa Nestruktuirano i struktuirano posmatranje

Nedostaci i prednosti posmatranja

2. Analiza sadraja

Analiza medijskih sadraja i analiza dokumenata

Osnovna jedinica analize

Preteno kvantitativna analiza sadraja

Preteno kvalitativna analiza sadraja

3. Tehnike zasnovane na verbalnoj komunikaciji

3.1. Upitnik i inervju

Koje su prednosti upitnika i intervjua u odnosu na posmatranje

Pretpostavke na kojima poiva ispitivanje upitnikom i intervjuom Vrste podataka koji se dobijaju putem upitnika i intervjua

3.2. Skale procjene

3.2.1. Kontinuirane i diskontinuirane varijable

3.2.2. Izrada skale procjene

3.2.3. Vrste skala procjene

3.2.4. Skala socijalne distance

3.3. Test

3.3.1. Definicija testa

3.3.2. Metrijske karakteristike testa

VIII dio Izrada upitnika Faze izrade upitnika

1. Ralanivanje problema istraivanja i odreivanje sadraja pitanja 2. Izbor indikatora

3. Formulisanje pitanja

3.1. Problemi vezani za smisao pitanja

3.2. Problemi vezani za formulaciju pitanja

3.3. Smjernice za formulaciju pitanja u upitniku

4. Oblikovanje upitnika

5

4.1. Raspored pitanja u upitniku

4.2. Pisanje uputstva

4.3. Dizajn upitnika

5. Provjera upitnika

6. Revizija upitnika i formiranje konane verzije IX dio Mjerenje

Nominalna skala Ordinarna skala Intervalna skala Omjerna skala

X dio Statistika obrada podataka 1. Analiza podataka iz upitnika

1.1. Deskriptivna analiza podataka

1.2. Relacijska analiza podataka

1.3. Vremenska analiza podataka (trendovi)

2. Deskriptivna statistika

2.1. Mjere prebrojavanja (frekvencija i procenat)

2.2. Mjere centralne tendencije (mod, medijana, aritmetika sredina) 2.3. Mjere varijabilnosti (raspon i standardna devijacija)

2.4. Normalna distribucija, i neke druge distribucije

2.5. Poloaj pojedinih rezultata u distribuciji (z-vrijednost)

3. Statistika zakljuivanja 3.1. T test

3.2. Analiza varijanse

3.3. Koeficijent korelacije

3.4. Hi kvadrat test

XI dio Pisanje izvjetaja 1. Osnovni dijelovi izvjetaja

1.1. Naslovna strana

1.2. Rezime

1.3. Sadraj izvjetaja

1.4. Uvod

6

1.5. Teorijski dio definisanje predmeta i problema istraivanja

1.6. Istraivaki dio prikaz metodolokog postupaka istraivanja 1.7. Rezultati istraivanja prikaz rezultata

1.8. Zakljuci istraivanja 1.9. Literatura

1.10. Prilozi

1.11.Ilustracije

2. Citiranje i navoenje referenci 2.1. Citiranje

2.2. Navoenje referenci 2.3. Numeriki sistem navoenja referenci 2.4. Autor datum sistem navoenja referenci

3. Tehnika obrada teksta 3.1. Preporuke za sreivanje teksta 3.2. Skraenice

7

I dio Osnovni pojmovi metodologije

Metodologija (pojam) Nauka (struktura naunog saznaja) Pojam naunog metoda Principi naune spoznaje Metodoloki postupak (glavne faze istraivakog postupka, - ukratko) Vrste istraivanja (osnovni kriteriji za razlikovanje vrsta istraivanja) Predmet i podaci istraivanja u drutvenim naukama Indikatori

Metodologija (pojam i cilj) Metodologija (od grkih rijei methodos put i logos um) je nauka o nainima i putevima dolaenja do naunog saznanja (materijalnog, drutvenog i duhovnog svijeta). Metaodologija je nauka o nauci. Ona je metanauka ili miljenje o miljenju. Cilj metodologije je da se pojmi

(razumije) sutina naunog saznanja i da utvrdi osnovne principe u njegovom sticanju i kritikom preispitivanju. Pored toga, metodologije nas ui kojim sredstvima treba da se sluimo kako bi doli do to istinitije (objektivne) spoznaje svijeta.

Nauka (struktura naunog saznanja) Nauka je sistem znanja objektivno utvrene stvarnosti koja slui ovjeku da unaprijedi svoj ivot i prouava tu stvarnost.

Struktura naunog saznanja Postoje razliiti nivoi naunog saznanja, poev od podataka i injenica, preko zakona i teorija do cjelovitih naunih sistema.

Podaci. Svaki empirijski nauno-istraivaki rad zapoine prikupljanjem podataka. Nauno relevantni su oni podaci koji su u funkciji istraivanja, tj koji su specifikovani ciljem

8

istraivanja i koji se mogu dovesti u vezu sa postavljenom hipotezom. Nadalje, to su podaci

prikupljeni standardizovanim tehnikama i postupcima prikupljanja podataka.

injenice (fakti) su iskustveno utvreni odnosi u prirodi i drutvu (injenica je da zimi pada snijeg). injenice su javne, provjerene i provjerive a predstavljaju prvi stupan na osnovu koga moemo neto tvrditi u nauci.

Zakon je manje ili vie taan subjektivni odraz objektivno postojee zakonitosti. Zakonitost je odreeni odnos meu stvaroma i pojavama u prirodi i drutvu i postoji neovisno od nae spoznaje. Osnovne odlike naunih zakona su: (1) zakon uvijek ukazuje na neki odnos, npr. povezanosti izmeu odreenih pojava u prirodi i drutvu; (2) empirijski nauni zakoni predstavlju opti, univerzalni i konzistentan odnos. Idealan nauni zakon ima univerzalno vaenje pa vai za sve sluajeve na koje se odnosi; Za razliku od zakona u prirodnim naukama gdje je A predhodi B u drutvenim naukama zakoni nemaju tako opte i tako univerzalno

znaenje. U drutvenim naukama A predhodi B ako se ostvare uslovi a, b, c... Da bi u takvim uslovima zakon imao status naunog zakona nuno je precizno definisati sve relevantne uslove, tj. rei pod kojim uslovima je pojava A povezana sa pojavom B.

Najee vrste zakona u drutvenim naukama su:

temporalni zakoni (kod temporalnih zakona vrijeme se javlja kao bitna odrednica zakona, npr. sa proticanjem vremena zaboravljanje je sve sporije);

funkcionalni zakoni (ukazuju na povezanost odreenih pojava koje nisu u uzronoj, kauzalnoj vezi, ve su obje funkcija nekog treeg faktora);

kauzalni zakoni (odnose ce na objanjavanje uzrone veze meu nekim pojavama)

Teorije su sveobuhvatna objanjenja odeenih pojava ili grupa pojava. Mada su zasnovane na empirijskoj grai (objedinjuju odreeni broj zakona i nastoje da ih poveu i objasne) teorije su zapravo velikim dijelom hipotetine. To je posebno karakteristino za drutvene nauke gdje svaka teorija ima dosta elementa hipotetikog (praznine se popunjavaju pretpostavkama npr. o postojanju neke pojave; ili o povezanosti nekih pojava; ili o uzroku neke pojave).

Nauni sistemi su cjelovita, sveobuhvatna, multidisciplinarna objanjenja odreenih prirodnih ili drutvenih fenomena u sebi integriu injenice, zakone i teorije.

9

Pojam naunog metoda Metod je nain miljenja i istraivanja u nauci. Nauni metod se koristi radi sticanja to istinitijeg saznanja. Metod u najirem smislu rijei obuhvata tri osnovne komponente:

opti pristup istraivanju (principi naune spoznaju) metodoloki postupak istraivanja (faze iostraivakog postupka) metode i tehnike istraivanja

Opti pristup (predhodno znanje) je znanje o optim principima naune spoznaje (objektivnost, pouzdanost, preciznost itd.). U drugom znaenju, metodololi postupak, odnosi se na znanje o procedurama i postupcima naune spoznaje (faze naunog istraivanja). Treu komponentu metoda sainjava znanje o metodama i tehnikama istraivanja i prikupljanja podataka.

Primjena metoda naunog saznanja je garancija objektivnosti, - da su zakljuci koje dobijemo istraivanjem istiniti.

Principi naune spoznaje Postoje odreeni principi koji odlikuju naunu, u odnosu npr. na zdravorazumsku spoznaju. Neki od najvanijih su: princip objektivnosti, princip pouzdanosti, princip optosti, princip

sistematinosti, sinteza indukcije i dedukcije, sinteza kvantitativnog i kvalitativnog.

10

Princip objektivnosti naune spoznaje Princip objektivnosti ima nekoliko osnovnih znaenja. Prvo i najvanije je poznavanje i korienje logike ili puta naunog saznaja (primjena metodolokog postupka). U drugom znaenju objektivnost podrazumijeva nepristrasnost prema podacima i injenicama do kojih istraiva dolazi. Naunik podacima i injenicama pristupa sterilnih ruku bez linih, kulturnih ideolokih i svakih drigih predubjeenja. Konano, objektivnost je zadovoljena ako postoji intersubkjektivna saglasnost, ako je ono do ega smo doli provjerljivo (ako drugi istraivai koristei se istom metodologijom dobijaju iste rezultate).

Princip pouzdanosti naune spoznaje Pouzdanost je zadovoljena ako su rezultati do kojih smo u istraivanju doli relativno trajni,

ako se u ponovljeniom istraivanjima dobijaju isti rezultati, ako u rekativno duem

vremenskom periodu osnovni nalazi istraivanja otrpe kritiku, ako osnovna svojstva fenomena

ostaju nepromjenjena (stabilna).

Princip preciznost naune spoznaje Princip preciznosti najbolje se ogleda u primjeni jezika. Jezik nauke je do te mjere precizan da

pitanje znaenja osnovnih pojmova nikada ne smije doi u pitanje. U naunom radu koriste se oni simboli koji imaju definisane sve osnovne dimenzije, a jedan simbol moe da ima samo

jedno znaenje.

Princip optosti naune spoznaje Princip optosti. Nauka tei da otkrije ono to je opte, to vazi za niz pojedinanih specifinih sluajeva. Dok je u prirodnim naukama princip optosti uglavnom zadovoljen, u drutvenim naukama optost je uslovna. Drutveni zakoni vae pod odreenim uslovima. Da bi jedan zakon u drutvenim naukama zadovoljio zahtjev naunosti, pored samog zakona potrebno je precizno definisati i uslove pod kojima se on ostvaruje.

11

Princip sistematinosti naune spoznaje Princip sistematinosti. Nauka je zaokruen sistem znanja koji moe biri funkcionalno ili uzrono-posljedino povezan. Svaka injenica, zakon, teorija itd. do koje istraiva u istraivanju dolazi mora biti dovedena u vezu sa svekolikim naunim saznanjem.

Sinteza indukcije i dedukcije

Sinteza indukcije i dedukcije. Dedukcija, put naune spoznaje karakteristian za teorijsko racionalne analize. Polazi se od nekog opte-prihvaenog stava, pa se zakljuuje na pojedinane i posebne sluajeve (odozgo prema dole). Indukcija je obrnut put spoznaje (odozdo prema gore) karakteristian za empirijska istraivanja. Polazi se od prikupljenih podataka (pojedinanog) pa se izvodi opti zakljuak koji vai za sve te sluajeve.

Primjer: Kako se moralo misliti u srednjem vijeku?

Mada su mogunost posmatranja i induktivnog zakljuivanja ovjeku uvijek bili na raspolaganju u dugom nizu godina desilo se da on nije vjerovao onom to vidi, uje, to moe da omirie, kua ili dodiruje. Vjera u Boga je bila iznad vjere u sebe. U jednoj svojoj zabiljeci

iz 1605 godine Frensis Bekon daje primjer jednje skolastike rasprave o prirodnom fenomenu.

AD 1432. Razvila se meu braom redovnicima estoka rasprava o broju zuba u ustima konja. Punih 13 dana bjenjela je rasprava bez prestanka. Sve stare knjige i hronike bile su

izvuene i pri tome se pokazala tako divna i dubokoumna erudicija kao nikad ranije na tome podruju. Na poetku etrnaestog dana neki mladi redovnik uglednog porijekla zamolio je svoje uene starjeine da i on rekne koju rije i na veliko zaprepaenje diskutanata, ija duboka mudrost bijee veoma uznemirena on ih zamoli da rijee stvar na vulgaran i

neuven nain: naime da otvore usta jednoga konja, prebroje zube i nau rijeenje svojega problema. Na to ostali diskutanti, osjeajui se duboko povreenima u svom dostojanstvu, uz veliku buku i galamu navalie na nj, izudaraju ga i izbace van. Jer, rekli su oni, sigurno je i

sama sotona ponukala tog ludog utokljunca da spomene taj neuven i bezboan put za pronalaenje istine, koja je u suprotnosti sa itavim uenjem crkvenih otaca. Poslije jo mnogo dana divlje svae i rasprave golub mira spustio se na na skup i oni, svi kao jedan, proglase da e taj problem ostati vjena tajna zbog alosnog nedostatka historiskih i teolokih podataka o tome, te narede da se to zabiljei.

Savremeni put naune spoznaje podrazumijeva sintezu dedukcije i idukcije. U savremenim istraivanjima polazi se od opteg stava hipoteze, koja se provjerava (prihvata ili odbacuje) na

osnovu prikupljenih empirijskih podataka.

12

Sinteza kvantitativnog i kvalitativnog

Sinteza kvantitativnog i kvalitativnog. U razliitim periodima razvoja naunog metoda dominaciju su imale kvalitativna ili kvantitativna analiza. Na primjer, Aristotelov put spoznaje

deduktivna dosljednost podrazumijevao je iskljuivo kvalitativnu, logiku analizu. Sa druge strane pozitivisti tee samo ustanovljavanju kvantitativnih odnosa koje naknadno ne treba

tumaiti. Savremeni put naune spoznaje podrazumijeva sintezu kvantitativne i kvalitaivne analize. Kvantitativna analiza znai mjerenje (utvrivanje odnosa), a kvalitativna tumaenje tih odnosa.

Metodoloki postupak (glavne faze istraivakog postupka, - ukratko) Metodoloki postupak se sastoji iz odreenih faza, radnji kroz koje istraivanje prolazi i koje predstavljaju odreenu garanciju za objektivnost (nunu istinitost saznanja). Faze istraivakog postupka razliito se odreuju u literaturi. Meutim, u najveem broju sluajeva one se svode na nekoliko osnovnih radnji:

formulisanje istraivakog problema teorijsko i operacionalno (radno) definisanje pojave koja je predmet istraivanja postavljanje prethodnih pretpostavki hipoteza istraivanja prikupljanje podataka nauno objanjenje i verifikacija hipoteze

Prvu, polaznu fazu istraivanja predstavlja odreenje predmeta ili problema istraivanja. Predmet istraivanje je po pravilu neka, odreena veza izmeu pojava, pa utvrivanje predmeta obuhvata, - najprije, odreivanje (definisanje) samih pojava izmeu kojih se veza utvruje, te zatim, odreivanje prirode same veze.

Teorijsko definisanje problema i predmeta istraivanja je logika operacija kojom se pomou apstraktnih pojmova odreuje sutina pojave koja se istraije. Operacionalno, radno definisanje problema sastoji se u odreivanju indikatora (pokazatelja) koji se mogu iskustveno ispitati i provjeravati i koji pretstavljaju spoljanje, tj. s polja vidljive manifestacije

apstraktnog koncepta. Na primjer, radana definicija sree moe biti izjava ljudi da li su sreni ili ne.

13

Poto se izvri operacionalno definisanje pojava postavljaju se pretpostavke, - hipteze

istraivanja. Njihova funkcija je u tome da se pretpostavi veza izmeu pojave koju istraujemo i drugih inilaca koji bi po pretpostavci mogli biti sa njom u nekoj vrsti veze (npr. uzronoj). Cilj istraivanja je provjeravanje opravdanosti postavljene hipoteze.

U sljedeoj fazi istraivanja prikupljaju se i klasifikuju (obrauju) podaci. Tu se ve ulazi u kljunu fazu naunog istraivanja, - u fazu naunog objanjenja i utvrivanja veza npr. korelacije (o stepenu povezanosti dvije ili vie pojava) ili funkcionalnih veza (funkcionalni

zakoni najee utvruju prosto meusobnu uslovljenost pojava, - kada se mijenja jedna mijenja se i druga pojava) ili uzronih veza (kada je jedna pojava, nezavisno promjenjiva, dovoljan uslov, uzrok promjene druge pojave, zavisno promjenjive).

Peujli. M. (1982): Metodologija drutvenih nauka, Savremena administracija, Beograd. Str. 299.

Vrste istraivanja (osnovni kriteriji za razlikovanje vrsta

istraivanja) Postoje razliiti kriteriji za razlikovanje vrsta istraivanja.

Prvi polazi od razlikovanja vrsta istraivanja prema njihovom krajnjem cilju (prema ovom kriteriju razlikujemo eksplorativna, deskriptivna, eksplikativna i predikrivna

istraivanja);

Drugi kriterij polazi od injenice da li se radi o jednokratnom istraivanju ili o seriji meusobno povezanih istraivanja (jednokratna i razvojna istraivanja);

Trei kriterij se odnosi na opredjeljenja izmeu neeksperimentalnih (anketnih) i eksperimentalnih istraivanja.

Razlikovanje vrsta istraivanja prema cilju

Cilj istraivanja moe biti upoznavanje (eksploracija) pojave

Cilj istraivanja moe biti izvianje ili eksploracija, pionirsko istraivanje, manje ili vie nepoznate pojave i okolnosti u kojima se ona javlja. Eksplorativno istraivanje je usmjereno

na uoavanje pojava, njihovo meusobno razgraniavanje, utvrivanje karakteristinih svojstava, uestalost javljanja i sl. (jednom rijeju na upoznavanje pojave).

14

Cilj istraivanja moe biti opis (deskripcija) pojave

Drugi cilj moe biti egzatan opis ili desktipcija neke pojave. Takav cilj se postavlja kada se radi

o znaajnoj pojavi koju je potrebno precizno upoznati i maksimalno objektivno opisati, definisati ili redefinisati.

Cilj istraivanja moe biti objanjenje (eksplikacija) pojave

Trei cilj moe biti objanjenje ili eksplikacija neke pojave. Eksplikativna istraivanja se bave pojavama koje su prethodno egzaktno opisane, a sada elimo da ih i objasnimo. U

eksplikativnim istraivanjaima polazi se od jedne ili vie pretpostavki o povezanosti te i neke

druge pojave. Istraivanje treba da potvrdi ili ospori takve pretpostavke.

Cilj istraivanja moe biti predvianje (predikcija) pojave

etvrto, istraivanje moe biti organizovano sa ciljem da prui predvianje ili predikciju u pogledu javljanja odreenih pojava, promjena u njihovim bitnim svojstvima. Prediktivna istraivanja su samo poseban vid eksplorativnih istraivanja.

Jednokratna ili razvojna istraivanja

Istraiva obuno planira jednokratno istraivanje, ali nisu rijetki sluajevi da se istraiuvanja realizuju u seriji (razvojna istraivanja) polazei od eksploracije (upoznavanja pojave ), njene deskripcije (preciznog opisivanja i definisanja ) pa do eksplikacije (objanjavanje) i predikcije

(predvianja drugih pojava na osnovu nje).

Eksperimentalna i neeksperimentalna istraivanja

U projektovanju eksperimentalnih istraivanja glavno pitanje se odnosi na eksperimentalnu

manipulaciju eksperimentalnog faktora i kontrolu drugih varijabli. Kod neeksperimentalnih

istraivanja glavni problemi se odnose na izbor reprezentativnog uzorka, primjenu standardnih

postupaka prikupljanja i obrade podataka.

15

Predmet i podaci u istraivanju drutvenih pojava Pojam predmeta: Predmet je svaki element stvarnosti, realne ili imaginativne koji je od nekog

interesa za nas i/ili nauku. ta sve moe biti predmet istraivanja u drutrvenim naukama. U

najoptijem smislu predmet istraivanja mogu biti drutvene pojave, drutveni dogaaji ili drutveni procesi.

Drutvena pojava je sve ono to se deava ili postoji na odreenom fizikom ili socijalnom prostoru i u odreenom vremenu. Pod drutvenim pojavama moemo podrazumijevati sve ono to nastaje u odnosima ljudi i njihovih zajednica. Drutvene pojave su, npr. ivot u

siromanom kvartu, politiki sistem ili sistem vrijednosti u nekoj zajednici itd.

Dogaaj je jedan zaokruen skup deavanja koji ima svoj poetak, tok i zavretak, odnosno svoj ishod. On je vremenski ogranien i esto kratkotrajan. Dogaaj je fudbalska utakmica, politiki skup, dani kamelije i sl.

Proces je sloen skup deavanja koji ima jedan zajedniki razvojni pravac. Procesi su po pravilu dugotrajni i njihovo trajanje se mjeri godinama ili decenijama, npr, urbanizacija ili

prihvatanje interneta kao medija ili globalizacija. Procesi nisu tako jednostavni kao dogaaji i mogu u sebi objedinjavati mnotvo drutvenih pojava i dogaaja.

Indikatori Neke pojave mogue je registrovati i mjeriti neposredno. Na primjer, ako nas zanimaju godine starosti, visina mjesenih primanja, brani status, broj djece itd. Postoje, meutim, neke druge pojave koje nije mogue direktno opaati ni mjeriti. Na primjer, zadovoljstvo poslom, ili religioznost, ili srea.

Mi kao istraivai nemamo neposredan uvid u misli, elje, oekivanja, nadanja, ocjene i stavove drugih ljudi, ali to ne znai da se oni ne mogu mjeriti. Nain na koji registrujemo i mjerimo ove pojave razlikuje se od naina registrovanja i mjerenja neposredno dostupnih pojava. U ovom drugom sluaju mi se oslanjamo na odreene spoljanje manifestacije (indikatore) ovih sloenih pojava koje nije mogue neposredno registrovati i mjeriti. Ti spoljnji pokazatelji nazivaju se indikatori. Indikatori su pojavna strana nekog predmeta istraivanja,

ono to je dostupno naim ulima (vidu, sluhu, dodiru, ukusu, mirisu) i to je mogue registrovati.

16

Koristei se indikatorima mi posredno formiramo sliku o pojavi koja nas zanima. Na osnovu iskaza subjekta, posmatranjem njegovih gestova, mimike lica itd. mi sudimo o njegovim

osjeanima. O normama koje vladaju u nekom preduzeu zakljuujemo na osnovu dokumenata ili na osnovu ponaanja radnika. Podaci su indikatori koji su opaeni

(registrovani) bilo uz pomo ula ili putem posebno pripremljenih instrumentima (o instrumentima za prikupljanje podataka vidi u nastavku). Prikupljeni podaci se analiziraju i

slue kao osnova za izvoenje zakljuaka o pojavi koja je predmet istraivanja.

PREDMET Pojavnastranapredmeta:indikatori

Stavovi Iskazi(pisaniiusmeni);postupci;Podaciosvojstvimapriordnogidrutvenogokruenja

Oseanja Iskazi;Gestovi;Mimika;Pokreti;materijalnipredmeti

Ponaanje Postupcipojedinacaigrupa;Iskazi;

Informisanost Iskaziizkojihsevidikoliinatanihpodatakaoneemu;Postupcikojisupokazatelji/ne/postojanjainformacijaoneemu

Mediji(publika) Iskazi;ponaanje(gledanjeTV,itanjenovina,sluanjeradija,prisustvonainternetu)

Mediji(sadraj) Pisanisadraj(tekst);slikovnisadraj(fotografije,plakati,crtei);audiovizuelnisadrajifilmskizapisi

Institucije/organizacije/zajednice Dokumenti(pisani,zvuniiaudiovizuelnizapisi);Iskazi;Postupcipojedinacaigrupa

Norme Dokumenti(pisani,zvuniiaudiovizuelnizapisi);Iskazi;Postupcipojedinacaigrupa

Dogaaji Postupcipojedinacaigrupa;Iskazi;Gestovi;Mimika;Pokreti;raznevrsteartefakata:religioznisimboli,obrednipredmeti,raznioblicioruakojasekoristetokomnekogdogaaja,umetnika

dela

JAkaopredmetistraivanja:linost,sopstvo,tj.vlastitalinost

kaopredmetistraivanja;poniranjeusebesamog

Linoiskustvo:ulniutisci(slike,oseti),predstave,pojmovi,stavovi,oseanja,snovi

17

Vrsta indikatora odreuje i nain njihovog registovanja (prikupljanja podataka). Tako na primjer, gestovi i mimika dostupni su neposrednom posmatranju. Iskaze subjekta o svojim

ocjenama, eljama, nadanjima i sl. istraiva prikuplja na osnovu intervijua ili za to koristi upitnik.

Vrsteindikatora/podataka Tehnikezaprikupljanjepodataka

Iskazi(pisaniiusmeni); Intervju/Razgovor;DubinskiintervjuUpitnik;Fokusgrupe

Postupcipojedinacaigrupa Posmatranje;Anketa,Intervju;Fokusgrupe;Analizasadraja

Podaciosvojstvimapriordnogidrutvenogokruenja Statistikipopisi;drugastatistikamerenja(potroakakorpa,indekscenanamaloitd)

Gestovi;Mimika;Pokreti; Posmatranje

Ponaanje(gledanjeTV,itanjenovina,sluanjeradija,prisustvonainternetu)

Intervju;Medijskipaneli;Fokusgrupe;Reaktor

Pisanisadraj(tekst);slikovnisadraj(fotografije,plakati,crtei);audiovizuelnisadrajifilmskizapisi

Analizasadraja

Dokumenti(pisani,zvuniiaudiovizuelnizapisi); Analizasadraja

Raznevrsteartefakata:religioznisimboli,obrednipredmeti,raznioblicioruakojasekoristetokomnekogdogaaja,umetnikadela

Posmatranje;Etnografskestudije


Introspekcija;Grupnediskusije

18

II dio Faze istraivakog postupka

Metodoloki postupak

1. Nauno istraivanje kao proces komunikacije 2. Nauno istraivanje kao proces rjeavanja problema

2.1. Okvirno odreenje problema istraivanja 2.2. Pripremna faza istraivanja

2.3. Projektovanje istraivanja


2.5. Izvoenje istraivanja 2.6. Obrada i analiza podataka

2.7. Pisanje izvjetaja istraivanja

Metodoloki postupak Nauno istraivanje je proces koji se satoji od rjeavanja raznovrsnih intelektualnih, interpersonalnih i praktinih problema. Ono (nauno istraivanje) se najee definie kao djelatnost usmjerenu na rjeavanje saznajnih problema (cilj je dolaenje do znanja), ali je ono

u isto vrijeme i drutvena djelatnost, - proces komunikacije izmeu razliitih subjekata ukluenih u taj proces (u proces istraivanja). U tom smislu nauno istraivanje se moe posmatrati kao:

proces komunikacije, i kao proces rjeavanja problema.

1. Nauno istraivanje kao proces komunikacije Nauna istraivanja nuno ukljuuju veliki broj aktera (pogotovo ona zasnovana na uzorku) i podrazumijevaju rjeavanje velikog broja praktinih i interpersonalnih problema.

U naunom istraivanju uestvuju: naruilac, istraiva, ispitiva i ispitanik. Jedan akter moe imati jednu ili vie uloga, a svaka uloga moe imati jednog ili vie aktera. Za efikasnost

19

istraivanja odluujua je interakcija, tj. komunikacija izmeu aktera koji su nosioci razliitih uloga u istraivanju (vidi: Osnovne komunikaciske operacije u naunom istraivanju)

Osnovne komunikaciske operacije u naunom istraivanju:

1. Naruilac saoptrava problem istraivau (postavlja problemski zadatak na osnovu kog istraiva izrauje idejnu skicu*)

2. Istraiva organizuje rad na planiranju i organizovanju istraivanja (izrauje idejnu skicu istraivanja*), izrauje i testira instrumente istraivanja i priprema ispitivae za rad sa ispitanicima (izrauje npr. Prirunik za ispitivaa).

3. Ispitiva uspostavlja kontakte sa ispitanicima, motivie ih za uee u istraivanju i daje uputstva za rad (trudi se da obezbijedi standardnu proceduru ispitivanja).

4. Ispitanik prihvata uee u istraivanju i postupa prema uputstvima koje dobiva od ispitivaa (popunjava upitnik, rijeava test i sl.)

5. Ispitiva dostavlja istraivau prikupljenu grau (pounjene upitnike, protokole intervjua i sl.)

6. Istraiva obrauje podatke i saoptava naruiocu nalaze i zakljuke istraivanja, formulie preporuke rjeavanja problema (izrauje izvjetaj istraivanja).

7. Naruilac preduzima preporuene mjere i zajedno sa istraivaom razmatra efekte preduzetih mjera.

Istraiva polazi od projektnog zadatka, analizira sve njegove teorijske, metodoloke i finansiske konsekvence i izrauje idejnu skicu. Idejna skica je dokument kom se utvruje da su obje strane (naruilac i istraiva) saglasne o tome ta je predmet istraivanja, kakvog karaktera e biti istraivanje, koji su oekivani efekti, rokovi, cijena istraivanja i sl. Dakle uloga idejne skice je da otkloni sve mogue nesporazume u komunikaciji izmeu istraivaa i naruioca (o tome ta je predmet istraivanja, koji su rokovima, koja je cijeni i sl.). Projekt iztraivanja se izrauje na osnovu idejne skice i podrazumijeva definisanje svih najvanijih elemenata istraivanja: predmeta istraivanja, ciljeva, zadataka, metoda i tehnika

istraivanja, definisanje uzorka, hipoteza itd. (o projektu istraivanja vidi u poglavlju III).

Havelka, N. Kuzmanovi, B. Popadi, D. (2004): Metode i tehnike socijalnopsiholokih istraivanja, Centar za primenjenu psihologiju, Beograd. Str. 22-35

20

2. Nauno istraivanje kao proces rjeavanja problema

U osnovi istraivanje je djelatnost dolaenja do novih saznanja ili rjeenja teorijskih ili praktinih problema. Posmatrano na ovaj nain istraivanje definiemo kao proces rjeavanja saznajnih i praktinih problema. Ovaj proces ima odreene uobiajene faze:

Faze procesa rjeavanja saznajnih i/ili praktinih problema (tj. istraivanja)

1 Okvirno odreivanje problema

Uoavanje problema i donoenje odluke o istraivanju 2 Pripremna faza Rad u biblioteci i na terenu 3 Projektovanje istraivanja

Formulacija problema i hipoteza, specifikacija metoda i tehnika (pravi idejnu skicu i izrauje projekt istraivanja)

4 Izrada instrumenata Upitnika, skala, testova, protokola... 5 Izvoenje istraivanja Organizovanje istraivanja, obezbjeivanje sandardnih

uslova za registrovanje podataka putem instrumenata (upitnika, skala, testova i sl.)

6 Obrada i analiza podataka Sreivanje dobivenih odgovora, statistika obrada, analizirane dobivenih podataka.

7 Pisanje izvjetaja o istraivanju

Interpretiranje nalaza, izvoenje zakljuaka, pisanje izvjetaja, preporuka i sl.

2.1. Okvirno odreenje problema istraivanja Kada se istraiva nae pred saznajnim ili praktinim problemom koji treba istraiti on se suoava sa pitanjem kojoj blioj naunoj oblasti problem pripada. Odrediti okvir problema znai identifikovati naunu oblast unutar koje problem dobija odreeno znaenje i znaaj. Blia nuna oblast u koju je problem smijeten postaje tako teorijski, konceptualni i metodoloki kontekst istraivanja problema.

Npr. Ako je rije o ponaanju pojednica na poslu, - ono (ponaanje) moe biti predmet istraivanja razliitih naunih disciplina: biologije, medicine, sociologije, psihologije i sl. Ako se radi o konfliktnom ponaanju onda se problem suava na psihologiju ili

eventualno na sociologiju zavisno da li uzrok takvog ponaanja traimo u pojedincu ili u

njegovom okruenju. Ako npr. uzroke konfliktnog ponaanja traimo u pojedincu onda

e psihologija linosti biti na teorijski, konceptualni i metodoloki kontekst za istraivanja datog problema. Drugim rijeima sve ono to su teorije linosti do sada dale postaje na terijski, konceptualni i metodoloki kontekst u koji smjetamo nae

istraivanje.

21

2.2. Pripremna faza istraivanja Podrazumijeva upoznavanje pojave koja se eli istraivati i odvija se u tri glavna pravca:

prouavanje relevantne naune i strune literature; neposredno upoznavanje na terenu sa raznim vidovima ispoljavanja pojave koja je predmet istraivanja; utvrivanje materijalnih uslova neophodnih za realizaciju istraivanja. Drugim rijeima pripremna faza obuhvata: (1) rad u biblioteci, (2) rad na terenu i (3) izradu idejne skice istraivanja.

2.2.1. Rad u biblioteci

Podrazumijeva prikupljanje obavjetenja o ranijim istraivanjima istih ili slinih problema, o rezultatima tih istraivanja, o korienim metodama i instrumentima istraivanja i sl. Nauka je sistem znanja koji se neprekidno dograuje, pa prema tome i nae istraivanje mora poi od onoga to je nauka ve otkrula i utvrdila (Vidi princip: sistematinost naunog saznanja).

Do potrebne literature najlake je doi koristei: (a.) biblioteki katakog (u bibliotekom katalogu su biblioteke jedinice razvrstane prvo u naune oblasti, a u okviru ovih na osnovne grane i tematska podruja); (b.) bibliografije (bibliografije se izrauju za odreeni period, po naunim oblastima i tematskim podrujima); (c.) referentne asopise (obino sadre rezime koji pruaju brz uvid u sadraj lanka); (d.) internet i sl.

Direktnost izvora informacija: (1) Izvori prvog reda (primarni izvori) su najdirektniji izori informacija. Primjer ovih

izvora su originalni radovi, koji predstavljaju prikaz istraivanja od strane samog autora i

oni se objavljuju u naunim asopisima i zbornicima. (2) Izvori drugog reda (sekundarni izvori) su manje direktni od primarnih izvora i

sastavljeni su na osnovu njih. Primjer ovih izvora su zbornici, koji daju brzi uvid u neku

oblast i sintezu primarnih radova.

(3) Izvori treeg reda (tercijarni izvori) su izvori sastavljeni na osnovu sekundarnih izvora. Primer ove vrste izvora su udbenici, koji predstavljaju sintezu kako primarnih,

tako i sekundarnih izvora informacija. italac udbenika esto prima informaciju iz trede ruke, tj. primarni izvor je filtriran kroz interpretaciju autora preglednog lanka i autora udbenika.

(4) Izvori etvrtog reda. Novinarksi lanci, na primer, sadre prikaz sadraja iz udbenika.

(5) Izvori petog reda. Prepriavanje informacija etvrtog reda, npr. od strane prijatelja.

22

2.2.2. Rad na terenu

Omoguuje istraivau da se neposredno upozna sa prirodnim okolnostima ispoljavanja pojave koja je predmet izuavanja. Rad na terenu moe da podrazumijeva razgovor sa ekspertima (oni koji imaju dobar uvid u problem), uvid u lokalne podatke, posmatranje pojave u

prirodnim uslovima i sl.

2.2.3. Izrada idejne skice istraivanja

Idejna skica treba da odgovori na tri osnovna pitanja: (1) ta e biti predmet i problem istraivanja; (2) kako e se istraivanje izvesti; (3) koje su materijalne pretpostavke realizacije istraivanja.

Struktura idejne skice

Problem, cilj i zadaci istraivanja Istraiva navodi problem, cilj i zadatke istraivanja i time pokazuje kako je on razumio problem koji je iznjeo naruilac, i kako taj problem izgleda kada se formulie naunim terminima.

Mogui metodoloki pristupi Navode se metode, tehnike i instrumenti koje bi trebalo konstruisati i koristiti u

istraivanju. Predvia se veliina uzorka i obim istraivanja.

Potrebno vrijeme kadrovi i sredstva Predviaju osnovne aktivnosti istraivanja, njihov vremenski okvir i potrebna sredstav za njihovu realizaciju.

Obzirom na svoju namjenu, da odkloni eventualne nedoumice u komunikaciji izmeu naruioca i istraivaa, idejna skica treba da bude napisana jasno, maksimalno jednostavno i pregledno. Idejna skica ne treba da bude iscrpna, ona je osnova za detaljnu ratradu u

projektu istraivanja.

23

Primjer, zaglavlja idejne skice.

Zavodzakolstvo

CrneGoreOdsjekzaistraivanjeirazvoj

Istraivanjemiljenja,stavoviiznanja

uenika/ca,nastavnika/cairoditeljaorasprostranjenostiipojavnimoblicimakorupcijeuobrazovnimustanovama

(nacrtprojektasaakcionimplanomibudetomprojektaidejnaskica)

mrZoranLalovi

Ovim dokumentom se projektuju aktivnosti i budet istraivanjamiljenja, stavovi iznanjauenika/ca,nastavnika/ca i roditeljao rasprostranjenosti ipojavnimoblicimakorupcije u obrazovnim ustanovama. U dokumentu su definisane polazne osnove(Strategija iAkcioniplanborbeprotiv korupcijeuobrazovanju),pojam korupcije, temetodolokeipraktineaktivnostikojejepotrebnorealizovati,kaoipregledpotrebnihmaterijalnihsredstavazauspjenurealizacijuprojekta.

2. 3. Projektovanje istraivanja Projektovanje je proces u toku kog istraiva donosi odluke o svim najvanijim pitanjima koja se tiu realizacije istraivanja. Svaki projekt je na neki nain jedinstven, originalan, ali i tipian, karakteristian za odreeni tip i vrstu istraivanja. O vrstama istraivanja vidi poglavlje IV. O projektovanju i projektu istraivanja vidi poglavlje III.


Nakon projektovanja istraivanja prelazi se na izradu instrumenata istraivanja. Da bi se

posmatrala i registrovala odreena pojava potrebno je izraditi ili adaptirati ve postojee instrumente za prikupljanje podataka (upitnike, testove, skale procjene, protokole za interviju

i sl.). O nainu izrade instrumenata, prije svega upitnika, vidi u poglavlju VIII.

24

2.5. Izvoenje istraivanja Kod velikih istraivanja prije finalnog ponekad se rade preliminarna istraivanja. Preliminarna

istraivanja se obavljaju na uzorku od 5 do 10% od veliine uzorka planiranog za finalno istraivanje i ima funkciju: (1) da se provjere instrumenti istraivanja; i (2) provjera

organizacije istraivanja.

2.6. Obrada i analiza podataka Nakon realizovana istraivanja podaci se unose u ve pripremljene baze podataka i statistiki, a zatim i logiki analiziraju. Prikupljeni podaci se dovode u vezu sa postavljenom hipotezom ime se ona potvruje ili odbacuje. O statistikoj obradi podataka vidi u poglavlju X. Izvjetaj po pravilu ima odreenu sadrajno logiku strukturu (detalnjije o pisanju izvjetaja vidi u poglavlju XI):

Identifikacija izvjetaja naslov izvjetaja; ime i prezime istraivaa i saradnika ako ih je bilo; potpun naziv institucije u kojoj je istraivanje raeno; rezime od 150 do 300 rijei; popis kljunih rijei;

Uvodni dio okvirno odreenje problema; isticanje opteg cilja i oekivanja od istraivanja;

Predmet istraivanja precizno odreivanje sadraja istraivanja, definisanje osnovnih pojmova, iznoenje hipoteza istraivanja;

Istraivaki postupak obrazloenje izbora metoda istraivanja i korienih tehnika prikupljanja i obrade podataka;

Rezultati istraivanja najobimniji dio podrazumijeva sistematski prikaz i analizu rezultata istraivanja; diskusiju i interpretaciju nalaza;

Zakljuci istraivanja dio u kome se izlau i razmatraju opti i specifini zakljuci istraivanja;

Literatura; Prilozi.

25

III dio Projekt istraivanja

Projekt se sastoji iz tri osnovna dijela: (1) teorijski dio projekta; (2) metodoloki i (3)

finansiski.

1. Teorijski dio projekta

1.1. Formulacija problema


1.3. Postavljanje ciljeva istraivanja

1.4. Formulacija optih i posebnih hipoteza istraivanja

2. Metodoloki dio projekta

2.2. Izbor opteg metoda istraivanja

2.3. Operacionalne definicije promjenjivih


2.5. Nacrt uzorka

2.6. Plan obrade podataka

2.7. Plan realizacije istraivanja

3. Matereijalni dio projekta

1. Teorijski dio projekta Glavne aktivnosti na izradi teorijskog dijela projekta odnose se na: (1) formulaciju problema

istraivanja; (2) postavljanje ciljeva istraivanja; (3) formulisnje optih i posebnih hipotreza i

zadataka istraivanja; (4) analiza kljunih pojmova (klasifikovanje i definisanje promjenjivih).

1.1. Formulacija problema Kritina taka svakog istraivanja je uoavanje praznine, nejasnosti, tekoe, problema koga treba rijeiti. Prethodno znanje i iskustvo igra veliku ulogu u uoavanju i definisanju problema. Stoga se od istraivaa oekuje da prvo, teorijski analizira problem, a zatim i da ga jasno formulie.

26

Teorijska analiza problema podrazumijeva izlaganje, na sistematian nain, kako su tom problemu pristupila ranija istraivanja; koji metodoloki postupak je primijenjen; koje su

rezultate dobiveni; koja pitanja su ostala otvorena. Drugim rijeima, istraiva analizira, ocjenjuje i sintetizuje sve informacije i saznanja koja se odnose na problem koji on istrauje.

Nauno formulisan problem ukazuje na neki odnos dvije ili vie pojava. Problem se moe formulisati u vidu pitanja ili iskaza o tome koje su pojave predmet pruavanja. Npr: Koliko je po miljenju uenika/ca, nastavnika/ca i roditelja rasprostranjena korupcija u obrazovnim ustanovama i koji su njeni osnovni pojavni oblici. Cjelokupno istraivanje je zapravo

rjeavanje postavljenog problema, ili odgovor na postavljeno pitanje.


U istraivanjima, posebno empirijskim, potrebno je precizno definisati pojave koje

istraujemo. esto u odreivanju nekih sloenih pojava postoje razlike meu pojedinim kolama, autorima, pristupima i sl. Otpoinjanje istraivanja bez jasih definicija moe izazvati velike zabune. Zbog toga su istraivai duni: (1) da navedu glevne pristupe u odreivanju osnovnih pojmova; (2) da navedu svoje opredjeljenje, ili da daju svoju definiciju koja se

razlikuje od postojeih; (3) da svoj izbor obrazloe.

Na primjer, Mi drutvenu klasu moemo odrediti kao grupu ljudi koja se razlikuje po poloaju

u drutvu, po koliini materijalnog bogatstva, visini primanja, po stilu ivota i po drutvenom uticaju njenih pripadnika.

1.3. postavljanje ciljeva istraivanja Sljedei korak u konkretizaciji problema predstavlja utvrivanje ciljeva istraivanja. Cilj istraivanja jeste otkrivanje onoga to je predmet istraivanja.

Primjer, utvrivanja ciljeva istraivanja.

Opti cilj istraivanja je da se utvrde miljenje, stavovi i znanje uenika/ca, nastavnika/ca i roditelja osnovnih i srednjih kola o tome:

koliko je korupcija prisutna u naem drutvu (u Crnoj Gori); u kojim djelatnostima i profesijama je korupcija naroito prisutna; koliko je korupcija rairena u obrazovnim ustanovama (u vrtiima, osnovnim i srednjim

kolama); procjena skolonosti razliitih grupa u obrazovanju ka korupciji; koje su najee koruptivne radnje u obrazovnim ustanovama;

27

kakvo je na lini stav prema korupciji i koliko smo spremni da prijavimo korupciju; kojim organima bi prijavili korupciju; vlastito uee u korupciji; zastupljenost problema (korupcija) u javnosti i kolskom kurikulumu; u kojoj mjeri je mogue smanjiti korupciju, kojim mjerama i ko je za to najvie odgovoran.

Predmet istraivanja su miljenja, stavovi i znanja uenika/ca, nastavnika/ca i roditelja o rasprostranjenosti i pojavnim oblicima korupcije u obrazovnim ustanovama.

1.4. formulacija optih i posebnih hipoteza U sljedeem koraku razrade problema izlae se ideja o rjeenju problema (hipoteza istraivanja). Hipoteza je pretpostavka o odnoima izmeu elementima pruavane pojave, ili o odnosu te i neke druge pojave. Funkcija hipoteze je de usmjeri nae istraivanje na traganje

da li meu elementima pojave, ili izmeu te i neke druge pojave postoji ona vrsta pravilnosti koju ona specifikuje (Koen i Nejgel, str. 221.). Zadatak istraivanja je da provjeri da li taj

specifini tip odnosa meu injenicama odgovara na postavljeno pitanje, da li je to rjeenje problema (Koen i Nejgel, str. 221.).

Hpoteze su na primjer da:

iskustva iz ranog djetinjstva odreuju neke osobine pojedinca u zrelom dobu drutveni poloaj ljudi odreuje njihove interese i vrijednosti efikasnost grupe doprinosi njenoj kohezivnosti nagrada utie na ustaljenost nagraivanog ponaanja

Pod hipotezom se podrazumijeva nauno zasnovana pretpostavka o jo nepoznatim svojstvima predmeta istraivanja. Ta pretpostavka se tokom istraivanja provjerava i zavisno od rezultata

usvaja, djelimino usvaja ili odbacuje. Hipoteze moemo razvrstati u odnosu na nekoliko osobina:

Proste i sloene hipoteze

Prema broju promjenjivih (varijabli) iji odnos se u njima pretpostavlja mogu se podijeliti na proste i sloene hipoteze. Proste su one koje pretostavljaju odnos dvije promjenjive (npr. vii

stepen obrazovanja znai nii stepen prihvaenosti radikalnih pogleda); Sloene hipoteze pretpostavljaju odnos izmeu veeg broja promjenjivih (npr. porastom godina starosti i opadanjem godina kolovanja raste stepen prihvaenosti radikalnih pogleda na svijet).

28

Opisne, hipoteze o povezanosti i uzrono-posljedine hipoteze Prema vrsti naunih ciljeva kojima tee moemo ih razvrstati na opisne, hipoteze koje govore o povezanosti i hipoteze o uzrono-posljedinim vezama. Opisne hipoteze pretpostavljaju kakva su svojstva, odnosno obiljeja neke pojabe (npr. o oekivanoj ulozi drave u zatiti siraomanih; ili kako ljudi vide prava ena); Hipoteza o povezanosti nekih pojava kod kojih

se ne moe dokazati uzrona veza (npr. postoji povezanost izmeu broja crnih maaka i saobraajnih nesrea; ili radikali ljeviari i radikalni desniari imaju sline poglede na idealne odnose u drutvu). Hipoteza o uzrono-posljedinim vezama pretpostavlja da jedna pojava uzrokuje drugu ( npr. to je jai spoljni pritisak to je vea unutranja kohezija grupe).

Nulta i istraivaka hipoteza U statistikim istraivanjima (vidi poglavlje X) obino se testita tzv nulta hipoteza. Npr. kada ispitujemo odnos izmeu dvije varijable (godine starosti i duina radnog staa) mi polazimo od pretpostavke da meu njima ne postoji nikakva povezanost. Tu pretpostavku mi odbacujemo jedino ako smo skoro sigurni (vie od 95% ili 99% vjerovatnoe) da je ona pogrena. Naa istraivaka hipoteza koju mi zapravo istraivanjem i elimo da dokaemo odbascivanjem nul-hipoteze u ovom primjeru glasi da sa godinama starosti raste i broj godina radnog staa.

Teorijske i iskustvene hipoteze

Zavisno od naina verifikacije (istraivakog metoda) razlikujemo teorijsku i empirijsku (iskustvenu) hipotezu. Teorijsku hipotezu ispitujemo teorijskom, logikom analizom argumenata za ili protiv nje, dok se iskustvena hipoteza prihvata ili odbacuje na osnovu

prikupljenih empirijskih dokaza.

Opte i posebne hipoteze

U okviru jednog istraivanja obino se postavlja vei broj hipoteza koje su razliitog stepena optosti. Opta, generalna hipoteza, odnosi se na cio predmet istraivanja i obuhvata sve

njegove aspekte. Ova opta hipoteza se obino razlae na posebne hipoteze koje obuhvataju razliite aspekte problema istraivanja. Posebne hipoteze su konkretne i mogue ih je testirati, tj dokazivati njihovu ispravnost.

29

Na primjer, Pripadnost drutvenim klasama povezana je sa razliitim gledanjem na najvanija drutvena i politika pitanja i na prihvatanje pojedinih drutvenih vrijednosti (Ova opta hipoteza se dalje razrauje kroz posebne hipoteze)

Meu pripadnicima razliitih drutvenih klasa postoji statistiki znaajna razlika u stepenu prihvatanja stanovita da drava treba da preuzme brigu da svakom

pojedincu obezbijedi sredstva za ivot.

Meu pripadnicima razliitih drutvenih klasa postoji statistiki znaajna razlika u stepenu prihvatanja stanovita da pojedinci mogu neogranieno da se bogate i drava tu ne treba da se mijea. Itd.

2. Metodoloki dio projekta Poslije formulacije problem, postavljanja ciljeva i hipoteza, te nakon definisanja pojmova i

klasifikovanja varijabli prelazi se na metodoloki dio projekta koji podrazumijeva: (1) izbor

opte metode organizovanja istraivanja; (2) operacionalno definisanje promjenjivih; (3) izbor

tehnika za prikupljanje podataka; (4) utvrivanje uzorka; (5) izrada plana obrade podataka; (6) izrada plana realizacije istraivanja.

2.1. Izbor opteg metoda istraivanja Ako izuzmemo teorijska istraivanja istraiva se opredjeljuje za jedan od dva opta empirijska metodoloka postupka. Za eksperimentalno ili neeksperimentalno istraivanje.

Unutar kategorije eksperimentalnih istraivanja glavne vrste su labaratoriski eksperiment i

eksperiment u prirodnim uslovima. Neeksperimentalna istraivanja se mogu razvrstati na

anketna istraivanja u populaciji i na terenska istraivanja u lokalnim zajednicama. O

metodama istraivanja vidi u poglavlju V.

2.2. Operacionalne definicije promjenjivih (varijabli)

Samo teorijsko definisanje pojava u empirijskim istraivanjima nije dovoljno. U empirijskim

istraivanjima pojave treba mjeriti. Mjerenje je cilj svake nauke a da bi se ono moglo obaviti

potrebno je varijablu uiniti dostupnom mjerenju. Npr. kako mjerti neija osjeanja, zadovoljstvo poslom, ili ivotni stil. Zadatak (funkcija) operacionalne definicije je da definie

promjenjive na nain koji omoguuje izbor ili izradu adekvatne tehnike za njeno izazivanje, posmatranje i mjerenje.

30

Na primjer ivortni stil (kao odrednica drutvene klase) da bi bio mjerljiv mora se

operacionalno definisati, npr. kao a) nain na koji ljudi koriste slobodno vrijeme (aktivno, bavei se sportom, itajui ili pasivno gledajui tv, spavajui; b) nain na koji se oblae; c) vrsta muzike koju sluaju, filmovi koje gledaju... Ovako konkretizovano definisani ivotni stilovi omoguuju da se kroz odgovarajua pitanja iz upitnika ispitanici klasifikuju u klase. Svako svojstvo koje se ispoljava u razliitim stupnjevima, svaka veliina koja raste ili opada u istraivakoj terminologiji naziva se promjenjiva ili varijabla. U naem primjeru na nivou posebnih hipoteza imamo dvije pojave koje se mogu jasno predstaviti kao varijable i ija se meusobna povezanost moe precizno statistiki mjeriti.

npr.

Meu pripadnicima razliitih drutvenih klasa postoji statistiki znaajna razlika u stepenu prihvatanja stanovita da drava treba da preuzme brigu da svakom

pojedincu obezbijedi sredstva za ivot.

Operacionalizacija predmeta istraivanja podrazumijeva da se za svaku varijablu u hipotezi

odrede indikatori, tj. vrsta podataka do kojih se istraivanjem moe doi. Opreacionalizacijom varijabli mi stvaramo mogunost njihovog registrovanja i mjerenja. Na primjer na osnovu operacionalnog odreenja pojma klasa (koliina materijalnog bogatstva, visina primanja, drutveni uticaj...) ispitanike moemo razvrstati na drutvenoj ljestvici (via klasa, gornja

srednj, srednja, donja srednja i nia klasa). Sa druge strane ispitanike moemo razvrstati u

odnosu na stepen slaganja ili pristajanja uz tvrdnju da drava treba da preuzme brigu da

svakom pojedincu obezbijedi sredstva za ivot (na one koji se u potpunosti slau, djelimino slau, i slau i ne slau, ne slau i apsolutno ne slau).


U drutvenim naukama koriste se tri osnovne grupe postupaka ili tehnika istraivanja. O

tehnikama istraivanja detaljno dse upoznaj u poglavlju VII. U jednoj grupi su razne tehnike

neposrednog posmatranja. Drugu grupu sainjavaju tehnike zasnovane na verbalnoj usmenoj ili pismenoj komunikaciji (interviju, upitnik, skale procijene). U treoj grupi su tehnike za analizu sadraja (poruka, dokumantacije, zakona, komunikacije, medija i sl.).

Zavisno od operacionalne definicije promjenivih, tj. od utvrenih indikatora opredjeljujemo se za odreenu vrstu tehnike prikupljanja podataka.

31

Vrsteindikatora/podataka Tehnikezaprikupljanjepodataka

Iskazi(pisaniiusmeni); Intervju/Razgovor;DubinskiintervjuUpitnik;Fokusgrupe

Postupcipojedinacaigrupa Posmatranje;Anketa,Intervju;Fokusgrupe;Analizasadraja

Podaciosvojstvimapriordnogidrutvenogokruenja Statistikipopisi;drugastatistikamerenja(potroakakorpa,indekscenanamaloitd)

Gestovi;Mimika;Pokreti; Posmatranje

Ponaanje(gledanjeTV,itanjenovina,sluanjeradija,prisustvonainternetu)

Intervju;Medijskipaneli;Fokusgrupe;Reaktor

Pisanisadraj(tekst);slikovnisadraj(fotografije,plakati,crtei);audiovizuelnisadrajifilmskizapisi

Analizasadraja

Dokumenti(pisani,zvuniiaudiovizuelnizapisi); Analizasadraja

Raznevrsteartefakata:religioznisimboli,obrednipredmeti,raznioblicioruakojasekoristetokomnekogdogaaja,umetnikadela

Posmatranje;Etnografskestudije


Introspekcija;Grupnediskusije

2.4. Nacrt uzorka Odreivanje uzorka je pitanje koje je naroito vana za istraivanja koja imaju za cilj da prouavaju pojave u optoj populaciji ili pojedinim njenim segmentima. U eksperimentalnim istraivanjima uglavnom se koriste manje grupe ispitanika homogene po svim osnovnim

obiljejima (pol, uzrast, kolska sprema itd.). U neeksperimentalnim istraivanima pitanja

populacije i uzorka su od presudne vanosti pa se o njima govori kao o posebnoj vrsti

istraivakog zadatka. O populaciji i uzorku detaljnije se upoznaj u poglavlju VI.

2.5. Plan obrade podataka Podrazumijeva izbor statistikih tehnika i postupaka za obradu podataka. Najvanije pitanje koje ovdje treba donijeti jeste kojim statistikim postupcima moemo (smijemo) obraivati

32

prikupljene podatke. Izbor statistikih postupaka je ovisan od nivoa mjeranje koji smo u istraivanju ostvarili. O nivoima mjerenja vidi poglavlje IX.

2.6. Plan realizacije istraivanja Podrazumijeva izradu kalenendara istraivanja i specifikaciju pojedinih aktivnosti u istraivanju

(ko, kada...).

3. Matereijalni dio projekta Podrazumijeva planiranje materijalnih sredstava za realizaciju istraivanja (oprema,

instrumenti, terenski rad...). Budet projekta je jako vaan jer ako se precizno ne predvide

potrebna sretstva cjelokupno istraivanje moe doi u pitanje.

Primjer; budet projekta

Aktivnosti: eura1.AnalizarezultatadosadanjihistraivanjauCrnojGori

Analiza literature i drugih izvora u cilju identifikovanja isteraivanjaokorupcijiuobrazovanju

Analizadosadauraenihistraivanja

2.3.4.5.Izradaprojektaistraivanja

Definisanjesvrhe(cilja)istraivanja Definisanjepredmetaistraivanja Analizaizvoraidefinisanjepopulacijeistraivanja(brojuenika,

nastavnika...uCrnojGori) Preciznodefinisanjeuzorkaistraivanja Odreivanjestatistikihpostupakazaanalizupodataka

300konsultant700

6.Izradaipredtestoranjeupitnika(ankete) Izradaserijepitanjauskladusaciljemipredmetomistraivanja Izradaupitnikazauenike Izradaupitnikazanastavnike Izradaupitnikazaroditelje Predtestiranjeupitnikanauzorku50+50+50ispitanika Izrada(tanpa)konaneverzijeupitnika

500100300

7.Utvrditikalendaristraivanja

Izradakalendaraistraivanja

100

8.Obuitianketare Realizaovatijednodnevnosavjetovanjesaanketarima

300

9.Realizacijaistraivanja Posjetekolamaodstraneanketara Organizovanjepopunjavanjaupitnika DostavapopunjenihupitnikauZavodzakolstvo

1800

10.Unospodataka OtvradnjebazepodatakauSPSSprogramu Unospodatakaubazu

500

11.Statistikaobradapodataka Statistikaobradapodatakapozahtijevanimparametrima

500

12.Logikaanalizapodataka Logikaanalizapodataka Vremenskaanalizapodataka

500

33

Relacijskaanalizapodataka

13.Izradaizvjetaja Pisanjeizvjetaja Lektorisanjeteksta Obradateksta tampanjeizvjetaja

500100100500

14.Prezentacijaizvjetaja

Okruglisto stonatemukorupcijauobrazovanju(oko50uesnika).

300 Organizacijaiadministracijaprojekta 400 Ukupno: 7500

34

IV dio Vrste istraivakih nacrta

Frekvencijski nacrt istraivanja

Korelacioni nacrt istraivanja

Eksperimentalni nacrt istraivanja

Longitudinalna i transferzalna istraivanja

Vrste istraivakih nacrta (empirijski nacrti istraivanja)

Istraivake nactre moemo podijeliti na kvalitativne i kvantitativne. Kod kvalitativnih istraivanja cilj nam je opis i razumijevanje odreene pojave i to postiemo preteno narativnim stedstvima. U kvantitativnim istraivanjima taj cilj (opis i razumijevanje

pojave) postiemo pretezno kvantitativnim sredstvima (mjerenjem). U praksi se najee susreu konbinovani istraivaki nacrti (kvalitativno-kvantitavnina ili kvantitativno-kvalitativna istraivanja zavisno od toga koji je od dva pristipa u veoj mjeri zastupljen). U okviru kvantitativnih pristupa razlikuju se sljedei istraivaki nacrti:

Fekvencijski nacrt istraivanja Frekvencijski nacrt, gdje nam je cilj opisivanje pojave ali samo na nivou utvrivanja frekvencija uestalosti njenog javljanja u populaciji. Na primjer, cilj nam je da utvrdimo rasprostranjenost puakih sklonosti u populaciji srednjokolske omladine; ili da utvrdimo stepen prihvatanja neke politike ideje. Frekvenciska istraivanja kao svoj rezultat navode da je npr. 5% mladih poelo da pui u prvom razredu srednje kole; ili da 20% graana zastupa liberalne, a 15% konzervativne stavove i sl. Vidi: deskriptivna analiza podataka, poglavlje X.

35

Korelacioni nacrt istraivanja Korelacijski nacrt, gde nam je cilj da utvrdimo stepen povezanosti izmeu dvije ili vie pojava. Na primjer, cilj nam je da utvrdimo stepen povezanosti izmeu visine prihoda domainstva i prihvaenosti konzervativnih ideja; ili izmeu duine radnog staa i zadovoljstva poslom. Korelacijske istraivanja kao rezultat navode da npr. korelacija (povezanost) izmeu visine prihoda domainstva i prihvaenosti konzervativnih ideja iznosi 0,55; ili da je korelacija izmeu duine radnog staa i zadovoljstva poslom 0,20. Korelaciona istraivanja mogu da ukau na stepen povezanosti izmeu dvije pojave, ali nam nita ne govore o uzronoj povezanosti. Vidi realciska analiza podataka i statistiko zakljuivanja poglavlje X.

Zakluak do kog se doe korelacionom analizom, - da su dvije pojave meusobno povezane, nikako se ne smije proirivati, i npr. zakljuiti da su one i kauzalno povezane (da je jedna pojava uzrok drugoj). Na primjer, korelaciono istraivanje pokazuje da je slab uspeh u koli

povezan sa delinkvencijom, ali jo uvijek ostaje otvoreno pitanje ta je ovde uzrok a ta

posledica. Dvije pojave u korelaciji mogu biti uzrono povezane sa nekom treom. Prividna povezanost varijabli je vrlo est fenomen u socijalnopsiholokim istraivanjima, a odnosi se na povezanost koja, mada je postajana i jaka, nije uzrona.

Eksperimentalni nacrt istraivanja

Uzrono-posljedina ili eksperimentalna istraivanja kao cilj imaju pretpostavljanje i potom ispitivanje postojanja uzrono posljedine veze meu pojavama. Kao rezultat eksperimenta moemo tvrditi na koji nain su dvije pojave povezane, - sluajno ili uzrono. Eksperiment je metod gdje se namjerno i sistematski mijenja neka pojava (nezavisna varijabla), da bi se

izazvala, a onda registrovala i mjerila neka druga pojava (zavisna varijabla), dok se ostali

relevantni uslovi (varijable), kontroliu. On je tako organizovan postupak da dobiveni rezultati

nedvosmisleno potvruju ili odbacuju postavljenu hipotezu (npr. da jedna pojava uzrokuje promjene u drugoj pojavi).

Uenje agresije po modelu

Albert Bandura je elio je da utvrdi u kojoj meri deca ue agresivnost posmatranjem modela, pa je obrazovao etiri eksperimentalne i jednu kontrolna grupu. Prva grupa dijece je gledala odraslu osobu uivo kako se agresivno ponaa prema plastinoj lutki zvanoj Bobo. Druga grupa je to gledala na filmu, trea je posmatrala agresivno ponaanje odrasle osobe preruene u maku, a etvrta neagresivni model. Najzad,

36

kontrolna grupa nije posmatrala ponaanje modela. Na osnovu ovako organizovanog

eksperimenta Bandura je mogao da tvrdi da posmatranje agresivnog modela uzrokuje

poveanje manifestacija agresivnog ponaanja kod djece i to da je broj manifestacija to vei to je agresivni model bio neposredno prisutniji (blii).

Longitudinalna i transferzalna istraivanja. Longitudinalna i transferzalna istraivanja. Neku pojavu moemo zahvariti u odreenom vremenskom trenutku, - ispitivati je transferzalno, ili je spitivati kroz vrijem (razvojno), -

longitudinalno. Na primjer, moe nas interesovati raspoloenje razliitih starosnih grupa prema liberalnim odnosno konzervativnim idejama. Transferzalno istraivanje bi podrazumijevalo

ispitivanje stavova razliitih starosnih grupa ispitanika u jednom vremenu. Longitudinalno istraivanje bi podrazumijevalo istraivanje stavova iste grupe ispitanika u razliitim uzorcima vremena (u mladosti, u srednjim godinama, u starosti).

37

V dio Metode istraivanja

1. Teorijske metode

2. Empirijske (iskustvene) metode

2.1. Eksperimentalna istraivanja






2.2. Neeksperimentalna istraivanja

Metode istraivanja

u drutvenim naukama Metode istraivanja (ili metode testiranja hipoteze) u drutvenim naukama mogue je podijeliti u dvije osmovne grupe: teorijske i iskustvene (empirijske) metode.

1. Teorijske metode Teorijske su one metode koje se uglavnom oslanjaju na postojei kvantum teorijskih znanja i informacija i kod kojih se vri kvalitativno prekomponovanje postojeih znanja, - ime se stvaraju novi uvidi, osvjetljavaju se do tada manje poznati ili nepoznati dijelovi predmeta

istraivanja i sl.

Ovdje se teorijsko-logikom analizom postavljena hipoteza potvruju ili odbacuje najee na osnovu istraivanja literature o predmetu istraivanja: izdvajanjem argumenata i nalaza za i

protiv postavljene hipoteze; ispitivanjem dokazne snage prikupljenih argumenata; izvoenjem zakljuaka koji mogu znaiti ili potpuno potvrivanje hipoteze ili njeno djelimino ili potpuno odbacivanje. Za ovu vrstu provjere hipoteze naroito je vano uzdravanje od tzv. pisanja sa tezom (mnogi pisci svoje polazite samo formalno navode kao hipotezu, a u stvari ga

unaprijed smatraju istinitim, te svoje napore uglavnom usmjeravaju na nalaenje agrumenata

koji idu u prilog hipotezi, a zanemaruju argumente koji bi joj protivurjeili).

38

2. Empirijske (iskustvene) metode Iskustveni (empirijski) metodi su oni kod kojih postojea teorijska i iskustvena znanja slue kao osnov za identifikovanje problema i postavljanje hipoteza istraivanja. Sutina empirijske

metoda sastoji se u sistematskom prikupljanju iskustvenih injenica (podataka) sa ciljem da se verifikuje postavljena hipoteza.

Prema osnovnim naelima na kojima se zasnivaju empirijske metode se mogu dalje dijeliti na:

Eksperimentalne, i neeksperimentalne.

Unutar kategorije eksperimentalnih istraivanja glavne vrste su labaratoriski eksperiment i

eksperiment u prirodnim uslovima. Neeksperimentalna istraivanja se mogu razvrstati na

anketna istraivanja u populaciji i na terenska istraivanja u lokalnim zajednicama.

Havelka, N. Kuzmanovi, B. Popadi, D. (2004): Metode i tehnike socijalnopsiholokih istraivanja, Centar za primenjenu psihologiju, Beograd. Str. 7.

2.1. Eksperimentalna istraivanja Eksperiment (lat. experimentum = proba, opit, ogled) je postupak (metod istraivanja) gdje

se u strogo-kontrolisanim uslovima namjerno izaziva i mijenja jedna pojava (nezavisna

varijabla), kako bi se utvrdio i izmjerio njen uticaj na drugu pojavu (zavisna varijabla), dok se

ostali uslovi dre pod kontrolom (kontrolna varijabla).

Primjer: Koliko je veliki cent? Eksperiment Brunera i Gudmana sa opaanjem novia predstavlja ubjedljivu demonstraciju uticaja stava na perceptivni sud o veliini predmeta. Naime, oni su ispitali dvije grupe djece istog uzrasta (10 g) i jednakih sposobnosti, a razliite samo po socijalnom statusu (djeca siromanih i bogatih roditelja). Rezultati istraivanja su

pokazali da isti okrugli, kovani novi (npr. 50 centi) siromanija djeca precenjuju u pogledu veliine, tj. vide ga kao vei u odnosu na grupu dece iz bogatijih porodica! (vidi Rot, Osnovi socijalne psihologije, 2010)

39

U navedenom primjeru nezavisnu varijablu ini socijalni status djece (djeca iz siromanih i djeca iz bogatih porodica). Zavisna varijabla je perceptivni sud o veliini predmeta (u ovom sluaju perceptivni sud o veliini novia od 50 centi). Kontrolne varijable su dob (uzrast) i sposobnosti djece (nivo kole, intelektualne sposobnosti i sl.). Ekseperimentom se dokazuje

uticaj nezavisne varijable (socijalnog poloaja) na zavisnu varijabli (perceptivni sud o veliini novca).


Varijabla se definie kao svaka osobina ili karakteristika koja je predmet mjerenja a koja ima

svojstvo promjenjivosti, - koja se mijenja. Prema ulozi koju imaju u eksperimentu varijable se

dijele na nezavisne, zavisne i kontrolne varijable.

Ulogu zavisno promjenjivih varijabli po pravilu imaju one pojave koje elimo da upoznamo,

razumijemo ili objasnimo. Istraivanjem mi utvrujemo da li i koliko zavise od nezavisnih varijabli. Ulogu nezavisno promjenjivih imaju pojave za koje se zna ili se pretpostavlja da

prethode drugim pojavama, da su dovoljni uslovi ili uzroci njihovog javljanja. Nazavisna i

zavisno promjenjiva varijabla su osnovni tipovi varijabli u istraivanjima.

Kontrolna varijabla je ona koja poput nezavisne moe djelovati na zavisnu varijablu ali za iji uticaj istraivai trenutno nisu zainteresovani. Stoga se efekti ovakvih varijabli moraju neutralisati ili kontrolisati. U istraivanju kontrolne varijable drimo pod kontrolom kako bi

preciznije izmjerili odnos izmeu nezavisne i zavisnopromjenjive varijable. Na primjer, inteligencija je jedna od tipinih nezavisnih varijabli koju drimo pod kontrolom kada elimo da istraimo efekat jednog ili drugog tipa uenja.

Relaciski odnosi meu varijablama mogu biti:

Odnos korelacije (povezanosti) postoji ako varijable variraju na srodan nain, ako npr. porastu svojstva jedne varijable odgovara poras ili pad svojstva druge varijable.

Stepen povezanosti se moe kretati od 0 do +/-1.

Odnos uzronosti postoji kada su promjene u jednoj varijabli dovoljan uslov, uzrok javljanja promjena u drugoj varijabli.

40


Cjelokupni plan izvoenja, obrade i tumaenja rezultata eksperimenta naziva se eksperimentalni nacrt. On moe da predvia jednu grupu koja se stavlja u vie razliitih situacija ili vie paralelnih grupa.


Ovaj eksperimentalni nacrt podrazumijeva jednu grupu ispitanika i provjeru djelovanja

odreenog eksperimentalnog faktora. Na primjer, ako elimo utvrditi da li gledanje filma sa uasima rata utie na promjeru stava o ratu to moemo istraiti na sljedei nain. U inicijalnom istraivanju potrebno je utvrditi inicijalno stanje - stavove prema ratu jedne grupa

ispitanika. U sljedeoj fazi se uvodi eksperimentalni faktor, tj. nezavisna varijabla, ispitanici gledaju film koji obiluje scenama uasa rata. Nakon gledanja filma ponovo se ispitauju se

stavovi ispitanika o ratu (finalno stanje). Ako se stav prema ratu kod ispitanika promijenio

nakon gledanja filma moe se zakljuiti da je film sa takvim sadrajem (eksperimentalni faktor) uticao na promjenu stava.

Na osnovu ovakvog eksperimenta moemo zakljuiti da su dvije pojave u odreenom odnosu, da npr. jedna pojava djeluje na drugu (u ovom sluaju film o uasima rata na stav o ratu), ali ne moemo sa sigurnosti tvrditi da se radi o uzronom odnosu. Ovaj eksperimentalni nacrt je podloan brojnim kritikama, npr. ne mora znaiti da je film doprinjeo promjeni stava, moda je sama ispitna situacija ili neto drugo uticalo na promjenu stava prema ratu a da mi to ne

znamo. Da bi se izbjegle ove kritike potrebno je imati kontrolnu grupu, koja je po svemu ista

osim po djelovanju eksperimentalnog faktora.


Eksperiment sa paralelnim grupama moe se organizovati na dva naina. Jedan je kada u jednu grupu uvodimo eksperimentalni faktor, a druga grupa nam slui kao kontrola

(eksperimentalna i kontrolna grupa). Kontrolna grupa je liena uticaja eksperimentalnog

faktora i ima ulogu kontrole vanosti uticaja eksperimentalne varijable na ispitivanu pojavu.

Osnovni zahtjev kod eksperimenta sa paralelnim grupama je da se ostavari zakon jedne

varijable (da eksperimentalna i kontrolna grupa budu jednake po svim varijablama osim po

jednoj, eksperimentalnoj varijabli). Poto su obje grupe (eksperimentalna i kontrolna)

ujednaene po svim drugim vanim osobinama (osim eksperimentalne varijable), razlika izmeu grupa mogu se, dakle, pripisati iskljuivo uticaju eksperimentalne varijable.

41

Na primjer, ako bi eleli da utvrdimo efikasnost jednog novog naina uenja (eksperimentalni faktor) to bi mogli uraditi na sljedei nain. Prvo bi trebali odrediti dvije grupe ispitanika od kojih je jedna eksperimentalna, a druga kontrolna grupa. Ove dvije grupe treba da budu

meusobno jednake, npr. po sposobnostima za uenje, po prethodnom znanju i sl. pa bi u inicijalnom ispitivanju, primjenom testova trebalo dokazati da se zaista radi o jednakim

grupama.

U narednoj fazi istraivanja eksperimentalnu grupu izlaemo djelovanju eksperimentalnog

faktora, npr. ova grupa tokom tri mjeseca ui novom metodom uenja. Za to vrijeme uenici u kontrolnoj grupi ue istu oblast na uobiajeni nain.

Inicijalno stanje

Inicijalno stanje

Djelovanje

faktoraeksperimentalnog Finalno stanje

Finalno stanje

Eksperimentalna grupa

Kontrolna grupa

Ako se u finalnom testiranju znanja pokae da su uenici eksperimentalne grupe postigli znaajno bolje rezultate u odnosu na uenike kontrolne grupe moe se izvesti zakljuak da je novi nain uenja efikasniji od ranije koritenog.

Nedostaci eksperimenta su raznovrsni. Neke pojave ne moemo da eksperimentom

istraujemo jer ne moemo njima da manipuliemo (ne moemo da menjamo npr. pol ili

drutveni status). Zatim, pitanje je koliko su rezultati dobiveni u vjetakim, labaratoriskim uslovima reprezentativni za stvarni ivot. Da li su primjenivi na realne situacije iz ovota.

Najzad, sa nekim pojavama se ne moe eksperimentisati iz etikih razloga (npr. ne moemo izmjetati dijete izvan njegove porodice, kako bi utvrdili posljedice takvog postupka).


Ovo je specifina vrsta eksperimenta koji se deava u prirodnim uslovima. To je sluaj kada je eksperimentalni faktor djelovao a da namjerno nije uveden pa prema tome nije utvreno inicijalno stanje. Na primjer u neko preduzee prije izvjesnog vremena uvedena je specifina organizacija rada. Nas moe zanimati da li takva organizacija doprinosi boljim meuljudskim

42

odnosima, ili efikasnijem radu. Kako bi smo odgovorili na postavljena pitanja potrebno je nai preduzee to slinijih (po mogunosti jednakih) karakteristika, ali koje ne koristi ovu novu organizaciju rada. Utvrivanjem finalnog stanja, tj uporeivanjem grupa u odnosu na kohezivnost i efikasnost moemo donjeti zakluke o efektnosti nove organizacije rada.

2.2. Neeksperimentalna istraivanja Znaajno mjeto u drutvenim naukama imaju istraivanja koja se obavljaju na populaciji ili to je ei sluaj na uzorku (istraivanja na uzorku) uz primjenu anketnog upitnika (anketna istraivanja) sa ciljem istraivanja javnog mnijenja (miljenja veine ljudi) o pojedinim politikim, ekonomskim, kulturnim ili drutvenim pitanjima, ili sa ciljem utvrivanja povezanosti nekih pojava (korelaciona istraivanja). O populaciji i uzorku vidi u narednom

poglavlju.

Krajni cilj ovih istraivanja je predikcija, tj. predvianje ponaanja ljudi u pojedinim sferama drutvenog ivota. Na primjer, krajnji cilj istraivanja potreba ljudi moe biti predvianje uspjeha plasmana odreenog proizvoda na tritu; krajnji cilj istraivanja miljenja ljudi o pojedinim drutvenim ili politikim pitanjima moe biti kreiranje predizborne kanpanje ili predvianje uspjeha pojedinih politikih partija na izborima. U stranoj literatiri ova vrsta istraivanja najee se naziva survey (sondano ili pregledmo) istraivanje.

43

VI dio Populacija i uzorak

1. Populacija

2. Uzorak


2.2. Sluajni uzorci 2.2.1. jednostavni sluajni uzorak 2.2.2. stratificirani sluajni uzorak

2.3. Nesluajni uzorci 2.4. Veliina uzorka

Populacija i uzorak

Populacija je iri skup objekata kome uzorak pripada kao njegov dio. U istraivanjima se

ispituju uglavnom samo uzorci populacije. Istraivanje cijele populacije bilo bi: (a)

nepraktino, (b) nemogue i (c) nepotrebno.

Reprezentativan uzorak ine lanovi koji dobro predstavljaju populaciju. Za reprezentativni uzorak se kae da vijerno odraava strukturu populacije koju predstavlja. lanovi uzorka su tipini, karakteristini lanovi populacije. Oni zajedno ine populaciju u malom, te se zakljuci mogu uoptavati sa uzorka na populaciju

1. Populacija Termin populacija ima vie znaenja. (1) Izvorno populacija (lat. populus narod) odnosi se na sve stanovnike nekog podruja ili teritorije. U tom smislu govorimo o populaciji stanovnitva Crne Gore, Tivta, Seljanova itd. (2) Termonom populacija moemo oznaiti grupu ljudi koja posjeduje neku odreenu bioloku, ekonomsku, pravnu, nacionalnu karakteristiku. Tako na primjer govorimo o populaciji mladih, ena, fakultetski obrazovanih ljudi, studenti itd.

Oigledno je da je ovo odreenje termina populacija ue se zpravo radi o podpopulacijama osnovne populacije. (3) U metodolokom smislu populacija je odreen tj. precizno definisan skup npr. ljudi iz kojeg biramo uzorak i o kojem donosimo zakljuke. Ovo je dakle veoma iroko i apstraktno odreenje termina populacija prilagoeno uslovima istraivanja. Istraiva prije nego to pone sa istraivanjaem mora da definie populaciju, da se tano zna na kog ili na ta se odnose zakljuci koji se istraivanjem dobiju.

44

Istraivanja se rijetko kada obavlja na cjelokupnoj populaciji (popis je primjer istraivanja koje

se obavlja na cijeloj populaciji). Razlozi za to su brojni, a najvanija su dva: (a) ekonominost, ispitivanje cijele populacije je jeoma sloen i skup posao (b) drugi razlog je saznajne prirode,

na primjer, nije neophodno ipitati miljenje svakog lana populacije da bi smo pouzano saznali ta veina lanova populacije misli o odreenom pitanju.

2. Uzorak Uzorak je dio populacije na kom se obavlja istraivanje. Nije svaki dio populacije i njen uzorak.

Da bi bio on mora biti reprezentativan (populacija u malom) i adekvatak (dovoljan) za

populaciju.

Reprezentativan je onaj uzorak koji vjerno odraava, reprezentuje strukturu populacije koju

predstavlja. Na primjer, proporcionalno svojoem zastupljenosti u populaciji u uzorku moraju

biti zastupljeni svi njeni katrakteristini slojevi (npr. mladi, ene, neobrazovani, oenjeni i sl.). Adekvatan je uzorak koji svojom veliinom omoguava istraivanje i zakljuivanje (ne moe se na osnovu dva ili tri iskaza lanova neke populacije donjeti zakljuak o populaciji u cjelini).


Ako je cijela populacija uniformna (jednoobrazna) izbor uzorka je relativno jednostavan

zadatak. Meutim to obino nije tako. Populacije su obino veoma slojevite po raznim osobinama (pol, uzrast, kolska sprema, zaposlenost, mjesto stanovanja i sl.), a svaka od ovih

osobina moe biti vana za donoenje zakljuaka o populaciji. Na primjer, ako lokalna uprava eli saznati koji su najvaniji lokalni problemi za njene graane, ta hitno treba rjeavati u optini, ukoliko se isklui miljenje bilo koja podgrupa populacije (npr. mladih) rezultat istraivanja nee biti vjerodostojan.

Vie je nego jasno da izboru uzorka uvijek mora da prethodi detaljno prouavanje karakteristika populacije, na primjer o njenoj veliini, polnoj, obrazovnoj, teritorijalnoj strukturi itd. U upoznavanju karakteristika populacije sluimo se svim raspoloivim podacima o

populaciji, na primjer, podacima popisa ili drugim raspopoivim evidencijama. Prema nainu izbora jedinica populacije u uzorak razlikuju se (1) sluajni i (2) nesluajni uzorci.

2.2. Sluajni uzorci

45

Sluajni uzorci su sainjeni na takav nain da svaki lan populacije ima priblino jednaku verovatnou (ansu) da postane lan uzorka. Preduslov za formiranje sluajnog uzorka je posjedovanje popisa svih lanova populacije.

Slujni uzorci se biraju po principu matematike vjeravatnoe, da svaki lan populacije ima jednake anse da bude izabran u uzorak. Uslov za takvo biranje lanova uzorka je da imamo popis ili registar svih lanova populacije. Na primjer, ako nam populaciju u nekom istraivanju ine sve punoljetne osobe onda nam kao osnova za izbor uzorka moe posluiti biraki spisak. Iz birakog spiska nekim od metoda sluajnog izbora biramo pojednie lanove uzorka. Telefonski imenik, spisak uenika ili studenata kole ili fakulteta itd. mogu posluiti kao osnova za izmor jednostavnog sluajnog uzorka.

Osnovni tipovi sluajnih uzoraka su: (1) jednostavni sluajni uzorak i (2) stratificirani sluajni uzorak.

2.2.1. jednostavni sluajni uzorak Osnovna karakteristika jednostavnog sluajnog uzorka je da svi lanovi populacije imaju jednaku ansu da budu izabrani u uzorak. Uslov je da raspolaemo popisom svih lanova populacije, a zatim se pomou tablice sluajnih projeva ili uz pomo kompjuterskog programa sluajnih brojeva vri izbor lanova uzorka. Iako je relativno jednostavan ovaj nain biranja lanova uzorka relativno se rijetko koristi. Tri su osnovna razloga za to: (1) rijetko kada raspolaemo pouzdanim spiskom svih lanova populacije, (2) veoma je teko uspostaviti kontakt sa izabranim lanom uzorka (postoji mogunost velikog osipanja jer izabrani lan uzorka npr. ne eli da popuni anketu, a mi nemamo mogunost da mu pronaemo zamjenu), (3) populacije su obino veoma heterogene po razliitim karakteristikama. Kako bi se ta heterogenost (slojevitost) preslikala u jednostavnom sluajnom uzorku potrebno je birati veliki broj lanova uzorka to je neekonomino (neracionalno). Kako bi se izbjegli nedostaci jednostavnog sluajnog uzorka u praksi se ee primjenjuje tzv. stratificirani sluajni uzorak.

2.2.2. stratificirani sluajni uzorak Stratifikovani sluajni uzorak se javlja u sluajevima kada su istraivau poznate varijable po kojima se lanovi populacije meusobno razlikuju (npr-polna struktura, obrazovna struktura, demografske karakteristike, zaposlenost itd.). Kategorije takvih varijabli nazivaju se stratumi,

a za populaciju kaemo da je stratifikovana. Izbor lanova uzorka vri se na sluajan nain, ali posebno u okviru svakog stratuma. Na osnovu naina odreivanja broja lanova u okviru svakog stratuma, razlikujemo: (a) proporcionalni, srazmerni izbor (isti odnos kao u

46

populaciji) i (b) paritetni izbor (svakom stratumu se daje ista teina). Ukratko: stratificirani

uzorak je sloeni uzorak zbir jednostavnih sluajnih uzoraka.

Izbor stratificiranog uzorka prolazi kroz nekoliko faza:

utvrivanje svojstava populacije odreivanje stratuma koji su bitni za istraivanje pribavljanje statistikih podataka o proporcionalnoj zastupljenosti svakog stratuma

(donoenje odluke o proporcionalnoj zastupljenosti stratuma u ukupnom uzorku)

nekon od tehnika sluajnog izbora iz svakog stratuma bira se odreeni broj lanova uzorka

2.3. Nesluajni uzorci Nesluajni uzorci su sastavljeni na osnovu slobodne procjene (prema nahoenju) istraivaa o tome koji lanovi treba da sainjavaju uzorak. Podvrste nesluajnog uzorka su:

Prigodni uzorci (koji su na dohvat ruke prijatelji, prolaznici, uenici oblinje kole) Dobrovoljaki uzorci (lanovi se sami se javljaju medijski kontakt programi) Kvotni uzorci se formiraju kod stratifikovanih populacija, najee putem proporcionalnog

uzorka. Razlika u odnosu na stratifkovani sluajni uzorak je u tome to se izbor vri prigodno, a ne sluajno, pri emu se ispunjavaju kvote. Anketaru se daje shema strukture ispitamoka iz koje se vidi koliki broj ispitanika sa odreenom karakteristikom (iz odreenog stratuma) treba da anketira. Dakle kod kvotnog uzorka izbor jedinica koje ine uzorak preputen je anketaru a ne sluaju. Anketar je, meutim, duan da na terenu pronae osobe koje se uklapajuu kombinaciju zadatih obiljeja i da se njima obavlji intervjue.

2.4. Veliina uzorka Kako bi se odredila veliina minimalnog uzorka, potrebno je poznavati sljedea tri parametra: veliina populacije, pretpostavljeni stupanj povjerenja i pretpostavljeni interval povjerenja. Stupanj povjerenja je prihaveni rizik pogreke u studiji. Tipino pretpostavljen stupanj povjerenja je ili 95% (npr. 5% mogunosti pogreke) ili 99% (npr. 1% mogunosti pogreke). Osim stupnja povjerenja, potrebno je pretpostaviti i interval povjerenja koji opisuje postotak

pogreki postignutih parametara kao to su srednje vrijednosti.

eljena preciznost mjerenja uticat e na izbor jednog od uobiajeno prihvaenih dosega: +/- 3%, +/-5%, i +/- 10%. Kao to se vidi u Tabeli 1, minimalna veliina uzorka za grad veliine

47

5,000 odraslih stanovnika, uz stupanj povjerenja od 95% i interval povjerenja +/-5%,

zahtijeva relativno velik broj ispitanika od 357.

48

VII dio Tehnike istraivanja


Naturalno i posmatranje uz pomo instrumenata Posmatranje bez i sa ueem posmatraa Nestruktuirano i struktuirano posmatranje

Nedostaci i prednosti posmatranja

2. Analiza sadraja

Analiza medijskih sadraja i analiza dokumenata

Osnovna jedinica analize

Preteno kvantitativna analiza sadraja

Preteno kvalitativna analiza sadraja

3. Tehnike zasnovane na verbalnoj komunikaciji

3.1. Upitnik i inervju

Koje su prednosti upitnika i intervjua u odnosu na posmatranje

Pretpostavke na kojima poiva ispitivanje upitnikom i intervjuom Vrste podataka koji se dobijaju putem upitnika i intervjua

3.2. Skale procjene

3.2.1. Kontinuirane i diskontinuirane varijable

3.2.2. Izrada skale procjene

3.2.3. Vrste skala procjene

3.2.4. Skala socijalne distance

3.3. Test

3.3.1. Definicija testa

3.3.2. Metrijske karakteristike testa

49

Tehnike istraivanja U drutvenim naukama koriste se tri osnovne grupe postupaka ili tehnika istraivanja. U

jednoj grupi (1.) su razne tehnike neposrednog posmatranja. Drugu grupu (2.) sainjavaju tehnike zasnovane na verbalnoj usmenoj ili pismenoj komunikaciji (interviju, upitnik, skale

procijene, testovi i sl.). U treoj grupi (3.) su tehnike za analizu sadraja (poruka, dokumantacije, zakona, komunikacije, medija i sl.).


Posmatranje je osnovni metod svake nauke. Za razliku od svakodnevnog, laikog posmatranja, nauno posmatranje se sastoji u cilju usmerenom, planskom, sistematskom i objektivnom registrovanju i tumaenju pojava koje se spontano odigravaju u prirodnim uslovima i koje su dostupne veem broju posmatraa. Cilj posmatranja je objektivan opis i razumijevanje neke pojave, procesa ili dogaaja (zavisno ta je predmet posmatranja).

Ovaj metod je nezamjenjiv kada su u pitanju pojave, procesi ili dogaaji koji se mogu odvijati i pratiti jednino u autentinim uslovima (koje nije mogue vjetaki, npr. eksperimentalno izazvati i posmatrati u kontrolisanim uslovima). U takve pojave spadaju: nain ivota odreene zajednice; odreeni religiozni i drugi obredi; politiki skupovi; ponaanje odreenih grupa i organizacija; proces rada u razliitim uslovima i sl.

Nauno posmatranje je holistiko i podrazumijeva potpun opis pojave u njenom prostornom i vremensom kontekstu. Pojavu koju posmatramo moramo sagledati u kontekstu svih pojava

koje se vremenski deavaju istovremeno sa njom i koje mogu uticati na nju (na prumjer,

ponaanje odreene grupe navijaa mora se sagledati u kontekstu opte drutvene atmosvere koja vlada u vrijeme kada se utakmica igra) ali i u kontekstu pojava koje joj neposredno

predhode i koje slijede nakon nje (vremenski kontekst). Takav, potpun opis, omoguuje pravilno razumijevanje posmatrane pojave (npr. huliganskog ponaanja grupe navijaa). Primjer: posmatranja navijakog ponaanja

Registrovanje onoga to se deavalo prije utakmice

Uputstvo: Da li su prije utakmice uprave a) jednog ili b) oba kluba pozvale navijae na mirno navijanje i sportsko ponaanje, ukazujui da se na taj nain najbolje brani ast svog kluba i sl. Da li su se prije utakmice navijaima obratili elnici sportskih saveza i pozvali ih na mirno navijanje i sportsko ponaanje, ukazujui da se na tajnain najbolje brani ast svog kluba i sl. Da li su se prije utakmice navijaima obratile vodee politike linosti u zemlji i pozvale ih na mirno navijanje i sportsko ponaanje...

50

Registrovanje onoga to se deava na utakmi

Uputstvo: za svaki uoeni dogaaj biljei se: 1) poetak, 2) kraj, 3) ono to mu je prethodilo 4) ono to je posle njega usledilo.

ta mu neposredno prethodi Tip dogaaja ta neposredno sledi Samo posmatra utakmicu

Komentarie zbivanja Dobra / efektna akcija njegovog tima

Dobra / efektna akcija njegovog tima

Iskazuje podrku svom timu... verbalno dovikivanjem i na druge naine; aplauz, skandiranje skakanje, mahanje zastavom...

Sporna sudijska odluka na tetu njegovog tima

Sporna sudijska odluka na tetu njegovog tima

Iskazuje protest...verbalno dovikivanjem i na druge naine.

Provokacija protivnikih navijaa

Provokacija protivnikih navijaa

skakanje, pretei gestovi, uee u optem komeanju grupe... nasilno lomi stolice, gaa protivnike navijae

Provokacija protivnikih igraa

Provokacija protivnikih igraa

preskae na stranu sa protivnikim igraima i zapodeva tuu

Sporna akcija policije...

Sporna akcija policije...

uskae na teren i izaziva tuu sa slubenimlicima i poliicijom

...

Registrovanje onoga to se deavalo poslje utakmice

Uputstvo: Da li je bilo osuda ili pohvala navijakog ponaanja? Ako da, ko ih je izricao (uprave klubova, sportski savezi, politiari..). Da li je bilo suprotnih ocjena navijakog ponaanja? Kakve su one bile i ko ih je izricao? Da li su se oglaavali sami navijai? Ako da, na koji nain (konferencije za tampu, anonimna saoptenja za medije, web site...)? Ko je to inio u njihovo ime?

Naturalno i posmatranje uz pomo instrumenata S obzirom na upotrebu instrumenata u posmatranju, razlikujemo: naturalistiko posmatranje (pojave se posmatraju golim okom i biljee rukom) i posmatranje uz pomo instrumenata (koriste se razliita sredstva: kasetofon, kamera, toperica itd.). Uvoenje digitalnih

51

tehnologija su znaajno unaprijedili posmatranje zato to posmatra moe odreeni snimljeni sadraj vidjeti vie puta, moe uoiti vie detalja i sl. ali je osnovni materijal istraivanja onaj koji posmatra zabiljei. Drugim rijeima i snimljeni materijal podlijee posmatranju i biljeenju.

Posmatranje bez i sa ueem posmatraa U zavisnosti od aktivnosti posmatraa postoje dvije vrste posmatranja. Posmatranje bez uea (posmatra ne uestvuje u zbivanjima, ve ih posmatra sa distance; ponekad i iza zastora) i posmatranje sa ueem. Posmatranje sa ueem podrazumijeva da je posmatra istovremeno i uesnik u zbivanjima koja istrauje. Posmatra uesnik prihvata ulogu lana odreene grupe ili je to ve od ranije i tako, kroz zajedniko ivljenje sa njima (npr. narkomanima ili prestupnicima), upoznaje ponaanje njenih lanova. Prednost ovog pristupa (posmatranje sa ueem) je injenica da se neutralie deistanca izmeu posmatraa i posmatranog koja moe u mnogome da iskrivi sliku posmatrane pojave (grupa ne eli da se

otkrije pred strancem; namjerno mijenja svoje ponaanje; prikazuje se u drugom svjetlu i

sl.). Mana ovog pristupa je nedostatak objektivnosti (posmatra subjektivno interpretira neke dogaaje).

Nestruktuirano i struktuirano posmatranje

U zavisnosti od razraenosti plana postoje, takoe, dvije vrste posmatranja. Nestrukturisano posmatranje je ono gde istraiva nije unapred odredio ta e tano posmatrati. Takvo je, na primer, posmatranje ponaanja mase u situaciji n

Documents

Metodologija Naucno Istrazivackog Rada ZL