116
Kichwa shimita yachanakamu Módulo de kichwa Manuel Paza 1 Shukniki kamu - módulo uno ÑUKANCHIK KICHWA MAMA SHIMITA YACHASHUNCHIK Manuel Paza Guanolema K I C H W A K A M U

Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

1

Shukniki kamu - módulo uno

ÑUKANCHIK KICHWA MAMA SHIMITA

YACHASHUNCHIK

Manuel Paza Guanolema

K

I

C

H

W

A

K

A

M

U

Page 2: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

2

YUPAYCHANIMI

El presente material constituye una recopilación sistematizada del trabajo de los siguientes autores: Consuelo Yánez Cossío, Alfredo y Piedad Costales, Javier Catta, Luís Cordero, Fabián Potisí, Borchart Cristiana, Moreno Segundo, Luís Andrade Reimers, Mercedes Cotacachi, María Eugenia Quintero; José Yánez del Pozo, Jorge Gómez Rendón, Centro de Investigaciones Indígenas del Ecuador, Pontificia Universidad Católica del Ecuador. Tambien a Teodoro Gallejos. Con el fin de producir un material de apoyo para facilitar el proceso de aprendizaje de los estudiantes del idioma quichua en TINKUNAKUY o en cualquier centro educativo que tengan el compromiso de revitalizar este idioma. Este material se desarrolló sin fines de lucro y únicamente con el compromiso firme de fortalecer a los pueblos y naciones quichua hablantes, de la misma forma para crear nuevas metodologías para la enseñanza de nuestra madre lengua quichua. En este sentido, agradezco a todos los autores antes mencionados su contribución en este documento. Manuel Paza Guanolema, hijo de la nación Puruhá.

Prohibida la reproducción parcial o total por cualquier medio.

Manuel Paza Guanolema.

Profesor de la Lengua Kichwa

e-mail: [email protected], [email protected],

Numero de celular: 095051453

Quito, 01 de febrero de 2011

QUITO – ECUADOR

Octubre - 2011

Page 3: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

3

RIKSICHIK YUYAY

Hasta el año de 1990 los pueblos indígenas no entendían su proceso permanente de cambios suscitados por varias actividades que venían cumpliendo en cada lugar donde se encontraban. Muchas veces confundidos por su propia vida, desde la invasión española, a los pueblos de Abya Yala. Es importante trabajar por la lengua e identidad, por modelos de vida propias que no sea la capitalista. Tenemos mucha ventaja dentro de nuestras sabidurías, dentro del pensamiento profundo de los pueblos Andinos. Estamos profundamente convencidos de que el país que compartimos los pueblos y naciones indígenas con los afro descendientes y mestizos debe cambiar. Creemos que los cambios que anhelamos no se harán al menos que los impulsemos mediante procesos de educación permanentes desde la visión de los pueblos andinos, tanto formales como informales, para hombres y mujeres, niños y niñas, jóvenes, adultos mayores y todos aquellos que quieran ser runa. Tinkunakuy, Centro de Pensamiento y Culturas Andinas,

cercana a la visión de los pueblos y naciones indígenas,

comprometido con la lucha y el pensamiento profundo de estos pueblos ha venido trabajando en el apoyo a la construcción del Estado Plurinacional e una sociedad Intercultural. Una de sus tareas fundamentales ha sido la enseñanza y la investigación sobre las lenguas nativas, especialmente la lengua quichua y el pensamiento profundo de los pueblos andinos. Ponemos a la disponibilidad este pequeño documento para la introducción de la lengua quichua, que los interesados-as en aprender el “runa shimi” puedan acercar a este mundo tan hermoso y bello.

Page 4: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

4

YACHAYNIKIKUNATA RIKUCHIK

KILLKAY LLIKA - ALFABETO GRÁFICO ------------------------------------------------ 7

SARUY SAMAY - ACENTO FONÉTICO ------------------------------------------------7

ALLI KILLKAY – ORTOGRAFIA--------------------------------------------------------- 7

YUPAYKUNAMANTA - SOBRE LOS NUMEROS --------------------------------------- 9

KICHWA RIMAKILLKAY – GRAMÁTICA QUICHUA-----------------------------------11

LAS PARTES DE LA ORACIÓN ------------------------------------------------------- 11

LA AGLUTINACIÓN -------------------------------------------------------------------- 11

EL ARTÍCULO --------- ----------------------------------------------------------------- 12

ADJETIVO ------------------------------------------------------------------------------ 13

ADVERBIO ----------------------------------------------------------------------------- 13

EL VERBO ------------------------------------------------------------------------------ 14

EL NOMBRE O SUSTANTIVO -------------------------------------------------------- --14

EL PLURAL ---------------------------------------------------------------------------- --17

LOS PRONOMBRES PERSONALES ----------------------------------------------------- 18

Los pronombres demostrativos

Los posesivos

EL IMPERATIVO Y EL SUSTANTIVO VERBAL ------------------------------------------- 19

LA PALABRA --------------------------------------------------------------------------- 20

Lexemas

Morfemas

Afijos

Prefijos

Sufijos

Desinencias

CONJUGACIONES ------------------------------------------------------------------- 22

Pasado

Page 5: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

5

Presente

Futuro

LA IMPORTANCIA DEL VERBO KANA ---------------------------------------------- 24

POSPOSICIÓN (PREPOSICIÓN EN CASTELLANO) ---------------------------------- 26

CONJUNCIÓN -------------------------------------------------------------------- ---26

UTILIZACIÓN DE LA NEGACIÓN “MANA” Y DEL PROHIBITIVO “AMA” --------- ---27

MORFOLOGÍA ----------------------------------------------------------------------- 28

SHUKNIKI RURAY ------------------------------------------------------------------ 53

Saludos -------------------------------------------------------------------------- ------------ 54

Lección con la estructura del morfema –tak ---------------------------------------------- 57

RURAYKUNA ------------------------------------------------------------------------------------67

ISHKAYNIKI RURAY ---------------------------------------------------------------------- 73

Lección con la estructura del morfema –chu --------------------------------------------- 74

VOCABULARIO ------------------------------------------------------------------------------ 100

BIBLIOGRAFÍA -------------------------------------------------------------------------------- 114

Page 6: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

6

Shukniki kamu módulo

uno

Alli killkay – ortografía

Rimakillkay – gramática

Shimikukuna – morfología

Taripak: Manuel Paza

K

I

C

H

W

A

K

A

M

U

Page 7: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

7

Alli killkay – ortografía

Killkay llika – alfabeto gráfico

En el presente trabajo investigativo estudiaremos con 20 grafías aprobadas por la dirección de

Educación Intercultural Bilingüe DINEIB que consta de tres vocales y 17 consonantes, sin

embargo consideramos que es necesario profundizar su estudio y llegar a un acuerdo social entre

los hablantes de los diferentes dialectos quichua del Ecuador, ya que estos fonemas aprobadas

por la DINEIB no recogen los sonidos de todo el alfabeto fonológico necesaria del idioma quichua

ecuatoriano para poder expresar correctamente el pensamiento de los pueblos y naciones

andinas, que a la larga se perdería mucho de los conceptos que hace parte de un pensamiento

profundo, con una lógica y principios filosóficos propios de estas naciones y pueblos; lo que pasa

hasta ahora con la intelectualidad indígena es que no están poniendo todo su empeño en construir

un sistema de educación propio de los pueblos indígenas, al idioma quichua solo han convertido en

una herramienta de transmisión de otros conocimientos de fuera que no responden a las

necesidades nuestras. A la larga va a ser un problema el aprendizaje de este idioma, para no caer

en estos errores debemos tomar correctivos lo mas urgente posible. Solo para visibilizar una de

las arbitrariedades que lo tomaron los lingüistas con estos fonemas aspiradas chh, kh, ph, th, que

los pueblos de la nación Puruhá seguimos utilizando, lo han eliminado.

Uyaywakuna – Vocales: a, i, u

Uyantikuna - Consonantes: ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, ts, w, y, z.

SARUY SAMAY - ACENTO FONÉTICO

En el idioma quichua todas las palabras son graves, el acento fonético se pronuncia con fuerza de

voz en la penúltima sílaba. Ejemplos:

Castellano Kichwa Acento

Pantalón wara (wára)

Balón rumpa (rúmpa)

Botón wichka (wíchka)

Vamos haku (háku)

ALLI KILLKAY - ORTOGRAFIA

En virtud de las ventajas pedagógicas y funcionales en los materiales escritos en quichua, se opta

a reforzar brevemente la ortografía.

Page 8: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

8

“H” por ahora, se escribe solo al inicio de la palabra y se pronuncia como la J del castellano.

Cos las investigaciones científica y con la estandarización de la lengua puede ser que cambie

esta regla ortográfica, ya que existe fonemas aspiraradas, estos fonemas son: /chh/, /ph/,

/kh/, /th/. Entonces, cuando se utiliza estos fonemas se rompe esta regla propuesta por la

Dineib, por la que nos toca seguir utilizando la grafia /j/. Por ahora pongamos en práctica la

regla inicial.

Ejemplos:

Rimaypi Killkaypi Castellano

Pronunciación escritura

Jambi hampi medicina

Junda hunta lleno

“K” Actualmente reemplaza a las grafías: c, g, q, qu, por ser de manejo mucho más fácil en la

escritura y fonéticamente de la lengua quichua. Ejemplos:

Rimaypi Killkaypi Castellano

Pronunciación escritura

Sumac sumak hermoso

Shungu shunku corazón

Jambic hampik médico

Quimsa kimsa tres

La “K” después de “n” se pronuncia como la “g”. Ejemplos:

Rimaypi Killkaypi Castellano

Pronunciación escritura

Phungui punki hinchazón

Cunga kunka cuello

Pungu punku puerta

La “K” antes de “r” se pronuncia como la “g”. Ejemplos:

Rimaypi Killkaypi Castellano

Pronunciación escritura

Rigra rikra brazo.

Chugri chukri herida

Chagra chakra huerto

Page 9: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

9

“P” Después de la “m” o “n” se pronuncia como la “b”. Ejemplos:

Rimaypi Killkaypi Castellano

Pronunciación escritura

Pamba pampa planicie, llanura

Jumbi humpi sudor

Tambu tampu sitio de descanso y

reserva

“T” Después de “n”, se pronuncia como la “d”. Ejemplos:

Rimaypi Killkaypi Castellano

pronunciación escritura

Tanda tanta pan

Llandu llantu sombra

Junda hunta lleno

“W” Reemplaza a las grafías “hu…”, “u”, “gu…”. Ejemplos:

Rimaypi Killkaypi Castellano

Pronunciación escritura

Huauqui wawki hermano

Guagua wawa niño

Auka awka soldado.

“Y” Reemplaza a la vocal “i”. Ejemplo:

Rimaypi Killkaypi Castellano

Pronunciación escritura

Taita tayta padre

Kausai kawsay vida

Saiwa saywa horizonte.

YUPAYKUNAMANTA - SOBRE LOS NUMEROS

Los números en quichua solo tiene función desde uno hasta diez, el cero (0) solo se escribe para

demostrar la falta o no existencia de algo, el vacío.

Illak cero Chunka shuk once

Shuk uno Chunka ishkay doce

Ishkay dos Chunka kimsa trece

Kimsa tres Chunka chusku catorce

Chusku cuatro Chunka pichka quince

Page 10: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

10

Pichka cinco Chunka sukta dieciséis

Sukta seis Chunka kanchis diecisiete

Kanchis siete Chunka pusak dieciocho

Pusak ocho Chunka iskun diecinueve

Iskun nueve Ishkay chunka veinte

Chunka diez

Ishkay chunka shuk veintiuno

Ishkay chunka ishkay veintidós

Ishkay chunka kimsa veintitrés

Ishkay chunka chusku veinticuatro

Ishkay chunka pichka veinticinco

Ishkay chunka sukta veintiséis

Kimsa chunka treinta

Kimsa chunka shuk treinta y uno

Patsak cien

Waranka mil

Junu un millón.

Page 11: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

11

Kichwa rimakillkay - Gramática quichua

Características de las lenguas

Hay categorías propias de cada idioma, pero alguna de estas es común que se repita en otros

idiomas. Así tenemos las variantes entre la estructura gramatical de la lengua quichua y la

castellana.

Estructura de la lengua quichua: tiene el siguiente orden: primero “S” sujeto, segundo “C”

complemento, tercero “V” verbo.

Mientras que en estructura de la lengua castellana el orden siguiente: primero “S” sujeto,

segundo “V” verbo, tercero “C” complemento.

Ejemplos:

Quichua Castellano

Maria-ka sarata mikun. María come maíz.

S C V S V C

Sujeto: en ambas lenguas tienen la misma función, es decir es del nombre o sustantivo, de quién

se habla en la oración.

Complemento: en ambas lenguas tienen la misma función, es decir es el que se interrelaciona con

las diferentes partes de la oración, por tanto es la parte que complementa la idea que se quiere

expresar.

Los complementos se construyen de una o más palabras, adjetivos, adverbios, verbos

auxiliares, etc.

El quichua es una lengua aglutinante, por esta razón a veces no se puede hacer interpretaciones o

traducciones exactas al castellano, a veces ni siquiera hay palabras para remplazar ideas del

castellano al quichua, por ser lenguas construidas desde pensamientos distintos.

El pensamiento andino es más colectivo, comunitario, complementario, simbólico y metafórico.

Las partes de la oración

En el idioma quichua hay 3 clases de palabras adjetivos, nombres y verbos, con la aglutinación de

los nombres y morfemas podemos ir construyendo las partes de la oración, como: el artículo,

nombre o sustantivo, pronombre, verbo, adjetivo, adverbio, morfemas, posposición, conjunción,

participio, e interjección, entre otras; de las cuales en el presente módulo profundizaremos el

artículo, sustantivo, pronombre, verbo, adjetivo, adverbio y morfemas.

La aglutinación

El kichwa es una lengua aglutinante, es decir que alrededor de la palabra se juntan o se posponen

las partículas llamadas morfemas las cuales hacen variar el significado.

Page 12: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

12

Ejemplo 1:

Kichwa: Castellano:

Ñukaka wasimanmi rini - voy a casa.

Payka wasimantami shamun - el o ella viene de / desde la casa.

Kanka wasipimi kanki - Tú estás en la casa.

Postposición Significado Preposición

“-man” destino (dirección) {a}

“-manta” origen {de}

“-pi” lugar {en}

Ejemplo 2:

Alli bueno, bien (raíz)

allilla bien, no mas, con cuidado, cuidadosamente

allimi correcto, es o está bien

allillami bastante bien; es o está bastante bien

allimanta despacio, de poco en poco, poco a poco

Ejemplo 3

Puka rojo, (raíz)

Pukalla rojojizo

Pukallami es solo rojo

Pukallakunami son solo rojos

Pukayana enrojecer

Ejemplo 4

Wasi casa (raíz)

Wasikuna casas (kuna: indica pluralidad o más de una cosa)

Wasikamakuna Cuidadores de casa. Wasi = casa, -kama- raíz de verbo kamana (cuidar).

Wasichikrikuni Estoy yendo a construir o hacer la casa. (wasi= casa + -chi- = hacer hacer +

-kri- incoactivo, inmediatamente ir hacer algo + -ku- = progresivo + -ni

= primera persona singular.)

Wasichikukrini Voy a estar contruyendo o haciendo la casa. (wasi= casa + -chi- = hacer

hacer + -ku- = progresivo + -kri- incoactivo, inmediatamente ir hacer algo

+ -ni = primera persona singular).

El artículo

Es un determinante que precisa la referencia de un sustantivo.

Sintácticamente modifica, determina o indetermina al sustantivo.

Page 13: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

13

Kichwa: Castellano:

Allkuka ñukata kanirka. El perro me mordió.

China allkuka ñukata kanirka. La perra me mordió.

Hay dos clases de artículo, indefinido o indeterminado; definido o determinado.

El artículo definido o determinado: es la partícula -ka, postpuesta al nombre o palabra que en

el castellano hace las veces de: el, la, los, las.

Ejemplo:

Llullashpa purinaka mana allichu. El andar mintiendo es cosa mala.

Yurak sisaka uchillami. La flor blanca es pequeña.

Yachakukka shamukunmi. El/la estudiante está viniendo.

Wamprakunaka mikukunmi. Los/las niños/as están comiendo.

El artículo indefinido o indeterminado: es el numeral shuk (uno), para la simple designación de

personas u objetos, y no para contarlos. En el castellano son: un, una, unos, unas.

Ejemplo:

Shuk wamprami kanta mashkakun. Un muchacho te está buscando.

Shuk wamprakunami kayta apamushka. Unos muchachos han traído esto.

El adjetivo

Es la parte variable de la oración que modifica al sustantivo. Los adjetivos son una clase de

palabras que modifican y determinan al sustantivo al que acompañan.

El adjetivo concuerda con el sustantivo al que hace referencia. Un adjetivo puede ir tanto

delante como detrás del núcleo al cual se refiere.

Kichwa Castellano

Puka wasi casa roja

Sumak sisa flor hermosa

Wasika jatunmi la casa es grande

Sachaka sumakmi la selva es hermosa

El adverbio

El adverbio es una parte invariable de la oración que sirve para calificar o determinar la

significación del verbo o la del adjetivo, y a veces la de otro adverbio.

El concepto de adverbio engloba a elementos de comportamiento sintáctico y morfológico

diferente.

Sintácticamente pueden funcionar como núcleos de un sintagma adverbial o como

Page 14: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

14

especificadores dentro de un sintagma adjetival o adverbial. Mientras que no manejemos

estos conceptos sintácticos, nos tendremos que conformar diciendo que pueden

ser modificadores de un verbo o modificadores de un adjetivo o de otro adverbio:

Kichwa: Castellano:

Modificador de la acción del verbo (o la cualidad de la acción):

Wasiman chulunlla yaykurkani. Entré a casa silenciosamente.

Complemento de un verbo:

Karupi kawsanchik; allimi hamutarka. Vivimos lejos; entendió perfectamente.

Modificador de un adjetivo:

Sumak, allipachami. Muy hermosa, perfectamente sana.

Modificador de un adverbio:

Karumi; mana allipachachu. Muy lejos; excesivamente mal.

El verbo

El verbo es la parte de la oración o categoría léxica que expresa existencia, acción, consecución,

condición o estado del sujeto, semánticamente expresa una predicación completa.

Todos los elementos que existen en la naturaleza y en el cosmos tienen movimiento, se

transforman, evolucionan; con los movimientos realizan o realizamos cualquier actividad, es así

que cuando se hace un movimiento fuerte puede causar desgracias. Los movimientos o las

acciones se realizan en presencia, en abstractos y en pensamiento.

En el idioma quichua la acción que se realiza se caracteriza mediante la terminación -na, en el

castellano son los infinitivos -ar, -er, -ir.

Kichwa Castellano

Purina caminar

Rikuna mirar

Kana ser o estar

Kawsana vivir

Mikuna comer

El nombre o sustantivo

Palabra que sirve para designar personas, animales, conceptos o elementos, ya sean reales o

existentes sólo en la mente humana.

Su estudio se realiza atendiendo a tres aspectos: forma, función y significación.

Desde el punto de vista formal, el sustantivo es una palabra flexiva en muchos idiomas,

es decir, admite variaciones en su terminación para indicar los accidentes gramaticales

Page 15: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

15

de género, número y, a veces, caso.

La función primordial del sustantivo es la de ser el núcleo (N) del sintagma nominal (SN) que

hace de sujeto en la oración, pero puede aparecer también como núcleo de otros sintagmas

nominales que pueden estar incluidos dentro del sujeto o del predicado.

Cada cultura ha hecho sus propias abstracciones del mundo y las ha ido materializando a través

de la palabra y nombres.

Los antiguos habitantes de cada cultura han bautizado (a los “elementos”) las partes de la

totalidad de la naturaleza con diferentes nombres de acuerdo a su cultura.

Para definir al Sustantivo, lo haremos desde varios criterios: semántico, morfológico y

sintáctico.

Kichwa Castellano

Wasi Casa

Inti Sol

Kuyay Amor

Criterio Semántico:

El sustantivo es la palabra con la que designamos objetos de la realidad pensándolos como

conceptos independientes.

En general, hay sustantivos que denotan conceptos independiente (sustantivos concretos) y otros

que denotan conceptos dependientes (sustantivos abstractos).

Ejemplos:

Kuytsa, allku, yura son sustantivos independientes (concretos); y kuyay, sinchi, muskuy son

sustantivos dependientes (abstractos).

Criterio Morfológico:

Morfología, estudia la estructura interna de las palabras, es decir, la forma en que una palabra

se construye.

La morfología es la rama de la lingüística que estudia:

a. la estructura interna de las palabras para delimitar, definir y clasificar sus unidades y las

clases de palabras.

b. Los procesos de formación de palabras (flexión y derivación).

El sustantivo es una palabra variable porque tiene accidentes gramaticales: género (masculino y

femenino) y número (singular y plural).

Ejemplos:

- yachachik (masculino o femenino y singular).

- yachachik warmikuna (femenino y plural).

Page 16: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

16

Criterio Sintáctico:

El sustantivo puede ocupar distintos lugares dentro de la oración, ya sea que ésta se construya

en voz pasiva o activa. El sustantivo puede funcionar como núcleo del sujeto, sujeto, objeto

directo, objeto indirecto, circunstancial, agente, predicativo, vocativo, etc.

Ejemplos:

- Sumak killaka uchilla kanchata achikyachin. Killa (sustantivo y núcleo del sujeto) y la sumak

killa (sujeto activo). Toda la oración es de voz activa.

- Uchilla kanchaka sumak killa achikyachishkami karka. Kancha (sustantivo y núcleo del

sujeto) y el uchilla kancha (sujeto pasivo). Toda la oración es de voz pasiva.

Kichwa Castellano

Chunlla kayka yuyarikta sakinmi. El silencio ayuda a pensar.

Sachaka achka yurakunatami charin. La selva tiene muchos árboles.

En el quichua los nombres carecen de género y distinción de sexo, se explica cuando es preciso

por la anteposición de las palabras kari o warmi.

Ejemplo:

Kari wampra niño

Warmi wampra niña

En caso de hacer referencia a los animales se puede utilizar china o ullku, es decir hembra o

macho respectivamente. Estas palabras son propuestas modernas.

Ejemplo:

China allku Perra

Ullku allku Perro.

.

Sustantivos Concretos: a los elementos que se ven, que se tocan se les dice sustantivos

concretos.

Ejemplo:

Inti sol killa luna

Yura árbol kuru gusano

Sustantivos Abstractos: a los elementos que no se ven, se tocan se les denomina sustantivos

abstractos.

Ejemplo:

Yuyay el pensamiento kuyay el amor

Munay el deseo millay el odio

Sustantivo Aumentativo: si al sustantivo simple le aumentamos el morfema –ruku (grande de

tamaño), demostramos exageración del tamaño, entendiendo desde el castellano los siguientes

términos: azo, aza, ote, ota, on, ona, etc.

Ejemplos:

Wasiruku caserón sinkaruku narizón

Page 17: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

17

Warmiruku mujerzota kaspiruku palazo

Sustantivo Diminutivo: si al sustantivo simple le aumentamos los morfemas: –wa, -ku, -lla,

demostramos cariño, pequeñez, respeto, confianza, delicadeza; entendiendo desde el

castellano los siguientes términos: ito, ita.

Ejemplos:

Wawaku niñito/a mamalla mamita

Saraku Sarita mashiwa amiguito/a.

Sustantivo despectivo: a los nombres que indican desprecio solo le aumentamos el termino –siki.

Ejemplos:

Puñuysiki Dormilón

Wakaysiki Llorón

Sustantivos compuestos: se forman uniendo dos palabras o conceptos diferentes simples,

formando así uno nuevo.

Ejemplos: Pachamama.- -pacha: tiempo - espacio, cosmos + mama:

Madre cosmos, madre “Naturaleza”.

Kuchapata.- ribera.

Kullkimaki Dando y mandando.

Rumirumi ñan camino lleno de piedra.

Nota: esta clasificación propuesta no considera los conceptos de: sustantivos propios y comunes

que son propias del castellano, ya que la estructura del quichua tiene otras formas de enfatizar

lo importante independientemente del ser cosa, animal, persona o institución.

El plural

Para pluralizar los sustantivos en el idioma quichua se utiliza el morfema “-kuna”.

Ejemplos: SINGULAR PLURAL

Wasi - casa Wasikuna - casas

Yura - árbol Yurakuna - árboles

Existen sustantivos que denotan pluralidad y no es necesario utilizar el morfema –kuna. Ejemplo:

Makita mayllari Lavate las manos.

De igual forma sucede cuando el numeral precede al sustantivo, por ejemplo:

Chunka antawa Diez carros

Aunque tampoco es incorrecto expresar utilizando el morfema –kuna, con el ejemplo anterior

seria:

Chunka antawakuna Diez carros

Page 18: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

18

Los pronombres personales

En el idioma kichwa los pronombres personales carecen de género, y son los siguientes:

Singular

Ñuka yo

Kikin usted (por respeto)

Kan tú (por confianza)

Pay el/ella

Plural

Ñukanchik nosotros, nosotras

Kankuna ustedes

Kikinkuna ustedes

Paykuna ellos/ellas

Los pronombres demostrativos

Kay Este, esta, esto.

Chay Ese, esa, eso, aquel, aquello/lla.

Kayshuk Este otro, esta otra.

Chayshuk Ese otro, esa otra, aquel otro.

Kaynik El de más acá, la de más acá.

Chaynik El de más allá, la de más allá.

Ejemplo:

Kay wasipi kawsani Vivo en esta casa.

Chay wasipi kawsani Vivo en esa casa.

Los pronombres o adjetivos posesivos Los adjetivos posesivos, indican posesión o pertenencia. En quichua la posesión y pertenencia se

demuestra con el morfema -pa. Haciendo traducción al castellano generalmente viene a ser DE

o PARA. Este morfema solo se puede unir a los pronombres personales o al sujeto.

Ñukapa Mi, mío.

Kikinpa su, suyo/a.

Kanpa Tú, tuyo/a.

Paypa Su, suyo, de aquel o aquello, de el o ella.

Ñukanchipa Nuestro/a.

Kankunapa Vuestro, de ustedes.

Paykunapa De ellos/as, de aquellos/as.

El imperativo y el sustantivo verbal

El imperativo y el verbo sustantivado del verbo se representa con el morfema –y, en singular y

–ychik, en plural.

Page 19: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

19

SINGULAR

Samay Descansa. Pero “en el sentido del verbo sustantivado” se entiende

también el descanso, el descansar.

Mikuy Come. Pero “en el sentido del verbo sustantivado” se entiende

también como comida o el comer.

PLURAL

Samaychik descansen.

Mukuychik coman.

Es importante resaltar que dentro del pensamiento Andino no existen las ordenes como tal,

es por eso que si existe una orden se la hace con amabilidad y cortesía, pidiendo de favor:

esta función gramatical en la interrelación de las personas la cumple el morfema –pa, que

además expresa: “tenga la bondad”, “por favor”, de consideración, respeto, afecto, etc.

Shamupashun ¿Hay alguien en casa? ¿Puedo venir?

¿Puedo entrar?

Shamupay Venga, entra por favor.

Samapay descansa por favor.

Samapaychik descansen por favor.

Page 20: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

20

La palabra

Es la unidad mínima del significado.

Las palabras están constituidas por lexemas y morfemas.

Clases de palabras en castellano y kichwa.

Castellano Kichwa

Verbos = verbos

Sustantivos = sustantivos

Adjetivos = adjetivos

Adverbios ≠ adverbios

Pronombres = pronombres

Preposiciones postposiciones

Conjunciones ≠ ---- ¿?

Artículos ≠ ---- ¿?

Interjecciones = interjecciones

Palabras = lexemas + morfemas.

Lexema o raíz

Parte invariable de la palabra, que contiene el significado de la palabra.

Las palabras que tienen el mismo lexema forman una familia de palabras.

Ejemplos:

Wasikuna

Wasimanta

Wasikama

Wasiman

Wasita

Wasiku

Wasipa

Wasi lexema

Wasikuna = wasi + -kuna.

-kuna morfema

-manta

-kama

-man

Wasi -ta

-ku

-pa

Morfema o afijo

Unidad mínima de un significado.

Parte variable de la palabra que se añade al lexema para completar su significado y formar

palabras nuevas.

Morfemas o afijos

Son unidades mínimas que van junto a la palabra, nombre, adjetivo o verbo que modifican a la

misma. Se dividen en: prefijos, sufijos y infijos.

Page 21: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

21

1. Tipos de morfemas o afijos

Morfemas Gramaticales o flexivos Ofrecen información gramatical.

Derivados Sirven para formar palabras.

MORFEMAS

GRAMATICALES

DE GÉNERO

Morfema que se añaden al

lexema para indicar el género,

masculino y femenino.

DE NÚMERO

Morfemas que añaden al lexema

para indicar el numero, singular o

plural.

DESINENCIAS

VERBALES

Morfemas que añaden al lexema

de las formas verbales para

indicar la persona, el número, el

tiempo y el modo.

DERIVADOS

PREFIJOS Morfemas que se delante del

lexema y le añade significación.

SUFIJOS Morfemas que van detrás del

lexema y le añaden significado.

INFIJOS

Morfemas que se intercalan

entre la raíz y la terminación de

un lexema o el que se mete

dentro de la palabra, de un

verbo, de un sustantivo y de un

adjetivo y le añaden significado.

Page 22: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

22

Prefijos, son morfemas que van antes del lexema para modificarla. En quichua solo tiene

este prefijo.

Ejemplos:

Ilamama = madrastra

Ilayaya = padrastro

Ilaushushi = hijastra

Sufijos, son morfemas que van después y unidas a los lexemas, se les adhiere a los adjetivos,

sustantivos o verbos de la cual se dice algo o se hace referencia.

Ejemplos:

Quitomanta = desde Quito.

Wasimanta = de casa.

Mikunkapak = para comer.

Shamuyari = Ven pues.

Infijos, son morfemas que se intercalan entre la raíz y la terminación de un lexema y le añaden

significado.

Ejemplo:

Mikuna = comer

MikuKUna = estar comiendo

Infijo –KU– progresivo, demuestra que la acción está en proceso de realización, morfema auxiliar

del verbo estar + -ando, -endo del gerundio.

Sufijo –NA morfema que se constituye en el radical del verbo.

Desinencias, son morfemas que se añaden al lexema de las formas verbales para indicar la

persona el número, el tiempo y el modo.

Ejemplos:

Ñuka mikuNI = yo como

Kan mikuNKI = usted come

Kikin mukuNKI = tú comes

Pay mikuN = el o ella come

Page 23: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

23

Conjugaciones

Terminaciones verbales en tiempo presente

Ñuka -ni

Kan -nki

Kikin -nki

Pay -n

Ñukanchik -nchik

Kankuna -nkichik

Kikinkuna -nkichik

Paykuna -nkuna

Nota: el pronombre kan se utiliza cuando hay confianza con la persona, el pronombre kikin se

utiliza por respeto a la persona.

Conjugación: verbo kuyana - amar

PRESENTE SIMPLE

Hay una sola forma de conjugar los verbos en kichwa. La raíz permanece invariable en todos los

modos, tiempos y personas.

Raíz verbal + terminación-presente

Ñuka Kuyani Yo amo.

Kan Kuyanki Tú amas

Kikin Kuyanki Usted ama.

Pay Kuyan El/ella ama.

Ñukanchik Kuyanchik Nosotros amamos.

Kankuna Kuyankichik Ustedes aman.

Kikinkuna Kuyankichik Ustedes aman.

Paykuna Kuyankuna Elos o ellas aman.

INDICATIVO PRESENTE

Voz activa: el sujeto es preminente. Ejm: Yo barrí el cuarto.

Voz pasiva: La acción y el efecto de esa acción es más imperfecta Ejm:

El cuarto fue barrido por mí.

Yo amaba. Yo amaba a mi tío.

PRESENTE PROGRESIVO

Terminaciones verbales del tiempo presente progresivo.

Raíz verbal + forfema –ku- + term-presente

Ñuka KuyaKUni Yo estoy amando.

Kan/ kikin KuyaKUnki Tú o usted estas amando.

Pay KuyaKUn El/ ella esta amando.

Ñukanchik KuyaKUnchik Nosotros estamos amando.

Page 24: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

24

Kankuna/ kikinkuna KuyaKUnkichik Ustedes están amando.

Paykuna KuyaKUnkuna Ellos/ ellas están amando.

PASADO PERFECTO SIMPLE

Terminaciones verbales del tiempo pasado perfecto simple.

Raíz verbal + morf. –rka- + term-presente

Ñuka kuyaRKAni Yo amé.

Kan/ kikin kuyaRKAki Tú o usted amaste.

Pay kuyaRKA El/ ella amó.

Ñukanchik kuyaRKAchik Nosotros amamos

Kankuna/ kikinkuna kuyaRKAnkichik Ustedes amaron.

Paykuna kuyaRKAkuna Ellos/ ellas amaron.

Nota: Observe que en la tercera persona del singular y del plural se suprime la terminación del

tiempo presente -n.

PASADO PERFECTO COMPUESTO

Terminaciones verbales del tiempo pasado compuesto.

Raíz verbal + morf –shka- + term-presente

Ñuka kuyashkani Yo he amado.

Kan / kikin kuyashkanki Tú/ usted has amado.

Pay kuyashka El/ella ha amado.

Ñukanchik kuyashkanchik Nosotros/as hemos amado.

Kankuna kuyashkankichik Ustedes han amado.

Paykuna kuyashkakuna Ellos/as han amado.

Nota: Observe que en la tercera persona del singular y del plural se suprime la terminación del

tiempo presente -n.

-SHKA participio del pasado. -IDO, -ADO son participios del idioma castellano.

Ejemplo:

Payka yachashkami kan El es estudiado.

Shaykushkami kani Estoy cansado.

Sawarishkami kani Estoy casado/da.

Magdalena-ka paypa shimita unay pachata yachashka.

Magdalena ha estudiado su lengua por mucho tiempo.

Rosa-ka ñuka wasiman shamushpa sarata mikushka.

Rosa viniendo a mi casa ha comido maíz.

FUTURO

Terminaciones verbales del tiempo futuro.

Raíz verbal + los morf. del tiempo futuro

Ñuka kuyasha Yo amaré.

Page 25: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

25

Kan/kikin kuyanki Tú/usted amarás.

Pay kuyanka El/ella amará.

Ñukanchik kuyashun Nosotros/as amaremos.

Kankuna kuyankichik Ustedes amarán.

Paykuna kuyankakuna Ellos/as amarán.

FUTURO PRÓXIMO

Terminaciones verbales del tiempo futuro próximo.

Raíz+ term. Fut. Próximo +term-presente

Ñuka kuyakrini Yo voy a amar.

Kan/kikin kuyakrinki Tú/usted vas a amar.

Pay kuyakrin El/ ella va a amar.

Ñukanchik kuyakrinchik Nosotros/as vamos a amar.

Kankuna kuyakrinkichik Ustedes van a amar.

Paykuna kuyakrinkuna Ellos/as van a amar.

-KRI.- incoactivo. Se traduce: ir a.

LA IMPORTANCIA DEL VERBO KANA

Conjugación del verbo kana = ser o estar y “haber” en castellano.

Ñuka kani Yo soy, yo estoy

Kan/ kikin kanki Tú estás, tú eres

Pay kan Él/ella está, él/ella es

Ñukanchik kanchik Nosotros/as somos/estamos

Kankuna/ kikinkuna kankichik Ustedes son/están

Paykuna paykuna kankuna Ellos/as son, Ellos/as están.

Ejemplo:

Ñukaka wasipi kani Yo estoy en la casa

Ñukapa wasipi kani Estoy en mi casa

Ñukaka llamkak kani Yo soy trabajador

Kanka jampikmi kanki Tú eres médico

Payka hampikmi kashka El ha sido médico.

Achka mikuymi tiyashka karka Había habido mucha comida.

NOTA: Los sustantivos abstractos se forman por medio del verbo sustantivado kana (ser),

puesto en presente de infinitivo en unión con el nombre, adjetivo o el participio activo.

Ejemplo: allikay = bondad

sumakkay = belleza

jatunkay = grandeza

PASADO PERFECTO SIMPLE

Page 26: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

26

Ñuka karkani Yo fui, yo estuve.

Kan/ kikin karkanki Tú/usted fuiste, tú/usted estuviste.

Pay karka El o ella fue, el o ella estuvo.

Ñukanchik karkanchik Nosotros fuimos, nosotros estuvimos.

Kankuna/kikinkuna karkankichik Ustedes fueron, ustedes estuvieron.

Paykuna karkakuna Ellos o ellas fueron, ellos o ellas estuvieron.

PASADO PERFECTO COMPUESTO

Ñuka kashkani Yo he sido. Yo he estado.

Kan/ kikin kashkanki Tú/ usted has sido. Tú/ usted has estado.

Pay kashka El o ella ha sido. El o ella a estado.

Ñukanchik kashkanchik Nosotros hemos sido. Nos. hemos estado.

Kankuna/kikinkuna kashkankichik Ustedes han sido. Ust. han estado.

Paykuna kashkakuna Ellos o ellas han sido. Ellos o ellas han estado.

FUTURO

Ñuka kasha Yo seré. Yo estaré.

Kan/kikin kanki Tú serás. Tú estarás

Pay kanka El o ella será. El o ella estará.

Ñukanchik kashun Nosotros seremos. Nosotros estaremos.

Kikinkuna/kankuna kankichik Ustedes serán. Ustedes serán.

Paykuna kankakuna Ellos o ellas serán. Ellos o ellas serán.

FUTURO PRÓXIMO

Ñuka kakrini Yo voy a ser. Yo voy a estar.

Kan/ kikin kakrinki Tú/usted vas a ser. Tú/usted va a estar.

Pay kakrin El o ella va a ser. El o ella va a estar.

Ñukanchik kakrinchik Nosotros/as vamos a ser. Nos. vamos a estar.

Kankuna/kikinkuna kakrinkichik Ustedes van a ser. Ust. van a estar.

Paykuna kakrinkuna Ellos o ellas van a ser. Ellos o ellas van a estar.

POSPOSICIÓN (preposición en castellano)

Ayuda a ubicar el complemento en la oración, entre los morfemas uilizados tenemos:

-ta, -pak, -pa, -wan. Que en el castellano serían: por, para, a, de, con, sin, etc.

Ejemplo:

Manuel-ka paypa shimita achka pachata yachashka.

Manuel ha estudiado su lengua por mucho tiempo.

Manuel = sustantivo + ha estudiado = verbo + su lengua = c.d + por mucho tiempo = c.i.

Complemento. Por = preposición.

CONJUNCIÓN

Conjunción une las palabras o ideas, entre los morfemas uilizados tenemos: -pash,-tin, etc., que

en el castellano serían: y, o, ni, etc.

Page 27: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

27

Yarikaytapash yakunaytapash mana charinichu No tengo ni hambre ni sueño.

Warmintin kusantin shamunkuna Vienen entre marido y mujer.

Utilización de la negación “mana” y del prohibitivo “ama”

MANA

Con la negación mana se forman sustantivos o adjetivos que expresan lo contrario del nombre

componente.

Ejemplo: alli = bien, bueno

mana alli = no bien (malo).

AMA

Prohibitivo. Prohibe que se ejecute una acción antes de ser realizada. Ejemplo:

Ama mikuy - No comas Ama shamunki - No vendrás.

Ama shuwa - No robar Ama khilla - No ser osocio.

Ama llulla - No ser mentiroso Ama sakiklla - No ser servil, no ser dejado.

Page 28: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

28

Shimikukuna – morfología

-TAK (interrogativo y enfático)

a. Interrogativo. Morfema interrogativo sirve para hacer preguntas y exige una respuesta

directa e inmediata. Es focalizador principal de las preguntas. En el castellano remplaza a estos

signos de interrogación ¿?. Va junto o después de las palabras interrogativas: PI; IMA; MAY;

MAYKAN; MASHNA; JAYKA. De la misma forma necesita de otras partículas complementarias

que indica en el ejemplo posterior.

Morfemas complementarios:

-manta morfema que indica 5

utilizaciones: procedencia, origen, causa,

de parte de todo, en lugar de, en lugar de

nosotros, por de.

- lla (permisivo), no más. Indica soledad:

solo/a. Indica el parecido.

-man (adlativo), indica destino

(dirección): a, hacia

-shina indica el modo: como, de qué

forma. Comparativo

-ta (objeto directo, complemento

directo) -yuk (posesivo inealianable)

-wan (comitativo, instrumental), indica

compañía: con -kama limitante: hasta

-pa genitivo (de posesión alienable): de -pak benefactivo: para

-rayku (causal) morfema verbal, indica

finalidad o propósito. - pi (locativo): en

-pak, -nkapak (causal propositivo),

indica finalidad o propósito: para

Enfatiza la pregunta realizada por el emisor.

Ejemplo:

Imatak chay kuytsaka. ¿Qué es esa joven?

Pitak shamurka. ¿Quién vino?

Ima shutitak kanki. ¿Qué nombre eres?

Imatak kanki. ¿Qué eres?

Tayta Albertoka imatak kan. ¿Qué es, el don Alberto?

Sin embargo en preguntas abiertas en las cuales hay la presencia de las palabras interrogativas

se suele omitir el -tak.

Page 29: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

29

Ejemplo:

Ima shuti (tak) kanki. ¿Qué nombre eres? (Traducción literal) = ¿Cómo te llamas?

b. Enfático. Indica afirmación de algo de manera terminante y definitiva.

Ejemplo:

Payllatak rurarka. El mismo hizo.

Chashnallatak rurarkanchik. Así mismo hicimos.

c. Sirve también para enfatizar uniéndose a la partícula –lla o sola.

Ejemplo:

Ñukallatak shamusha – vendré yo mismo.

Kantak rikunki – tú mismo verás.

Kanllatak rikunki – tú mismo verás.

Kayllatakmi ñukapakka – este mismo es el mío. Esto mismo es para mí.

Paytatak shamuchun nini – quiero que venga a el mismo.

Payllatatak shamuchun nini – quiero que venga a el mismo.

-CHU (Interrogativo)

Morfema o partícula de interrogación que sirve para hacer preguntas cerradas. -CHU morfema

interrogativa para hacer preguntas, que requiere de una contestación con ARI (si), MANA (no) o

MANA YACHANICHU (no sé).

CASO 1

Fórmula interrogativa simple:

Nombre o pronombre + CHU

Ejemplo:

Paychu ¿Es él?

Kusachu ¿Es el marido?

Yachana wasichu ¿Es una escuela?

Kanpa yayachu ¿Es tu papá?

CASO 2

Fórmula interrogativa normal:

Nombre + verbo + -CHU

Joséchu kanki. ¿Eres José?

CASO 3

Fórmula interrogativa completa:

Pronombre + nombre + -chu + verbo (P + N + -CHU + V).

Ejemplos:

Kikinka Joséchu kanki. ¿Usted es José?

Page 30: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

30

Kanpa mamachu shamunka ¿Tu mamá vendrá?

El morfema –CHU puede estar en el nombre / pronombre, en el verbo o en el complemento.

Kanpa mamaka shamunkachu ¿Es de venir tu mamá?

Kanpa mamachu shamunka. ¿Tu mamá es de venir?

Kanka wawata charinkichu ¿Tu tienes hijo?

Kanpa wawaka ishkay watatachu charin. ¿Su hijo/a tiene 2 años?

COMO RESPONDER

CASO 1

Fórmula afirmativa respuesta:

Ari + nombre o pronombre + -mi + verbo (ARI + N/P + -MI + V).

Ejemplos:

Ari, Josémi kani Si, soy José.

Ari, ñukaka Josémi kani. Si, yo soy José.

CASO 2

Fórmula negativa respuesta:

Mana + nombre o pronombre + -chu + verbo (MANA + N/P + -CHU + V).

Mana, Joséchu kani. No soy José.

Mana, ñukaka Joséchu kani. Yo, no soy José.

CASO 3

Fórmula aclarativa respuesta:

Mana. + nombre o pronombre + -mi + verbo (MANA. + N/P + -MI + V).

Se puede hacer con la doble negación o se puede hacer primero negando y después aclarando.

Mana. Ñukaka Pedromi kani. No. Yo soy Pedro.

Mana, mana ñukaka Pedromi kani. No. Yo soy Pedro.

Mana, ñukaka Joséchu kani. Pedrómi kani. Yo, no soy José. Soy Pedro.

Estructura del –CHU y sus variantes: manachu, nachu.

MANACHU.- Es la unión entre la negación MANA y el –CHU; se convierte en una de las palabras

con la que se puede preguntar o interrogar.

Es una pregunta afirmativa pidiendo confirmación. Lo que se pide es que se confirme lo que estoy

afirmando.

NACHU.- ¿Verdad?, ¿Cierto? Estamos pidiendo confirmación de lo que afirmamos o negamos.

Esta otra forma de preguntar y afirmar lo que se ha dicho con el NACHU. El NACHU solo puede

ir al final de la oración.

Ejemplos:

P. Manachu mikunata rurarkanki

Page 31: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

31

R1. Mana, mikunataka rurarkanichu.

R2. Mana, mikunataka rurarkanichu. Takshakurkanimi.

P. Kikinka manachu Quitomanta kanki.

R. Ari, Ñukaka Quitomantami Kani.

P. Kikinka Paolami kanki, nachu.

R. Mana, ñukaka Gabrielami kani.

La pregunta puede ser negativa afirmativa, la respuesta puede ser positiva o negativa.

NOTA.- Si en la oración “MANA” está antes que -CHU, se indica negación. En este caso se

puede omitir el -CHU, con el cambio de matiz en el significado.

Ejemplo:

Mana yachanichu. No sé (todavía), afirmación de que no sabe.

Mana yachani. No sé.

Diálogos:

P: Kikinka Pedrochu kanki. ¿Tú eres Pedro?.

R: Mana. Ñukaka mana Pedrochu kani. No. Yo no soy Pedro.

P: Kikinka Quitomantachu kanki. ¿Tú eres de Quito?

R: Ari, Ñukaka Quitomantami kani. Si, yo soy de Quito.

P: Paykunaka unkushkakunachu. ¿Ellos están enfermos?

R: Paykunaka mana unkushkakunachu. Ellos no están enfermos.

–KA (topicalizador)

El morfema -KA tiene varios significados: 1. Como artículo determinado. 2. Determina, focaliza

o sugetivisa al sustantivo o al nombre. 3. Negación absoluta. 4. Conjunción copulativa. 5.

Enfático.

a. Como artículo determinado.

En el castellano el articulo determinado o definido (el, la, los, las), generalmente va con el

sujeto.

Ejemplos:

Kintika pawakunmi. El picaflor esta volando.

Mishikunaka mikun. Los gatos comen.

Urpikunaka mikunkuna. Las tórtolas comen.

Yachakukka shamukunmi. El estudiante está viniendo.

Llullashpa purinaka mana allichu. El andar mintiendo es cosa mala.

Maríaka yachakukmi. La María es estudiante.

Yurakunaka jatunmi kan. Los árboles son grandes.

b. Determinante del sujeto.

Determina, focaliza o sugetivisa al sustantivo o al nombre. Determina al ser. Indica al sujeto

como tal.

Ejemplos:

Pedroka tantatami mikun. Pedro come pan.

Page 32: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

32

Kikinka yachakukmi kanki. Usted es estudiante.

Payka yanukunmi. Ella o el está cocinando.

Sisaka sumak warmimi kan. Sisa es mujer hermosa.

Ñukaka mikukuni. Yo estoy comiendo.

Rumipampaka jatun llaktami kan. Rumipampa es un pueblo grande.

c. Negación absoluta.

Ejemplos:

Ñukaka mana kaymanta kanika. Yo no soy de aquí.

Mana riksinika. No conozco.

Ñukaka mana chay ñantaka riksinichu. Yo no conozco esa dirección.

d. Conjunción copulativa.

Ejemplos:

Ñukaka allillami kani, kikinka.

Ñukaka Quitomantami kani, payka.

Payka kay llaktapimi kawsan, kanpa yayaka.

Ñukapa warmika Chaskami kan, kikinpaka.

e. Enfático o afirmación absoluta.

Ejemplos:

Pay wasimanta achka sarata apamurkaka. El trajo bastante maíz de la casa, pues.

Wakraka llullu kiwata mikushpaka wañunkami. El ganado comiendo yerba tierna se

morirá.

Pay shamukpika rina kanika. Si viene el, tengo que ir.

Kikin kuyakpika tushuna kanika. Si me amas, tengo que bailar.

–MI (afirmativo)

Morfema afirmativa. En la oración se puede colocarse según la idea que se quiera afirmar. Va en

el sujeto, complemento o verbo de acuerdo al contenido de la oración.

Ejemplos:

Ñukami yachanaman rina kani. Yo debo ir a las clases.

Ñukaka yachanamanmi rina kani. Yo debo ir a las clases.

Ñukaka yachanaman rinami kani. Yo debo ir a las clases.

Ñukaka yachanaman rina kanimi. Yo debo ir a las clases.

Payka tantanakuymanmi rina kan. El debe ir a la reunión.

Payka tantanakuyman rina kanmi. El debe ir a la reunión. (Lo más importante es la

acción que va a realizar, como un compromiso).

Paymi mikunaman rina kan. El debe ir a comer.

–PISH, -PASH (inclusivo y conjuntivo).

Page 33: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

33

Junto a los nombres implica inclusión. Si se añade a elementos gramaticalmente similares toma el

significado de y, también.

En castellano da el significado de TAMBIEN, y sirve para hacer conjunción. En Imbabura se

pronuncia con el morfema –pash y en el resto de las provincias con el –pish.

Ejemplo: Como inclusión.

Ñukapish Quitomantami kani. Yo también soy de Quito.

Ñukaka unkushkami kani, paypash unkushkami. Yo estoy enfermo, y el también está

enfermo.

Ñukapish allillami kani. Yo también estoy bien.

Pedropash yachakukmi. Pedro también es estudiante.

Ejemplo: Como conjunción.

Josépish Mañupish yachachikkunami. José y Manuel son profesores.

Paypash, kanpash shaykushkami kankichik. Él y también tú están cansados. Él y

tú están cansados.

-KU (afectivo)

Morfema que expresa afectividad, ternura e intimidad: -ito, -ita, es utilizado más dentro de la

familia y con cosas y los animales más queridos.

Ejemplo:

Mamaku. Mamita

Ushushiku hijita

Allkuku perrito

Wasiku casita

Warmiku mujercita

Warmikulla Oh! Mi mujercita.

Kusaku ñukata kuyapankichu, niway. Maridito, por favor, dígame si me amas.

-WA (cortesía y diminutivo objetivo)

Equivalente en el castellano a los pronombres ME, LE, NOS en construcciones como “a mí”, “a

usted”, “a nosotros”. Y tiene el significado como al morfema -PA como “por favor” del castellano,

“de una manera simplista de decir”. Expresa aprecio, ternura y respeto.

Ejemplo:

Mashiwa Compañerito/ta.

Kuyashkawa

Mamawa

Kuytsawa

Karaway Por favor, deme de comer.

Killkawanki. Por favor, escribirá me.

Rikuway. Por favor, mírame.

Page 34: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

34

–LLA (permisivo y diminutivo)

Tiene algunos significados: 1. Permisivo “no más”, hace mas lindo a la orden, la intención es

suavizar la orden. 2. Comparativo. 3. Expresa el único o la soledad. 4. Afectivo, expresa el

diminutivo del sustantivo. 5. Indica admiración. 6. Limitativo. 7. Muestra la cualidad del adjetivo.

8. Diminutivo del tamaño.

1. Permisivo o lo factible, “no más”. Va pospuesta al verbo que se puede significar en castellano

“no más”.

Ejemplo:

Mikuylla. Coma no más.

Shamupaylla. Por favor, ven no más, acérquese no más.

Sakilla. Deja no más.

Mikunalla. Se puede comer, nomás.

Purinalla. Fácil de caminar.

Yaykuylla. Entra no más.

Muchanalla shimimi kan. Labios sensuales.

2. Expresa el parecido.

Ejemplo:

Kikinka mamallami kanki. Usted es igualito/a o parecido/a a la madre.

Payka yayallami kan. El o ella es igualito/a o parecido/al padre.

Payka warmillami kan.

Churika yayallami kan. El hijo se parece a su papá.

Mamalla. Parecido a la mamá.

Warmilla. Femenina. Afeminado, parecido a la mujer.

3. Expresa el único o la soledad.

Ejemplo: Como “solamente”.

Ñukallami shamuni. Solamente yo vengo.

Chayllata tukuchipay. Por favor, solamente termina eso.

Kachillata churay. Pon solamente la sal.

Ejemplo: Como “solo o sola”.

Ñukallami kawsani. Vivo solo/a.

Payllami karka. Estuvo solo/a.

Kikinllachu kanki. ¿Estás solo/a?

Ñukallamanmi kurka. Solo a mí me dio.

Wasilla sakirirka. Quedó sola la casa.

Tutalla shamun. Solo de noche, viene.

4. Afectivo, indica afecto a algo o a alguien querido, se utiliza más en las expresiones

Page 35: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

35

poéticas; expresas el diminutivo que indica ternura.

Ejemplo:

Urpilla. Tortolita. Palomita.

Mamalla sumakmi kanki. Mamita eres hermosa.

Yakulla chuyami kanki. Agüita eres pura.

Kuyashka wawalla. Llakishka mamakulla. Hijito amado. Mamita querida.

Ñukapa kusalla. Mi maridito.

Ñukapa wasilla. Mi casita.

Ñuka warmilla maypi purikunki. Mi mujercita en donde estarás

andando.

5. Expresa admiración o exaltación.

Ejemplo:

Ay yayalla mamalla. ¡Oh papito y mamita, Oh papacito mamacita!

Wawalla sumakmari kanki. ¡Hijito eres hermoso!

Shunkulla kanmantami wakani. ¡Corazoncito por ti lloro!

Mamakulla. ¡Oh, mamacita!

Urpikulla shamuyari. ¡Palomita ven, pues!

Wawalla. ¡Oh, bebe!

Wawalla unkushkami. ¡Lo siento! el niño o la niña está enfermo.

6. Indica el límite.

Ejemplo:

Chayllatami rirka. Fue por allí cerca.

Chaytallami ninkapak munarkani. Gustaba decirte eso no más.

7. Caracteriza al adjetivo.

Ejemplo:

Killulla sisata apamuy.

Achallami kan.

Mawkallami kan.

8. Diminutivo del tamaño.

Ejemplo:

Uchilla pequeño

Sunilla alargado

Jatunlla más grande que…

Maltalla mediana

Page 36: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

36

Kutulla recortado

–MANTA (procedencia, origen, causativo)

Tiene 6 significados: 1. Indica procedencia u origen (de, desde). Sin embargo a veces se

omite al indicar el lugar de origen. 2. Indica causa (por, a causa de). 3. En lugar de (por). 4.

Acerca de. 5. Una parte del todo. 6. Hecho de algún material.

1. Ejemplo: como origen o procedencia.

Indica el origen de una acción en cuanto al tiempo, el espacio o al ser, de, desde, (la).

Se añade al elemento que indica origen o procedencia.

Ñukaka Coltamantami kani. Yo soy de Colta.

Pedroka Quitomantami shamun. Pedro viene desde Quito.

Pedroka Quitomantami kan. Pedro es de Quito.

Ñukaka Quito -manta tantata apamuni. Yo traigo pan de Quito.

Ñukaka chay urkumantami kani. Yo soy de ese cerro.

Ñukaka Quito -mantami kani. Yo soy de Quito. (Espacio).

Rosaka Latacungamantami shamun. Rosa viene de Latacunga. (Espacio).

Rosaka awaki punllamantami kaypi. Rosa está aquí desde el día lunes. (Tiempo)

Sarun watamantami chaypi kawsani. Desde el año pasado vivo allí. (Tiempo)

Kaymanta chaykama purina kanchik. Tenemos que caminar desde aquí hasta allá.

2. Ejemplo: como causa

Indica el motivo, causa o razón de algo, por, a causa de. Causal físico: por qué, por, a causa de,

por motivo de.

Se agrega al elemento que es la causa o motivo de algo.

Cuando la causa o motivo se trata de una expresión se suele añadir CHAYMANTA (por eso).

Se agrega al elemento que es la causa o motivo de algo.

Cuando la causa o motivo se trata de una expresión se suele añadir CHAYMANTA (por eso).

Para preguntar por una causa tenemos:

Imamanta ¿por qué?

Imamantatak ¿por qué?

Ima nishpa ¿por qué?

Ima nishpatak ¿por qué?

Ejemplos:

Imamantatak ñukata kuyanki. ¿Por qué me amas a mí? ¿Cuál es el motivo o la razón de que me

ames a mí?

Kan sumak kuytsa kashkamantami kuyani. Te amo porque tú has sido una joven

hermosa.

Page 37: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

37

Kan sumak kuytsa kaymantami katikuni. Te persigo porque tú eres una hermosa

señorita.

Tamyamantami wasi urman. A causa de la lluvia se cae la casa.

Luchuka tamyamantami mana shamun. Lucho no viene a causa de la lluvia.

Kunkarishkamantami mana shamun. No viene por haberse olvidado.

Wakramantami rimay tukunchik. Por causa del ganado fuimos regañados.

Kanmantami ari nirka. Por ti dijo sí.

Para preguntar por una causa:

Imamanta ¿por qué? (en el habla).

Imamantatak ¿por qué? (se debe hablar y escribir así).

Ima nishpa ¿por qué? (en el habla).

Ima nishpatak ¿por qué? (se debe hablar y escribir así).

Ejemplos:

Luchuka tamyamantami mana shamun – Lucho no viene a o por causa de la lluvia.

Kunkarishkamantami mana shamun – no viene por haberse olvidado.

Wayamantami rimay tukunchik – por causa del ganado fuimos regañados.

3. Ejemplo: como “en lugar de”.

Churimi yayamanta shamushka. El hijo ha venido en lugar del padre.

Papamantami chuklluta karani. En lugar de papas lo brindo choclo.

4. Ejemplo: como “a cerca de o sobre”.

Yayamantami rimakunchik. Estamos hablando a cerca del padre.

Yaya jawami rimakunchik. Estamos hablando a cerca del padre.

Tapunamantami rimakunchik. Estamos hablando acerca de la siembra.

Paymanta rimakunchik. Estamos hablando sobre él.

5. Ejemplo: como “una parte del todo”.

Yachakukkunamantaka Luchumi ashtawan yachan.

De entre los estudiantes Luis sabe más.

Warankamantaka chunkami shamushka: De entre cien han venido 10.

Timpumantaka papatami ashtawan munani.

De entre los alimentos hervidos me gusta mas las papas.

6. Ejemplo: como “hecho de”.

Wishika kaspimanta rurashkami. La cuchara es de palo. La cuchara está hecha de palo.

Tantaka kutamanta rurashkami. El pan está hecho de arina.

–PI (locatovo)

Page 38: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

38

Morfema de localización, ubica en el lugar y espacio geográfico, en el tiempo y en la actividad

que realiza. En el castellano corresponde a las preposiciones en: (en, encima, sobre, bajo, ante,

tras, entre, contra, etc.).

a. Ejemplo: lugar y espacio geográfico.

Amaru wiwaka sachapimi kawsan. La serpiente vive en la selva.

Yachana wasipimi kani. Estoy en la escuela.

Yayaka Quitopi llamkan. El papá trabaja en Quito.

Chaypimi kawsani. Vivo allí.

Paykunaka chay wasipimi kawsan. Ellos viven en esa casa.

Ñukaka urapimi kawsani. Yo vivo abajo.

Kaypi wiñarkanchik. Aquí crecimos.

Kanpak wasipi kaynarkanchik. Pasamos el día en tu casa.

b. Ejemplo: tiempo y trabajo.

Ejemplo:

Kunanka wayru killapimi kanchik. Ahora estamos en el mes de octubre.

Ñukaka llamkaypimi kani. Estoy en el trabajo.

–K (Agentivo, asigna función u oficio)

Morfema que indica al que ejecuta la acción que indica el verbo.

Ejemplo:

Yachachik profesor

Tullpuk pintor

pichak barrendero

killkak escritor

Tarpuk runaka samakunmi. El agricultor está descansando.

Ñukaka yachakukmi kani. Yo soy estudiante.

Ejemplo:

Ñuka mashika wasichikmi kan. Mi amigo es constructor.

Mashi Ninaka killkakmi kan. La amiga Nina es secretaria.

Indica el agente que realiza la acción. En muchos casos corresponde a la estructura relativa del

castellano.

Ejemplo:

Yachakuk wamprakunaka killkakunmi. Los jóvenes estudiantes (o que estudian) están

escribiendo.

Jampikka wasipimi kaynarka. El médico pasó el día en la casa.

Chayta purikka ñuka kuyashkami. La que camina por allí es mi amada.

Kayman shamuk runaka kanpak yayami. El hombre que viene acá es su papá.

Page 39: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

39

–KAMA, (-KAMAN) (terminativo o limitante)

Morfema que indica delimitación, el límite, puede estar relacionado con el tiempo y el espacio:

hasta.

Ejemplo: tiempo.

Kayakama. Hasta mañana.

Ashtakama, ashawankama, ashunkama. Hasta luego.

Kipakama. Hasta luego, hasta después.

Mikunkakama. Hasta comer.

Papa chayankakama timpuchisha. Haré hervir las papas hasta que se cocine.

Alliyankakama kawitupi sirikun. Está acostado en la cama hasta sanarse.

Chishikamami kaypi sakirini. Me quedo hasta la tarde.

Antawa shamunkama kaypi shuyakunchik. Estamos esperando aquí hasta que venga el carro.

Ejemplo: espacio.

Wasikamami rini. Voy hasta la casa.

Ñukaka muru katuna ukukamami rini. Yo voy hasta el mercado de granos.

Quitokama rirkanchik. Fuimos hasta Quito.

En caso de que la acción esté por realizarse el morfema -kama se coloca inmediatamente

después del verbo.

Ejemplo:

Mikunakama kaypi kakrinchik. Vamos a estar aquí hasta terminar de comer.

Kankuna mikunkama shuyakrini. Voy a esperar hasta que coma usted.

–KAMA (actividad)

Indica una cuenta o algo susceptible que puede ser encargado a alguien. Morfema de nombre

común de la actividad.

Es la contracción del –KAMA + -YUK, -KAMAYUK sería el que tiene a cargo del cuidado de algún

trabajo u objeto. El responsable de la casa. Una especie de administrador. Wasikamak se dice

por la economía de la palabra.

Ejemplo:

Wasikama. Alguien que tiene a cargo una casa.

Wasikamayuk. El que tiene a cargo del cuidado de la casa. El responsable de la casa.

Una especie de administrador. Wasikama se dice por la contracción por la economía de la palabra.

Kipukama. El que tiene a cargo la cuenta de nudos.

KIPU – nudo. -KAMA – cuenta. KIPUKAMA – cuenta de nudos.

Kipukamayuk – es la persona que tiene a cargo la cuenta de nudos.

Page 40: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

40

Killkakama – secretario. El que tiene a cargo el cuidado de los escritos.

-KAMA es para formar sustantivos compuestos.

Ejemplo:

Papakama – papero.

Unkushkakama – enfermería.

Unkushkakamata yachakukmi kani – soy estudiante de enfermería.

–KAMA + -K

Morfema que indica al encargado de ejecutar la acción de cuidar.

Ejemplo:

Kipukama – la cuenta de nudos. (Sustantivo compuesto).

KipukamaK – es el cuidador de la cuenta de nudos.

Wasi – casa.

Wasiyuk – es el que tiene la casa.

Kipukamayuk – es el que tiene a cargo la cuenta de nudos.

Nota: -KAMA también es la raíz del verbo kamana.

Del verbo “kamana” cuidar, ordenar. “Kamak” Cuidador. –KAMAK morfema que indica al

encargado de ejecutar la acción de cuidar.

Ejemplo:

Kamana = cuidar o protejer.

Ñuka kamani = Yo cuido. Ñuka = pronombre primera persona singular + kamani = verbo

conjugado, kama = raiz, -ni terminación del verbo primera persona singular.

-TA (objeto directo, adverbializador)

Complemento directo u objeto directo, indica la relación entre la persona que realiza la acción y

el objeto sobre la cual se produce la acción, se emplea con todo tipo de nombres; acusativo.

Advervializador, indica de cómo se realiza la acción. Se usa en el lugar donde se hace una acción

(va con los verbos transitivos).

Ejemplos: como objeto directo - complemento directo.

Sisata rikuni. Veo la flor

Sisata rikuni. Veo a Flor

Yachana wasita tullpukunchik. Estamos pintando la casa del saber.

Payta jampirkanchik. Curamos a el/ella

Paymi ñukanchikta yanaparka. Él nos ayudo a nosotros.

Llashakta rurashkanchik Hemos hecho lo suficiente

Page 41: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

41

Ejemplos: como adverbializador: adverbios de modo.

Palabra que indica como se hace una acción “bien o mal”.

Sumakta mikukuni. Estoy comiendo muy bien. Estoy comiendo súper

bien.

Mana allita llamkakuni. No estoy trabajando bien.

Allitami shamukuni. Estoy viniendo muy bien.

Ejemplo: como caracterizador de la acción (-mente).

Sumaktami mikurkani. Comí bellamente.

Payka sumaktami llamkan. El trabaja elegantemente.

Ejemplo: de lugar.

Se usa en el lugar donde se hace una acción de movimiento (verbos intransitivos).

Ñanta purinchik. Caminapor por el camino

Urkuta yallikunchik. Estamos pasando por la montaña

Kay ñanta shamurkanchik. Venimos por este camino

Ejemplo: como especificador.

Chuskuta munani Deseo cuatro

Yakuta apamuy Traiga agua

Ejemplo: como acusativo: Se construye posponiendo al sustantivo, ya sea que esté en singular

o plural.

Ejemplo:

Tantata Al pan

Kanta A ti

Ejemplo: como qué (interrogativo).

Esto sucede cuando se omite el interrogativo –tak.

Ejemplo:

Imata(tak) ninki. ¿Qué quieres o qué dices?

Imanata(tak) ruranki. ¿Qué haces?

-TA + CHARINA (tener algo)

Indica tenencia de algo. Sirve para indicar de lo que se tiene.

Ejemplo:

Page 42: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

42

Kullkita charini – tengo plata.

Wawata charini – tengo hijo o hija.

Wasita charini – tengo casa.

Payka shuk sukak warmitami charin. El tiene una mujer hermosa.

-INTIN (inclusivo)

Morfema que indica una relación estrecha de vida “junto con”.

Ejemplo:

Warmintinmi shamurkani – vine junto con la mujer. Tamyantinmi purimuni – vengo caminando junto a la lluvia.

-KUNA (plural)

Es aquel morfema que pluraliza.

Plural para todos los nombres pronombres y verbos, excepto cuando se repiten otras formas en

plural.

Ejemplo:

Singular plural

Allku - perro allkukuna – perros.

Sisa – flor sisakuna – flores.

Wampra - adolecente wamprakuna – adolecentes.

Chay wamprakunaka challwatami mikukunkuna. Esos adolecentes están comiendo

pescado.

Chay wamprakunaka challwakunatami mikukunkuna. Esos adolecentes están comiendo

pescados.

Los nombres que de suyo tienen sentido plural no siempre necesitan de la terminación -kuna.

Ejemplo:

Chakita mayllari. Lávate los pies.

De igual forma sucede cuando el nombre va precedido de un adjetivo numeral.

Ejemplo:

Chunka yura. Diez árboles.

Sin que, por esto, sea incorrecto decir “patsak yurakuna”. Cien árboles.

-KU (durativo o progresivo)

Morfema verbal que expresa su acción progresiva o durativa en su proceso, aspecto de

realización, de duración, de continuidad y sucesividad.

Page 43: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

43

Morfema auxiliar del verbo kana. Traduccuón: ESTAR + GERUNDIO (-ando, -endo). Presente

sin el morfema -KU. Expresa las acciones de manera habitual.

Ejemplo:

Ñuka rimani Yo hablo.

Kan rimanki Tú hablas.

Pay riman Ella o él habla.

Presente + el morfema -KU. Expresa la acción que se ejecuta en ese momento.

Ejemplo uno:

Ñuka rimakuni Yo estoy hablando.

Kikin rimakunki Tú estas hablando.

Pay rimakun Él esta hablando.

Ejemplo dos:

Kikinka ñukanchik shimipi rimakunki. Tú estas hablando en nuestro idioma.

Ñukaka yantawanmi yanuni. Yo cocino con leña. (Habitualmente)

Ñukaka yantawanmi yanukuni. Yo estoy cocinando (en este momento) con leña).

Ñukanchik shimipi rimakunchik. Estamos hablando en nuestra lengua.

Wawa misika kayta purikurka. La gata tierna estuvo caminando por aquí.

Allimi kakunchik. Estamos bien. (En castellano no se puede decir:

estamos estando bien).

Imatatak kanpa kipa ñañaka rurakun. ¿Qué está haciendo tu hermana menor?

Paykunaka ñuka wasipimi kawsakunkuna. Ellos están viviendo en mi casa.

-KUK

El morfema –KU + -K demuestra a la persona o al sujeto del que está realiza la acción en ese

momento...

Ejemplo:

Pukllakuk runaka Quitomantami kan – la persona que está jugando es de Quito.

Chay asikuk warmika sumakmi kan – aquella mujer que está riendo es hermosa.

Mikukuk kitsaka yachakukmi kan – la señorita que está comiendo es estudiante.

-PA (cortesía, delicadeza)

Expresa delicadeza “cortesía”, respeto, por favor.

Morfema considerativo para expresar como un ruego o favor, o expresarlo con mayor respeto.

Ejemplo:

Kikinka killkapay. Escribe tú, por favor.

Page 44: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

44

Mushuk warata rantipay. Compra un pantalón nuevo, por favor.

Payka alli yachachipachun. Que él enseñe bien, por favor.

Mikupaylla. Por favor, coma no más.

Yaykupaylla. Entra no más, por favor.

Alli kapanki. Que estés bien, por favor.

-PA (genitivo o posesivo)

Es un morfema que indica pertenencia o posesión haciendo traducción al castellano, generalmente

se traduce como: DE. Este morfema solo se puede unir al sujeto o al nombre.

Los pronombres personales más el morfema -PA se convierten en posesivos:

Ejemplo:

Ñukapa Mío, mía.

Kanpa/ kikinpa Tuyo, tuya, de tí.

Paypa De él, de ella, suyo/a

Ñukanchikpa De nosotros.

Kankunapa/ kikinkunapa De ustedes.

Paykunapa De ellos, de ellas, suyo.

Los pronombres personales más el morfema –PA se convierten en adjetivos posesivos,

acompañados de sustantivos.

Ejemplo:

Ñukapa shuti. Mi nombre.

Kanpa wasi. Tú casa.

Paypa allpa. Tierra de él.

Ñukanchikpa kawsay. Nuestra vida, nuestra cultura.

Kankunapa mikuy. La comida de ustedes.

Paykunapa kamu. El libro de ellos.

Kikinpa mamaka ima shutitak kan. ¿Su madre como se llama?

Pipatak kay wasika. ¿De quién es ésta casa?

Wasipa ukshatami apamuni. Traigo la paja de la casa.

-YUK (posesivo inalienable)

Indica una relación estrecha entre los elementos o sujetos.

Ejemplo:

Mamayukmi kani – soy con mamá.

Rikrayukmi kani – soy con el brazo.

Wasiyukmi kani – soy con casa.

Payka kullkiyukmi kan – ella es adinerada.

- PAK (benefactivo)

Page 45: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

45

Este morfema solo puede ir junto al verbo para expresar finalidad o propósito: PARA.

Ejemplo:

Kikinka takinkapakchu rinki. ¿Tú vas a hacer música?

Ñukaka mikunkapakmi rini. Yo voy para comer.

Pipaktak kay kamuka kan. ¿Para quién es este libro?

Pipakmantak rikunki. ¿Para dónde quién estas yendo?

Imapaktak kayka alli. ¿Para qué es bueno esto?

Chay kamuka ñukapakmi kan. Ese libro es para mí.

Ñukapa ayllupakmanmi rikuni. ¿Estoy yendo para donde mi familia?

Imapaktak shamunki. ¿Para qué vienes?

-MAN (adlativo, de dirección)

Indica dirección o destino directo del verbo. Morfema que se añade al elemento hacia el cual se

dirige la acción, se traduce como: a, hacia.

Ejemplos:

Ñukaka wasimanmi rini. Yo voy a casa. (El destino es la casa).

Kinka Quitomanchu rinki ¿Va usted a Quito?

Indica el objetivo o meta.

Ejemplos:

Llamkanaman rikuni. Estoy yendo a trabajar.

Wawaman tantata karaway. Por favor dale pan al niño.

Yachana wasimanmi kallpakuni. Estoy corriendo a la escuela.

-NIK (dirección, proximidad o cercanía)

Morfema que indica direccional, proximidad, principalmente de lugar, significa hacia; acá; por el

lado de….Expresa espacio – tiempo, va junto a pronombres demostrativos y a palabras que indican

espacio tiempo como: Janak, janan / arriba, uray / abajo, kinray / ladera, khipa / después,

chimpa / el frente, kayna / ayer, washa / atrás, ñawpa / futuro, adelante, pasado, uku / dentro,

Khancha / exterior, afuera.

Ejemplo:

Chaynik wasipimi kawsani. Vivo en la casa de allá (se señala)

Uranik ñanpimi ñuka jatun mama kawsan. Mi abuela vive en el camino de acá abajo.

Chaynikta shamuni. Vengo por allá.

Jawanikta rikuni. Estoy yendo por la parte de arriba.

Wasi jananikpimi kani. Estoy en la parte cercana detrás de la casa.

Kaynaniktami kayarka. Pasado ayer me lamó.

-Y (Infinitizador, sustantivador o nominalizador)

Page 46: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

46

Es el sustantivizador cuando se agrega a la raíz del verbo y también se forman los nombres

abstractos. Para que no haya confusión entre el sustantivo y el imperativo del singular es

necesario utilizar los diptongos para los sustantivos.

Cuando se emplea junto al verbo también indica orden y equivale al imperativo castellano.

Ejemplo:

Samay El descanso, el descansar “en el sentido del verbo sustantivado”

samay (kan) sujeto.

Llamkayka sinchimi kan. El trabajo está duro.

Unkuyka llakimi kan. La enfermedad es mala.

Ñukapa kuyayka kanpakmi kan. Mi amor es tuyo.

-Y (imperativo del singular de la segunda persona)

Es el morfema con la cuál se da una orden a la segunda persona del singular.

Ejemplo:

Mikuy. Come (tú).

Pukllay. Juega (tú).

Apariy. Carga (tú).

Samapay = sama raíz del verbo samana, -pa cortesía “por favor”, y imperativo (orden) sujeto.

-YCHIK (Imperativo del plural de la segunda persona)

Es el morfema con la cuál se da una orden a la segunda persona del plural.

Ejemplo:

Mikuychik Coman (ustedes).

Samana samaychik (kankuna) plural.

Samapaychik = sama raíz del samana, -pa cortesía “por favor” -ychik imperativo (orden) plural.

- SHUN (imperativo primera persona plural)

Es el morfema con la cuál se da una orden o mejor dicho se hace una invitación a la primera

persona del plural, (enfatiza solo a uno, si es que estuvieran algunos).

Ejemplo:

Mikushun. Comamos.

Rimashun. Hablemos o conversemos.

Yachashun. Estudiemos.

-SHUN + -CHIK (imperativo primera persona plural)

Page 47: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

47

Es el morfema con la cuál se da una orden o mejor dicho se hace una invitación a todas las

personas de la primera persona del plural, (enfatiza a todos del grupo, si es que estuvieran).

Ejemplo:

Mikushunchik. Comamos todos.

Rimashunchik. Hablemos o conversemos todos.

Yachashunchik. Estudiemos todos.

-SHA + NINA (querer algo).

Ejemplos:

Mikusha ninkichu – quieres comer.

Pay risha ninchu – ella quiere ir.

Ñukata kuyasha ninkichu – Quieres amarme.

-RAK (continuativo)

Morfema que indica algo que todavía no está hecho o realizado, también indica lo primero que se

debe hacer.

Ejemplo:

Manarak rurarkachu – todavía no hiso.

Manarak mikurkanichu – a un no comí.

Ñukamanrak karaway – deme a mí primero.

Wawamanrak kupay – dele al ñaño primero.

-PURA (conjuntivo)

Morfema que indica la relación de la misma clase. Para expresar unión y clasificación de la misma

especie, del mismo género, se forma añadiendo la partícula -pura. Toma el significado de entre.

Ejemplo:

Wawapura entre niños.

Wawakunapura entre los niños.

Yana sarapuratalla tantachiway. Por favor, júntese solo el maíz negro.

Ayllupurallami kawsanchik. Vivimos entre la familia, no más.

-CHI (CAUSATIVO)

Morfema que indica, que el sujeto hace que otro/a persona realice o reciba la acción expresada

por el verbo. Se agrega a la raíz verbal, se puede traducir como: hacer, hacer algo. Hacer una

acción por otra persona. El primer sujeto hace la acción o hace que otra persona realice o reciba

la acción expresada por el verbo, en el castellano sería “hacer hacer”.

Ejemplos:

Page 48: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

48

Sawarina – casar Sawarichina - hacer casar.

Pukllana – jugar Pukllachina - hacer jugar.

Ñukaka yachachinimi . (Yo hago de saber). Yo enseño.

Ñuka mamaman, ñuka churanata takshachini. A mi mama, hago lavar mi ropa.

Machana emborrachar

Machachina hacer emborrachar.

Machachichina hacer (yo), hacer (tú) emborrachar (él).

Al ir unida a varios sustantivos o adjetivos esta partícula da origen a un nuevo verbo.

Ejemplos:

Alli - Bien (adjetivo) Allichina - “Hacer bien”. Componer, arreglar.

Si agrego más morfema –chi cumple la de regla de hacer hacer,

Allichichina. Hacer componer, hacer arreglar.

Algunos verbos también toman otros significados particulares, al agregar el morfema –chi.

Ejemplos:

Apana - llevar apachina - hacer cargar

Ashnana - oler, apestar ashnachina - hacer oler, apestar

Wakllina - dañar wakllichina - hacer daño.

Nanana - doler nanachina - hacer doler

Wañuna - morir wañuchina - matar, asesinar.

Jamina - coger japichina - encender, prender.

Mañana - pedir mañachina - prestar.

Killkana - escribir killkachina - hacer escribir o inscribir

Rikuna - ver rikuchina - mostrar o hacer ver.

Llukshina - salir llukshichina - sacar.

-WAN (comitativo, instrumental).

Indica compañía de alguna persona o con algún animal, o también indica la herramienta con la cuál

se está trabajando, se puede traducir en castellano: CON.

Ejemplo:

Yayaka ishkay allkuwan purin. Papá anda con dos perros.

Ñañaka turiwan shamun. La hermana viene acompañada del hermano.

-SAPA (aumentativo con nombres)

Expresa abundancia y exceso. Muchos de estos nombres se forman para expresar abundancia y

también exceso. –ota, -on, -sudo, -suda, -zon, -zona.

Ejemplo:

Thyusapa. Desierto.

Page 49: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

49

Kullkisapa. Adinerado.

Estas palabras se emplean también como adjetivos para expresar ciertas cualidades

de las partes del cuerpo y las capacidades intelectivas.

Ejemplo:

Shimisapa runa - un hombre indiscreto.

Umasapa - cabezudo, cabezón.

Yuyaysapa – inteligente.

-RUKU (valorativo)

Ejemplo:

Payka warmirukumi kan – ella es mujerona.

Payka shuk wasirukutami charin – ella tiene un caseron.

-SIKI (Iterativo “repetición”, habitual).

Indica una relación habitual de la persona.

Ejemplo:

Wakaysiki wampraka imatashi nin – el niño llorón que será que quiere.

Puñuysiki kashpaka mana imatapish paktankachu – si es dormilón no logrará nada.

-RI (reflexivo)

Morfema que va entre la raíz y la terminación verbal; indica que la acción recae sobre el mismo

sujeto que la ejecuta. Algunos verbos ya son reflexivos sin necesidad de utilizar este morfema –

RI–.

Ejemplo:

Ñukaka ushutatami churarikuni. Yo estoy poniéndome los zapatos.

Payka jatun ñakchawanmi ñakcharin. Ella se peina con la peinilla grande.

Ñawita mayllarinki. Lavará se la cara.

En los verbos conjugados los correspondientes a los pronombres reflexivos son:

SINGULAR: me, se, te.

Ñuka ñakcharini yo me peino

Kan ñakcharinki tú te peinas

Kikin ñakcharinki usted se peina

Pay ñakcharin el / ella se peina

PLURAL: nos, os, se.

Ñukanchik ñakcharinchik nosotros nos peinamos

Page 50: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

50

Kankuna ñakcharinkichik ustedes se peinan

Kikinkuna ñakcharinkichik ustedes se peinan

Paykuna ñakcharinkuna ellos o ellas se peinan.

Cuando el morfema verbal –RI– es añadido a la raíz verbal, indica que la acción es

desarrollada para, hacia, sobre, en o por el mismo sujeto: se.

Ejemplo:

Ñakcharina peinese aspirina rrascarse

Churarina vestirse mayllarina lavarse.

El morfema –RI– también sirve para formar nuevos verbos sin necesidad de considerar

el significado original.

Ejemplo:

Kachana – enviar, mandar KachaRIna – soltar

Apana – llevar, portar ApaRIna – cargar en la espalda

Manchana – temer ManchaRIna – asustarse

Katina – seguir, perseguir, continuar KatiRIna – apegarse, acercarse

Llakina – querer sentimentalmente LlakiRIna – resentirse.

-SHPA (condicionante o gerundio)

Morfema para construir dos acciones simultáneas o acciones subordinadas para el mismo sujeto,

dos acciones un mismo sujeto. Como consecuencia de una acción se hace la otra acción. -ando, -

endo del castellano.

Al agregar a la raíz verbal se obtiene el gerundio.

Ejemplo:

Llamkana – trabajar. Llamkashpa - trabajando.

Pukllana – jugar. Pukllashpa – jugando.

Asishpami pukllani. Juego riendo.

Takita uyashpami wakani. Lloro escuchando música.

Quito-pi llamkashpami shamuni. Vengo trabajando en Quito.

Expresa la idea de gerundio en los aspectos: temporal y modal.

Ejemplo:

Kawashpami urkuman rikurkani Estuve yendo cantando al monte.

Chashna rikushpa Intiwan tuparkani Estando yendo así me encontré con Inti.

Allpata rantishpachu kawsakunki Estas viviendo comprando el terreno.

Con el morfema –shapa podemos oraciones subordinadas. Su uso se restringe a oraciones en las

cuales el verbo principal y el verbo de la oración secundaria son ejecutados por el mismo sujeto.

Page 51: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

51

Para construir oraciones que condicionen la siguiente acción a realizarse.

Ejemplo:

Ñuka wasiman chayashpami yanusha – Yo, cuando llegue a la casa cocinaré.

Yachachishpa ashtawan yachasha – si enseño aprendo más.

Ñullkita charishpaka sumak allkuta rantini – compro un hermoso perro porque tengo plata.

Kikin shamushpa yachachiwanki – cuando vengas enseñará me.

Yachanawasiman chayashpami yachachisha – cuando llegue a la escuela lo enseñaré.

Pay shamushpami llamkay kallarirka – al llegar el empezará a trabajar.

-SHKA (participio o perfectivo)

Morfema que indica el estado al que ha llegado una acción. Participio del pasado. Pasado

compuesto.

Ejemplos:

Mikushka – comido.

Llamkashka - trabajado.

Ñuka kashkani Yo he sido. Yo he estado.

Kan/ kikin rurashkanki Tú/ usted has hecho.

Pay pukllashka El o ella ha jugado.

-CHUN (propositivo o subjuntivo)

Expresa el propositivo de la finalidad por la cual se realiza una acción, como también una orden

petición o deseo a ser ejecutada por otra a una tercera persona. El sujeto del verbo con la

partícula –CHUN, debe ser otro diferente del sujeto del verbo principal, para el caso de uno

mismo sujeto se tiene los partículas verbales compuestos –NKAPAK, -Y-, -NKARAYKU.

Futuro de primera persona de plural. En el subjuntivo interviene dos sujetos.

Indica el fin por el que el verbo principal realiza la acción.

TRADUCCIÓN: Para que, con el fin de que, con el propósito de que, que, con el objeto de…, etc.

Ejemplos:

Ñuka mikuchun nishpa yanukun Está cocinando con el fin de que coma yo.

Kikin karachun munani Quiero que tú des de comer.

Ñukanchikta richun nirka Anosotros, dijo que veamos .

Pay yanuchun Que cocine ella.

–NKAPAK (propositivo)

Indica finalidad o propósito.

Ejemplo:

Mikunkapakmi shamuni – vengo para comer.

Page 52: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

52

Tantata rantinkapakmi kullkita apamuni – traigo dinero para comprar pan.

Payta rikunkapakchu shamunki – ¿Vienes para ver a ella?

-MU (Sislocativo)

Subsiguiente, (venir después de)

Indica que el actor realiza lo que en español se expresa mediante dos acciones. Indica que la

persona realiza la acción del verbo en dos puntos. Ir y venir de hacer haciendo la acción, venir

después de, ir y volver.

Ejemplo:

Yanumuni (vengo despues de haber cocinado, de cocinar).

Upyachimuni (vengo despues de hacer tomar agua, de tomar).

Ñami ñukapa kuyashkata rikumuni – ya vengo viendo a mí amada.

Tantata rantimukriy – anda regresa comprando pan.

-NAYA (desiderativo)

Forfema que indica tener ganas de, tener deseo de, dar deseo de.

Ejemplos:

Ñukataka ñami kallpanayan - A mi, ya me da ganas de correr.

Payka yakunayachinmi - El tiene sed. El tiene ganas de agua.

-NAKU (reciproco)

Morfema que indica reciprocidad.

Ejemplo:

Yayantin churintinmi rimanakun – se conversan entre el padre y el hijo.

Aylluntinmi llakinakun – se quieren mutuamente la familia.

Shuwapurami makanakun – se pelean entre los ladrones.

-KRI (incoactivo o ingresivo)

Morfema que indica la acción inmediata que se debe hacer, ir hacer algo. Voy a, ir a.

Ejemplo:

Ñukaka mikukrinimi – yo voy ha comer.

Payka llamkanamanmi rikrin – ella va ha ir a trabajar.

Rantikriy – anda a comprar.

- SHA (futuro de la primera persona) Ejemplo:

Ñukaka, kayaka sachamanmi risha – yo, mañana iré a la selva.

Page 53: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

53

Kashuk wataka wasitami rantisha – el próximo año compraré la casa.

Page 54: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

54

Shukniki kamu

módulo uno

Shukniki ruray

Yanapak: Manuel Paza

U

N

I

D

A

D

1

Page 55: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

55

Napaykuna - saludos

En esta lección veremos los saludos en kichwa.

¡Allilla!! ¡Imanalla!!

Page 56: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

56

Todas estas formas de saludos son de los pueblos andinos; se utilizan de

acuerdo al tiempo y por la confianza que se tiene en la persona:

Tapuykuna - Preguntas:

Imanalla Saludo con cortesía de los pueblos andinos. Buenas tardes,

buenos días… ¿Cómo está? ¡Que tal! Hola. ¿Cómo estás tú?

Imanallatak kanki ¿Cómo estás tú?

Imanallatak Kashkanki ¿Cómo has estado tú?

Imanallatak kankichik ¿Cómo están ustedes?

Imanallatak kashkankichik ¿Cómo han estado ustedes?

Kawsankichu ¿Cómo estás? ¿Estás bien? ¡Me da gusto que estés bien! Saludo de los pueblos

andinos. Es una pregunta y saludo de cortesía, de amistad y confianza.

Kawsakunkichu ¡¿Estas viviendo?! ¿Cómo estás? ¿Estás bien? ¡Me da

gusto que estés bien!

Kaynakunkichu ¿Estás pasando el día?

Pakarishkankichu ¿Quetal has amanecido?

Pakarikunkichu ¡¿Estás amaneciendo?!

Shamupashun ¿Hay alguien en casa? ¿Puedo venir?

¿Puedo entrar?

Shamupashun, kaynakunkichu. ¿Estás pasando el día? ¿Puedo venir, puedo

pasar?

Kaynashkankichu ¡¿Has pasado el día?!

PÓNGALE ATENCIÓN…!!!

Page 57: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

57

Estos saludos son una traducción literal del castellano y funcionan igual

que los saludos en castellano.

Alli tutamanta Buena mañana.

Alli puncha Buen día.

Alli chishi Buena tarde.

Alli tuta Buena noche.

Kutichikuna - respuestas

Allilla Bien no más.

Alli Bien.

May alli Muy bien.

May sumak Súper bien. ¡Excelente!

Shina shinalla Más o menos, así así no más.

Mana alli Mal No bien.

Unkushkami kani Estoy enfermo.

Shamupaylla Por favor, venga nomás.

Yaykupay Por favor, pase, entre.

Kaynakunimi Estoy pasando el día.

Pakarikunimi Estoy amaneciendo.

Shamupaylla Ven no mas.

Rakinakuna - despedidas

Chishikama Hasta la tarde.

Ashtakama Hasta luego.

Khipakama Hasta después, hasta luego.

Kayshuk punllakama Hasta pasado mañana.

Kayakama Hasta mañana.

Kaya punllakama Hasta mañana; hasta el día de mañana.

Shuktak punllakama Hasta otro día.

Minchakama ¡Adiós! Hasta pronto. (Pasado mañana).

EJEMPLOS:

Ejemplo 1

Tapuykuna – preguntas Kutichikuna - respuestas

Imanalla Allilla

PÓNGALE ATENCIÓN..!!!

Page 58: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

58

Kaynakunkichu Ari, kaynakunimi.

Pakarikunkichu Ari, pakarikunimi.

Kawsapakunkichu 1. Ari, kawsakunimi.

2. Ari, kawsakunirakmi.

3. Ari, kawsapakunimi.

Ñanta mañachipay mamaku. Yallipaylla mamaku.

Yallichiway Yallipaylla.

Shamupashun Shamupaylla.

Ejemplo 2

Tapuykuna – preguntas Kutichikuna - respuestas

Shamupashun Shamupaylla.

Imanalla Allilla. Shina shinalla.

Kawsakunkichu Ari, kawsakunimi.

Uri tukuy Yupaychani.

Alli chishi Alli chishi.

Alli puncha Alli puncha.

Kayakama Kayakama.

Page 59: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

59

-Tak shimikuwan shukniki yachay

Lección con el morfema -tak

En esta primera lección veremos la partícula –tak y su estructura.

-TAK partícula interrogativa sirve para hacer preguntas y exige una respuesta

directa e inmediata. Es focalizador principal de las preguntas. En el castellano

remplaza a estos signos de interrogación ¿?. Va junto o después de las

palabras interrogativas: PI; IMA; MAY; MAYKAN; MASHNA; JAYKA. De la

misma forma necesita de otras partículas complementarias que indica en el

ejemplo posterior.

-Tak shimikuwan tapuykunamanta – sobre los interrogativos con el

morfema -Tak

Pi ¿Quién? Pronombre interrogativo.

Ima ¿Qué?

May ¿Dónde? (es una interpretación aproximada).

Maykan ¿Cuál?

Mashna ¿Cuánto?

Imashina ¿Cómo?

Jayka ¿Cuándo?

Ejemplo 1

Tapuykunamanta – sobre las preguntas

Maypitak ¿En dónde, dónde está?

Piwantak ¿Con quién?

Pitak ¿Quién es?

Imatatak ¿Qué? ¿Qué cosa? ¿Qué es?

PÓNGALE ATENCIÓN..!!!

Page 60: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

60

Imatak ¿Qué es?

Imashinatak ¿Cómo, de qué forma?

Imashinatak ¿Cómo está? ¿De que forma es?

Imatak kayka ¿Qué es esto?

Imatak chayka ¿Qué es eso?

Imapaktak ¿Para qué?

Maymantatak ¿De dónde?

Maymantak ¿A dónde?

Maykantak ¿Cuál?

Maykantatak ¿A cual de ellos, esos?

Maykanpaktak ¿Para quién de ellos?

Maykanpitak ¿En cuál de ellos?

Maykanshinatak ¿Cómo cuál de ellos?

Maykanmantatak ¿Por cuál de ellos?

Jaykamantatak ¿Desde cuándo?

Jaykakamatak ¿Hasta cuándo?

Mashnakunatak ¿Cuántos?

Maykanpitak ¿En cuál de ellos?

Pitatak ¿A quién?

Imawantak ¿Con qué?

Imaraykutak ¿Con qué finalidad, con qué propósito?

Maytatak ¿Por donde?

Maypaktak ¿Para cual parte es?

Maypillatak ¿En donde no mas?

Mayshinatak ¿Como cual cosa? (objetos o cosas).

Ejemplos 2

Pakta tapuykunamanta – sobre las preguntas estructuradas

Ima shutitak kanki ¿Cómo te llamas?

Maymantatak kanki ¿De dónde eres?

Kikinka maymantatak kanki ¿Usted, de dónde eres?

Kikinka pitak kanki ¿Usted, quién eres?

Maymantatak Maríaka ¿De dónde es María?

Maymantak rinki ¿A dónde te vas?

Maymantatak shamunki ¿De dónde vienes?

Maypitak kawsanki ¿Dónde vives, en dónde vives?

Pipaktak chay wasika ¿De quién es esa casa?

Pitak payka ¿Quién es él o ella?

Pitak chay kuytsaka ¿Quién es esa señorita?

Maykantak kanpa wasika ¿Cuál es tu casa?

Piwantak shamurkanki ¿Con quién viniste?

Imawantak rurarkanki ¿Con qué hiciste?

Maypitak pakarirkanki ¿Dónde amaneciste?

Page 61: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

61

Piwantak pakarirkanki ¿Con quién amaneciste?

Ima shinatak nina kan ¿Cómo se dice? ¿Cómo se debe decir?

Imatak kanki ¿Qué eres?

Imanallatak kanki ¿Cómo estás tú? (estado de ánimo y salud).

Imashinatak kanki ¿Cómo eres tú? (forma de ser de la persona, actitudes

y también la parte física).

Imanallatak Juan -ka ¿Cómo está Juan?

Pitatak yuyakunki ¿En quién estas pensando?

Imamantatak rinki ¿Por qué te vas?

Imamantak rinki ¿A que te vas?

Imaraykutak shamunki ¿Con qué finalidad, con qué propósito vienes?

Maytatak risha ¿Por donde me voy? ¿Por donde iré?

Maypaktak kan ¿Para cuál parte es?

Maypillatak churasha ¿En donde no mas pongo?

Mayshinatak kan ¿Cómo cual cosa es?

Maykanmantatak wañurka ¿Por quién de ellos murió? ¿Por cual de ellos

murió?

Page 62: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

62

PITAK KANKI ¿Quién eres?

Diálogo 1

Tamia Kuillur:

Alli chishi mashikuna. Imanalla.

Ñukaka Tamia Kuillurmi kani,

yachakukmi kani, Quitomantami kani,

La Florestapimi kawsani, sapallami kani.

Ñukaka ishkay chunka kimsa watatami

charini. Kunanka allillami kani.

Yupaychani.

PÓNGALE ATENCIÓN..!!!

Page 63: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

63

Diálogo 2

Conversación entre Inti y Killa

Inti: Imanalla tiya.

Killa: Allilla mashi.

Inti: Kikinka ima shutitak kanki.

Killa: Ñukaka Killami kani. Kikinka.

Inti: Ñukaka Intimi kani. Maymantatak

kanki.

Killa: Quitomantami kani. Kutin, kikinka

maymantatak kanki.

Inti: Ñukaka Rumipampamantami kani, kay

llaktamanta. Kikinka maypitak kawsanki.

Killa: La Tolapimi kawsani.

Inti: Imatak kanki.

Killa: Yachakukmi kani. Kikinka.

Inti: Ñukaka jampikmi kani. Sapallachu kanki.

Killa: Ari, sapallami kani. Kikinka sapallachu kanki.

Inti: Ari, ñukapish sapallami kani.

Killa: Allimi mashi. Kayakama, rinillami.

Inti: Ñari, kayakama. Yupaychani.

Killa: Imamanta.

Page 64: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

64

KAY YACHAYPIKA KAY SHIMIKUNATAMI

YACHAKRINCHIK

Shimikukuna: Shina:

-tak Ima shutitak kanki. -ka Kikinka yachakukmi kanki. -mi Payka Intimi kan. -pish o –pash Ñukapish allillami kani. -manta Kikinka Quito-mantami kanki. -pi Payka Panecillo-pimi kawsan. -k Ñukaka killkakmi kani. -lla Payka allillami kan. -kama Kayakama.

Napaykuna – Saludos

Tapuykuna – Preguntas Kutichikuna – Respuestas

Imanalla Allilla.

Kawsankichu Kawsanimi.

Kawsakunkichu Ari, kawsakunimi.

Kaynakunkichu Ari, kaynakunimi.

Pakarikunkichu Ari, pakarikunimi

Yallichiway Yallipaylla.

Shamupashun Shamupaylla.

¡Imanalla!

!!

¡Allilla!

Page 65: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

65

Napashun / saludemos

Shina – Ejemplo

Kuri: Kawsankichu. Urpi: Kawsanimi.

Kuri: Imanalla. respuesta Urpi: Allilla.

Kuri: Kaynakunkichu. Urpi: Kaynakunimi.

Kuri: Shamupashun. Urpi: Shamupaylla.

Kunanka kikin napay – Ahora saluda usted

2. Kawsankichu. ____________________________

3. ________________________ Ari, pakarikunimi.

4. Kaynakunnkichu. ____________________________

5. ________________________ Shamupaylla.

Rimashun / hablemos

KIKIN RIKSIRI / PRESENTACIÓN INDIVIDUAL. Tantanakuy kallaripi / En el inicio de la reunión.

Pitak kanki / ¿Quién eres?

Killa: Mashi, pitak kanki.

Inti: Imanalla mashi.

Killa: Allilla.

Inti: Ñukaka Intimi kani. Yachakukmi kani. Quitomantami kani.

Kikinka, maymantatak kanki.

Killa: Ñukaka Kultamantami kani. Maypitak kawsanki.

Inti: La Florestapimi kawsani. Sapallachu kanki.

!!

Page 66: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

66

Killa: Ari, ñukaka sapallami kani. Kikinka.

Inti : Ñukaka sawarishkami kani.

Killa: Ah, may sumak. Kayakama, rinillami.

Kutichishun / respondamos

1. Imanalla. _______________________________________

2. Pitak kanki. _______________________________________

3. Imatak kanki. _______________________________________

4. Maymantatak kanki. _______________________________________

5. Maypitak Kawsanki. _______________________________________

6. Ima shutitak kanki. _______________________________________

7. Sapallachu kanki. _______________________________________

8. Imanallatak kanki. _______________________________________

9. Mashna watatatak charinki. _______________________________________

10. Yupaychani. _______________________________________

Tapushun / preguntemos

1. ______________________________ Kaynakunimi.

2. ______________________________ Ñukaka Pablomi kani.

3. ______________________________ Chimborazo markamantami kani.

4. ______________________________ San Juanpimi kawsani.

5. ______________________________ Ishkay chunka shuk watatami charini.

6. ______________________________ Sawarishkami kani.

7. ______________________________ Ñukaka hampikmi kani.

8. ______________________________ Ñukaka shina shinallami kani.

9. ______________________________ La Tolapimi kawsani.

10. ______________________________ Sapallami kani.

Rimashun / Hablemos

Ishkay runapura rimanakuy / conversación entre dos personas

Presentarse e identificar nombre, procedencia y lugar de residencia.

Urku: Alli chishi, mashi.

Pacha: Alli chishi, mashi.

Urku: Ima shutitak kanki.

Pacha: Ñukaka Pachami kani. Kikinka.

Urku: Ñukaka Urkumi kani.

Pacha: Maymantatak kanki.

Urku: Quitomantami kani. Kikinka.

Pacha: Ñukaka Chimborazo markamantami kani.

Page 67: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

67

Urku: Maypitak kawsanki.

Pacha: La Florestapimi kawsani. Kikinka.

Urku: Ñukaka San Juanpimi kawsani.

Pacha: Imanallatak kanki.

Urku: Allillami kani. Kikinka.

Pacha: Ñukaka may sumakmi kani.

Pacha: Kayakama mashi Urku, rinillami.

Urku: Kayakama, kayakama. Yupaychani.

Presentarse e identificar ocupación, edad y estado civil.

Nina: Alli tuta, mashi.

Rasu: Alli tuta, mashi.

Nina: Kikinka pitak kanki.

Rasu: Ñukaka Rasumi kani. Kikinka.

Nina: Ñukaka Ninami kani.

Rasu: Imatak kanki.

Nina: Yachachikmi kani. Kikinka.

Rasu: Ñukaka tushukmi kani.

Rasu: Maymantatak kanki.

Nina: Cotopaxi markamantami kani. Kikinka.

Rasu: Ñukaka Guayaquilmantami kani.

Nina: Mashna watatatak charinki.

Rasu: Ishkay chunka pichka watatami charini. Kikinka mashi.

Nina: Ñukaka chunka iskun watatami charini.

Nina: Kikinka sapallachu kanki.

Rasu: Ari, ñukaka sapallami kani. Kikinka.

Nina: Ñukapish sapallami kani.

Rasu: May sumak. Shuk khuyashkata mashkanami kanchik.

Nina: Shinami kan. Minchakama mashi Rasu.

Rasu: Minchakama. Yupaychani.

Paktachishun / completemos

Mushuk shimikunata churapay:

Chishi, puncha, tutamanta, allilla, tuta, shinashinalla, may sumak, Kashapampa, yachakuk,

yachachik, killkak, takik, tushuk, marka, kiti, uchillallakta.

Page 68: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

68

Sara: Alli___________________.

Miguel: Alli tuta, mashi.

Sara: Kikinka imanallatak kanki.

Miguel: _________________________________. Kikinka.

Sara: Ñukapish ___________________________.

Miguel: Kikinka maymantak___________________.

Sara: Chimborazo ________________________. Kikinka.

Miguel: Ñukaka ________________________________.

Sara: Maypitak __________________.

Miguel: Ñukaka _____________________ kawsani. Kikinka.

Sara: Ñukaka La Floresta_______________________. Kikinka imatak _______________.

Miguel: Tushukmi ___________. Kikinka.

Sara: Ñukaka _________________kani. Kikinka mashna _________________ charinki.

Miguel: Ñukaka ishkay chunka ______________________________. Kikinka.

Sara: Ñukapish _________________________________________charini.

Miguel: Kayakama, ____________.

Sara: __________________,mashi. Yupaychani.

Tapushun / preguntemos

1. _________________________________ Allilla, Yupaychani.

2. _________________________________ Ñukaka Jorgemi kani.

3. _________________________________ Payka Rosami kan.

4. _________________________________ Kikinka Pedromi kanki.

5. _________________________________ Ñukaka Quitomantami kani.

6. _________________________________ Payka Chimborazomantami kan.

7. _________________________________ Kikinka San Juanpimi kawsanki.

8. _________________________________ Payka ishkay chunka watatami charin.

9. _________________________________ Ñukaka sapallami kani.

10. _________________________________ Payka yachakukmi kan.

11. _________________________________ Ñukaka shina shinallami kani.

12. _________________________________ Paypish Quitomantami kan.

13. _________________________________ Rosaka Conocotopimi kawsan.

Kimsa runakunapura rimanakuy /conversación entre tres personas

Presentarse e identificar ocupaciones y procedencias.

Luis: Alli puncha. Ñukaka Luismi kani. Coltamantami kani.

Martha: Alli puncha, mashi. Ñukaka Marthami kani. Quitomantami kani.

Luis: Imanallatak kanki.

Martha: Ñukaka allillami kani. Kikinka.

Luis: Ñukaka shina shinallami kani.

Martha: Pitak payka.

Page 69: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

69

Luis: Payka Josémi kan. Llano Chicomantami kan, payka La Tolapimi kawsan.

José: Ari, Ñukaka Josémi kani. Llano Chicomantami kani, La Tola-pimi kawsani.

Martha: Imatak kanki, José.

José: Ñukaka kichwa shimita yachakukmi kani.

José: Mashna watatatak charinki.

Martha: Ishkay chunka shuk watatami charini. Kikinka mashi.

José: Ñukaka chusku chunka ishkay watatami charini.

Martha: Kikinka sawarishkachu kanki.

Luis: Ari, ñukaka sawarishkami kani. Kikinka.

Martha: Ñukaka sapallami kani. Mashi Joséka.

Luis: Paypash sapallami kan.

Martha: Awaki punchakama. Yupaychani.

Yuyarishun / pensemos

Shuk uchilla rimanakuyta killkapashun / Escribamos un pequeño diálogo.

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Ñawirishun / leamos

INTI, NINA, JOSÉ

Joséka Pichincha markamantami kan. Joséka yachachikmi, yachakukpishmi, hampina yachakukmi.

Payka sapallami, payka Panecillopimi kawsan, payka allillami kan.

Ninaka pushakmi kan, paypish Pichincha markamantami. Payka kuytsami kan, payka kichwa shimita

yachakukmi kan. Kunanka, Ninaka unkushkami kan. Payka ishkay chunka shuk watatami charin.

Kutin, Ñukaka Intimi kani, ñukaka Chimborazo markamantami kani, ñukaka tushuk, takikpishmi

kani.

Shimikamcha / Vocabulario

kuytsa ____________________

pushak ____________________

khutin ____________________

marka ____________________

jampina yachakuk ______________

unkushka ____________________

hampik ____________________

tushuk ____________________

tullpuk ____________________

kunan ____________________

takik ____________________

Page 70: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

70

Killkakatishkamanta kutichishun / respondamos de la lectura

1. Joséka maymantatak. _____________________________________________________

2. Joséka imanallatak. ______________________________________________________

3. Payka imatak. ___________________________________________________________

4. Imatak Ninaka. __________________________________________________________

5. Payka maymantatak. ______________________________________________________

6. Ninaka imanallatak. _______________________________________________________

7. Imatak Intika. __________________________________________________________

8. Maymantatak Intika.______________________________________________________

9. Pitak kuytsa kan. ________________________________________________________

10. Maymantatak payka. ____________________________________________________

11. Joséka maypitak kawsan. ___________________________________________________

12. Ninaka mashna watatatak charin. ____________________________________________

13. Kutin, ñukaka imatak kani. _______________________________________________

Yuyarishun / observemos

Napaykuna:

Imanalla, kawsankichu, wasiyuk, kaynakunkichu, pakarikinkichu, alli puncha,

alli chishi, alli tuta, alli tutamanta.

Pi kashkata nina:

Pitak kanki. Ima shutitak kanki.

Ñukaka Linami kani. Lina shutimi kani. Ñuka shutika Linami kan.

Maymanta kashkata nina:

Ñukaka Riobambamantami kani. Kikinka Cocotocmantami kanki. Payka

Guamotemantami kan. Rosaka Quitomantami kan.

Maypi kawsashkata nina:

Ñukaka La Florestapimi kawsani. Kikinka Llano Chicopimi kawsanki. Payka San

Juanpimi kawsan.

Ima kashkata nina:

Ñukaka wasichikmi kani. Payka jampikmi kan. Kikinka yachakukmi kanki. Fidelka

yachachikmi kan.

Page 71: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

71

Mashna wata charishkata nina:

Ñukaka ishkay chunka watatami charini. Payka chunka shuk watatami charin.

Kikinka chunka pichka watatami charinki. Ninaka ishkay chunka kanchis

watatami charin.

Sawarishkata mana sawarishkata nina:

Ñukaka sapallami kani. Payka sawarishkami kan. Kikinka kusayukmi kanki.

Carloska warmiyukmi kan.

Allilla kashkata nina:

Ñukaka allillami kani. Kanka shina shinallami kanki. Payka may

sumakmi kan. Joséka unkushkami kan.

Imachik shimikukuna tukuriy:

Ñuka ..... -ni Ñukaka Fidelmi kani.

Kan ..... -nki Kanka yachakukmi kanki.

Kikin ..... -nki Kikinka jampikmi kanki.

Payka ..... -n Yachachikka sapallami kan.

Shimikukuna: Shina:

-ka Kikinka yachakukmi kanki. -mi Payka Intimi kan. -pish o –pash Ñukapish allillami kani. -manta Kikinka Quito-mantami kanki. -pi Payka Panecillo-pimi kawsan. -k Ñukaka killkakmi kani. -lla Payka allillami kan. -kama Kayakama. -tak Ima shutitak kanki.

-TAK Va junto o después de las palabras interrogativas: PI; IMA; MAY; MAYKAN; MASHNA; JAYKA.

Pi ¿Quién? Ima ¿Qué? May ¿Dónde? Maykan ¿Cuál? Mashna ¿Cuánto, cuántos/as? Jayka ¿Cuándo?

Page 72: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

72

Akllashun / escojamos

Ñukaka yachakukmi ka___________. (n, mi, ni)

Kikinka Quitomantami ka_________. (ni, nki, n)

Rosaka maymantatak ka________. (nki, n, ni)

Kikinka imanallatak ka___________. (n, ni, nki)

Carloska Unkushkami ka_______. (nki, n, ni)

Amaru____ yachachikmi kan. (tak, mi, ka)

Ñukaka alli____mi kani. (pash, lla, tak)

Pi_____ kanki. (tak, pi, manta)

Pitak chay runa____. (mi, tak, ka)

Rosaka Cotopaxi__________mi. (manta, ka, lla)

Kanka yachaku____mi kanki. (ka, tak, k)

May________tak kanki. (pash, manta, lla)

May_____tak kawsa______. (nki, tak, pi, kuna)

Ñukaka wasi____ rikuni. (pash, ta, mi)

Payka yaya______ llamkan. (mi, ka, wan)

Kaya_______ (pi, man, kama)

Shimikancha / vocabulario

a

i

u

ch

h

k

l

ll

m

n

ñ

p

Page 73: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

73

r

s

sh

t

ts

w

y

z

Hawa shimikunawan kay shutillikunawan uchilla yuyaykunata killkapay / realizar pequeñas ideas con las

palabras del vocabulario y con estos adjetivos.

Shutilli shimikuna

Jatun, uchilla, malta, wawka, mushuk, yana, killu, suni, sumak, puka, chiri, kunuk, ruku, paya, chuya,

llashak, kutsi, mapa, irki, wira, zala.

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

Page 74: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

74

Shukniki kamu

módulo uno

Ishkayniki ruray

Yanapak: Manuel Paza

U

N

I

D

A

D

2

Page 75: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

75

-Chu shimikuwan ishkayniki yachay

Lección dos con el morfema -chu

En ésta segunda lección veremos la partícula –CHU y su estructura.

-CHU.- morfema o partícula de interrogación que sirve para hacer preguntas

cerradas. -CHU morfema interrogativo para hacer preguntas, que requiere de una

contestación con ARI (si), MANA (no) o MANA YACHANICHU (no se).

Fórmulas para poder responder

a) MANA + P/N + -CHU + V respuesta de negación.

b) ARI + P/N + -MI + V respuesta afirmativa o positiva.

c) MANA. + P/N + -MI + V respuesta aclarativa.

Ejemplo:

TAPUYKUNA – PREGUNTAS

FORMAS DE PREGUNTAR:

Fabián:

Payka Joséchu. ¿El es José?

Intichu kanki. ¿Eres Inti?

Payka Intichu kan. ¿El es Inti?

Quitomantachu kanki. ¿Eres de Quito?

Chay warmika Sisachu kan. ¿Esa mujer es sisa?

Kayshuk karika Juanchu kan. ¿Ese otro hombre es Juan?

Yanukunkichu. ¿Estás cocinando?

Llamkakunkichu. ¿Estás trabajando?

Puka sisata charinkichu. ¿Tienes flor roja?

Shuk puka sisata charinkichu. ¿Tienes una flor roja?

Wiksata nanachinkichu. ¿Te duele el estomago?

Tantatachu mikunki. ¿Comes pan?

PÓNGALE ATENCIÓN..!!!

Page 76: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

76

Tantatachu mikukunki. ¿Estas comiendo pan?

Chiri yakuta charinkichu. ¿Tienes agua fría?

Yakuka chirichu. ¿El agua es fría?

Quitopichu kawsanki. ¿Vives en Quito?

Ayllukunata charinkichu. ¿Tienes familia?

Wasita charinkichu. ¿Tienes casa?

Ima pachatak. ¿Tienes hora? ¿Qué hora es?

Kaynakunkichu. ¿Estas pasando el día?

Kuyashkata charinkichu. ¿Tienes enamorada /o?

KUTICHIKUNA - RESPUESTAS:

FORMAS DE RESPONDER:

Nina:

1.- Ari, payka José-mi kan. Si el es José.

Mana, payka Joséchu kan. El no es José.

Mana, payka mana Joséchu kan. No, el no es José.

Mana, payka Joséchu kan. Payka Carlosmi kan. El no es José. El es Carlos.

Mana, mana payka Carlosmi kan.

Mana. Payka Carlosmi kan. No. El es Carlos.

Inti: 2.- Ari, Intimi kani. Si, soy Inti.

Mana, Intichu kani. No, soy Inti.

Mana, mana Intichu kani. No, no soy Inti.

Mana, mana Intichu kani. Pedromi kani. No, no soy Inti.

Mana. Pedromi kani. No. Soy Pedro.

Nina: 3.- Ari, payka Intimi kan. Si, el es Inti.

Mana, payka Intichu kan. El no es Inti.

Mana, payka Intichu. El no es Inti.

Mana, payka mana Intichu. Payka Fidelmi kan. El no es Inti. El es Fidel.

Mana. Payka Fidelmi. No. El es Fidel.

4.- Ari, Quitomantami kani. Si, soy de Quito.

Mana. Riobambamantami kani. No. soy de Riobamba.

5.- Mana. Chay warmika Rosami kan. No. Esa mujer es Rosa.

6.- Ari, kayshuk karika Juanchumi kan. Si, el otro hombre es Juan.

7.- Mana. Takshakunimi. No. Estoy lavando.

8.- Ari, llamkakunimi. Si, estoy trabajando.

Page 77: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

77

9.- Mana, mana puka sisata charinichu, yurak sisallatami charini. No, no tengo flor roja,

solo tengo flor blanca.

10.- Mana, shuk puka sisata charinichu, ishkay killu sisallatami charini. No, tengo una flor roja, tengo

solo dos flores amarillas.

11.- Ari, wiksata nanachinimi. Si, me duele el estómago.

12.- Mana, mana tantatachu mikukuni. Saratallami mikukuni. No, no estoy comiendo pan. Solamente

estoy comiendo maíz.

13.- Ari, chiri yakuta charinimi. Si, tengo agua fría.

14.- Mana. Kunuk yakullatami charini. No, solo tengo agua caliente.

15.- Mana, Quitopichu kawsani. Ambatopimi kawsani. No, vivo en Quito. Vivo en Ambato.

16.- Mana, aylluta charinichu. Sapallami kani. No, tengo familia. Soy solo.

17.- Ari, wasita charinimi. Si, tengo casa.

18.- Mana, mana pachata charinichu. Kishpichiwanki. No, no tengo la hora. Disculpará.

19.- Ari, kaynakunimi. Si, estoy pasando el día.

20.- Mana, kuyashkata charinichu, sawarishkami kani.No, tengo enamorada. Soy casado.

Page 78: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

78

KAY YACHAYPIKA KAY SHIMIKUNATAMI

YACHAKRINCHIK

Shimikukuna: Shina: -chu Kikinka Sisachu kanki. -kamak Payka wawakamakmi kan. -shka Kikinka unkushkami kanki.

-ta Chay wasitami rikuni. -ta + charina Ñukaka 23 watatami charini. -ku Ñukapa ushushikuka unkushkami kan. -pi Kikinka Llano Chico-pimi kawsanki. -yuk Pedroka wawayukmi kan. -pa Ñukapa mamaka Rosami kan. -kuna Wasikunaka uchillami kankuna.

Napashun / saludemos

Kunanka kikin napay – Ahora saluda usted

2. Kawsankichu. ____________________________

3. ________________________ Ari, pakarikunimi.

4. Kaynakunnkichu. ____________________________

5. ________________________ Shamupaylla.

Rimashun / hablemos

Yachay kallariypi

Diálogo 1

!!

Page 79: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

79

Amaru: Imanalla mashikuna.

Tua: Allilla. Yupaychani.

Killa: Imanalla mashi. Kawsakunkichu.

Amaru: Allilla. Ari, kawsakunimi. Kikinka.

Killa: Ñukapish allilla kawsakunimi.

Amaru: Ñachu kaypi tukuykuna kankichik.

Tua: Mana, Rosapish, Josépish mana rikurinkunachu.

Amaru: Kikinka Tuachu kanki. Imbabura markamantachu kanki.

Tua: Ari, ñukaka Tuami kani, shinapish mana Imbabura markamantachu kani; Chimborazo

markamantami kani.

Amaru: Kikinka yachachikchu kanki. Kay Quito hatun llaktapichu kawsanki.

Killa: Ari, ñukaka yachachikmi kani. La Florestapimi kawsani.

Amaru: Sapallachu kanki.

Killa: Ari, ñukaka sapallami kani. Kikinka.

Amaru: Ñukaka sawarishkami kani.

Killa: Ah, may sumak. Kutin, Tua mashika kuytsami kan. Payka Central Hatun Yachana Wasipi

yachakukmi kan.

Tua: Ñukanchikka hampina yachakukmi kanchik. Kichwa shimitapishmi yachakuk kanchik.

Kutichishun / respondamos

1. Imanalla. _________________________________________

2. Pitak kanki. _________________________________________

3. Sawarishkachu kanki. _________________________________________

4. Colta-mantachu kankichik. _________________________________________

5. Maypitak kawsanki. _________________________________________

6. Intichu kanki. _________________________________________

7. Kusayukchu kanki. _________________________________________

8. Paykunaka allillachu. _________________________________________

9. 23 watatachu charinki. _________________________________________

10. Payka Quitomantachu. _________________________________________

Tapushun / preguntemos

1. __________________________________ Pakarikunimi.

2. __________________________________ Mana. Ñukaka Intimi kani.

3. __________________________________ Chimborazo markamantami kanchik

4. __________________________________ Ari, San Juanpimi kawsan.

5. __________________________________ Ishkay chunka kimsa watatami charini.

6. __________________________________ Sawarishkami kan.

7. __________________________________ Paykunaka hampikkunami kankuna.

Page 80: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

80

8. __________________________________ Ñukanchikka shina shinallami kanchik.

9. __________________________________ La Tolapimi kawsankuna.

10. __________________________________ Sapallami kani.

Rimashun / hablemos

Minka punchapi

Diálogo 2

Carlos: Pakarishkankichu, tayta.

Amaru: Ari, pakarishkanimi. Kikinka.

Carlos: Ñukapish.

Amaru: Kikinka hampikchu kanki.

Carlos: Mana. Ñukaka Wasichikmi kani.

Amaru: Kutin, ñukaka willakmi kani.

Carlos: Mashi Waytaka imatak kanki.

Wayta: Ñukaka wawakamakmi kani.

Amaru: Maypitak kawsankichik.

Wayta: Ñukaka San Juanpimi kawsani. Waytaka El Condadopimi kawsan. Kikinka.

Amaru : Ñukaka Colta llaktapimi kawsani. Kikinkunaka sapallachu kankichik.

Wayta: Ñukaka kusata charinimi. Mashi Carlosmi sapalla kan.

Carlos: Ari, ñukaka sapallami kani. Chaymanta kushillami kani.

Amaru: Jakuchik, jakuchik ña kipayakunchikmi.

Paktachishun / completemos

Minka punchapi

Carlos: Pakarishkankichu, ________________.

Amaru: Ari, _________________. Kikinka.

Carlos: Ñukapish _________________________.

Amaru: Kikinka jampik________ ka_________.

Carlos: Mana. Ñukaka _________________ kani.

Amaru: Kutin, ______________ willakmi kani.

Carlos: Mashi Waytaka ________________ kanki.

Wayta: Ñukaka wawa_____________mi kani.

Amaru: Maypitak kawsa___________________.

Mushuk shimikunata churapay: Riksishkakuna, pushak, takik, wawakamak, wasichina, mashi…

Page 81: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

81

Wayta: Ñukaka San Juan_____mi kawsani. Waytaka El Condadopimi kawsa____. Kikinka.

Amaru: Ñukaka Colta llakta______mi kawsani. Kikinkunaka sapa__________ kankichik.

Wayta: Ñukaka kusa_____ charinimi. Mashi Carlosmi sapalla ka____.

Carlos: Ari, ñukaka sapallami kani. Chaymanta kushillami ka_____.

Amaru: Jakuchik, hakuchik ña kipayakunchikmi.

Riksishkakunapura

Diálogo 3

Akapana: Imanalla mashikuna.

Tamia: Allilla mashi Akapana.

Kuillur: Ñukaka shina shinallami kani. Kutin, mashi Rasuka unkushkami kan. Tamia mashika kushillami

kan.

Rasu: Ari, ñukaka unkushkami kani. Kikinkunaka maymantatak kankichik.

Akapana: Ñukanchikka Guamotemantami kanchik. Kutin, Kuillur kuytsaka Tungurahua

markamantami kan. Kikinka maymantatak kanki.

Rasu: Ñukaka Quitomantami kani. La Florestapimi kawsani. Yachakukmi kani. Kikinkunaka

maypitak kawsankichik.

Kuillur: Ñukanchikka Otavalo llaktapimi kawsanchik. Mashi Akapanaka Rumipampapimi kawsan.

Kikinka mashna watatatak charinki.

Rasu: Ñukaka ishkay chunka pichka watatami charini. Sawarishkami kani. Mana, sapallachu kani.

Kutin, kikinkunaka mashna watatatak charinkichik.

Tamia: Ñukaka chunka pusak watatami charini. Tayta Akapanaka ishkay chunaka chusku watatami

charin. Kutin, mashi Kuillurka chunka iskun watatami charin. Chay wamprakunaka

maymantatak kankuna.

Akapana: Chay wamprakunaka Zumpawa ayllu llaktamantami kankuna. Paykunaka yachakukkunami

kankuna, Central yachana wasipimi yachakunkuna. Panecillopimi kawsankuna.

Tamia: Paykunaka manachu kikinpa riksishkakuna.

Akapana: Mana, ñukapa riksishkakunachu; mashi Kuillurpa riksishkakunami kankuna.

Kuyllur: Ari, ñukapa riksishkakunami kankuna.

Tapushun / preguntemos

1. _________________________________ Ñukanchikka allillami kanchik.

2. _________________________________ Chay kuytsaka Sarami kan.

3. _________________________________ Payka wawakamakmi kan.

4. _________________________________ Chay sisaka pukami kan.

5. _________________________________ Ari, ñukaka Quitomantami kani.

6. _________________________________ Payka Chimborazopimi kawswan.

7. _________________________________ Kikinkunaka chay urkupimi kawsankichik.

8. _________________________________ Paykunaka yachakukkunami kankuna.

9. _________________________________ Mana. Ñukaka sapallami kani.

Page 82: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

82

10. _________________________________ Ñukanchikka shaykushkami kanchik.

11. _________________________________ Mana. Ñukaka 32 watatami charini.

12. _________________________________ Paypish Quitomantami kan.

13. _________________________________ Mana, chay sisaka pukami kan.

14. _________________________________ Kay kamumi jatun kan.

Rurashun / construyamos

Kunanka llamkay kallariypi.

Inti: _________ puncha, __________.

Urku: __________ ___________. Imanallatak kanki, mashi ____________.

Sumak: Ñukaka ______________ ____________. Kikinka Urku_____ kanki.

Urku: _______, ñukaka ___________ka____. Payka pi_______ kan.

Sumak: Payka Intimi _______.

Inti: Ari, ____________ _____________ kani. Kikinka Chimborazo marka________ ______

kan_____.

Sumak: Mana. ___________ ___________ marka_______mi kani. Kikinka unkushka______

chu kan_____.

Inti: Mana, ñukaka ________________kamakchu kani, ñukaka _______________mi kani.

Sumak: Kutin, kikinka wasichikchu ka______.

Urku: Mana. Ñukaka wasi_________mi ka______. Sumakka unkushka ______ kanki.

Sumak: Mana. Ñukaka shaykushka______ ka____. Kikinkunaka mana____ shaykushka

ka_____________.

Inti: Ari, ñukaka shaykushkami ka______, kutin, Urkuka alli____ kan. Payka ñuka riksishkami

ka_____.

Killkashun / escribamos

Shuk uchilla rimanakuyta –chu shimikuwan killkapashun / Escribamos un pequeño diálogo con el morfema -chu.

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

Mushuk shimikunata churashun. Wawakamak, unkushkakamak, shaykushka, unkushka, riksishka, wasikamak, wasichik, mashi.

Page 83: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

83

Kutichishun / respondamos

1. Ñukaka kaymantami kani. Paykunaka.

_____________________________________________________________________

2. Kikinkunaka imatak kankichik. ______________________________________________

3. Maymantatak yachachikkunaka kankuna.

_____________________________________________________________________

4. Ima shutitak kankichik. __________________________________________________

5. Paykunaka allillachu kankuna. ______________________________________________

6. Kankunaka yachachikkunachu kankichik. ______________________________________

7. Kikinkunaka runakunami kankichik, nachu.

_____________________________________________________________________

8. Paykunaka, manachu wasikamakkuna kankuna.

_____________________________________________________________________

Killkakatishun / Leamos

Amaru taytapish Nina mamapish

Amaru taytaka yachachikpish jampik runapishmi kan; kutin, Nina mamaka wawakamakpish,takshak

warmipishmi kan. Payka mana yachachikchu..

Amaru taytaka sawarishkami kan, payka mana sapallachu. Shinallatak, Colta llaktamantami kan, payka

mana Rumipampamantachu. Kutin, Nina mamaka Kashapampamantami kan. Kashapampaka kunuk

llaktami kan. Kutin, Colta llaktaka chiri llaktami kan.

Nina mamaka unkushkami kan, chaymanta mana kushillachu, payka llakillami kan. Kutin, Inti taytaka

allillapish, kushillapishmi kan. Payka mana llakillachu.

Mushuk shimikuna / Vocabulario

Mama ____________________________ chaymanta ___________________________

Tayta ____________________________ llakilla ______________________________

Unkushka _________________________ kushilla _____________________________

Takshak warmi _____________________ kunuk _______________________________

Chiri _____________________________ llakta _______________________________

Killka katishkamanta kay tapuykunata kutichipay

1. Amaru taytaka imatak kan. _______________________________________________

Page 84: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

84

2. Nina mamaka yachachikchu. ________________________________________________

3. Amaru taytaka Coltamantachu. _________________________________________

4. Nina mamaka maymantatak. _____________________________________________

5. Ninaka unkushkachu. ___________________________________________________

6. Nina mamaka llakillachu kushillachu.

7. _____________________________________________________________________

8. Amaruka taytaka yachakukchu wasikamakchu kan.

9. _____________________________________________________________________

10. Nina mamaka imatak kan. __________________________________________________

11. Amaru taytaka Zulamantachu, Coltamantachu.

_____________________________________________________________________

12. Colta llaktaka chirichu, kunukchu kan.

13. _____________________________________________________________________

Yuyarishun / recordemos

Imachik tukuriy shimikukuna: Ñukanchik ..... -nchik Ñukanchikka mashikunami kanchik. Kikinkuna ..... -nkichik Kikinkunaka Quitomantami kankichik. Kankuna ..... -nkichik Kankunaka takikkunami kankichik. Paykuna ..... -nkuna Paykunaka unkushkami kankuna. Tapunkapak shimiku: ..... –CHU Kanka Intichu kanki. ..... NACHU Payka San Carlospimi kawsan, nachu.

MANACHU Manachu kikinka sawarishka kanki.

Ari nishpa kutichina: ARI + P/N + -MI + V. Ari, ñukaka Fidelmi kani. Mana nishpa kutichina: MANA + P/N + -CHU + V. Mana, ñukaka La Tolapichu kawsani. MANA.+ P/N + -MI + V. Mana. Payka Intimi kan. Tawkachik shimiku: ..... -kuna Chay wasikunaka mawkami kan. Imachik tukuriy shimikukuna: Ñukanchik ..... -nchik Ñukanchikka mashikunami kanchik. Kikinkuna ..... -nkichik Kikinkunaka Quitomantami kankichik. Kankuna ..... -nkichik Kankunaka takikkunami kankichik. Paykuna ..... -nkuna Paykunaka unkushkami kankuna. Tapunkapak shimiku: ..... –CHU Kanka Intichu kanki. ..... NACHU Payka San Carlospimi kawsan, nachu.

MANACHU Manachu kikinka sawarishka kanki.

Ari nishpa kutichina: ARI + P/N + -MI + V. Ari, ñukaka Fidelmi kani.

Page 85: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

85

Mana nishpa kutichina: MANA + P/N + -CHU + V. Mana, ñukaka La Tolapichu kawsani. MANA.+ P/N + -MI + V. Mana. Payka Intimi kan. Tawkachik shimiku: ..... -kuna Chay wasikunaka mawkami kan. Shimikukuna: -kamak Payka wawakamakmi kan. -shka Kikinka unkushkami kanki.

-ta Chay wasitami rikuni. -ta + charina 23 watatami charini. -ku Paypa yayakuka Quitopimi kan. -pi Llano Chico-pimi kawsani. -yuk Ñukaka wawayukmi kani. -pa Ñukapa mamaka Sarami kan. -kuna Chay warmikunaka sawarishkami kankuna.

Imachikkuna: Charina Ishkay mawka antawatami charini. Kawsana Pichincha markapimi kawsanki. Rikuna Payka pichka sisatami rikun. Unkuna Chay kuytsaka unkushkami. Sawarina Paykunaka sawarishkami. Shaykuna Achkata llamkashpami shakunchik. Yachana Ñukanchikka yachakunchikmi. Tiyana Mana, kullkika tiyanchu. Rimaykuna:

Shinallatak Yupaychani Katipaylla Asha Achka Kutin Kutin, ni. Nipay Kaypi Shamupay Shina Yaykupay Chaypi Ña Tiyaripay

Paktachishun

1. _____________ Ñukaka mana Inkapirka________ _____ kani.

2. killkakamakchu kanki?

3. Yachachikka Kusku__________________?

4. Payka ___________ tarpuk runa_______ kan?

5. ___________ mana______ Zulamanta kan?

6. Kanka __________________mantachu ___________?

7. Killaka yachachikmi kan, ____________?

8. Kikinka ___________unkushkachu kanki.

Page 86: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

86

9. Mana, ñukaka yachachik________ kani.

10. ___________. Chay kuytsaka jampik_______ kan. Mana nishpa tikrachishun

Shina: Kikinka Pedro-mi kanki. Kanka mana Pedro-chu kanki.

1. Ñukaka Wayrami kani. ____________________________________

2. Payka hampikmi kan. ____________________________________

3. Kikinka kusayukmi kanki, nachu. ____________________________________

4. Pedro-ka manachu Inkapirkamanta kan. ____________________________________

5. Ñukanchikka Kuskumantanmi kanchik. ____________________________________

6. Kankka wawakamakmi kanki. ____________________________________

7. Paykunaka allillami kankuna, nachu. ____________________________________

8. Kikinkunaka unkushkami kankichik. ____________________________________ Shuk mashiwan kay tapuykunawan rimapay

1. Ñukaka yachakukchu kani. ____________________________________

2. Kikinka Ecuador mamallaktamantachu kanki. ____________________________________

3. Pitak kanki. ____________________________________

4. Maymantatak Saywaka. ____________________________________

5. Imanallatak yachachikka. ____________________________________

6. Kanka hampik warmichu kanki. ____________________________________

7. Paykunaka manachu kaymanta kankuna. ____________________________________

8. Kikinkunaka willakkunachu kankichik. ____________________________________

Kay kutichikunata , -CHU shimikuwan tapuykunata rurapay.

Shina: Ari, ñukaka Otavalomantami Kani. Kanka Otavalo-mantaCHU kanki.

1. Ari, ñukaka Coltamantami kani. ____________________________________

2. Mana, Ninaka mana allillachu. ____________________________________

3. Ari, payka yachakukmi kan. ____________________________________

4. Mana. Mañuka hampikmi kan. ____________________________________

5. Mana, ñukanchikka Quitomantachu kanchik. ____________________________________

6. Ari, Killaka La Tolapimi kawsan. ____________________________________

7. Mana, paypish wachachikchu kan. ____________________________________

8. Mana, kikinpish Puyumantachu kanki. ____________________________________

9. Ari, ñukapish allillami kani. ____________________________________

10. Mana. Maríaka unkushkami kan. ____________________________________

Yachashun / estudiemos

Page 87: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

87

Ayllu shutikunamanta yachashun / aprendamos sobre la familia

Ayllu shimikuna

Achikyaya

Ampullu

Ayllu

Churi

Ilachuri

Ilamama

Ilañaña

Ilapani

Ilaushushi

Ilawawki

Ilayaya

Isha

Jatunmama

Jatunyaya

Kachun

Kari

Kuncha

Kusa

Kuyashka

Kuytsa

Mama

Mamay

Mamayay

Markakmama

Achikmama

Markakyaya

Markashkawawa

Achikwawa

Masha

Musu

Ñaña

Ñañay

Pani

Paniy

Paya

Payamama

Ruku

Rukuyaya

Runa

Sapalla

Tayta

Turi

Turiy

Upa

Ushushi

Wakchu

Wampra

Warmi

Wawa

Wawki

Wawkiy

Wayna

Yaya

Yayay

Page 88: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

88

Killkakatishun / Leamos

Ñukapa ayllu

Ñukaka Intimi kani. Ñukapa yayaka Carlosmi kan, ñukapa mamaka Sarami kan; shinaka, Carlospapish,

Sarapapish churimi kani. Ñukapa panikunaka Silvanapish, Karen-pishmi kankuna, shinaka, paykunapa

turimi kani, paykunaka yachakukkunami kan. Ñukapa wawkikunaka Rodrigopish, Davidpishmi kankuna,

paykunaka unkushkakamakkunami kankuna. Ñukapa ishkay wawkikunaka sawarishkami kankuna.

Ñukapa pani Silvanapash sawarishkami kan, payka yanukmi kan; kutin, ñukapa ishkay wawkikunaka,

ñukapa pani Karenpish, ñukapish sapallakunami kanchik. Ñukaka ñukapa aylluwanmi kawsani. Kutin,

ñukapa pani Silvanaka paypa kusawanmi kawsan, payka ishkay wawatami charin. Rodrigoka ñuka hatun

wawkimi kan, payka unkushkami kan. Ñuka mamaka Quitomanmi rirka, payka kushillami rirka.

Killka katishkamanta kay tapuykunata kutichipay

a. Ñukaka ima shutitak kani. __________________________________________________

b. Intipak mamaka ima shutitak kan. ____________________________________________

c. Ñukaka pikunapak churitak kani. _____________________________________________

d. Ñuka ishkay wawkikunaka sawarishkachu kankuna.

_____________________________________________________________________

e. Ñuka pani Silvanaka sawarishkachu kan. ________________________________________

f. Ñukaka piwantak kawsani. __________________________________________________

g. Silvanaka piwantak kawsan. _________________________________________________

h. Ñukaka sapallachu, sawarishkachu kani. ________________________________________

i. Ñuka pani Silvanaka mashna wawakunatatak charin.

_____________________________________________________________________

j. Ñuka mamaka maymantak rirka. _____________________________________________

Rimashun / hablemos

Tapuykunata rimashpalla kutichishun

Shina: Payka imanallatak kan. (Allilla).

Payka allillami kan.

1. Pitak kanki. (Urku)

2. Yachachikkunaka imanallatak. (unkushka)

3. Kikinkunaka maymantatak kankichik. (Sarayaku)

4. Maymantatak wasichikka kan. (Kacha)

Page 89: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

89

5. Chay warmika imanallatak. (shina shinalla)

6. Manachu kankunaka unkushka kankichik. (mana)

7. Tamiaka wawakamakmi, nachu. (ari)

8. Kikinpa mashika maymantatak kan. (Puyu)

9. Pitak kichwa shimita yachakukka. (Kunshi)

10. Tukuykunachu yachakukkuna kankichik. (mana)

11. Pipa mashitak kanki. (Inti)

12. Kay kamuka pukachu kan. (mana)

13. Kikinka imatatak rikukunki. (wasi)

14. Kikinpa turika sawarishkachu. (ari)

Akllashun / escojamos

Kutichiykunata tapushkawan tinkishun. (Tapuy yupaykunata kutichikunapiy churapay)

Shina: Ima shutitak kanki.

1. Kikinpa turika imanallatak.

2. Paykunaka unkushkachu kankuna.

3. Yachachikkunaka maymantatak.

4. Tamiaka sawarishkachu kan.

5. Chay wampraka maypitak kawsan.

6. Pitak kanki.

7. Unkushkaka maymantatak.

8. Kay antawaka hatunchu uchillachu kan.

9. Paypa panika kaymantachu.

10. Ñukanchikka chay urkupichu kawsanchik.

11. Ñukanchikpa yayamamaka imashutitak.

12. Pitak kichwa shimita yachakunkichik.

Ñukaka Rasumi kani.

Ñukaka Intimi kani.

Ñukapa turika unkushkami kan.

Payka Colta llaktapimi kawsan.

Yachachikkunaka Sarayakumantami kankuna.

Ari, payka sawarishkami kan.

Mana. Paykunaka allillami kankuna.

Yayaka Pedromi, mamaka Sarami kan.

Unkushkaka Kashapampamantami kan.

Chay antawaka uchillami kan.

Ari, ñukanchikka chay urkupimi kawsanchik.

Ñukami kichwa shimita yachakuni.

Mana. Paypa panika Puyumantami kan.

Tapuykunapak kutichiykunata akllapay

1. Payka maymantatak kan.

Kikinka Saraguro-mantami kanki.

Ñukaka chay urkupimi kawsani.

Payka Colta llaktamantami kan.

2. Kikinkunaka chay urkupichu kawsankichik.

Page 90: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

90

Mana. Ñukanchikka kaymantami kanchik.

Ari, ñukanchika yachachikkunami kanchik.

Mana, kikinkunaka chay urkumantachu kankichik.

3. Ñukaka ima shutitak kani.

Ñukaka Raúlmi kani.

Kikinka Quitomantami kanki.

Kikinka Nancymi kanki.

4. Kikinpa ñañaka mashna watatatak charin.

Ñukaka 23 watatami charini.

Ñukapa ñañaka 18 watatami charin.

Payka unkushkami kan.

5. Ñukanchikka allillachu kanchik.

Mana, chaymantachu kanchik.

Ari, kikinkunaka unkushkami kankichik.

Mana. Kikinkunaka kushillami kankichik.

6. Chay hampikka kaymantachu kan.

Ari, payka hampikmi kan.

Mana. Payka Coltamantami kan.

Ari, chay hampikka allillami kan.

7. Ñukaka imatak kani.

Kikinka yachachikmi kanki.

Ñukaka chaypimi kawsani.

Kikinka allillami kanki.

8. Kikinkunaka unkushkachu kankichik.

Mana. Paykunaka allillami kankuna.

Ari, ñukanchikka unkushkakamakmi kanchik.

Mana, ñukanchikka unkushkachu kanchik.

9. Kankunaka pikunatak kankichik.

Ñukanchikka sawarishkami kanchik.

Ñukanchikka Killa, Josépishmi kanchik.

Kankunaka yachakukkunami kankichik.

10. Ñukapa aylluka imanallatak kan.

Kikinpa aylluka allillami kan.

Kikinka shina shinallami kanki.

Ñukapa aylluka kaypimi kawsan.

Page 91: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

91

Yuyarishun / recordemos

Tawkachik shimiku:

-kuna

Shina: Allku allkukuna Yura yurakuna Warmi warmikuna Wasi wasikuna Kamu kamukuna Charishkata rikuchik shutiranti:

Ñuka(pa) Mi, mío. Kikinpa su, suyo/a. Kanpa Tú, tuyo/a. Paypa Su, suyo, de aquel o aquello, de el o ella. Ñukanchik(pa) Nuestro/a. Kankunapa Vuestro, de ustedes. Paykunapa De ellos/as, de aquellos/as.

Shina: Ñukapa yayaka Pedromi kan. Paypa ñañaka Otavalo-pimi kawsan. Ñukanchipa yachachikkunaka San Juan-pimi kawsankuna. Kikinpa akchka sunimi kan.

Kikinkunapa allkuka hatunmi kan. Rikuchik shutiranti:

Kay Este, esta, esto. Chay Ese, esa, eso, aquel, aquello/lla.

Shina: Kay killkana kaspika hatunmi kan. Chay kuytsaka sumakmi kan.

Page 92: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

92

Shukniki kamu

módulo uno

Kimsaniki ruray

Taripak: Manuel Paza

U

N

I

D

A

D

3

Page 93: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

93

Kay yachaypika kay shimikukunatami

churashkanchik

Shimikukuna: Shina: -shka Kikinka unkushkami kanki.

-y Ñukanchikpa mashika yachaypichu kan. -pi Kikinka Llano Chicopimi kawsanki.

-manta Ñukanchikka Quitomantami shamunchik. -man Kikinpa churika yachanawasimanchu rikun. -yuk Pedroka wawayukmi kan. -ku Payka tantatami mikukun. -wan Fidelka paypa warmiwan Coltamanmi rikun. -sha + nina Sachaman risha ninkichu.

Rimashun / hablemos

Yachay kallariypi

Diálogo 1

Kuri: Imanalla mashikuna.

Allpa: Allilla. Yupaychani.

Saywa: Imanalla mashi. Kawsakunkichu.

Kuri: Kikinka shaykushkachu kanki.

Allpa: Mana. Ñukaka allimi kani. Maymantatak shamunki.

Kuri: Llamkaymantami shamuni. Kutin, kikinka maymantatak shamunki.

Allpa: Ñukaka wasimantami shamuni. Kurika maymantak rikunki.

Kuri: Mana. Ñukaka mayman rikunichu. Kaypimi sakirini.

Allpa: Ñami yachachikka kaypi kan. Kunanka wasi ruraykunatami mañakrin.

Yachachik: Imanalla mashikuna, allillachu kankichik.

Kuri: Ari, allillami kanchik. Kikinka.

Yachachik: Ñukapish allillami kani. Tukuykunachu kaypi kankichik.

Allpa: Ari, tukuykunami kaypi kanchik.

Yachachik: Ñari, kunanka yachaykunawan kallarishunchik.

Saywa: Manachu, wasiruraykunataka rikukrinki.

Yachachik: kunanka mana chaskikrinichu.

Saywa: Ima yachaykunatatak rikukrinchik.

Yachachik: Kunanka kichwa shimitami yachakrinchik.

Yuyarishun / recordemos

Page 94: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

94

Kay tapuykunata kutichipay / responda estas preguntas

1. Allillachu kankichik. _________________________________________

2. Kanpa panika Maríachu. _________________________________________

3. Rosaka kanpa mamachu. _________________________________________

4. Intipa wawkika yachachikchu kan. _________________________________________

5. Kikinka wasikamakchu kanki. _________________________________________

6. Ima shutitak kanpa yayaka. _________________________________________

7. Pipatak kay kamuka. _________________________________________

8. Pitak kikinpa mashikunaka kan. _________________________________________

9. Paykunapa wawaka unkushkachu kan. _________________________________________

10. Kankunaka Fidelpa ushushikunachu kankichik.

_____________________________________________________________________

Rikupashun / observemos

Paktachipay / por favor, complete

Shina: riksina riksishka Ñukapa riksishkaka Andreami kan.

1. ____________ sawarishka Kanka ____________mi kanki.

2. Pichana _____________ Mushuk wasika ____________mi kan.

3. ____________ unkushka _____________ anchami kan.

4. Armana _____________ Chay kuytsaka ______________mi.

5. ____________ shaykushka _____________ runaka llakillami kan.

6. Rantina _____________ Payka raku papatami ____________.

7. ____________ urmashka Yuraka ___________mi kan.

8. Tullpuna _____________ ____________ shimika sumakmi kan.

Kay tapuykunata kutichishun / formule respuestas para estas preguntas

1. Unkushkaka maymantatak kan. _________________________________________

Imachik imachishka yuyay

Shaykuna shaykushka Ñukaka shaykushkami kani.

Unkuna unkushka Kanka unkushkami kanki.

Page 95: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

95

2. Yaykushka runaka yachakukchu kan. _________________________________________

3. Kikinka sawarishkachu kanki. _________________________________________

4. Chay unkushka warmika maypitak kawsan.

_____________________________________________________________________

5. Payka maypitak armashka. _________________________________________

6. Paypa riksishkaka allillachu kan. _________________________________________

Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas

1. Ñukaka unkushkami kani. _________________________________________

2. Paypa warmika shaykushkami kan. _________________________________________

3. Ñukapa riksishkaka Pedromi kan. _________________________________________

4. Chay kuytsaka sawarishkachu kan. _________________________________________

5. Kay wasika pichashkami kan. _________________________________________

6. Ñukapa kuyashkaka Carmenmi kan. _________________________________________

Rikupashun / observemos

Paktachipay / por favor, complete

Shina: kawsana kawsay Ñukapa kawsayka sumakmi kan.

1. Rimana _________ Paypa __________ka allimi kan.

2. ___________ upyay ___________ka mishkimi kan.

3. Hampina __________ Kay _________ka ñukapami kan.

4. ___________ pukllay Chay _________ka sinchimi kan.

5. Kuyana __________ Ñukapa ________ka paypami kan.

6. ___________ mutskuy kikinpa _________ka jatunmi kan.

7. Asina __________ Chay warmipa __________ka kushimi kan.

8. ___________ llamkay Ñukanchikpa ___________ka sinchimi kan.

Kay tapuykunata kutichishun / formule respuestas para estas preguntas

1. Kay hampiyka pipatak kan. _________________________________________

Imachik shuti yuyay

Llamkana llamkay Kikinpa llamkayka sinchimi kan.

Tantanakuna tantanakuy Payka tantanakuypimi kan.

Page 96: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

96

2. Payka sumak asiytachu charin. _________________________________________

3. Kikinpa kuyayka pipatak kan. _________________________________________

4. Paykunapa rimayka allichu kan. _________________________________________

5. Ñukapa llamkayka sinchichu kan. _________________________________________

6. Payka maypitak kan. _________________________________________

Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas

1. Ñukapa kuyayka kikinpami kan. ______________________________________________

2. Kay hampiyka allimi kan. ______________________________________________

3. Kikinpa kawsayka shina shinallami kan. _________________________________________

4. Mamapa llamkayka Quitopimi kan. _________________________________________

5. Kikinpa yuyayka jatunmi kan. _________________________________________

6. Payka yachaypimi kan. _________________________________________

Ruraykuna / ejercicios

Shukpa ranti shukta churapay / hacer ejemplos similares

a. Joséka paypa yayami, nachu. Mana. Payka Josépa riksishkami.

b. Ima shutitak kanpa ushushikunaka. Paykunaka Rosa, Carla, Sarami kankuna.

c. Kanpa churika killkakmi, nachu. Mana. Payka jampikmi kan.

d. Paykunaka maymantak rinkuna. Paykunaka urkumanmi rinkuna.

e. Kikinkunaka maymantatak shamunkichik. Ñukanchikka Riobambamantami shamunchik.

Churi, yaya, wawki, pani, yachachik

Ñañakuna, panikuna, kachunkuna,

Yayamama, turi

Yachachik, arawik, tullpuk,

wawakamak, wasikamak

Paypa wawki, ñukapa warmi, kikinpa

kusa, chay kuytsa, Pedro

Llakta, wasi, sacha, Cotopaxi,

yachay

Paykuna, chay kuytsa, paypa kusa,

ñukanchikpa mama, Pedro

Yachay, jampinawasi,

Rumichaka, Colta, Guayaquil

Page 97: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

97

f. Paypa yayaka maypitak kan. Paypa yayaka llamkaypimi kan.

g. Kikinka imatatak munankiÑukaka chay puka sisatami munani.

h. Kikinka piwantak kawsanki. Aylluwanmi kawsani.

Maypi kashkata nina

Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a éstas preguntas

Shina: Maypitak yachakukka kan? Yachakukka Jatun Yachana Wasipimi kan.

1. Kunanka, ñukanchikka maypitak kanchik?

________________________________________________________________________

2. Kankunaka wasipichu kankichik.

________________________________________________________________________

3. Yachachikpish, pushakpish maypitak kankuna.

________________________________________________________________________

4. Maypitak ñukanchik yachana wasika kan.

________________________________________________________________________

5. Kaypimi kawsanki, nachu.

________________________________________________________________________

6. Maypitak kanki.

________________________________________________________________________

7. Payka maypitak llamkan.

________________________________________________________________________

mayman rikushkata nina

Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a éstas preguntas Shina: Payka maymantak rikun?

Ñuka, kikin, pay, ñukanchik, chay

kinti

Yachanawasi, Quito, urku, tantanakuy,

yura

Pay, wawa, churi, ñukaka, paykunaka.

Nina, mikuna, rurakuna, yanukuna, rikuna

Palanta, tanta, arawi, papa, sumak warmi

Pay, ñukanchik, kikinpa kusa, kikinkunaka,

wawki. Kana, llamkana, pukllakuna,

shamukuna, rikuna

Warmi, yaya, mashi, riksishka, churi

Page 98: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

98

Payka yachanawasimanmi rikun.

1. Kikinka maymantak rikunki.

________________________________________________________________________

2. Payka pipakmantak rikun.

________________________________________________________________________

3. Ñukanchikka urkumanchu rikunchik.

________________________________________________________________________

4. Llamkaymanchu kallpakunki.

________________________________________________________________________

5. Payka Riobambamanchu rikun.

________________________________________________________________________

6. Kikinpa mamaka sachamanchu rikrin.

________________________________________________________________________

7. Paykunaka chay llaktamanchu chayakunkuna.

________________________________________________________________________

Maymanta rikushkata nina

Tapuyta ari nishun, mana nishunpish / responda a éstas preguntas Shina: Kikinkunaka maymantatak tikrakunkichik?

Ñukanchikka yachanawasimantami tikrakunchik.

1. Maymantatak shamukunkichik.

_______________________________________________________________________

2. Otavalomantachu tikrakunkichik.

_______________________________________________________________________

3. Chay urkumantachu shamukunkichik.

_______________________________________________________________________

4. Paypa warmika sachamantachu tikrakun.

_______________________________________________________________________

5. Kay runaka maymantatak tikrakun.

_______________________________________________________________________

6. Kikinka pipakmantatak shamukunki.

_______________________________________________________________________

7. Uramantachu shamunkikichik.

_______________________________________________________________________

8. Maymantatak tikrakunki.

_______________________________________________________________________

Tapuykunata rurana

Page 99: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

99

Kay kutichiykunata tapushun / formule preguntas para estas respuestas Shina: Payka sachapimi kawsan.

Kikinpa warmika maypitak kawsan?

1. Ñukaka chay sumak sachapimi kawsani.

__________________________________________________________________

2. Chay urkupimi ñukapa warmiwan kawsani.

__________________________________________________________________

3. Riobambamanmi rikuni.

__________________________________________________________________

4. Ñukanchikka chay urkumantami tikrakunchik.

__________________________________________________________________

5. Ñukapa aylluka sachamanmi rikunkuna.

__________________________________________________________________

6. Kay llaktapimi kawsanki.

__________________________________________________________________

7. Chay warmimantami wakani.

__________________________________________________________________

8. Ñukapa warmipa wasimanmi rikuni.

__________________________________________________________________

Killka katiy / lectura

Kawsaymanta

Ñukanchikpa ayllu llaktakunapika mana ñukanchikllachu kawsanchik, ñukanchikka aylluwan,

sachantinpishmi kawsanchik. Ñukanchikka utkami jatarinchik, karikunaka chakranamanmi rinchik,

kutin, warmikunaka wasipi ima ruraykunatami rurankuna, kutin, wawakunaka ña utkami llamakunaman,

kuchikunaman, chuchikunaman, atallpakunamanpish karakrinkuna. Chay ruraykuna kipami ña

shunkunchinkapak tiyarinchik.

Ñukanchikpa mikuykunaka alli mikuykunami kan, tutamantatami paktata mikuna kanchik, chaymantami

papawan, winkulantin, rakachantin apikunata ruranchik, jatun mankakunapimi yanunchik.

Chawpi puncha mikuypakka chakishka mikunakunatami ruranchik, tinputa, arrusta papantin,

aychawan, makinchuwanmi ruranchik.

Kutin, kay jatun llaktapi kawsayka shukshinami kan. Kaypika tukuytami rantikrinchik.

Shinanallatak, kay jatunllaktaka achka wasikunata, antawakunata, runakunatapishmi

charin. Yachanawasikunapish jatunkunami, mana uchillachu kankuna.

Page 100: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

100

a. Ayllu llaktakunapika ñukanchikllachu kawsanchik.

__________________________________________________________________________

b. Warmikuna, karikuna, wawakunaka imatatak rurakrinkuna.

__________________________________________________________________________

c. Ñukanchikka imallatatak mikunchik.

__________________________________________________________________________

d. Kay jatunllaktapika imallatatak rantinchik.

__________________________________________________________________________

e. Kay jatun llaktapika imallatak tiyan.

__________________________________________________________________________

Page 101: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

101

SHIMIKAMCHA - VOCABULARIO

Rimashpa shamutana shimikuna. Vocabulario para pronunciar y memorizar

Se recomienda utilizar los sonidos del alfabeto español para leer y pronunciar estas

palabras sin realizar esfuerzos por vocalizar correctamente. La memorización y la

pronunciación de estas palabras permiten adiestrar la lengua y la agilidad mental para

familiarizarnos a escuchar las palabras kichwa-s. Es necesario aprender estas palabras.

Rimashpa shamutana shimikuna. Vocabulario para pronunciar y memorizar

AKLLA, Mujer hermosa, escogida.

ALLI, Bien, Bueno.

ALLIPACHA, Buenísimo. Buen tiempo.

ALLKU ÑAWI.- Sin vergüenza, indecente.

ALLKU.- Perro.

ALLPA KAMAY, Agronomía.

ALLPA MAMA.- Madre tierra, madre de

todos.

ALLPA.-Tierra, suelo.

AMA, “No” prohibitivo.

AMAWTA, Persona de sabiduría

extraordinaria. Sabio, filósofo, científico.

AMAWTAY.- Filosofía. V. Filosofar,

reflexionar.

AMSA, Obscuro.

ANCHA, Grave

ANCHUY.- s. Separación; v. retirar, quitar,

APAK, Portador, el que lleva algo

(manualmente).

API, Colada, crema.

APU, Juez superior; jefe, autoridad. Nevado o

montañas grandes.

APUK, Divinidad espiritual.

APUNCHIK, nuestro señor. Dios.

ASHAWUNKAMA, Hasta pronto.

ASWA, Chicha, bebida ritual.

AYA, espíritu vital presente en todo ser.

(También equivale a muerto).

CHAKA, Puente

CHAKANA, Escalera

CHAKATA, Cruz cristiana

CHARINA, Tener.

CHAWCHA, Varidad de productos y semillas.

CHISHI, Tarde.

CHUNKA, Diez.

CHUSKU, Cuatro.

CHUZALUNKU.- Duende de los andes. Espírito

de las montañas o de los sitios sagrados.

GUZU.- Gusano de tierra.

ILAMAMA.- Madrastra.

IMA, ¡Qué!

IMANALLA, Hola! Quetal! ¿Cómo estás?

INTI, Sol, hermano mayor de los varones.

ISMA.- Defecación.

JATARISHUNCHIK, Levantémonos.

JUCHA.- Regalo, ofrenda que se lleva en las fiestas para su intercambio.

JUCHAYUK.- El importante, el señor, el Kuraka, el Shiri que ha cumplido con una obligación o

mandato del “AYLLU”, del pueblo. Autoridad bitalicio. Los curas cristianos distorcionaron el

verdadero concepto, actualmente es utilizado como pecado.

Page 102: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

102

JUKU.- Mojado pero apenas.

KACHA.- Señor. Señor que manda, que

gobierne, que protege.

KAMAK.- El que cuida, el que protege; el que

sabe gobernar. Protector, gobernante.

KAMCHA.- Grano tostado.

KAN.- Tú.

KANA.- Ser/estar, “haber”

KANCHA.- Patio, afuera, exterior.

KANI.- Soy

KARI.- Hombre, varón.

KARU.- Lejos, lejano.

KASHNA WATAKAMA.- Hasta el otro año.

KATSU.- Escarabajo.

KATUK.- Vendedor.

KAWSANA.- Vivir.

KAWSAY.- Vida, cultura.

KAY.- Este, esta, esto.

KAYAKAMA.- Hasta mañana.

KHILLA.- Vago, vaga

KHIPAKAMA.- Hasta lugo. Hasta

despues.

KICHKINA.- Acercar.

KIKIN.- Usted, por respeto.

KILLA.- Mes, luna, hermana mayor de las

mujeres.

KILLKA.- Letra.

KIMSA.- Tres, trino.

KINTI.- Picaflor, colibrí.

KIRU.- Árbol, diente.

KIWA.- Yerba en general.

KUCHU.- Rincón, fondo.

KULLKI.- Plata, dinero.

KUMPITANA.- Regalar, obsequiear.

KURU.- Gusano.

KURURU.- Ovillo de hilo.

KUTUPAXI, (COTOPAXI).- Montaña de la luna. Kutu = Montaña, Paxi = Luna. Concepto de

la Gran nación Kitu. (Doc. Alfredo Costales).

KUYTSA.- Mujer joven sin marido.

LATSA.- Mojado.

LLAKTA.- Pueblo, territorio.

LULUN.- Huevo.

LUMU.- Yuca.

MAKANA.- Chalina

MANA ALLI.- Mal, malo. No bien.

MANA.- “No” de negación.

MAÑACHINA.- Prestar

MARU.- Tabla

MASHA.- Yerno, cuñado

MASHI.- Amigo, Compañero.

MASHNA.- Cuánto.

MASHU.- Murciélago.

MASHWA.- Tubérculo parecido a la oca.

MAY SUMAK.- Grandioso, majestuoso.

MAYMAN.- A dónde, a qué lugar.

MAYPI.- Dónde, en que lugar.

MIKUNA.- Comida (sustantivo), comer

MINKANA.- Encargar

MINKAY.- Encargo

MISHA.- Producto gemelos. Mujer

amestizada.

MISHU.- Hombre amestizado.

MIYU.- Veneno

MULLU.- Coral

MUSU.- Hombre joven

MUTKINA.- Oler, olfatear.

MUTSUNA.- Necesitar, padecer necesidad.

NANANA.- Doler.

ÑAÑA.- Hermana (entre mujeres).

ÑITKANA.- Tropezar.

ÑUKA.- Yo

ÑUKAPASH.- Yo también.

ÑUTKU.- Cerebro, médula.

PACHA KAMAK.- Espírito protector del

tiempo/ espacio, del cosmos, de la vida.

PACHA.- Tiempo/espacio, hora. Cosmos.

PAKARIKUNMI.- Está amaneciendo.

Page 103: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

103

PALLKA.- Horqueta, bifurcación, catapulta.

Extremidades del cuerpo humano.

PAWAY/ ANKAY.- Vuelo, volar.

PAY.- El, ella.

PHALLA.- Mujer hermosa y escogida

en el incario.

PICHKA.- Cinco.

PIKI.- Pulga.

PINTU.- Trapo.

PIRURU.- Rueda. Eje, engranaje.

PUKARA.- Fortaleza,

PUKYU.- Manantial, fuente, vertiente.

PULUWALA “BULUGUALA” (concepto de la nación Puruway).- La Gran Casa Grande de la familia, de

saber, de conocimiento. (Doc. Alfredo Costales).

PUNCHA.- Día.

PURUTU.- Fréjol.

PUSHAK.- Guia, conductor, lider, dirigente.

RANTI RANTI.- Resiprocidad, mutua mente.

RIKUNA.- Ver, mirar, observar.

RUNA.- Ser humano hombre, mujer de Apya

Yala con una filosofía integrada al “Pacha”.

RURAK.- Hacedor, constructor, realizador.

RURANA.- Hacer, construir, trabajar.

RURU.- Fruta.

SAKMANAKUNA.- Chocar

SAWARINA.- Casarse, matrimoniarse.

SHAYANA.- Estar parado. Parar.

SHIMI AMAWTA.- Científico, o filósofo de la

lengua. Lingüista.

SHIMI.- Boca, palabra, idioma.

SHINA.- Así, de este modo, de esta

manera.

ShIWI.- Anillo, aro.

SHUK PUNCHAKAMA.- Hasta otro día.

SHUK.- Uno.

SHUTI.- Nombre, sustantivo.

SHUTUK.- Mojado.

SHUYU.- Dibujo, foto, gráfico.

SIKANA.- Cabalgar, subir.

SINCHANA.- Equilibrar.

SINCHAY.- Equilibrio, paralelo.

SINCHIYASHUNCHIK.- Pongamonos fuerte.

SISA.- Flor.

SUKUS.- Carrizo.

SUMAK.- Bonito, hermoso, lindo, bello.

SUPAY.- “Diablo”. Espírito de la noche. Esta por estudiarse, los cristianos lo desconceptualizarón

para llamar enemigo de su Dios cristiano.

TANTA.- Pan.

TATKI.- Minuto.

TINKINA.- Unir.

TINKUNA.- Encontrar, citar, topar.

TSALA.- Amestizado. Desconocido.

Extranjero.

TSINI.- Ortiga.

TSUKNI.- Lagaña.

TULA.- Montañas pequeñas para ceremonias.

TURU.- Lodo.

TUTA.- Noche.

URKU.- Cerro, montaña.

URPI.- Tórtola, paloma.

USA.- Piojo.

WACHAK.- Mojado, estilando.

WAKA.- Sitio sagrado,

WAKRA CHINI.- ortiga de res.

WAMPRA.- Adolecsente.

WARMI.- Mujer, hembra.

WASICHIK.- Constructor, albañil.

WATA.- Año.

WAWA.- Niño, niña. Bebe.

WAYTA.- Clavel

YAKU.- Agua.

YANA API.- Colada morada.

YANA CHINI.- Ortiga negra.

Page 104: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

104

YANANTI.- Inclusión, el principio de reciprocidad.

YANANTIN.- “Inclusivo por naturaleza con complicaciones de totalidad, inclusión especial de

una cosa en otra, o identificación de los elementos como miembros de de una misma categoría”

de esta manera yanantiy puede ser traducido estrictamente cómo “ayudante y ayudado

unidos para formar una sola categoría”. (Doc. Pepe Yanez).

YANAPANA.- Ayudar

YANAPAY.- Mutuo ayuda.

YAPA.- Agregado, demás. Ultimo hijo.

YUMTI.- Intercambiar comida o productos; la persona que no tiene comida va a la persona que tiene

o que ricien está cosechando con agrado de cuy, pan y frutas para que otra persona comparta de lo

que tiene demás.

YURAK CHINI.- Ortiga blanca

YUYAK.- Persona de edad con una acumulación

de sabiduría, pensador, filósofo.

YUYU.- Nabo. Yerba comestible. Hortaliza.

ZALA.- Flaco/a.

ZAMPU.- Calabaza.

ZARKU.- Ojos azules.

ZIRPU.- Cabello ensortijado.

Ayllumanta shimikuna – Vocabulario de la familia

ACHIK-MAMA.- Madrina.

ACHIK-WAWA.- Ahijado, ahijada.

ACHIK-YAYA.- Padrino.

AMPULLU.- Bisnieto, bisnieta.

AYLLU.- Familia.

CHURI.- Hijo.

ILACHURI.- Hijastro.

ILAMAMA.- Madrastra.

ILAÑAÑA.- Hermanastra (entre mujeres).

ILAPANI.- Hermanastra (de varón a mujer).

ILA-USHUSHI.- Hijastra.

ILAWAWKI.- Hermanastro.

ILAYAYA.- Padrastro.

ISHA.- Señora, doña.

JATUN-MAMA.- Abuela, con cariño.

JATUN-YAYA.- Abuelo, con cariño.

KACHUN.- Nuera, cuñada.

KARI.- Hombre.

KUNCHA.- Sobrino.

KUSA SHITASHKA.- Divorciada, sin marido.

KUSA.- Esposo, marido.

KUSA-ILLAK.- Sin marido, soltera.

KUYASHKA KARI.- Enamorado, novio.

Hombre amado, apreciado.

KUYASHKA WARMI.- Enamorada, novia.

Mujer amada, apreciada.

KUYASHKA.- Amado, amada.

KUYTSA.- Joven, adolescente (mujer).

LLAKISHKA.- Querida, querido.

MALTA.- Muchacho de estatura mediana.

MAMA.- Madre, mamá.

MAMAY.- Tía.

MAMAYAY.- Suegra.

MASHA.- Yerno, cuñado.

MASHI.- Amigo, compañero. Otro similar a mí

mismo.

MUSU.- Joven, adolescente (varón).

ÑAÑA.- Hermana (entre mujeres).

ÑAÑAY.- Prima (de mujer a mujer).

PANAY.- Prima (de varón a mujer).

PANI.- Hermana (de varón a mujer).

PAYA.- Vieja. Anciana.

PAYA-MAMA.- Anciana.

RIKSISHKA.- Conocido/a.

Page 105: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

105

RUKU.- Viejo. Anciano.

RUKU-YAYA.- Anciano.

RUNA.- Ser humano de Abya Yala integrado a

la “Pacha”.

SAPALLA.- Solo/a; soltero/a. Viudo, viuda.

TAYTA.- Señor, don, papá.

TURAY.- Primo (de mujer a varón).

TURI.- Hermano (de mujer a varón).

UPA.- Mudo, inocente.

USHUSHI.- Hija.

WAKCHU.- Huérfano, huérfana.

WAMPRA.- Joven, adolescente.

WARMI SHITASHKA.- Divorciado,

sin mujer.

WARMI.- Mujer, esposa.

WARMI-ILLAK.- Sin esposa. Soltero.

WARMILLA.- Femenina; amujerado.

WAWA.- Niño, niña. Bebe.

WAWKI.- Hermano (entre varones)

WAWKIY.- Primo (entre varones).

WAYNA.- Jóven hermoso; Amante.

YAPA.- Último hijo.

YAYA.- Papá, padre.

YAYAY.- Tío.

YAYAYAY.- Suegro.

Tullpukunamanta shimikuna – Vocabulario de los colores.

Ankas.- Azúl.

Chuku.- Habano

Killu.- Amarillo.

Maywa.- Morado, violeta.

Paku.- Pomizo, café obscuro.

Puka.- Rojo, colorado

Puzu.- Gris, plomo.

Sañi.- Lila, violeta, morado claro.

Shañu.- Café.

Suku.- Gris clariobscuro.

Uki.- Café grisáceo.

Wamintsi.- Rosado, fucsia, lila.

Waylla.- Verde.

Yana.- Negro, obscuro

Yurak.- Blanco, albo, albino.

Pachakunamanta shimikuna – Vocabulario del tiempo.

CHAWPI-PUNCHA.- Medio día.

CHAWPI-TUTA.- Media noche.

CHAWPI-WATA.- Medio año.

CHISHI.- Tarde.

KANCHISRI.- Semana.

KAYA.- Mañana.

KAYAPAK-KAYA.- Pasado mañana.

KAYNA.- Ayer

KAYNAPAK-KAYNA.- Anteayer.

KILLA.- Mes, luna.

KIPA-PACHA.- Tiempo adelante, después y

pasado.

KUNAN.- Hoy, ahora.

KUNAN-PACHA.- Tiempo presente.

MINCHA.- Pasado mañana. Tiempo sin límite.

ÑAPASH SHAMUNA PACHA.- Futuro

inmediato.

ÑAWPA-PACHA.- Tiempo adelante, pasado

y futuro.

PACHA.- Tiempo/espacio, hora, mundo,

naturaleza, universo.

PACHA-TUPUK.- Reloj, medidor del

tiempo.

PAKARINA.- Amanecer.

PUNCHA.- Día.

PUNCHAYANA.- Hacer de día.

SARUN-PACHA.- Tiempo pasado.

SHAMUK-PACHA.- El tiempo venidero.

Page 106: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

106

SHAMUNA-PACHA.- Tiempo venidero, futuro.

TATKI.- Minuto.

TUTA.- Noche.

TUTAMANTA.- Madrugada, amanecer.

TUTAYANA.- Anochecer.

UNAY-SHAMUNA-PACHA.- Futuro

incierto.

WATA.- Año.

CHINILLA.- Segundo, segundos.

Murukunamanta, rurukunamanta, yurakunamantapash shimikuna

– Vocabulario de productos, frutas y plantas.

CHILINA.- Naranja.

CHILIWAKAN.- Chihualcán.

CHIRIMUYU.- Chirimoya.

CHIWILLA.- Piña.

CHUKLLU.- Choclo.

CHULLPI.- Chulpi.

INCHIK.- Maní.

JIKAMA.- Jícama.

JURA.- Maíz germinado.

KAMUTI.- Camote.

KAPULI.- Capulí.

KILLU-SARA.- Maíz amarillo.

KIÑUWA.- Quinoa.

KITA.- Cacao

LUMU.- Yuca.

MASHWA.- Mashua.

ULLUKU.- Melloco.

MIZU.- Miso.

MURTIÑU.- Mortiños.

MURUCHU.- Morocho.

MUTILUN.- Motilones.

PAKAY.- Huabo.

PALANTA.- Plátano.

PALTA.- Aguacate.

PALTA.- Aguacate.

PAPA.- Patata.

PAPAYA.- Papaya.

PIKI-UCHU.- Variedad de ají pequeño.

PUKA-SARA.- Maíz rojo.

PURUTU.- Fréjol.

RAKACHA.- Zanahoria.

RAKU-PURUTU.- Porotón.

RUKUTU-UCHU.- Ají picante.

SHANSHI.- Sansi.

SARA.- Maíz.

SAYRI.- Tabaco.

SHAÑU.- Café.

TAWRI.- Chocho.

TAWZU.- Tacso.

TSIMPALU.- Chímbalo.

TUKTI.- Nogal

UCHU.- Ají.

UKA.- Oca.

WIRU.- Caña

YANA-SARA.- Maíz negro.

YURAK-SARA.- Maíz blanco.

ZAMPU.- Sambo, calabaza.

ZAPALLU.- Sapallo.

Runapa ukkumanta shimikuna – Vocabulario de cuerpo humano.

AKCHA.- Pelo, cabello.

AKCHA-KARA.- Cuero cabelludo.

ALLAWKA MAKI, PAÑA MAKI.- Mano

derecha.

ALLKUKIRU.- Canino.

ANA.- Lunar.

ANKU.- Vena, arteria, tendón, nervio.

AYCHA.- Carne, cuerpo.

Page 107: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

107

CHAKA.- Cadera.

CHAKATA-TULLU.- Clavícula.

CHAKI.- Pie.

CHAKIMUKU.- Tobillo.

CHAKI-RUKA.- Dedo del pie.

CHAKI-RUKA-SILLU.- Uña del dedo del pie.

CHAKI-SHUNKU.- Planta del pie.

CHAKI-WASHA.- Talon.

CHANKA.- Pierna.

CHUCHU.- Seno.

HUCHU-KIRU.- Muela.

ICHUK MAKI, LLUKI MAKI.- Mano izquierda.

ISHPA-PURU.- Vejiga.

ISHPA-YAKU.- Orina.

ISMA.- Defecación, mierda.

JANZA.- Páncreas.

JAYAK.- Amargo, hiel, bilis.

JUMPI.- Sudor.

KARA.- Piel, cuero, pellejo.

KARKANKA.- Esqueleto.

KARMIN.- Omoplato.

KASHTUNA, KIMPU.- Mandíbula, quijada.

KASKU.- Pecho.

KASKU-TULLU.- Esternón.

KHALLU.- Lengua.

KHUÑA.- Moco.

KIMLLA.- Pestaña.

KIRU.- Diente.

KULLKU, UTULUK.- Tronco.

KUNKA.- Garganta, cuello.

KUNKA-TULLU.- Nuca.

KUNKURI.- Rodilla.

KURUTA.- Escroto.

LLUKI-MAKI.- Mano izquierda.

LULUN.- Testículo. Huevo.

MAKI.- Mano.

MAKI-MUKU.- Nudo de la mano.

MAKI-RUKA-SILLU.- Uña del dedo de la

mano.

MAKI-SHUNKU.- Palma de la mano.

MAMA-CHANKA.- Muslo.

MATI.- Frente.

MIKLLA.- Regazo.

MIRKA.- Paño, mancha de la cara.

MITSA.- Verruga.

MUKU.- Articulación.

MUTKI.- Olfato.

ÑAÑU-CHUNCHULLI.- Intestino delgado.

ÑAWI.- Cara, rostro. Ojo, vista.

ÑAWI-CHAKATA.- Glándula pineal.

ÑAWI-CHICHU.- Mejilla.

ÑAWILLA.- Púpila.

ÑAWI-LULUN.- Ojo.

ÑAWI-MILLMA, KIMLLA.- Pestaña.

ÑAWI-PATA-MILLMA.- Ceja.

ÑAWPA-MAKI.- Palma de la mano.

ÑAWPA-UMA-TULLU.- Hueso frontal

del cráneo.

ÑUTKU.- Cerebro, médula.

PALLKA.- Extremidades del cuerpo humano.

Horqueta, bifurcación, catapulta.

PALLKALA.- Sien.

PAÑA-MAKI.- Mano derecha.

PATA-MILLMA.- Vello púvico.

PATA-TULLU.- Hueso púvico.

PAWACHIK-ANKU.- Nervio.

PAYA-RUKA.- Dedo pulgar.

PINKULLU.- Tobillo.

PUPU.- Ombligo.

PUZUN.- Estómago.

RAKA.- Vagina.

RAKU-CHUNCHULLI.- Intestino grueso.

RIKRA.- Brazo.

RIKRA-MUKU.- Codo.

RIKRA-UKU, KASHUK.- Axila.

RIKUCHIK-RUKA.- Dedo índice.

RINRI.- Oreja, oído.

RINRI-KURU.- Caracol del oído.

RUKA.- Dedo.

SAMPI.- Tibia, canilla.

SHIMI.- Boca.

SHIMI-KARA.- Labio.

SHIMI-MILLMA.- Bigote. Barba.

SHUNKU.- Corazón.

SHUNKU-RUKA, CHAWPI-RUKA.-

Dedo del corazón, dedo del medio.

Page 108: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

108

SIKI.- Nalga.

SIKI-CHUPA-TULLU.- Coxis.

SIKI-UTKU.- Ano.

SILLU.- Uña.

SINCHI-AYCHA.- Músculo.

SINKA.- Nariz.

SINKA-JUTKU.- Fosa nasal.

SIPRI.- Labio inferior.

SUNKA.- Barba, bigote.

TSUKNI.- Lagaña.

TUKA, THIYUKA.- Saliva

TULLU.- Hueso.

TUNKURI.- Esófago. Garganta.

UKKU.- Cuerpo.

UKU-CHAKI, CHAKI SHUNKU.- Planta del

pie.

UKUTI.- Colon.

ULLU.- Pene.

UMA-ÑUTKU.- Cerebro.

UMA-RUKA.- Dedo de la cabeza, anular.

UMA-TULLU.- Cráneo.

UYA.- Faz, rostro.

WAKTATULLU.- Costilla.

WAMANI.- Hombro.

WASHA.- Espalda.

WASHA-MAKI.- Dorso de la mano.

WASHA-TULLU.- Columna vertebral,

espinazo.

WASHA-TULLU-ÑUTUKU.- Médula

espinal.

WASHA-UMA-ÑUTKU.- Cerebelo.

WAWA-MAMA.- Placenta.

WAWA-RUKA.- Dedo meñique.

WIKI.- Lágrima.

WIKSA.- Barriga, vientre.

WIRPA.- Labio superior.

YAKU-SHUNKU, KIPCHA.- Hígado.

YANA-SHUNKU, RURU.- Riñón.

YAWAR.- Sangre.

YUMA.- Espermatozoide.

YURAK-SHUNKU, PHARUK.- Pulmón.

ZIKRI.- Costilla.

Wiwakunamanta shimikuna – Vocabulario de los animales.

ALLKU.- Perro.

AMARU.- Serpiente.

ANKA.- Gavilán. “Guarro”.

AÑANKU.- Hormiga.

AÑAS.- Zorro, mofeta.

APANKURA.- Cangrejo.

ATALLPA.- Gallina.

ATUK.- Lobo.

CHALLWA.- Pez.

CHHAPA, CHANTAZU.- Burro.

CHINA WAKRA.- Vaca.

CHITA.- Chivo.

CHITU.- Peti rojo.

CHUCHA.- Rapoza.

CHUCHI.- Pollo.

CHUKURI.- Comadreja.

CHURU.- Caracol.

CHUSHIK.- Lechuza.

CHUSPI.- Mosca.

IMPU.- Abeja.

JAMPATU.- Rana.

KALLAMUCHU.- Mariquita.

KAPILA.- Mariposa.

KARACHAKCHAK.- Lulebula.

KATSU.- Escarabajo.

KILIKU.- Gavilán.

KINTI.- Picaflor, colibrí.

KIRKINCHU.- Armadillo.

KUCHI.- Cerdo, chancho, puerco.

KULTA.- Pato.

KUNTUR.- Cóndor.

KURIKINKA.- Curiquingue.

KURU.- Gusano.

KUSHILLU.- Mono.

KUSKUNKU.- Buho.

KUSU.- Larva de escarabajo.

Page 109: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

109

KUYI.- Cuy.

KUYKA.- Lombríz.

LLAMA.- Llama, oveja, alpaca.

LULUN.- Huevo.

MISHI.- Gato.

NINA-KURU.- Luciérnaga.

PICHACHAW.- Salta monte.

PIKI.- Pulga.

PILIS.- Piojo del cuerpo.

PILLPINTU.- Mariposa.

PISHKU.- Pájaro, ave.

PIZI (BIZI).- Ternero.

PUMA.- Puma.

SHUNKU SHUWA.- Mariposa Negra.

TARUKA.- Venado.

TATU.- Tortuga.

TSINI-KURU.- Luciernaga.

TSIYA.- Huevo de parásito, liendra.

TSUKTSUK.- Mirlo.

UKUCHA.- Ratón.

ULLAWANKA.- Gallinazo.

URPI.- Tórtola, paloma.

URU.- Araña.

USA.- Piojo.

WAKAR.- Garza.

WAKRA.- Ganado. Toro.

WAKSA, PALU.- Lagartija.

WALAKU.- Rana comestible.

WALLPA.- Gallo.

WAMAN.- Ágila andina.

WAYANAY.- Golondrina.

WAYRAKCHURU.- Peti amarillo.

YAWATI.- Tortuga.

Churanakunamanta shimikuna – Vocabulario de la vestimenta.

AKCHA JAPICHINA.- Vincha.

AKSU.- Falda, saya.

ANAKU.- Manta que sirve para falda.

CHAKILLINA.- Medias.

CHALLINA.- Chalina.

CHUCHULLINA.- Sostén.

CHUMPI.- Faja.

CHURANA.- Ropa, vestimenta.

JALLINKA.- Gargantilla.

KHATA.- Cobija.

KUMPI.- Ropa fina.

KUNKALLINA.- Bufanda.

KUSHMA.- Camisa, camizón.

LLACHAPA.- Trapo, pañal.

LLANKI.- Calzado fino, elegante y de calidad.

LLAWTU.- Corona, diadema.

LLIKLLA.- Chalina, rebozo.

MAKI-WATANA.- Manilla, pulsera.

MAMA-CHUMPI.- Faja-madre.

MUCHIKU, LLUTU.- Sombrero.

MUNCHIRA.- Pasamontaña.

MUNTIRA, CHUKU.- Gorra.

ÑAKCHA.- Peine, peinilla.

ÑAWILLINA.- Máscara.

PACHALLINA.- Manta que cubre la espalda.

PACHA-PINTU, JALUNTSA.- Sábana.

PAKU.- Orejera.

PINTU.- Manta, trapo.

RINRINA, PAYCHI.- Arete, zarcillo.

RIRPU.- Espejo.

RUWANA.- Poncho.

SHIKRA.- Bolso tejido a mano.

SHIWI.- Anillo, sortija.

SIKILLINA.- Ropa interior, calzóncillos,

calzonarios.

TALPA.- Blusa para las mujeres.

THAJALI.- Corbata, banda.

TULU.- Saquillo, bolso, bolsa, funda.

TUPU.- Prendedor.

TUPULLINA.- Manta para camisón.

UKUNCHINA.- Anaco interior. Inagua.

USHUTA.- Zapato, alpargate.

UYALLINA.- Mascarilla.

WAKANKI.- Amuleto.

WALLKA.- Collar.

WARA.- Pantalón.

Page 110: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

110

WARACHA.- Pantaloneta.

WAWA-CHUMPI.- Faja-delgada.

WAWA-KUSHMA, UNKU.- Camiseta.

WAYAKA.- Bolso, bolsa.

WINCHA.- Cinta.

Allpamanta pachamamamanta shimikuna – Vocabulario de los fenómenos

naturales y accidentes geográficos.

AKAPANA.- Huracán.

ALLI-ALLPA.- Tierra fértil.

ALLPA.- Tierra.

AMSA.- Obscuro

CHAKA.- Puente.

ILLAPA.- Rayo.

INTI.- Sol.

JAKA.- Peña.

JAWA.- Sobre, la parte superior. Cima.

JUTKU.- Hueco.

KILLA.- Luna.

KILLIN.- Tierra dura y amarilla.

KINCHA.- Cerramiento, cerco, zanja, corral.

KINRAY.- Ladera.

KUCHA.- Laguna, lago.

KULUN.- Trueno.

KUTAMA.- Pirámide natural,

KUYCHI.- Arco iris.

KUYLLUR.- Estrella.

KUYUCHIK.- Terremoto, movimiento.

KUZU (GUZU).- Pantano, ciénaga.

LARKA.- Acequia, zanja.

MAMA KUCHA.- Océano, mar.

MAYU.- Río.

ÑAN.- Camino.

PAKCHA.- Cascada.

PAMPA.- Llanura, campo, suelo, planicie,

explanada, valle.

PATA.- Borde, orilla.

PHULU.- Terrón.

PUKRU.- Hondonada.

PUKYU.- Fuente donde nace el agua.

PUNCHA.- Día.

PHUYU.- Nube, neblina, niebla.

RASU.- Nieve, hielo.

RUMI.- Piedra.

RUMPA.- Esfera, bola.

RUNTU.- Granizo.

SACHA.- Monte, bosque, selva.

SAMAY.- Respiración, vapor, aliento,

descanso.

TAMYA.- Lluvia.

THIYU.- Arena.

TULA.- Montaña pequeña para hacer

ceremonias. Loma.

TURU.- Lodo.

TUTA.- De noche.

UCHILLA URKU.- Montaña o cerro pequeño.

UKU.- Dentro, interior.

URAY.- La parte inferior..

URKU.- Montaña, cerro.

WAYKU.- Quebrada, barranco.

WAYRA.- Viento.

WICHI.- Ascendente.

YANA-ALLPA.- Tierra negra.

YUNKA.- Costa.

YURAK-ALLPA.- Tierra blanca.

ZALA-ALLPA.- Tierra estéril.

Page 111: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

111

Yura kuskamanta shimikuna – Vocabulario de las parters de la planta.

ANKU.- Vena.

KARA.- Tallo.

KASPI.- Palo, madera.

KULLKU.- Tronco

LLAWSA.- Clorofila.

MALLKI.- Rama.

MIKUNA-MUYU.- Fruto.

MUYU.- Pepa, Semilla.

PANKA.- Hoja.

RURU.- Fruta.

SAPI.- Raíz.

SISA.- Flor.

TARPUNA-MUYU.- Semilla.

YANTA.- Leña, madera seca.

YURA.- Árbol.

Yachana wasipi imakunapa shimikuna – Vocabulario de las cosas y nombres

en la escuela o colegio.

ALLPA MAMA RUMPA.- Esfera

ALLPA.- Tierra

ARAWI.- Poema, canción de vida y de

enamoramiento.

CHAKANA.- Cruz cuadrada del Tawantinsuyu.

ISHPANA UKU.- Baño, orinario

ISMANA UKU.- Baño,

JAWAY.- Canción de la cosecha.

KAMU.- Libro

KAWANA, TAKYANA.- Cantar

KILLKA.- Escritura, letra.

KILLKANA KASPI.- Lápiz o esfero.

KILLKANA PIRKA.- Pizarrón

PATA.- Pared, muro

PATAKU.- Mesa

PHANKA.- Hoja

PHICHANA.- Escoba o borrador.

PIRKA.- Pared en construcción o vistoso de

ladrillos, adobe o de bloque.

PUKLLANA PAMPA.- Cancha donde se juega.

PULUWALA “BULUGUALA”( concepto de la

nación Puruway).- La Gran Casa Grande de la

familia, de saber, de conocimiento. “Doc.

Alfredo Costales”.

PUNKU.- Puerta

RIMANA.- Hablar, expresar

RIRPU.- Espejo

SHIMIYUK KAMU.- Diccionario, lexicón.

SHUYU.- Dibujo

TAKI.- Música

TAKYA.- Canción

TAPUNA.- Preguntar

TARIPANA.- Investigar, averiguar.

TIYARINA.- Silla

TUKU.- Ventana

TULLPU.- Color

UNANCHA.- Insignia, bandera de la nación

Kitu

WAYKI.- Retrato

WIPALA.- Bandera de siete colores.

YACHACHIK.- Profesor, “el que hace saber,

conocer”.

YACHAK.- El que sabe y conoce.

YACHAKUK.- Estudiante

YACHANA UKU.- Aula.

Antawapa shimikuna – Vocabulario de máquinas y vehículos.

ANKARA.- Avión grande ANTA.- Cobre, metal, fierro, hacero.

Page 112: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

112

ANTANKA.- Avión

ANTARA.- Trolebus.

ANTATINKU.- Moto

ANTAWA.- Carro, vehículo.

WAMPUNA.- s. Barco; v. nadar, flotar.

Yanuna-uku imakunapa shimikuna – Vocabulario de los objetos de la cocina.

ASHANKA.- Canasta

CHIRI.- Frío.

CHUYANA.- Escurrir, limpiar.

JAWTSANA.- Sancochar.

KISA.- Olla grande de barro.

KUNUK.- Caliente, medio caliente.

KUPA/ ÑUKU.- Basura.

MANKA.- Olla.

MAWMA.- Vasija de barro.

MIKA.- Batea.

MUKAWA.- Tazón para tomar chicha.

MULU.- Plato.

PINTU.- Trapo o toalla para la cocina.

RUPAK.- Muy caliente; el que quema.

RUPANA.- Quemar.

RUPAY.- Calor, temperatura.

SHUSHUNA.- Cedazo o cernidera.

TIMPUNA.- Hervir.

WISHA.- Cuchara.

WISHINA.- Sacar agua o comida de un

resipiente a otro. Sacar agua del poso.

Pachamamamanta, kuskakunamanta shimikuna – Vocabulario de tiempo –

espacio, de puntos cardinales y fenómenos naturales.

Achka.- Bastante.

Achik.- Luz, claridad, resplandor.

Akapana.- Uracán.

Amsa.- Obscuridad. Tiniebla.

Amuk.- Suave, blando, delicado.

Anti Suyu.- Este, oriente.

Anti suyuman.- Para el o hacia el este.

Apu.- Nevado.

Apya Yala.- Continente, actualmente lo que se

han denominado “América”.

Asha.- Un poco.

Ayllu.- Formación social; familia, comunidad.

Familia nuclear y ampliada.

Chaki.- La parte del inicio, inferior.

Chaska.- Estrella venus.

Chawpi .- Mitad, medio, nucleo, centro, el punto

central de cualquier objeto.

Chay markamanta kani.- Soy de esa provincia.

Chay ukunikpi.- En debajo de ese, en la parte

inferior.

Chaynikpi.- Más allá.

Chaypi.- Allí.

Chimpa.- Del frente, la parte de frente.

Chimpapura.- Mutuamente, frente a frente,

mutuamente.

Chinchay Suyu.- Norte.

Chinchay suyumanta.- Del norte.

Chiri.- Frío.

Chishi.- Tarde.

Chushak.- Vacío, espacioso.

Page 113: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

113

Illak.- Sin nada, vacío; nada, ausente; cero.

Illapa.- Rayo.

Inti.- Sol.

Iñu.- Miñatura, punto.

Janan pacha.- La parte o el espacio de arriba.

Janan.- La parte de arriba, Lo que está hacia

la parte superior, la parte alta.

Jatun.- Grande, amplio, alto. Grandioso.

Jawa pacha.- La parte o el espacio superior.

Jawa.- Cima, la parte superior. Lo de arriba.

Cima.

Junta.- Lleno, repleto.

Khaka.- Barranco, peña.

Kallari.- Empiezo.

Kallarimanta.- Desde el inicio.

Kallariy.- Inicio, principio, comienzo.

Kanlla.- Lo exterior o externo, lo de afuera.

Karu.- Lejos, distante, lejano, lejura.

Kasa.- Elada.

Kaya.- Mañana.

Kayna sarun.- Pasado.

Kayna.- Ayer.

Kayna.- El día anterior.

Kaypacha.- La parte o el espacio de aquí.

Kaypi.- Aquí.

Kichki.- Estrecho, angosto, tupido.

Killa.- Luna; mes.

Kinri.- Ladera.

Khipa.- Luego, después, por venir, futuro.

Kipapacha.- El tiempo venidero, futuro.

Kiti.- Cantón,

Kucha.- Mar, laguna.

Kuchu.- Cerca, cercano; rincón.

Esquina.

Kuchulla.- Más o menos cerca.

Kuchullapi sakinki.- Dejarás en la parte

mas cercana.

Kulla Suyu.- Sur.

Kulla suyupi.- En el sur.

Kunan.- Ahora, el tiempo presente.

Kunti Suyu.- Oeste, occidente.

Kuska.- Puesto, lugar, ubicación; recto,

derecho, justo.

Kutu.- Corto, pequeño.

Kuychi.- Arco iris.

Llakta.- Comunidad, pueblo, territorio.

Llantu.- Sombra.

Makipura.- Entre manos, mutuamente, mutua

ayuda.

Manya.- Lado

Marka.- Territorial; Provincia.

Mayu.- Río.

Mincha.- Tiempo infinito.

Nima.- Nada.

Ñawpa.- Anterior, pretérito, tiempo pasado. Adelante, en frente.

Ñawpa.- Tiempo pasado, tiempo remoto, futuro, tiempo venidero; adelante, al frente, a la cabeza,

primero, en primer lugar.

Ñawpak.- El que está en la delantera, el que se alla adelante.

Ñawpana.- Adelantar.

Pacha.- Tiempo – espacio, universo.

Pachamama.- Naturaleza. Madre Cosmos.

Pakari.- Amanecer.

Paki.- Director del canto y de la cosecha.

Pakta.- Completo, cabal, igual.

Pallaypacha.- Tiempo de cosecha. Otoño.

Pampa.- Suelo, La superficie, tierra, la parte

inferior; planicie.

Pankilla.- Liviano, ligero, frágil.

Phaki.- Pedazo, fracción, partido.

Phichi.- Poco.

Puncha .- Día, claridad.

Puyu.- Neblina.

Rasu.- Nevado. Hielo.

Runtu.- Granizo.

Rupay.- Calor.

Rupaypacha.- Tiempo de calor, sol. Verano.

Sarun.- La vez anterior, pasado.

Page 114: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

114

Saywa.- Límite

Shamuk.- El día venidero, el que viene. Futuro.

Venidero; el que viene.

Shulla.- Rocío.

Siki.- Parte inferior, base y asiento.

Sikiyana.- Bajar, quedar.

Sinchana.- Equilibrar.

Sisaypacha.- Tiempo de florecimiento.

Primavera.

Suyu.- Región, comarca, ubicación territorial.

Suyu.- Ubicación territorial.

Tamya.- Lluvia.

Tamyapacha.- Tiempo de lluvia. Invierno.

Tarpuypacha.- Tiempo de siembra o cultivo.

Tawantinsuyu.- Unión de cuatro regiones de

cuatro diricciones.

Tukuri.- Fín, conclusión. Último, el final.

Tuta.- Noche, obscuridad.

Tutamanta.- Madrugada.

Uchi, uchilla.- Pequeño,

Uchilla llakta.- Barrio, ciudadela.

Uku.- Adentro, interior, centro. Parte interior

o interna de una cosa o persona.

Ukupacha.- La parte o el espacio interior.

Uma.- La parte superior.

Unay pacha.- Tiempo pasado o infinito.

Unay.- Tiempo infinito.

Ura.- Lo inferior, lo de abajo, la parte

baja.

Uray.- Abajo. La parte inferior.

Uri, urin.- Descendente. Bajada.

Uriyana.- Descender.

Urku.- Cerro.

Usyapacha.- Tiempo sin lluvia. Verano.

Washa .- Detrás, atrás, anterior. La parte de

atrás.

Wata.- Año.

Wayku .- Hondonada, quebrada.

Wayra .- Viento.

Wichi.- Ascendente; cuesta.

Wichiyana.- Ascender.

Wiki.- Lágrima, gota.

Yaku.- Agua.

Yallishka.- El tiempo que pasó.

Yanantin.- Inclusión. “Reciprocidad.

Page 115: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

115

BIBLIOGRAFÍA

ANDRADE REIMES, Luis, Bibliografía de Atahualpa, Ed. FED, Ecuador, Quito

– Ecuador, 1995.

ANDRADE REIMES, Luis, El Siglo Heroico, Ed. Banco Central del Ecuador, Quito – Ecuador,

1997.

BORCHART, Cristina, MORENO, Segundo, Crónica Indiana del Ecuador Antiguo, Ed. Abya

Yala, Quito – Ecuador, 1997.

CATTA, Javier, Gramática del Quichua Ecuatoriano, Ed. Abya Yala, Quito – Ecuador, 2007.

CIEI (Centro de Investigaciones para la educación Indígena), Ñucanchik Llaktapac Shimi, Ed.

CIEI, Quito – Ecuador, 1983.

CORDERO, Luis, Diccionario Quichua – Castellano y Castellano Quichua, Ed. Corporación

Nacional, Quito – Ecuador, 1999.

COSTALES, Alfredo, COSTALES, Piedad, Los Llactayos, Ed. Vernaza, Quito – Ecuador, 2007.

COSTALES, Alfredo, COSTALES, Piedad, Nos, La Plebe, Ed. Abya Yala, Quito – Ecuador,

1986.

COTACACHI, María Mercedes, QUINTERO, María Eugenia, Quiquinllatac Quichua Shimita

Yachacupai, Ed. Abya Yala, Tomo I, II, III, VI, V, VI, VII Quito – Ecuador, 1986.

GÓMEZ RENDÓN, Jorge, Mestizaje Lingüístico en los Andes: Génesis y Estructura de una

Lengua Mixta, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 2008.

MINISTERIO DE EDUCACION Y CULTURA, Cuatro Textos Coloniales del Quichua de la

Provincia de Quito, Ed. Proyecto de Educación Intercultural Bilingüe, Quito – Ecuador, 1999.

POTOSÍ C., Fabián, Quri Qinti, Mushukyachishka Shimiyukpanka, Tomo I. Quito: Editorial

Qichwakunamanta yachaykuna Wasi (Instituto de Altos Estudios Qichwas), 2004.

UNIVERSIDAD CATÓLICA DEL ECUADOR, Ñukanchik Llaktapa Shimi, Centro de

Publicaciones PUCE, Quito – Ecuador, 2000.

YANEZ COSSÍO, Consuelo, Lengua y Cultura Quichuas, Ed. MACAC, Quito – Ecuador, 2007.

YANEZ COSSÍO, Consuelo, Léxico Ampliado, Ed. Abya Yala, Quito – Ecuador, 1997.

YANEZ COSSÍO, Consuelo, Palabras y Contextos “Morfosintaxis Española”, Ed. Abya Yala,

Quito – Ecuador, 1997.

YÁNEZ DEL POZO, José, Yanantin: La Filosofía Dialógica Intercultural de Manuscrito de

Huarochirí, Ed. Abya Yala, Quito Ecuador, 2002.

Page 116: Modulo Uno Kichwa Oct. 2011

Kichwa shimita yachanakamu – Módulo de kichwa Manuel Paza

116

YUPAYCHANIMI.

KICHWA SHIMITA YACHASHUNCHIK KUTIN RUNA TUKUNKAPAK.

SARA KAMCHITA

Sara kamchita

Mishki muyitu,

Wiksa yarikay

Juntachinkimi.

Killu sarita

Yurak sarita,

Mikunallami

Kamchanallami.

Kallanitapi

Tushuchishami,

Ñuka shimipi

Wakachishami.

Ñuka wiksapi

Juntachishami,

Killu sarita

Yurak sarita.

(Letra del grupo de música Tuamari)