МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМdocuments.worldbank.org/curated/en/990641581913444305/...A5. Төлбөрийн тэнцэл сайжирсан ч, гадаад

Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт

МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ

Монгол улс, 14250 Улаанбаатар хот, Сөүлийн гудамж 4, М-Си-Эс Плаза, 5-р давхарУтас: +(976) 70078200Веб хаяг: www.worldbank.org/mongoliaTwitter: WorldBankMgl


2020 оны нэгдүгээр сар


Түүхий эдийн үнэ

Эдийн засгийн өсөлт

Нийгэм эдийн засгийн

шинэчлэл

Дэлхийн санхүүгийн хямрал

Банкны зээлийн өсөлт

2020 оны 1 дүгээр сар

| iii |

Агуулга

Талархал ......................................................................................................................................... 1

Товчилсон үгс ................................................................................................................................ 2

ХУРААНГУЙ .................................................................................................................................... 3

I. ЭДИЙН ЗАСГИЙН ГҮЙЦЭТГЭЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ ................................................................ 5

A. Эдийн засгийн гүйцэтгэл ....................................................................................................................................6

A1. Бодит эдийн засаг: Уул уурхайн салбараас шалтгаалж эдийн засгийн өсөлт саарч байна. ......................................................................................................................................... 6

A2. Зээлийн өсөлт огцом саарч, инфляци оны сүүлрүү нэлээд буурлаа. ................................... 8

A3. Хөдөлмөрийн зах зээл: Эерэг үзүүлэлтүүд ажиглагдаж байгаа ч жендерийн цалингийн ялгаа, ядуурлыг бууруулах чиглэлд дорвитой ахиц гаргах шаардлагатай байна. ...................................................................................................................... 9

A4. Төсвийн үзүүлэлтүүд 2019 онд үргэлжлэн сайжирлаа ...............................................................12

A5. Төлбөрийн тэнцэл сайжирсан ч, гадаад сөрөг шокыг даван туулах дархлаа сулхэвээр байна. .................................................................................................................................................19

A6. Мөнгөний бодлого: Мөнгөний бодлогын төлөв алгуур чангарч байгаа ч санхүүгийн системд эрсдэл өндөр байна. ........................................................................................22

B. Эдийн засгийн төлөв, эрсдэл .............................................................................................................................27

II. МОНГОЛЫН БАНКНЫ САЛБАРЫН ЗЭЭЛИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ ............................... 34

A. Банкны салбарын ерөнхий нөхцөл байдал ............................................................................................35

B. Банкны салбарын зээлийн сүүлийн үеийн нөхцөл байдал .............................................................36

B1. Банкны салбарын зээлийн өнөөгийн байдал .................................................................................36

B2. Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс ...................................................................................40

B3. Банк бус санхүүгийн салбарын хэмжээ хурдтай тэлж байна ...................................................40

C. Банкны салбарын зээлийн эдийн засгийн салбаруудаарх бүтэц .................................................41

C1. Өрхийн сектор ...............................................................................................................................................41

C2. Хувийн салбар ...............................................................................................................................................41

C3. Зээлийн төвлөрөл ........................................................................................................................................43

D. Зээл болон бизнесийн мөчлөгүүд ..............................................................................................................45

E. Бодлогын зөвлөмж .............................................................................................................................................50

Хавсралт: Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлс ............................................................. 46

| iv |

ШИГТГЭЭШигтгээ I.1. Тэтгэвэр болон цалингийн сантай холбоотой зардлууд төсвийн урсгал

зардлыг голлон нэмэгдүүлэхээр байна. ....................................................................................14Шигтгээ I.2. Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ)-ын хуулинд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төслийн төсвийн орлогын нөлөөллийн талаар

анхаарах асуудлууд ............................................................................................................................15Шигтгээ I.3. Батлагдсан 2020 оны төсвийн хураангуй .................................................................................18Шигтгээ I.4. Валютын ханш болон интервенц ................................................................................................21Шигтгээ I.5. Актив удирдлагын компани – Банкны системийн асуудлын оновчтой

шийдэл мөн үү? ....................................................................................................................................25Шигтгээ I.6. Тэтгэврийн зээлийг нэг удаа тэглэх шийдвэрийн макро эдийн засаг,

төсөвт үзүүлж болзошгүй зарим нөлөөлөл ...........................................................................30Шигтгээ I.7. Дэлхийн болон бүс нутгийн эдийн засгийн төлөв, эрсдэлa 32Шигтгээ II.1. Монгол Улс: Зээлийн хурдтай өсөлтүүд 45

ЗУРАГЗураг I.1. 2019 оны эхэн үеийн өндөр өсөлт саарч эхэллээ ....................................................................... 6Зураг I.2. Хөрөнгө оруулалт, өрхийн хэрэглээ нь өсөлтийг тэтгэсэн хэвээр... ................................... 6Зураг I.3. Засгийн газрын хэрэглээ өндөр хувиар тэлэв .............................................................................. 7Зураг I.4. Өрхийн хэрэглээ хурдтай тэлж, ............................................................................................................ 7Зураг I.5. Зэсээс бусад голлох түүхий эдийн үйлдвэрлэл нэмэгдэв ........................................................ 8Зураг I.6. Үйлчилгээний салбар нь уул уурхайн бус салбарыг тэтгэсэн хэвээр байна ................... 8Зураг I.7. Инфляци сүүлийн саруудад буурлаа... ............................................................................................. 9Зураг I.8. …зээлийн өсөлт саарсан нь инфляцид нөлөөлөв ....................................................................... 9Зураг I.9. Ажилгүйдлийн түвшин 2016 оноос тогтмол буурлаа (%) .....................................................10Зураг I.10. Хөдөлмөр эрхлэлт ХАА-н салбараас шилжиж байна ...........................................................10Зураг I.11. Хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшинд хүйсийн ялгаа нэмэгдлээ .................................................11Зураг I.12. Удаан хугацаанд өсөөгүй төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдэв ..............................11Зураг I.13. Ядуурал 2018 онд хөдөө, орон нутагт буурч, хот суурин газарт нэмэгдэв ................11Зураг I.14. Төсвийн тэнцэл (ДНБ-ий %) сүүлийн жилүүдэд дорвитой сайжрав… ..........................12Зураг I.15. …улмаар ЗГ-ын өр (ДНБ-ий %) 2017 оноос тогтмол буурч байна .................................12Зураг I.16. ААНОАТ, НДШ нь орлого өсөхөд голлон нөлөөлөхөөр тооцжээ ..................................13Зураг I.17. Төсвийн зардал 2018 оноос тогтмол өсч байна .....................................................................13Зураг I.18. Тэтгэвэр, нийгмийн халамж, цалингийн зардлын голлох нөлөөгөөр урсгал зардал тэлж байна .................................................................................................................14Зураг I.19. Тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн 2017 оны өөрчлөлттэй холбогдуулан тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн зардал өсөхөөр байна .....................................................14Зураг I.20. Монгол Улсын НӨАТ-ын хувь хэмжээ нь олон улсын түвшингөөс бага байна .......16Зураг I.21. НӨАТ суутган төлөгч аж, ахуй нэгжийн тоо хурдтай нэмэгджээ.....................................17Зураг I.22. НӨАТ-ын орлого болон буцаан олголт огцом өсчээ ...........................................................17Зураг I.23. Макро зохистой бодлого импортын өсөлтийг хязгаарлахад чухал үүрэгтэй байв ..............................................................................................................................19Зураг I.24. Төлбөрийн тэнцэл 2019 онд сайжрав ..........................................................................................19

MongolIA EConoMIC upDAtE

| v |

MongolIA EConoMIC upDAtE

Зураг I.25. Гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэв ........................................................................................20Зураг I.26. Ам.долларын ханш 20119 онд чангарлаа... ...............................................................................21Зураг I.27. Бодит үйлчилж буй ханш 2019 оны эхний 10 сард чангарч байв ..................................21Зураг I.28. Гадаад валютын зах дахь интервенц, түүхэн хандлага ........................................................21Зураг I.29. Гадаад валютын зээл 2018 оны 9 дүгээр сараас хойш тогтмол буурлаа ....................21Зураг I.30. Мөнгөний бодлогын төлөв 2018 оны сүүлээс чангарав… .................................................23Зураг I.31. Макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр зээл, импортын өсөлт саарлаа ......................23Зураг I.32. Бодлогын хүүг дагаад банк хоорондын захын хүү ялимгүй өсөв… ...............................23Зураг I.33. Санхүүгийн эх үүсвэр нэмэгдэж, зээлийн дундаж хүү алгуур буурлаа .........................23Зураг I.34. Мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт саарсан нь зээлийн өсөлт саарсантай холбоотой байв ......................................................................................................................................24Зураг I.35. Төгрөгийн хадгаламжийн өсөлт мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг голлон тэтгэлээ .......................................................................................................................................24Зураг I.36. Банкны активын чанар муу хэвээр байна… ..............................................................................24Зураг I.37. Банкны системийн хөрвөх чадвар харьцангуй хэвийн байна… ......................................27Зураг I.38. Гадаад валютын өр, авлагын зөрүү нэмэгдэж байна. ..........................................................27Зураг I.39. Засгийн газрын өр/ДНБ-ий харьцаа буурч байгаа ч ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад өндөр хэвээр байна ................................................................................................28Зураг I.40. Засгийн газар 2021-24 онд гадаад бондын төлбөрт 2.9 тэрбум ам.долларыг төлөхөөр байна ......................................................................................................................................28Зураг I.41. Бодит ДНБ-ий өсөлт (%) .....................................................................................................................32Зураг I.42. Түүхий эдийн үнийн дэлхийн зах зээлийн төсөв (Индекс, 2016=100) ..........................32Зураг I.43. Бүс нутгийн орнуудын эдийн засгийн өсөлт.............................................................................33Зураг II.1. Монгол Улсын санхүүгийн салбарын хөгжлийг харьцангуй сайнаар үнэлж байна… ..........................................................................................................................................35Зураг II.2. Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь бага-дунд орлоготой орнуудын түвшинтэй ойролцоо байна ......................................................................................................................................37Зураг II.3. Бүс нутгийн инфляцийн түвшин нь ойролцоо орнуудтай харьцуулахад Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь өндөр байна .......................................................................................37Зураг II.4. Ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад зээлийн өсөлт өндөр байна .............................37Зураг II.5. Өнгөрсөн 15 жилийн хугацаанд зээлийн өсөлт хэд хэдэн удаа эрчимжиж байжээ .................................................................................................................................37Зураг II.6. 2015 оноос иргэдийн зээл хурдтай нэмэгджээ .........................................................................38Зураг II.7. Банкуудын хувийн салбарт олгож буй зээл нь аж, ахуй нэгжүүдийн дотоодын хөрөнгө оруулалтын гол эх үүсвэр болдог дүр зураг ажиглагдаж байна ...................38Зураг II.8. Зээлийн өсөлт огцом саарснаас зээл/ДНБ-ий харьцаа урт хугацааны трендээсээ доогуур түвшинд хүрсэн байхаар байна .............................................................39Зураг II.9. Хувийн секторын зээлийн чанар иргэдийн зээлтэй харьцуулахад харьцангуй муу байна ..........................................................................................................................39Зураг II.10. Голлох салбаруудын зээлийн эрсдэлийн санг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна .39Зураг II.11. Иргэдийн зээлийн хувьд харин эрсдэлийн сангийн хэмжээ арай өндөр байна ....39Зураг II.12. Банк бус санхүүгийн байгууллагын хүрээ хурдтай тэлж байна. .....................................40Зураг II.13. Иргэдийн зээлийн дийлэнхийг орон сууцны болон цалингийн зээл бүрдүүлжээ 41Зураг II.14. Иргэдийн зээлийн өсөлтөд цалингийн зээлийн өсөлт голлон нөлөөлж байна .....41

| vi |

Зураг II.15. Бизнесийн зээлийг голчлон уул уурхай болон түүнээс хамааралтай салбаруудад төвлөрөөд байна ......................................................................................................42Зураг II.16. 2018 оноос бизнесийн зээлийн өсөлтийг худалдаа, уул уурхайн салбарын зээл голлон бүрдүүлж байна ....................................................................................42Зураг II.17. Зээлийн долларжилт 2018 оны дунд үеэс эхлэн тогтмол буурч байна ......................42Зураг II.18. ...иргэдийн болон бизнесийн зээл аль алинд бууралт ажиглагдаж байна ...............42Зураг II.19. Зээл болон хадгаламжийн төвлөрөл, харилцагчдын тоо, зээлийн хэмжээгээр .....44Зураг II.20. Зээлийн өсөлт болон эдийн засгийн төлөв өсөлт ................................................................45Зураг II.21. Зээл болон бизнесийн мөчлөгүүд ................................................................................................45Зураг A.1. Нийт зээлийн зарим шокт үзүүлэх хариу үйлдлүүд ................................................................49Зураг A.2. Зээлийн хэлбэлзэлд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс (VAR загварын хэлбэлзлийн задаргаа) ..........................................................................................................................50

ХҮСНЭГТХүснэгт I.1. Батлагдсан 2020 оны төсвийн хураангуй ..................................................................................18Хүснэгт I.2. Макро эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүд ................................................................................29Хүснэгт II.1. Монгол Улс: Зээлийн зохистой өсөлтийг бий болгоход чиглэсэн бодлогын сонголтууд ........................................................................................................................48

| 1 |


ТАЛАРХАЛ

Энэ удаагийн тайланг Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч ноён Жан Паскал Гнаоу, эдийн засагчид болох Батсуурийн Даваадалай, Фанг Гуао, мөн ядуурлын асуудал хариуцсан эдийн

засагч Икуко Өучи, судлаач мэргэжилтэн Батмөнхийн Ундрал нар бэлтгэлээ. Тайлангийн тусгай бүлэгт зориулан суурь судалгаа, шинжилгээг гүйцэтгэхэд хамтран ажилласан Монголбанкны Судалгаа, статистикийн газрын хамт олонд багийн зүгээс гүнээ талархаж байна. Мөн Номхон далайн бүс нутаг хариуцсан ахлах эдийн засагч ноён Аадитяа Маттоо, ахлах эдийн засагч ноён Ергис Исламаж, ахлах эдийн засагч хатагтай Екатерина Вашагмадзе, хатагтай Катя Хаслер (санхүүгийн салбар хариуцсан тэргүүлэх эдийн засагч), ахлах мэргэжилтэн ноён Лиан Ван, Чулууны Тунгалаг (Нийгмийн даатгал, халамжийн асуудал хариуцсан ахлах мэргэжилтэн), Дэлхийн банкны Зүүн Өмнөд Ази, судлаач мэргэжилтэн хатагтай Вера Кехаёова нарын санал, зөвлөмжид талархлаа илэрхийлье. Сангийн яамны Төсвийн орлогын хэлтсийн үнэтэй санал зөвлөмжинд талархаж байна.

Дэлхийн банкны БНХАУ, Монгол Улс, БНСУ-ыг хариуцсан захирал ноён Мартин Рейзер, макро эдийн засаг, төсвийн асуудал хариуцсан менежер ноён Деепак Мишра болон Дэлхийн банкны Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгч ноён Андрей Михнев нар нь уг тайлангийн бэлтгэл ажлыг ерөнхийлөн удирдаж ажиллалаа. Тайлангийн судалгаа, шинжилгээ, дүгнэлтийг 2000 оноос 2019 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдрийг хүртэлх тоон мэдээнд үндэслэн боловсруулав.

Багийн зүгээс Дэлхийн банкны Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгчийн газрын олон нийттэй харилцах ажилтан Баатархүүгийн Индра болон уг тайланд хэлзүй, найруулгын зөвлөмж өгсөн хатагтай Дианн Стем нарт талархлаа илэрхийлье. Туслалцаа үзүүлж хамтарч ажилласан Энхтөрийн Ангар (туслах ажилтан)-т мөн талархаж байна.

| 2 |


МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН САНХҮҮГИЙН ЖИЛ

Нэгдүгээр сарын 1 – Арван хоёрдугаар сарын 31

ВАЛЮТЫН ХАНШ(2019 оны 12 дугаар сарын 31-ний байдлаар)

Валют = Төгрөг (₮)1.00 АМ ДОЛЛАР = 2734.3₮

ТОВЧИЛСОН ҮГСААН Аж ахуйн нэгжАНУ Америкийн Нэгдсэн УлсАУК Актив удирдлагын компаниББСБ Банк бус санхүүгийн байгууллага БНХАУ Бүгд Найрамдах Хятад Ард УлсГШХО Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнЗГ Засгийн газарЗЭСХ Зээлийн эрсдэлийн сангийн хүрэлцээ ИЗББ Ипотекийн зээлээр баталгаажсан бондМИК Монголын Ипотекийн КорпорациМУХБ Монгол Улсын Хөгжлийн банкНДШ Нийгмийн даатгалын шимтгэл НӨАТ Нэмэгдсэн өртгийн албан татварОАТ Орлогын албан татварoУВС Олон улсын валютын санОХУ Оросын Холбооны УлсӨНЭЗС Өрхийн нийгэм эдийн засгийн судалгааУИХ Улсын Их ХуралҮАБЗ Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл ҮСХ Үндэсний статистикийн хорооХАА Хөдөө аж ахуйХҮИ Хэрэглээний үнийн индексФАТФ Мөнгө угаахтай тэмцэх санхүүгийн арга хэмжээ авах байгууллага

| 3 |


ХУРААНГУЙМонгол Улсын эдийн засгийн өсөлт сүүлийн жилүүдийн өндөр түвшинээс саарахаар байгаа ч дунд хугацааны төлөв нь өөдрөг хэвээр байна. 2017 оноос төсвийн гүйцэтгэлд эерэг өөрчлөлтүүд гарч, макро эдийн засгийн бодлогын уялдаа сайжирч, түүхий эдийн үнэ харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдсаны зэрэгцээ хувийн хөрөнгө оруулалт огцом нэмэгдсэнээс шалтгаалан эдийн засаг хурдтай сэргэлээ. Улмаар бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ) 2017 онд 5.3 хувь, 2018 онд 7.2 хувиар тус тус тэлэв. Гэвч түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээлд алгуур буурсны зэрэгцээ гол экспортын бүтээгдэхүүний чанар нь муудсан шалтгаанаар эдийн засгийн өсөлт саарч 2019 оны эхний 9 сарын байдлаар 6.3 хувьд хүрлээ. Сүүлийн улиралд эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн саарах төлөвтэй байгаа тул жилийн дүнгээр 2019 онд Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт 5.8 хувьд хүрэх хүлээлттэй байна.

Дунд хугацаанд өсөлтийн төлөв нэлээд өөдрөг байгаа бөгөөд 2020-21 онуудад дунджаар 5.6 хувьд хүрэх боломжтой гэж үзэж байна. Хувийн хэрэглээ болон уул уурхай, боловсруулах салбаруудын хөрөнгө оруулалтын өсөлт өндөр түвшинд хадгалагдаж эдийн засгийн өсөлтийг голлон тэтгэхээр байна. Мөн Засгийн газар (ЗГ)-ын зүгээс төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх, зардлыг эрэмбэлж, үр ашгийг нь сайжруулах замаар дунд хугацаанд өрийг бууруулах зорилготой төсвийн нэгдмэл бодлогоо үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлнэ гэж хүлээж байна.

Гэсэн хэдий ч эдийн засгийн төлөвт сөргөөр нөлөөлж болзошгүй дотоод, гадаад томоохон эрсдэл, тодорхой бус байдлууд хуримтлагдаад байна. Тухайлбал, сонгуулийн жилтэй холбоотойгоор ЗГ-аас хэрэгжүүлж буй эдийн засгийн хөтөлбөрийг тууштай хэрэгжүүлэхгүй тохиолдолд зах зээлийн орчин, гадаад хөрөнгө оруулалтад сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй. Хэдийгээр эрх баригчид төсвийн сахилга батыг хадгалж, зээлийн бодлогыг чангаруулж байгаа боловч нийгмийн даатгалын шимтгэлийг аажмаар нэмэгдүүлэх арга хэмжээг зогсоох, тэтгэврийн зээлийг нэг удаа тэглэх тухай сүүлийн үеийн шийдвэрүүд нь нийгэм эдийн засгийн шинэчлэлийн хүрээнд хүрээд байсан ололт амжилтаас ухарч буй үйлдэл боллоо гэж үзэж байна. Өмнөх сонгуулийн жилүүдэд санаачлан хэрэгжүүлж байсан дээрхтэй төстэй арга хэмжээ нь төсөв болон санхүүгийн эмзэг байдлыг эрчимжүүлэх нөлөөтэй байсныг анхаарах шаардлагатай.

Мөн Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (БНХАУ) болон Америкийн Нэгдсэн Улс (АНУ) хоорондын сүүлд тохирсон зөвшилцөл, тэр дундаа БНХАУ-ын бусад улсуудаас импортлох эрчим хүчний талаарх тодорхой бус байдал нь Монгол Улсын эдийн засгийн суурь төсөөллийн томоохон эрсдэл болж байна.1 Нөгөө талаас, Монгол Улсын эдийн засаг БНХАУ-аас өндөр хамааралтай байгаа өнөөгийн орчинд шинэ төрлийн коронавирусийн халдварыг богино хугацаанд хязгаарлаж чадаагүй тохиолдолд Монгол Улсын өсөлтөд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Цаг агаарын нөхцөл байдал хүндэрч, экспортын гол гарцууд дээрх хил, гаалийн хязгаарлалтууд дахин үүсэх тохиолдолд экспорт, ялангуяа нүүрсний экспортод сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй.

1 БНХАУ болон АНУ-ын хоорондын 2020 оны 1 дүгээр сард байгуулсан хэлэлцээрт БНХАУ нь АНУ-ын эрчим хүчний экспортыг худалдан авах тухай тусгажээ. Ингэснээр БНХАУ нь бусад улсаас импортлох эрчим хүчний хэмжээ өөрчлөгдөх эсэх нь тодорхой бус байна. Энэ нь Монгол Улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлөх гол эрсдэл юм. Түүнчлэн том гүрнүүдийн худалдааны маргаан дахин эрчимжвэл дэлхийн эдийн засгийн өсөлт, түүхий эдийн үнэд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй.

| 4 |


Монгол Улс нь 2016 оны эдийн засгийн уналтын үетэй харьцуулахад эдийн засгийн нөөц боломж, бодлогын орон зайг нэмэгдүүлсэн боловч сөрөг шокын үед учирч болзошгүй хохирлыг давах туулахад хангалттай хэмжээнд хараахан хүрээгүй байна. Банкны системийн эмзэг байдал өндөр байгаагийн зэрэгцээ банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэх асуудлыг амжилттай хэрэгжүүлж чадаагүй тохиолдолд олон улсын түншүүдийн туслалцаа дэмжлэг удаашрах эрсдэлтэйг мөн анхаарах хэрэгтэй. Мөн Монгол Улс Ази, Номхон Далайн мөнгө угаахтай тэмцэх байгууллагын “саарал жагсаалт”-аас даруй гарах тал дээр анхаарч холбогдох ажлыг эрчимжүүлэх нь чухал байна.2

Засгийн газар болон төв банкны эн тэргүүний зорилтууд нь төсвийн нэгдмэл бодлогыг тууштай үргэлжлүүлж төсвийн нөөц боломжийг улам нэмэгдүүлэх, гадаад валютын интервенцийг хязгаарлаж, валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх асуудлууд байхаар байна. Мөн бизнесийн орчныг сайжруулах, санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх (ялангуяа зээлийн бодлого, банкуудын эрсдэл даах чадвар) нь макро эдийн засгийг тогтворжуулах замаар ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ядуурлыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой юм. Эцэст нь хэлэхэд өнгөрөгч 7 дугаар сард Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр АНУ-д хийгдсэн худалдааны хэлцлүүдийн хэрэгжилтийг хурдасгах нь эдийн засгийн хэтийн төлөвт эерэгээр нөлөөлнө.

2 Мөнгө угаахтай тэмцэх санхүүгийн арга хэмжээ авах байгууллага (ФАТФ) нь олон улсын санхүүгийн системийг мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэх болон үй олноор хөнөөх зэвсгийг дэлгэрүүлэхийг санхүүжүүлэхээс сэргийлэх бодлого боловсруулж, дэлгэрүүлэх үүрэг бүхий засгийн газар хоорондын, хараат бус байгууллага юм. Монгол Улсыг энэ чиглэлээр хангалттай арга хэмжээ аваагүй гэж үзсэн тул 2019 оны 10 дугаар сарын 18-ны өдөр “саарал жагсаалт”-д бүртгэсэн юм.

I. ЭДИЙН ЗАСГИЙН ГҮЙЦЭТГЭЛ,

ХЭТИЙН ТӨЛӨВ

| 6 |


A.Эдийн засгийн гүйцэтгэл

A1. Бодит эдийн засаг: Уул уурхайн салбараас шалтгаалж эдийн засгийн өсөлт саарч байна.

Эдийн засаг 2017 оны эхнээс эрчимтэй сэргэж, өсөлт нь харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдаж байгаа ч 2019 оны сүүлийн хагаст саарлаа. Бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ) 2019 оны эхийн хагаст 7.3 хувиар өссөн бол эхний 3 улиралд 6.3 хувиар өсчээ. Оны эхний 2 улиралд дундажаар 13 хувиар өсч байсан уул уурхайн салбар 2019 оны 3 дугаар улиралд өмнөх оны мөн үеэс 1.4 хувиар агшсан нь Оюу толгойн зэсийн баяжмал дахь алтны агууламж буурсантай холбоотой. Түүнчлэн, Оюу толгойн зэсийн баяжмалын үйлдвэрт 9 дүгээр сард засвар үйлчилгээ хийгдсэнээр үйлдвэрлэл нь саарах нэг шалтгаан боллоо. Нүүрсний тухайд үнэ нь алгуур буурах хандлагатай байсан ч үйлдвэрлэл, экспортын хэмжээ харьцангуй сайн гүйцэтгэлтэй байв. Уул уурхайн бус салбарын өсөлт энэ оны эхний 9 сард удааширч 6 хувьд хүрсэн бол 2018 оны мөн хугацаанд 8.1 хувиар өсч байв.

Эрэлт талаас, хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэл сайн хэвээр байна. Энэ оны эхний 9 сарын байдлаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО)-ын орох урсгал өндөр (1.3 тэрбум ам.доллар) байсан тул нийт хөрөнгө оруулалт өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 24.5 хувиар өслөө (Зураг I.1, I.2). Цалин өсч, хөдөлмөрийн зах зээлийн төлөв сайжирсан нь хувийн хэрэглээнд эерэгээр нөлөөлж, улмаар хувийн хэрэглээ 2019 оны эхний 9 сард жилийн 7.3 хувиар өслөө. Харин өмнөх оны мөн хугацаанд 6.4 хувиар өсч байжээ.

Зураг I.1. 2019 оны эхэн үеийн өндөр өсөлт саарч эхэллээ

Зураг I.2. Хөрөнгө оруулалт, өрхийн хэрэглээ нь өсөлтийг тэтгэсэн хэвээр...

2

Зураг I.1. 2019 оны эхэн үеийн өндөр өсөлт 2, 3 дугаар улиралд бага зэрэг саарлаа


Зураг I.3. Засгийн газрын хэрэглээ өндөр хувиар тэлэв

Зураг I.4. Өрхийн хэрэглээ хурдтай тэлж, хувийн хэрэглээг дэмжлээ

Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

Зураг I.5. Зэсээс бусад голлох түүхий эдийн үйлдвэрлэл нэмэгдэв

Зураг I.6. Үйлчилгээний салбар нь уул уурхайн бус салбарыг тэтгэсэн хэвээр байна

Жилийн өсөлт, 2019 онд

Уул уурхайн бус салбарын өсөлт, өсөлтийн бүрэлдэхүүн хэсгээр (%)

Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: Зэс, алтны экспортын орлого нь 2018 оны экспортын орлогын 30 гаруй хувийг бүрдүүлэв.

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-III

2014 2015 2016 2017 2018 2019

Уул уурхай Уул уурхайн бус Бодит ДНБ-ий өсөлт

-15%

-5%

5%

15%

I I-II I-III I-IV I I-II I-III I-IV I I-II I-III I-IV I I-II I-III

2016 2017 2018 2019

Өрхийн хэрэглээ Засгийн газрын хэрэглээ Хөрөнгө оруулалт Цэвэр экспорт ДНБ

10.5%

6.9%

-6.3%

5.2% 6.5% 7.3%

14.0%

-1.3%

14.9%

-6.4%

3.2%

9.6%

I-III I-III I-III I-III I-III I-III

2014 2015 2016 2017 2018 2019

Хувийн хэрэглээ Засгийн газрын хэрэглээ

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Бодит хувийн хэрэглээ (жилийн өсөлт): ЗТ

Өрхийн бодит орлого (жилийн өсөлт): БТ

-4%

2%

8%

38%

-2%

2% 6%

13%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

Зэс Нүүрс Боловсруулаагүй нефть

Төмрийн хүдэр

Үйлдвэрлэсэн хэмжээ

Экспортын хэмжээ

-4

-2

0

2

4

6

8

10

Q1-

15

Q2-

15

Q3-

15

Q4-

15

Q1-

16

Q2-

16

Q3-

16

Q4-

16

Q1-

17

Q2-

17

Q3-

17

Q4-

17

Q1-

18

Q2-

18

Q3-

18

Q4-

18

Q1-

19

Q2-

19

Q3-

19

Бусад Бүт. цэвэр татвар Үйлчилгээ ХАА Уул уурхайн бус ДНБ-ий өсөлт (%)

2











-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-15%

-5%

5%

15%


2016 2017 2018 2019


10.5%

6.9%

-6.3%

5.2% 6.5% 7.3%

14.0%

-1.3%

14.9%

-6.4%

3.2%

9.6%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%


2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019



-4%

2%

8%

38%

-2%

2% 6%

13%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%





-4

-2

0

2

4

6

8

10

Q1-

15

Q2-

15

Q3-

15

Q4-

15

Q1-

16

Q2-

16

Q3-

16

Q4-

16

Q1-

17

Q2-

17

Q3-

17

Q4-

17

Q1-

18

Q2-

18

Q3-

18

Q4-

18

Q1-

19

Q2-

19

Q3-

19


Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо (ҮСХ); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол

Хөрөнгө оруулалт эдийн засгийн өсөлтийг эрэлт талаас голлон тэтгэсээр байна. Нийт хөрөнгийн хуримтлал 2019 оны эхний 9 сард жилийн 24.5 хувиар өсөв. Гэхдээ энэ нь 2018 оны мөн үеийн 35.7 хувийн өсөлттэй харьцуулахад бага үзүүлэлт юм. ГШХО нь 2018 оны эхний 9 сард ДНБ-ий 11 хувьтай тэнцэж байсан бол 2019 оны мөн хугацаанд ДНБ-ий 10 хувь буюу гүйцэтгэл нь сайн хэвээр байна. Монголын эдийн засаг хөрөнгө оруулалт, түүн дотроо ГШХО-оос өндөр хамааралтай хэвээр байна. Үүний зэрэгцээ ЗГ-аас сургууль, цэцэрлэг, хил, гааль (гаалийн лабориторууд, хилийн шалган нэвтрүүлэх цэгүүд, хяналт удирдлагын системүүд)-ийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлсэнтэй холбоотойгоор төсвийн хөрөнгө оруулалт 2019 оны эхний 9 сард жилийн 57 хувиар өсөв. Мөн ЗГ-аас эцэслээгүй төслүүдийн хөрөнгө оруулалтыг дуусгахад түлхүү анхаарчээ.

| 7 |


ЗГ-ын хэрэглээ болон өрхийн орлого нэмэгдэж, эцсийн хэрэглээ 2019 оны эхний 9 сард дорвитой өслөө. Эцсийн хэрэглээ 2018 оны эхний 9 сард жилийн 5.8 хувиар өсч байсан бол 2019 оны мөн үед 7.7 хувиар өсчээ. Үүнд голчлон ЗГ-ын хэрэглээ, түүн дотроо төрийн албан хаагчдын цалингийн өсөлт болон хувийн хэрэглээний өсөлт нөлөөлжээ. Хувийн хэрэглээний бодит өсөлт 2018 эхний 9 сард жилийн 6.4 хувь байсан бол 2019 оны мөн үед 7.3 хувьд хүрээд байна (Зураг I.3). Мөн хугацаанд өрхийн бодит орлого жилийн 8.6 хувиар өсчээ (Зураг I.4).3 Худалдааны тэнцэл сайжирч, цэвэр экспорт эдийн засгийн өсөлтийг дэмжлээ.



2











-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-15%

-5%

5%

15%


2016 2017 2018 2019


10.5%

6.9%

-6.3%

5.2% 6.5% 7.3%

14.0%

-1.3%

14.9%

-6.4%

3.2%

9.6%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%


2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019



-4%

2%

8%

38%

-2%

2% 6%

13%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%





-4

-2

0

2

4

6

8

10

Q1-

15

Q2-

15

Q3-

15

Q4-

15

Q1-

16

Q2-

16

Q3-

16

Q4-

16

Q1-

17

Q2-

17

Q3-

17

Q4-

17

Q1-

18

Q2-

18

Q3-

18

Q4-

18

Q1-

19

Q2-

19

Q3-

19


2











-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-15%

-5%

5%

15%


2016 2017 2018 2019


10.5%

6.9%

-6.3%

5.2% 6.5% 7.3%

14.0%

-1.3%

14.9%

-6.4%

3.2%

9.6%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%


2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019



-4%

2%

8%

38%

-2%

2% 6%

13%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%





-4

-2

0

2

4

6

8

10

Q1-

15

Q2-

15

Q3-

15

Q4-

15

Q1-

16

Q2-

16

Q3-

16

Q4-

16

Q1-

17

Q2-

17

Q3-

17

Q4-

17

Q1-

18

Q2-

18

Q3-

18

Q4-

18

Q1-

19

Q2-

19

Q3-

19Бусад Бүт. цэвэр татвар Үйлчилгээ ХАА Уул уурхайн бус ДНБ-ий өсөлт (%)

Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

Уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэл 2019 онд харьцангуй сайн байсан ч өсөлт нь удаашрав. Нийт уул уурхайн экспортын 48.2 хувийг дангаараа бүрдүүлдэг нүүрсний салбарын гүйцэтгэл сайн байлаа. Нүүрс экспортлогчдын гэрээний үнэ харьцангуй өндөр байсны зэрэгцээ БНХАУ-ын худалдан авагчдын эрэлт өндөр байсан нь нөлөөлжээ (Зураг I.5).4 Мөн хугацаанд үнийн өсөлтөөс хамаарч төмрийн хүдрийн үйлдвэрлэл жилийн 37.3 хувиар өслөө. Харин Оюу толгойн зэсийн баяжмал дахь алтны агууламж муудаж, үнэ нь буурснаар зэсийн үйлдвэрлэл 2019 онд (ялангуяа 2 дугаар хагаст) 3.7 хувиар агшлаа.5 Дэлхийн зах зээл дээр алтны үнэ өссөн ч алтны үйлдвэрлэл 21 хувиар мөн агшлаа. Энэ нь өнгөрөгч 3 дугаар сард алтны роялти татварыг нэмэгдүүлсэнтэй холбоотой байна.6

3 Төрийн албан хаагчдын цалин өсч, өрхийн ХАА-н бизнесийн орлого голлон нэмэгдсэн байна. 4 2018 оны, нүүрсний үйлдвэрлэл болон экспортын биет хэмжээ харгалзан 6.2 хувь, 8.6 хувиар өсч түүхэн дээд хэмжээ болох үйлдвэрлэл 50 сая тонд, экспортын биет хэмжээ 36 сая тонд хүрсэн.5 Оюу толгойн зэсийн үйлдвэрлэл 2019 онд 8 хувиар, алтны үйлдвэрлэл нь 15.2 хувиар буурчээ. Оюу толгойн баяжмалын концентраци буурч байгаа нөлөөгөөр 2020 онд Оюу толгойн зэс, алтны үйлдвэрлэл үргэлжлэн буурах төлөвтэй. 2019 оны 9 дүгээр сард хийсэн баяжмалын үйлдвэрийн засвар нь үйлдвэрлэл буурах нэг шалтгаан болжээ. 2021 онд баяжмалын концентраци эргэн сэргэж, алтны үйлдвэрлэл нэмэгдэх хүлээлттэй байна. 6 Төв банкинд алт тушаах сонирхлыг нэмэгдүүлэх зорилгоор алтны роялтиг бууруулж байсан боловч 2019 оны 3 дугаар сарын 3-нд УИХ алтны роялти татварыг 2.5-аас 5 хувьд хүргэн нэмэгдүүлсэн.

=

| 8 |





2











-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-15%

-5%

5%

15%


2016 2017 2018 2019


10.5%

6.9%

-6.3%

5.2% 6.5% 7.3%

14.0%

-1.3%

14.9%

-6.4%

3.2%

9.6%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%


2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019



-4%

2%

8%

38%

-2%

2% 6%

13%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%





-4

-2

0

2

4

6

8

10

Q1-

15

Q2-

15

Q3-

15

Q4-

15

Q1-

16

Q2-

16

Q3-

16

Q4-

16

Q1-

17

Q2-

17

Q3-

17

Q4-

17

Q1-

18

Q2-

18

Q3-

18

Q4-

18

Q1-

19

Q2-

19

Q3-

19



2











-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-15%

-5%

5%

15%


2016 2017 2018 2019


10.5%

6.9%

-6.3%

5.2% 6.5% 7.3%

14.0%

-1.3%

14.9%

-6.4%

3.2%

9.6%


2014 2015 2016 2017 2018 2019


-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%


2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019



-4%

2%

8%

38%

-2%

2% 6%

13%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%





-4

-2

0

2

4

6

8

10

Q1-

15

Q2-

15

Q3-

15

Q4-

15

Q1-

16

Q2-

16

Q3-

16

Q4-

16

Q1-

17

Q2-

17

Q3-

17

Q4-

17

Q1-

18

Q2-

18

Q3-

18

Q4-

18

Q1-

19

Q2-

19

Q3-

19



Уул уурхайн бус салбарын өсөлт бага зэрэг саарсан ч, үйлчилгээний салбарын голлох нөлөөгөөр өндөр хэвээр байна. Уул уурхайн бус салбар 2018 оны эхний 9 сард 8.1 хувиар өсч байсан бол 2019 оны мөн хугацаанд 6 хувиар өсөөд байна (Зураг I.6). Хөдөө аж ахуйн салбар 2018 оны эхний 9 сард 2.1 хувиар өсч байсан бол 2019 онд цаг агаарын нөхцөл харьцангуй таатай, мал төллөлт сайн, хорогдол бага байсантай холбогдуулан 4.1 хувиар өсөөд байна. Уул уурхайн салбарын (ялангуяа эхний хагаст) гүйцэтгэлтэй холбоотойгоор үйлчилгээний салбар (голчлон тээвэр, худалдааны салбарууд) 2019 оны эхний 9 сард 6 хувийг давсан өсөлтийг үзүүллээ.7 Барилгын салбар мөн сэргэж, дээрх хугацаанд жилийн 4.7 хувиар өссөн нь 2018 оны мөн үеийн 0.3 хувийн өсөлттэй харьцуулахад нэлээд өндөр үзүүлэлт юм. Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилсэн, ЗГ-ын хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн, өнгөрөгч 4 дүгээр сараас орон сууцны 8 хувийн зээлийн эх үүсвэр нэмэгдсэн зэрэг нь барилгын салбарт эерэгээр нөлөөллөө. Боловсруулах салбарын өсөлт харин дээрх хугацаанд 2.3 хувьд хүрч 2018 оны мөн үеийн 10.1 хувийн өсөлтөөс саарсан нь хүнс болон оёмол нэхмэл бараа, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл буурсантай холбоотой. Эдгээр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл нь боловсруулах салбарын 70 орчим хувийг бүрдүүлдэг байна.8

A2. Зээлийн өсөлт огцом саарч, инфляци оны сүүл рүү нэлээд буурлаа.

Улсын хэмжээнд инфляци оны сүүлийн саруудад эрчтэй буурлаа. Махны үнэ буурч, зээлийн өсөлт саарсны зэрэгцээ 2018 оны сүүлийн саруудад хүнс, хатуу түлшний үнэ өндөр байсан суурь үеийн нөлөөнөөс шалтгаалан инфляци 2019 сүүлийн улиралд эрчтэй буурлаа (Зураг I.7). Өнгөрсөн 9 дүгээр сард хүнсний үнийн инфляци жилийн 19 хувьд хүрч эрчимжээд

7 2019 оны эхний хагаст тээврийн салбарын өсөлт 8 хувьтай байсан бол 3 дугаар улирлын эцэст жилийн 15.1 хувь болж нэмэгдсэн байна. Түүхэн хандлагаас харахад тээврийн салбарын идэвхжил оны 3 дугаар улиралд нэмэгддэг нь цаг агаарын нөхцөл байдал, барилга, үйлчилгээний салбарын идэвхжилтэй холбоотой. 8 Хүнсний үйлдвэрлэл саарсан нь голчлон махны экспортод квот тогтоосонтой холбоотой байна. Учир нь 2018 онд махны экспорт нэлээд өссөн нь дотоодод жижиглэнгийн махны үнийн өндөр өсөлт үзүүлэхэд нөлөөлсөн бөгөөд 2019 оны хувьд ЗГ-аас махны экспортод тодорхой хязгаарлалт хийж, дотоодын махны үнийг тогтворжуулахад оролдсон. Энэ нь махны үйлдвэрлэлийн өсөлт, улмаар хүнсний аж үйлвэрлэлийн өсөлт саарахад нөлөөлсөн байна.

| 9 |


байсан бол махны үнэ улирлын мөчлөгөөс хамааран оны эцэс рүү буурсантай холбогдуулан 2019 оны эцэст хүнсний инфляци 8.3 хувь болж саарлаа.9 Мөн Монголбанкнаас шат дараатай хэрэгжүүлж буй макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр 2018 оны эцэст жилийн 26.5 хувьд хүрээд байсан зээлийн өсөлт 2019 оны эцэст 5 хувиас доош түвшинд хүрч огцом саарлаа. Үүний зэрэгцээ 2018 оны сүүлийн саруудад хатуу түлшний үнэ огцом өсч, жилийн 65 хувьд хүрсэн нь нийслэл рүү түүхий нүүрс оруулахгүй байх ЗГ-ын шийдвэрээс шалтгаалж байв.10 Сайжруулсан нүүрсийг хөнгөлөлттэй үнээр олгож эхэлсний зэрэгцээ 2019 оны эцэст дээрх суурь үеийн өндөр нөлөөнөөс шалтгаалан хатуу түлшний үнэ 8.1 хувиар буурлаа. Эцэст нь, шатахууны үнэ 2018 оны эцэст жилийн 24.6 хувиар өсч байсан бол 2019 оны эцэст 1.9 хувиар буурч, инфляцийн эрч буурах нэг шалтгаан болжээ.

Зураг I.7. Инфляци сүүлийн саруудад буурлаа... Зураг I.8. …зээлийн өсөлт саарсан нь инфляцид нөлөөлөв

Улаанбаатар хотын ХҮИ-ээр илэрхийлэгдэх инфляци (жилийн өсөлт)

3

Зураг I.7. Инфляци сүүлийн саруудад буурлаа...

Зураг I.8. …зээлийн өсөлт саарсан нь инфляцид нөлөөлөв


ХҮИ-ээр илэрхийлэгдэх инфляци, зээлийн өсөлт (жилийн өсөлт)

Эх сурвалж: ҮСХ-ны бюллетень; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: ХҮИ = Хэрэглээний үнийн индекс; ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

Зураг I.9. Ажилгүйдлийн түвшин 2016 оноос тогтмол буурлаа (%)

Зураг I.10. Хөдөлмөр эрхлэлт ХАА-н салбараас шилжиж байна

Эдийн засгийн салбарууд дахь хөдөлмөрийн хуваарилалт (%)

Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

Зураг I.11. Хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшинд хүйсийн ялгаа нэмэгдлээ

Зураг I.12. Удаан хугацаанд өсөөгүй төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдэв

Ажиллах хүчний оролцооны түвшин, улирлаар (%)

2010 оноос бодит цалингийн хуримтлагдсан өсөлт


-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12

Мах Махнаас бусад хүнс Шатахуун Бусад Жилийн инфляци

-1%1%3%5%7%9%11%13%15%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12

Зээлийн өсөлт: ЗТ Суурь инфляци: БТ ХҮИ инфляци: БТ

11.6 9.9

7.7 8.2 7.9 7.9 7.5

10 8.8

7.8

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

5152535455565

2012

M09

2013

M09

2014

M09

2015

M09

2016

M09

2017

M09

2018

M09

2019

M09

Үйлчилгээ ХАА Боловсруулах

50.

55.

60.

65.

70.

75.

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Нийт Эрэгтэй Эмэгтэй

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

M09

Улсын дундаж Хувийн салбар Улсын байгууллага


3















-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-1%1%3%5%7%9%11%13%15%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


11.6 9.9

7.7 8.2 7.9 7.9 7.5

10 8.8

7.8

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

5152535455565

2012

M09

2013

M09

2014

M09

2015

M09

2016

M09

2017

M09

2018

M09

2019

M09


50.

55.

60.

65.

70.

75.

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018


0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

M09


Эх сурвалж: ҮСХ-ны бюллетень; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: ХҮИ = Хэрэглээний үнийн индекс; ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

Зээлийн өсөлт огцом саарснаар суурь инфляци мөн буурлаа. Эдийн засгийн идэвхжил, хүнс, шатахууны үнийн нөлөө, төгрөгийн ханш суларсан зэргээс шалтгаалан суурь инфляци (ХҮИ-ээс мах, сүү болон хүнсний ногоог хасч тооцсон инфляци) 2018 онд нэлээд өссөн. Мөн зээл хурдтай өсч (26 хувь), хувийн хэрэглээ өндөр түвшинд хадгалагдаж байсан (6.6 хувь) нь суурь инфляци 2018 онд ийнхүү өсөх нэг шалтгаан болжээ. Суурь инфляци 2019 оны 9 дүгээр сард 8.6 хувьд хүрээд байсан ч, оны эцэст 4.2 хувьд хүрч огцом саарлаа. Үүнийг зээлийн өсөлт эрчтэй буурсантай холбон тайлбарлахаар байна (Зураг I.8).

A3. Хөдөлмөрийн зах зээл: Эерэг үзүүлэлтүүд ажиглагдаж байгаа ч жендерийн цалингийн ялгаа, ядуурлыг бууруулах чиглэлд дорвитой ахиц гаргах шаардлагатай байна.

Хөдөлмөрийн зах зээлд 2018 онд эерэг үзүүлэлтүүд ажиглагдаж, ажилгүйдэл үргэлжлэн буурлаа. Ажилгүйдлийн түвшин 2016 онд 10 хувьд хүрээд байсан бол 2017 онд 8.8 хувь руу буурав. 2018 оны хувьд боловсруулах салбарын ажиллагсдын тоо нэлээд нэмэгдсэнээс шалтгаалж ажилгүйдлийн түвшин 7.8 хувьд хүрч буурчээ (Зураг I.9). 2018 онд ажиллагсдын тоо жилийн 20,000 гаруй хүнээр нэмэгдсэн бөгөөд үүнд голчлон уул уурхай, боловсруулах,

9 Махны үнэ 2019 оны 9 сард өмнөх оны мөн үеэс 9 хувиар, 2018 оны 9 сард 40 гаруй хувиар өсч байв. 10 Дээрх шийдвэр нь 2019 оны 5 дугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн.

| 10 |


барилгын салбаруудын ажил эрхлэлт эерэгээр нөлөөлөв. Үйлчилгээний салбар л гэхэд 17,000 ажлын байрыг шинээр бий болгожээ. Боловсруулах салбарын ажиллагсдын тоо өсч байгаа ч ажиллагсдын дийлэнх нь хөдөө аж ахуй болон үйлчилгээний салбарт харьяалагдсан хэвээр байна.

Эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт үргэлжилж, хөдөлмөр эрхлэлт хөдөө аж ахуй (ХАА) болон үйлчилгээний салбаруудаас аж үйлдвэрийн салбарууд руу шилжих хандлага ажиглагдаж байна. Нийт ажиллагсдын дунд ХАА-н салбарт ажиллагсдын хувь хэмжээ 2016 онд 34 хувь байсан бол 2019 оны 3 дугаар улиралд 26 хувьд хүрч тогтмол буурлаа (Зураг I.10). Дээрх хугацаанд боловсруулах, уул уурхай, барилга зэрэг салбаруудад ажиллагсдын харьцаа 11 хувиас тогтмол нэмэгдэж 23 орчим хувьд хүрлээ. Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа, үйлчилгээний салбаруудад ажиллагсдын харьцаа 2012-2016 онд 48 хувиас 58 хувь болж нэмэгдсэн бөгөөд эдгээр ажиллагсад нь ХАА-н салбараас шилжсэн байна. Харин 2018-19 онуудад уул уурхайн салбар сэргэж, ажиллагсад үйлчилгээний салбараас уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн салбарууд руу шилжиж эхэлснээр үйлчилгээний салбарт ажиллагсдын хувь эргээд буурчээ. Уул уурхайн салбар сүүлийн 2 жилд ийнхүү эрчимжсэнээр тус салбарт ажиллагсдын хувь 2016 онд 3.7 хувь байснаас 2019 онд 5 орчим хувьд хүрч нэмэгдэв. Тодруулбал, уул уурхайн салбарт ажиллагсдын тоо дээрх хугацаанд 36 хувь (15,000)-аар нэмэгджээ. Энэ нь уул уурхай, тэр дундаа нүүрсний салбар эрчимжсэнтэй холбон тайлбарлахаар байна.



3















-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-1%1%3%5%7%9%11%13%15%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


11.6 9.9

7.7 8.2 7.9 7.9 7.5

10 8.8

7.8

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

5152535455565

2012

M09

2013

M09

2014

M09

2015

M09

2016

M09

2017

M09

2018

M09

2019

M09


50.

55.

60.

65.

70.

75.

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018


0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

M09



3















-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-1%1%3%5%7%9%11%13%15%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


11.6 9.9

7.7 8.2 7.9 7.9 7.5

10 8.8

7.8

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

5152535455565

2012

M09

2013

M09

2014

M09

2015

M09

2016

M09

2017

M09

2018

M09

2019

M09


50.

55.

60.

65.

70.

75.

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018


0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

M09



Хөдөлмөрийн зах зээлийн үзүүлэлтүүд сайжирч байгаа ч жендерийн цалингийн зөрүү тэлж, эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшин түүхэн доод түвшинд хүрлээ. 2018 онд эмэгтэй ажиллагсдын сарын дундаж цалин 903,000 төгрөг байсан бол эрэгтэй ажиллагсдын дундаж цалин нь 1,100,000 төгрөг буюу цалингийн зөрүү нь 22 хувьд хүрээд байна. Цалингийн зөрүү үүсч буй нэг шалтгаан нь эмэгтэйчүүд ихэвчлэн бага цалинтай үйлчилгээний салбаруудад хөдөлмөр эрхэлж байгаа бол эрэгтэйчүүд өндөр цалинтай уул уурхай, боловсруулах, барилга гэх мэт салбаруудад ажиллаж байгаа явдал юм. Түүнчлэн, эрэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцооны түвшин 2018 онд 69.5 хувь буюу түүхэн дээд түвшиндээ хүрээд байгаа бол эмэгтэйчүүдийнх 2006 оноос тогтмол буурч түүхэн доод түвшин буюу 53.4 хувьд хүрэв (Зураг I.11). 2018 оны судалгаанаас харахад хөдөлмөр эрхлэлтийн тал дээрх жендерийн тэгш бус байдлыг бууруулахад бодлогын хэд хэдэн шинэчлэлийг хийх боломжтой байна. Тухайлбал, ажилтан шалгаруулж авахдаа хүйсээр ялгаварлахгүй

| 11 |


байх шаардлагыг хууль эрхзүйн хүрээнд заавал тусгах, жижиг эсвэл бичил бизнес эрхэлж буй эмэгтэйчүүдийг мэргэжлийн сургалтад хамруулах, тэдний санхүүгийн хүртээмжийг сайжруулах, мөн бага насны хүүхэд асрах үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг сайжруулах чиглэлээр бодлогын арга хэмжээ үр дүнтэй байдаг байна (Schmillen and Weimann-Sandig 2018).




3















-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-1%1%3%5%7%9%11%13%15%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


11.6 9.9

7.7 8.2 7.9 7.9 7.5

10 8.8

7.8

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

5152535455565

2012

M09

2013

M09

2014

M09

2015

M09

2016

M09

2017

M09

2018

M09

2019

M09


50.

55.

60.

65.

70.

75.

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018


0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

M09



3















-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-1%1%3%5%7%9%11%13%15%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


11.6 9.9

7.7 8.2 7.9 7.9 7.5

10 8.8

7.8

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

5152535455565

2012

M09

2013

M09

2014

M09

2015

M09

2016

M09

2017

M09

2018

M09

2019

M09


50.

55.

60.

65.

70.

75.

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018


0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

M09



Олон жилийн турш өсөөгүй төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдлээ. 2012 оноос хойш өсөөгүй төсөвт байгууллагад ажиллагсдын цалинг Засгийн газар 2018 оны сүүлээс эхлэн (2018 оны 4 дүгээр улирал, 2019 оны 1 дүгээр сард тус бүр 8 хувиар) шат дараатайгаар нэмэгдүүллээ. 2010-2012 онд улсын болон хувийн салбарын бодит дундаж цалин 33 хувиар нэмэгдэж байв (Зураг I.12). 2013-2018 онд хувийн салбарын бодит цалин дахин 32 хувиар нэмэгдсэн бол төсөвт байгууллагад ажиллагсдын цалин бодитоор 5 хувиар буурсан байна. Харин Засгийн газар цалинг 2 удаа шат дараатай нэмэгдүүлснээр 2019 оны 9 дүгээр сарын байдлаар төсөвт байгууллагын бодит дундаж цалин өмнөх оноос 10 хувиар нэмэгдээд байна.

Ядуурал хөдөө, орон нутагт буурсан боловч хот суурин газарт өөрчлөгдөөгүй тул улсын дунджаар ядуурал дорвитой буурсангүй. 2018 оны Өрхийн нийгэм эдийн засгийн судалгаа (ӨНЭЗС)-аас харахад улсын хэмжээнд ядуурлын түвшинд 2018 онд 28.4 хувьд хүрч 2016 оны түвшинээс 1.2 нэгж хувиар буурсан байна. Дээрх хугацаанд, хөдөө, орон нутаг дахь ядуурлын түвшин 4.1 нэгж хувиар буурсан боловч хот, суурин газар дахь ядуурал ялимгүй өссөнтэй холбоотой (статистикийн хувьд ач холбогдолтой өөрчлөлт ажиглагдаагүй) байна (Зураг I.13). Хэдийгээр хөдөө, орон нутагт ядуурлын тохиолдол өндөр байгаа боловч Монгол Улсын нийт иргэдийн гуравны хоёр нь хот, суурин газарт оршин суудаг тул ядуу иргэд хот, суурин газруудад төвлөрч байгааг илтгэж байна. Тухайлбал, хот, суурин газар оршин суугчдын дунд ядуурлын түвшин 2012 онд 56.3 хувь байсан бол 2018 онд 63.5 хувь болж нэмэгджээ. Үүний 40 гаруй хувь нь Улаанбаатар хотод оршин сууж байна.

Зураг I.13. Ядуурал 2018 онд хөдөө, орон нутагт буурч, хот суурин газарт өөрчлөгдсөнгүй

4

Зураг I.14. Төсвийн тэнцэл (ДНБ-ий %) сүүлийн жилүүдэд дорвитой сайжрав…

Зураг I.15. …улмаар ЗГ-ын өр (ДНБ-ий %) 2017 оноос тогтмол буурч байна

Эх сурвалж: Сангийн яам; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: ЗТ = Зүүн тал; БТ = баруун тал.

-4.1

-9.1 -9.2 -10.4

-5.5

-15.3

-3.8

2.6 1.4

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

0

10

20

30

40

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019e

Төсвийн нийт тэнцэл: БТ Орлого. ЗТ Зардал: ЗТ

43 49

58 60

88 85

73 68

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019e

Зураг I.13. Ядуурал 2018 онд хөдөө, орон нутагт буурч, хот суурин газарт нэмэгдэв


38.8

27.4 21.6

29.6 28.4 33.2

23.3 18.8

27.1 27.2

49.0

35.4

26.4

34.9 30.8

05

101520253035404550

2010 2012 2014 2016 2018

Нийт

хүн

амд

эзлэ

х ху

вь

Улсын дундаж Хот Орон нутаг


| 12 |


A4. Төсвийн үзүүлэлтүүд 2019 онд үргэлжлэн сайжирлаа

Төсвийн анхдагч тэнцэл сүүлийн гурван жилийн турш ашигтай гарч, улмаар Засгийн газрын өр 2016 оноос тогтмол буурлаа. Төсвийн нийт тэнцэл 2016 онд ДНБ-ий 15.3 хувьтай тэнцэхүйц алдагдалтай байсан бол 2018 онд ДНБ-ий 2.6 хувь, 2019 онд 1.4 хувьтай тэнцэх хэмжээний ашигтай гарч, төсвийн нөөц боломж сайжирлаа (Зураг I.14).11 Төсвийн орлого төлөвлөгөөнөөс давж (уул уурхайн салбар хүлээлтээс сайжирч, татварын удирдлага, менежментэд зарим эерэг ахиц гарсан), төсвийн зардлыг тодорхой хэмжээнд хязгаарласан (дотоод үнэт цаасны хүүний зардлыг бууруулсан, төсвийн байгууллагын орон тооны өсөлтийг хязгаарласан, төсвийн хөрөнгө оруулалтыг эрэмбэлсэн) нь төсвийн нөөц боломж ийнхүү сайжрах гол үндэслэл боллоо.12,13,14 2017 оноос өмнөх жилүүдэд тогтмол давтагддаг байсан төсвийн тодотголыг Засгийн газар 2018, 2019 онд огт хийгээгүй бөгөөд төсвийн зардлаа хязгаарлалаа (дэлгэрэнгүйг Шигтгээ I.1-ээс үзнэ үү). Төсвийн анхдагч тэнцэл тогтмол сайжирч, дотоод үнэт цаасаа буцаан худалдан авч эхэлсэн тул Засгийн газрын өр 2016-2019 онуудад дорвитой буурлаа. Үнэт цаасны хүүний төлбөр ийнхүү буурч, нөхцөл нь сайжирснаар төсвийн орон зай, нөөц боломж нэмэгдэж байна (Зураг I.15).15



4




-4.1

-9.1 -9.2 -10.4

-5.5

-15.3

-3.8

2.6 1.4

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

0

10

20

30

40

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019e


43 49

58 60

88 85

73 68

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019e



38.8

27.4 21.6

29.6 28.4 33.2

23.3 18.8

27.1 27.2

49.0

35.4

26.4

34.9 30.8

05

101520253035404550

2010 2012 2014 2016 2018

Нийт

хүн

амд

эзлэ

х ху

вь


4




-4.1

-9.1 -9.2 -10.4

-5.5

-15.3

-3.8

2.6 1.4

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

0

10

20

30

40

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019e


43 49

58 60

88 85

73 68

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019e



38.8

27.4 21.6

29.6 28.4 33.2

23.3 18.8

27.1 27.2

49.0

35.4

26.4

34.9 30.8

05

101520253035404550

2010 2012 2014 2016 2018

Нийт

хүн

амд

эзлэ

х ху

вь


Эх сурвалж: Сангийн яам; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: ЗТ = Зүүн тал; БТ = баруун тал.

Төсвийн орлого төлөвлөснөөс давж биелснээр 2019 онд төсвийн тэнцэл хоёр дахь жилдээ ашигтай гарлаа. 2019 онд төсвийн орлого давж биелсний зэрэгцээ төсвийн зардал (хөрөнгийн зардал) дутуу гүйцэтгэлтэй гарснаас нэгдсэн төсвийн нийт тэнцэл ашигтай гарлаа.

11 Монгол Улсын Хөгжлийн банк (МУХБ)-ны зардлыг тусад нь тооцдог тул 2016-19 оны төсвийн тэнцэлд тусгаагүй.12 НӨАТ-ын бүртгэлийг цахимжуулж, нийгмийн даатгалын шимтгэл, архи, тамхины онцгой татварыг нэмэгдүүлсэн нь ашигт малтмалын бус татварын орлогыг голлон нэмэгдүүллээ. УИХ 2019 оны 3 дугаар сард ЖДҮ эрхлэгчдийн татварын системийг хялбарчлах тухай өөрчлөлтийг татварын холбогдох хуулинд тусгаснаар татварын суурь тэллээ.13 Дэлхийн банкны техникийн туслалцаанд үндэслэн төсвөөс санхүүжих төслийг үнэлэх, эрэмбэлэх, сонгох аргачлалыг боловсруулж, Сангийн сайдын 2018 оны 295 дугаар тушаалаар баталсан. Төсвөөс санхүүжих төсөл хөтөлбөрүүдийг үнэлэхдээ 2020 оноос эхлэн уг аргачлалыг мөрдөж, төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх юм. 14 Төсөвт байгууллагын цалин 5 жилийн турш нэмэгдээгүйгээс үйлдвэрчний эвлэл шаардлага тавьж, улмаар 2018 оны сүүлээс цалинг үе шаттайгаар нэмэгдүүллээ.15 ЗГ-ын үнэт цаас, ЗГ-аас баталгаажсан үнэт цаас ихээр гаргасны үр дүнд хүүний төлбөр 2012 онд ДНБ-ий 1 хувь байснаас 2017 онд 4 дахин нэмэгдэж ДНБ-ий 4 хувьд хүрсэн. 2017 оны дунд үеэс хэрэгжүүлсэн ЗГ-ын өрийг бууруулах стратегийн хүрээнд дотоод үнэт цаас, богино хугацаат гадаад өр төлбөрийг донорын санхүүжилтээр барагдуулсан тул хүүний төлбөр алгуур буурч, нэгдсэн төсвийн тэнцэл болон анхдагч тэнцэл хоорондын зөрүү багасч байна.

| 13 |


Тухайлбал 2018 онд ДНБ-ий 2.6 хувьд хүрээд байсан нэгдсэн төсвийн тэнцэл 2019 онд мөн л ДНБ-ий 1.4 хувийн ашигтай гарлаа. Түүнчлэн, төсвийн анхдагч тэнцэл 2018 онд ДНБ-ий 5.8 хувьтай тэнцэх хэмжээний ашигтай байсан бол 2019 онд ДНБ-ий 3.7 хувийн ашигтай гарлаа. Уул уурхайн салбар, тэр дундаа нүүрсний салбарт гарсан эерэг үзүүлэлтүүдээс шалтгаалан төсвийн орлого төлөвлөгөөнөөс 721 тэрбум төгрөг (төлөвлөгөөний 6.4 хувь)-өөр давж биеллээ. Нөгөө талаас, орлого бүрдүүлэлт сайжирч (аж ахуйн нэгж, хувь хүний орлогын албан татвар, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар), зардлын өсөлтийг санхүүжүүлсэн нь мөн нөлөөллөө.

Батлагдсан төсвөөс харахад 2020 онд төсвийн төлөв сулрахаар байгаа ч ЗГ-ын өрийг бууруулах зорилгоо тууштай хэрэгжүүлэхээр байна. УИХ-аас баталсан төсөвт 2020 оны төсвийн орлого нь өмнөх оноос 16.6 хувиар өсөх (ДНБ-ий 31.7 хувь) төлөвтэй байна. Ингэхдээ аж ахуйн нэгж (ААН)-үүдийн орлогын албан татвараас бүрдүүлэх орлого нэлээд нэмэгдэхийн зэрэгцээ гааль, хилийн боомт дахь системийн шинэчлэлийн үр дүнд нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ)-ын орлого бүрдүүлэлт сайжирна гэж үзжээ (Зураг I.16).16 Сүүлийн үеийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзвэл төсвийн орлогыг өөдрөгөөр төсөөлсөн байх хэд хэдэн шалтгааныг доорх хэсэгт дэлгэрэнгүй тайлбарлалаа. Зардлын хувьд, 2019 оны гүйцэтгэлээс 19.7 хувиар нэмэгдэж ДНБ-ий 34.1 хувьд хүрэхээр байна (Зураг I.17). Төсвийн зардал ийнхүү өсч байгаа нь нийгмийн халамж болон тэтгэврийн сантай холбоотой зардал (тэтгэврийн тухай хуулийн 2017 оны өөрчлөлтийг 2020 онд хэрэгжүүлж эхлэхтэй холбоотой зардал, мөн тэтгэврийг инфляцитай уялдуулан нэмэх зардлууд зэрэг багтсан болно), хөрөнгийн зардал (дуусаагүй хөрөнгө оруулалттай төслүүдэд голлон чиглэсэн), цалингийн нэмэгдэл, бусад бараа үйлчилгээний зардлууд (сонгууль болон агаарын бохирдлын зардал) зэргээс голлон шалтгаалжээ ЗГ-ын өр цаашид үргэлжлэн буурах хандлагатай байна (2020 оны төсвийн талаар дэлгэрэнгүйг Шигтгээ I.2, I.3-аас үзнэ үү).

Зураг I.16. ААНОАТ, НДШ нь орлого өсөхөд голлон нөлөөлөхөөр тооцжээ

Зураг I.17. Төсвийн зардал сүүлийн жилүүдэд тогтмол өсч байна

5


Зураг I.17. Төсвийн зардал 2018 оноос тогтмол өсч байна

Эх сурвалж: Сангийн яам; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол . Тэмдэглэл: Өмнөх онтой харьцуулахад төсвийн зардал 2019 онд ДНБ-ий 3.8 нэгж хувиар, 2020 онд 1.3 нэгж хувиар өсч байна.

Шигтгээ I.1. Тэтгэвэр болон цалингийн сантай холбоотой зардлууд төсвийн урсгал зардлыг голлон нэмэгдүүлэхээр байна.

УИХ-аас баталсан 2020 оны төсвийн зардлыг харахад хөрөнгийн зардлаас илүүтэй урсгал зардал ихээр нэмэгдэж байна. Урсгал зардлын өсөлтийн 32 орчим хувийг тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн сангуудтай холбоотой зардлын өсөлт бүрдүүлж байгаа бол түүн дотор 2017 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн тухай хуулийн өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх зардал нь нэлээд хувийг бүрдүүлэхээр байна. Тухайлбал, уг хуулийн өөрчлөлт хэрэгжиж эхэлснээр тэтгэвэр болон нийгмийн халамжийн сангийн зардал ДНБ-ий 0.3 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр өснө (Зураг I.19).1 Цалингийн сангийн зардлын өсөлт нь нийт урсгал зардлын өсөлтийн 23 орчим хувийг бүрдүүлж байна. Агаарын бохирдлыг бууруулах, байгаль орчныг хамгаалах, сонгуулийн бэлтгэл болон олимпийн наадамд тамирчдаа оролцуулахтай холбоотой зардлууд нь нийтдээ урсгал зардалын өсөлтийн 13 хувийг бүрдүүлэхээр байна (Зураг I.18).

Зураг I.18. Тэтгэвэр, нийгмийн халамж, цалингийн зардлын голлох нөлөөгөөр урсгал зардал тэлж байна

Зураг I.19. Тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн 2017 оны өөрчлөлттэй холбогдуулан тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн зардал өсөхөөр байна

1 2017 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн өөрчлөлтөөр, малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид нийгмийн даатгалын шимтгэлээ нөхөн төлөх боломжтой болсон бөгөөд энэ өөрчлөлтийн хэрэгжилт нь 2020 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн зардлын өсөлтийн 90 орчим хувийг бүрдүүлэхээр байна.

3.2

2.4

3.5

4.9

6.0

3.6

2.5

4.0

5.1

6.8

5.1

2.2

3.5

4.8

6.6

3.8

2.2

4.5

5.9 6.5

0

1

2

3

4

5

6

7

Уул уурхайгаас

олох орлого

ХХОАТ ААН-ын ОАТ НДШ НӨАТ

Төсвийн нийт орлого (ДНБ-ий %)

2017 2018 2019 бат. 2020 бат. 39.8

27.7

9.9

2.2

29.0

22.9

5.2

0.9

32.8

23.3

9.2

0.4

34.1

24.6

9.4

0.1 0

5

10

15

20

25

30

35

40

Нийт зардал Урсгал зардал Хөрөнгийн зардал Цэвэр зээл

Төсвийн нийт зардал (ДНБ-ий %)

2016 2018

2019. бат 2020 бат

4% 5% 6%

8%

13%

23%

32%

8%

Урсгал зардлын өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлс

Хүү, эрчим хүч, улаан буудайн татаас

Хүүний зардал

Шатахуун, цахилгаан, усны тогтмол зардал

Оюутны стипенд, хүнс

Байгаль орчин, агаарын бохирдол, сонгууль, олимпын зардал

Цалин

Тэтгэвэр, тэтгэмжийн зардал

Төрийн албан хаагчдад олгох 1 удаагийн тэтгэмж (Төрийн албаны тухай хууль 2017)

0.4 0.4 0.3

0.2

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4


Тэтгэвэр нэмэх (инфляцитай уялдуулах)

Тэтгэврийн хуулийн өөрчлөлт

Нийгмийн халамжийн

сангийн зардлын нэмэгдэл

Цалин, тэтгэвэр, халамжтай холбоотой нэмэгдэж буй голлох зардлууд (ДНБ-ий хувь)

5









3.2

2.4

3.5

4.9

6.0

3.6

2.5

4.0

5.1

6.8

5.1

2.2

3.5

4.8

6.6

3.8

2.2

4.5

5.9 6.5

0

1

2

3

4

5

6

7





2017 2018 2019 бат. 2020 бат. 39.8

27.7

9.9

2.2

29.0

22.9

5.2

0.9

32.8

23.3

9.2

0.4

34.1

24.6

9.4

0.1 0

5

10

15

20

25

30

35

40



2016 2018

2019. бат 2020 бат

4% 5% 6%

8%

13%

23%

32%

8%







Цалин



0.4 0.4 0.3

0.2

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4







Эх сурвалж: Сангийн яам; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: Өмнөх онтой харьцуулахад төсвийн зардал 2019 онд ДНБ-ий 3.8 нэгж хувиар, 2020 онд 1.3 нэгж хувиар өсч байна.

16 УИХ-аас 2019 оны 3 дугаар сард шинэчлэн баталсан татварын багц хууль 2020 оны эхнээс хэрэгжиж эхлээд байна. Хуулийн шинэчлэлийн гол зорилго нь ЖДҮ эрхлэгчдийн татварын системийг хялбарчлах замаар татварын суурийг тэлэх явдал юм.

| 14 |



УИХ-аас баталсан 2020 оны төсвийн зардлыг харахад хөрөнгийн зардлаас илүүтэй урсгал зардал ихээр нэмэгдэж байна. Урсгал зардлын өсөлтийн 32 орчим хувийг тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн сангуудтай холбоотой зардлын өсөлт, төрийн албан хаагчдын цалингийн өсөлт 23 хувийг, Агаарын бохирдлыг бууруулах, байгаль орчныг хамгаалах, сонгуулийн бэлтгэл болон олимпийн наадамд тамирчдаа оролцуулахтай холбоотой зардлууд нь нийтдээ 13 хувийг бүрдүүлж байна (Зураг I.18). Ялангуяа 2017 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн тухай хуулийн өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх зардал нь тэтгэвэр болон нийгмийн халамжийн сангийн зардлыг ДНБ-ий 0.3 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр нэмэгдүүлэхээр байна (Зураг I.19).17


5









3.2

2.4

3.5

4.9

6.0

3.6

2.5

4.0

5.1

6.8

5.1

2.2

3.5

4.8

6.6

3.8

2.2

4.5

5.9 6.5

0

1

2

3

4

5

6

7





2017 2018 2019 бат. 2020 бат. 39.8

27.7

9.9

2.2

29.0

22.9

5.2

0.9

32.8

23.3

9.2

0.4

34.1

24.6

9.4

0.1 0

5

10

15

20

25

30

35

40



2016 2018

2019. бат 2020 бат

4% 5% 6%

8%

13%

23%

32%

8%







Цалин



0.4 0.4 0.3

0.2

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4








19


УИХ-аас баталсан 2020 оны төсвийн зардлыг харахад хөрөнгийн зардлаас илүүтэй урсгал зардал ихээр нэмэгдэж байна. Урсгал зардлын өсөлтийн 32 орчим хувийг тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн сангуудтай холбоотой зардлын өсөлт, төрийн албан хаагчдын цалингийн өсөлт 23 хувийг, Агаарын бохирдлыг бууруулах, байгаль орчныг хамгаалах, сонгуулийн бэлтгэл болон олимпийн наадамд тамирчдаа оролцуулахтай холбоотой зардлууд нь нийтдээ 13 хувийг бүрдүүлж байна (Зураг I.18). Ялангуяа 2017 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн тухай хуулийн өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх зардал нь тэтгэвэр болон нийгмийн халамжийн сангийн зардлыг ДНБ-ий 0.3 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр нэмэгдүүлэхээр байна (Зураг I.19).17



Эх сурвалж: Сангийн яам (2020 оны төсвийн баримт бичиг); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: 2017 оны хуулийн өөрчлөлтийг 2019 оноос хэрэгжүүлэх байсан ч хойшлуулсан.

Төсвийн орлогын 2020 оны төсөөлөл өөдрөг байхаар байна. Экспортын голлох түүхий эдийн үнийн төсөөлөл нь Олон улсын валютын сан (ОУВС), Дэлхийн банк зэрэг олон улсын байгууллагуудын төсөөлөлтэй нийцтэй байгаа ч экспортын биет хэмжээний төсөөлөл нь өөдрөг байна. Тухайлбал, 2020 онд 42 сая тонн нүүрс экспортолж өмнөх оны 36.5 сая тонн нүүрснээс 14.7 хувиар нэмэгдүүлэхээр төлөвлөжээ. БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн буурахаар байгаа, нүүрсний зах зээлийн төлөв байдал сул байгаа зэргийг харгалзан үзвэл нүүрсний экспортын биет хэмжээний төсөөлөл нь өөдрөг байхаар байна. Шинэчлэн баталсан татварын багц хуулийн үр дүнг мөн л өөдрөгөөр төсөөлсөн байдал ажиглагдаж байна. Батлагдсан төсвийн дагуу ААН-ын орлогын албан татвар (ОАТ)-аас 1.8 их наяд төгрөгийг (2019 оны төсвийн орлогоос 50 хувиар өндөр) 17 2017 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн өөрчлөлтөөр i) малчдын тэтгэврийн насыг 5 жилээр бууруулах, ii) малчдын хөдөлмөр эрхэлсэн жил бүрийг 1.5 дахин нэмэгдүүлж тооцох, iii) малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид нийгмийн даатгалын шимтгэлээ нөхөн төлөх боломжийг дахин олгох (өмнө нь 2012 онд нөхөн төлөх боломжийг мөн олгож байсан), iv) тэтгэвэрт гарч буй эмэгтэйчүүдийн ажилласан жилд хүүхэд бүрийн тоогоор 1.5 жилийг нэмж тооцох, v) гурав хүртэлх насны хүүхдээ асарч буй эмэгтэйчүүдийн НДШ-ийг төрөөс төлөхөөр болсон. НДШ-ийг нөхөн төлөх арга хэмжээний зардал нь 2020 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн зардлын өсөлтийн 90 хувийг бүрдүүлэхээр байна.

4% 5% 6%

8%

13%

23%

32%

8%







Цалин



0.4 0.3

0.2

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4



Нийгмийн халамжийн сангийн зардлын

нэмэгдэл


Эх сурвалж: Сангийн яам (2020 оны төсвийн баримт бичиг); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: 2017 оны хуулийн өөрчлөлтийг 2019 оноос хэрэгжүүлэх байсан ч хойшлуулсан.

Төсвийн орлогын 2020 оны төсөөлөл өөдрөг байхаар байна. Экспортын голлох түүхий эдийн үнийн төсөөлөл нь Олон улсын валютын сан (ОУВС), Дэлхийн банк зэрэг олон улсын байгууллагуудын төсөөлөлтэй нийцтэй байгаа ч экспортын биет хэмжээний төсөөлөл нь өөдрөг байна. Тухайлбал, 2020 онд 42 сая тонн нүүрс экспортолж өмнөх оны 36.5 сая тонн нүүрснээс 14.7 хувиар нэмэгдүүлэхээр төлөвлөжээ. БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн буурахаар байгаа, нүүрсний зах зээлийн төлөв байдал сул байгаа зэргийг харгалзан үзвэл нүүрсний экспортын биет хэмжээний төсөөлөл нь өөдрөг байхаар байна.17

Шинэчлэн баталсан татварын багц хуулийн үр дүнг мөн л өөдрөгөөр төсөөлсөн байдал ажиглагдаж байна. Батлагдсан төсвийн дагуу ААН-ын орлогын албан татвар (ОАТ)-аас 1.8 их наяд төгрөгийг (2019 оны төсвийн орлогоос 50 хувиар өндөр) төвлөрүүлэхээр төлөвлөжээ. Түүхий эдийн үнэ 2020 онд буурах хүлээлттэй байгаа ч татварын системийг цахимжуулж, бусад шинэчлэлүүдийг хийснээр орлогоо ийнхүү нэмэгдүүлэх боломжтой

17 2017 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн өөрчлөлтөөр i) малчдын тэтгэврийн насыг 5 жилээр бууруулах, ii) малчдын хөдөлмөр эрхэлсэн жил бүрийг 1.5 дахин нэмэгдүүлж тооцох, iii) малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид нийгмийн даатгалын шимтгэлээ нөхөн төлөх боломжийг дахин олгох (өмнө нь 2012 онд нөхөн төлөх боломжийг мөн олгож байсан), iv) тэтгэвэрт гарч буй эмэгтэйчүүдийн ажилласан жилд хүүхэд бүрийн тоогоор 1.5 жилийг нэмж тооцох, v) гурав хүртэлх насны хүүхдээ асарч буй эмэгтэйчүүдийн НДШ-ийг төрөөс төлөхөөр болсон. НДШ-ийг нөхөн төлөх арга хэмжээний зардал нь 2020 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн зардлын өсөлтийн 90 хувийг бүрдүүлэхээр байна.

| 15 |


гэж үзсэн байна. Гэтэл, 2019 оны эхний 11 сарын байдлаар нийт ААН-ын ОАТ-ын 50 гаруй хувийг уул уурхайн компаниудаас бүрдүүлсэн юм. Түүнчлэн, 2019 онд нийгмийн даатгалын шимтгэл (НДШ)-ээс 1.7 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлж байсан бол 2020 оны төсвийн орлогын 2.4 их наяд төгрөгийг НДШ-ээр бүрдүүлэхээр тусгасан байна. Энэ нь ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд НДШ-ийг 1 нэгж хувиар нэмэгдүүлснээр хүрэх үр дүн байсан боловч Ерөнхийлөгч хориг тавьж, УИХ 2019 оны 12 дугаар сард хоригийг баталгаажуулсан юм. Уг хоригийн төсвийн орлогод үзүүлэх шууд нөлөө нь ДНБ-ий 0.4 орчим хувьтай тэнцэхээр байна. Одоогоор эрх баригчид НДШ-ийн өөрчлөлтийг 2021 онд нэвтрүүлнэ гэдгээ илэрхийлээд байна. Нөгөө талаас, НӨАТ-ын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн бариад байгаа бөгөөд батлагдвал төсвийн орлого бүрдэлтэд мөн л сорилт болж, сүүлийн 3 жилд хуримтлуулсан төсвийн нөөц, боломжийг нь сулруулах эрсдэлтэй юм (Шигтгээ I.2-ыг үзнэ үү).

Шигтгээ I.2. Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ)-ын хуулинд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төслийн төсвийн орлогын нөлөөллийн талаар анхаарах асуудлууд

УИХ-д өргөн барьсан НӨАТ-ын хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн 2 төсөл нь татварын хувь хэмжээг бууруулах, буцаан олголтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэжээ. Тухайлбал, эхний төсөл нь НӨАТ-ын одоогийн 10 хувийг 5 хувь болгон бууруулах, хоёр дахь төсөл нь татвар төлөгчийн тухайн татварын жилд албан татвар суутгагчтай хийсэн худалдан авалтад төлсөн албан татварын 20 хүртэлх хувийг буцаан олгохоор заасныг 70 хүртэлх хувь болгон нэмэгдүүлэх өөрчлөлтийг тусгажээ. Мөн энэ хуулийн төсөлд буцааж олгох албан татвар болон урамшуулал нь тухайн сар, улирал, жилд улсын төсөвт төвлөрүүлэх тухайн төрлийн татварын 30 хувиас хэтрэхгүй байхаар заасныг 40 хувиас хэтрэхгүй болгож нэмэгдүүлэхээр тусгажээ. Дээрх хуулийн өөрчлөлтүүдийн үр дүнд татвар төлөгчдийн татварын ачаалал буурах, татварын бааз суурь нэмэгдэх, далд эдийн засгийн хэмжээ үргэлжлэн буурах ач холбогдолтой гэж хууль санаачлагдчид тайлбарлажээ. Мөн 2015 оны НӨАТ-ын хуулийн өөрчлөлтийн нөлөөгөөр НӨАТ-ын орлого жилээс жилд нэмэгдэж байгаа ч НӨАТ суутган төлөгчдийн тоо төдийлөн хурдтай өсөөгүй, ирээдүйд НӨАТ суутган төлөгчдийн тоо зогсонги байдалд хүрэх эрсдэлтэй байгааг онцолсон байна. Олон улсын туршлага болон Монгол Улсын НӨАТ-ын системийн одоогийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзэхийн зэрэгцээ НӨАТ-ын хуулинд өөрчлөлт оруулахдаа дараах асуудлуудад анхаарахыг Дэлхийн банк зөвлөж байна.

| 16 |


НӨАТ-ын хувь хэмжээг бууруулах нь төсвийн орлогыг их хэмжээгээр бууруулах эрсдэлтэй анхаарах хэрэгтэй. НӨАТ-ын хуулийг анх 1998 онд баталсан бөгөөд хамгийн сүүлд 2007 онд татварын хувь хэмжээг 15 хувиас 10 хувь болгон бууруулсан. Тухайн үед буюу 2007 онд НӨАТ-ын орлого (ДНБ-д эзлэх хувиар) 2006 онтой харьцуулахад ДНБ-ий 0.7 нэгж хувьтай тэнцэх хэмжээгээр буурч байсан байна. Одоогийн НӨАТ-ын хувь хэмжээ 10 хувьд байгаа нь ижил төстэй болон хөрш орнуудтай харьцуулахад харьцангуй бага түвшин юм (Зураг I.20). Тухайлбал, БНХАУ НӨАТ-ын хувь хэмжээг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний онцлогоос хамаарч 5 төрлөөр тогтоосон байдаг (3 хувь, 5 хувь, 6 хувь, 10 хувь, 16 хувь), Казахстан - 12 хувь, Оросын Холбооны Улс (ОХУ) – 10-20 хувиар (хүнсний бараа, эм, хүүхдийн бараанд 10 хувь, бусад бараанд 20 хувь) тогтоосон байна. Мөн түүнчлэн Дэлхийн банкны ээлжит “Бизнес эрхлэхүй 2020” тайлангаас харахад Монгол Улсын хувийн салбарын аж, ахуй нэгжүүд ашгийнхаа 25.7 хувийг татвар болон шимтгэлд төлж байна. Энэ үзүүлэлт нь Зүүн Өмнөд Ази, номхон далайн орнуудын хувьд 33.6 хувь, Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (oECD)-ын гишүүн орнуудын хувьд 39.9 хувьтай байгаа юм. Энэ нь зарим талаар Монгол Улсын хувийн салбар дахь татвар болон шимтгэлийн дарамт дээрх орнуудын дунджаас бага байгааг илтгэж байна.

НӨАТ-ын буцаан олголтыг хэт нэмэгдүүлэх нь НӨАТ-ын орлогыг нэмэгдүүлэх боломжийг сулруулж болзошгүй юм. Сүүлийн хэдэн жил НӨАТ-ын тогтолцоог илүү цахимжуулж тухайлбал, цахим төлбөрийн баримтын тогтолцоог нэвтрүүлсний нөлөөгөөр НӨАТ суутган төлөгчийн тоо дорвитой өсч, татварын бааз суурь нэмэгджээ. Тухайлбал, дотоодын бараа, үйлчилгээний НӨАТ-ын орлого 2019 оны байдлаар 1 их наяд төгрөгийг давж 2015 он буюу хуулийн өөрчлөлтөөс өмнөх үетэй харьцуулахад даруй 2 дахин нэмэгдсэн байна. (Зураг I.21). Дээрх хугацаанд НӨАТ суутган төлөгч аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон буцаан олголт буурсан бол иргэдэд олгох 20 хувийн буцаалт эрс нэмэгдэж, улмаар нийт буцаан олголт нэмэгдээд байна (Зураг I.22).а

Зураг I.20. Монгол Улсын НӨАТ-ын хувь хэмжээ нь олон улсын түвшинээс бага байна

6

Эх сурвалж: Сангийн яам (2020 оны төсвийн баримт бичиг); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: 2017 оны хуулийн өөрчлөлтийг 2019 оноос хэрэгжүүлэх байсан ч хойшлуулсан.

Шигтгээ I.2. Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ)-ын хуулинд нэмэлт өөрчлөлтийн

төслийн төсвийн орлогын нөлөөллийн талаар анхаарах асуудлууд

Шинээр өргөн барьсан НӨАТ-ын хуулийн нэмэлт өөрчлөлтүүд нь татварын хувь хэмжээг бууруулах, буцаан олголтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэжээ. Өнгөрсөн 12 дугаар сард НӨАТ-ын хувь хэмжээг бууруулах, буцаан олголтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн 2 төслийг УИХ-д өргөн баригджээ. Тухайлбал, эхний төсөл нь НӨАТ-ын одоогийн 10 хувийг 5 хувь болгон бууруулах, хоѐр дахь төсөл нь татвар төлөгчийн тухайн татварын жилд албан татвар суутгагчтай хийсэн худалдан авалтад төлсөн албан татварын 20 хүртэлх хувийг буцаан олгохоор заасныг 70 хүртэлх хувь болгон нэмэгдүүлэх өөрчлөлтийг тусгажээ. Мөн энэ хуулийн төсөлд буцааж олгох албан татвар болон урамшуулал нь тухайн сар, улирал, жилд улсын төсөвт төвлөрүүлэх тухайн төрлийн татварын 30 хувиас хэтрэхгүй байхаар заасныг 40 хувиас хэтрэхгүй болгож нэмэгдүүлэхээр тусгажээ. Дээрх хуулийн өөрчлөлтүүдийн үр дүнд татвар төлөгчдийн татварын ачаалал буурах, татварын бааз суурь нэмэгдэх, далд эдийн засгийн хэмжээ үргэлжлэн буурах ач холбогдолтой гэж хууль санаачлагдчид тайлбарлажээ. Мөн 2015 оны НӨАТ-ын хуулийн өөрчлөлтийн нөлөөгөөр НӨАТ-ын орлого жилээс жилд нэмэгдэж байгаа ч НӨАТ суутган төлөгчдийн тоо төдийлөн хурдтай өсөөгүй, ирээдүйд НӨАТ суутган төлөгчдийн тоо зогсонги байдалд хүрэх эрсдэлтэй байгааг онцолсон байна. Олон улсын туршлага болон Монгол Улсын НӨАТ-ын системийн одоогийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзэхийн зэрэгцээ НӨАТ-ын хуулинд өөрчлөлт оруулахдаа дараах асуудлуудад анхаарахыг Дэлхийн банк зөвлөж байна. НӨАТ-ын хувь хэмжээг бууруулах нь төсвийн орлогыг их хэмжээгээр бууруулах эрсдэлтэй анхаарах хэрэгтэй. НӨАТ-ын хуулийг анх 1998 онд баталсан бөгөөд хамгийн сүүлд 2007 онд татварын хувь хэмжээг 15 хувиас 10 хувь болгон бууруулсан. Тухайн үед буюу 2007 онд НӨАТ-ын орлого (ДНБ-д эзлэх хувиар) 2006 онтой харьцуулахад ДНБ-ий 0.7 нэгж хувьтай тэнцэх хэмжээгээр буурч байсан байна. Одоогийн хуулиар аж ахуй нэгжүүдийн нэг жилийн борлуулалтын орлого нь 50 сая төгрөгт хүрвэл заавал, эсхүл 10 сая төгрөгөөс дээш бол өөрийн хүсэлтээр НӨАТ суутган төлөгч болох юм. Одоогийн НӨАТ-ын хувь хэмжээ 10 хувьд байгаа нь ижил төстэй болон хөрш орнуудтай харьцуулахад харьцангуй бага түвшин юм (Зураг I.20). Тухайлбал, БНХАУ НӨАТ-ын хувь хэмжээг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний онцлогоос хамаарч 5 төрлөөр тогтоосон байдаг (3 хувь, 5 хувь, 6 хувь, 10 хувь, 16 хувь), Казахстан - 12 хувь, Оросын Холбооны Улс (ОХУ) – бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний онцлогоос хамаараад 10-20 хувиар тогтоосон байна. Мөн түүнчлэн Дэлхийн банкны ээлжит “Бизнес эрхлэхүй 2020” тайлангаас харахад Монгол Улсын хувийн салбарын аж, ахуй нэгжүүд ашгийнхаа 25.7 хувийг татвар болон шимтгэлд төлж байна. Энэ үзүүлэлт нь Зүүн Өмнөд Ази, номхон далайн орнуудын хувьд 33.6 хувь, Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (OECD)-ын гишүүн орнуудын хувьд 39.9 хувьтай байгаа юм. Энэ нь зарим талаар Монгол Улсын хувийн салбар дахь татвар болон шимтгэлийн дарамт дээрх орнуудын дунджаас бага байгааг илтгэж байна. НӨАТ-ын буцаан олголтыг хэт нэмэгдүүлэх нь НӨАТ-ын орлогыг нэмэгдүүлэх боломжийг сулруулж болзошгүй юм. Сүүлийн хэдэн жил НӨАТ-ын тогтолцоог илүү цахимжуулж тухайлбал,

Зураг I.20. Монгол Улсын НӨАТ-ын хувь хэмжээ нь олон улсын түвшинээс бага байна

Эх сурвалж: Сангийн яам, ОУВС; Дэлхийн банкны өгөгдлийн

сан; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

Монгол 0

5

10

15

20

25

30

0 10,000 20,000 30,000 40,000 50,000 60,000 70,000 80,000 90,000 100,000нэг хүнд ноогдох ҮНБ

НӨАТ-ын хувь, 2019

Эх сурвалж: Сангийн яам, ОУВС; Дэлхийн банкны өгөгдлийн сан; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

| 17 |


Зураг I.21. НӨАТ суутган төлөгч аж, ахуй нэгжийн тоо хурдтай нэмэгджээ

Зураг I.22. НӨАТ-ын орлого болон буцаан олголт огцом өсчээ

7

цахим төлбөрийн баримтын тогтолцоог нэвтрүүлсэний нөлөөгөөр НӨАТ суутган төлөгчийн тоо дорвитой өсч, татварын бааз суурь нэмэгджээ. Тухайлбал, дотоодын бараа, үйлчилгээний НӨАТ-ын орлого 2019 оны байдлаар 1 их наяд төгрөгийг давж 2015 он буюу хуулийн өөрчлөлтөөс өмнөх үетэй харьцуулахад даруй 2 дахин нэмэгдсэн байна. (Зураг I.21). Энэ нь и-баримтын системийн хэрэглээ нэмэгдэж, далд эдийн засаг буурснаар 20 хувийн буцаан олголтын дүн нэмэгдсэнтэй холбоотой. Харин НӨАТ суутган төлөгч аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон буцаан олголт дээрх хугацаанд буурсан нь Засгийн газраас сүүлийн жилүүдэд хэрэгжүүлж байгаа төсвийн нэгдмэл бодлогын хүрээнд аж ахуй нэгжид олгох буцаан олголтыг тэдгээрийн ач, холбогдол болон үр ашигт нь үндэслэн шат дараатай бууруулж байгаатай холбон тайлбарлахаар байна (Зураг I.22).а

НӨАТ-ын одоогийн тогтолцоог сайжруулахад дараах асуудлуудыг анхаарах шаардлагатай. Нэгдүгээрт, НӨАТ-ын хувь хэмжээ олон улсын түвшинээс бага байгааг эргэн харах нь зүйтэй. Хоѐрдугаарт, татвар төлөлт болон тайлагналыг хялбаршуулах, далд эдийн засгийг бууруулах бодлогын хүрээнд цахим төлбөрийн баримтын системийг өргөжүүлж гаалийн бүрдүүлэлт, бусад төрлийн татваруудын мэдээллийн сангуудтай уялдуулах тал дээр анхаарах шаардлагатай. Гуравдугаарт, ISO стандартуудыг нэвтрүүлэх замаар одоогийн цахим төлбөрийн баримтын системийн аюулгүй, тогтвортой байдлыг сайжруулах боломжийг судлах нь чухал байна. Дөрөвдүгээрт, эцсийн хэрэглэгчид баримтаа бүртгүүлэхэд хялбар, ойлгомжтой болгох үүднээс цахим төлбөрийн баримтын системийг сайжруулан хөгжүүлэх шаардлагатай. Тавдугаарт, одоогоор цахим төлбөрийн баримтын системд хамрагдаагүй, хамрагдсан боловч төлбөрийн баримт хэвлэж өгдөггүй аж ахуй нэгжүүдэд анхаарлаа хандуулж, бүртгэлжүүлэх, и-баримтын системд хамруулах, төлбөрийн баримт олгож хэвшүүлэх, татварын тэгш шудрага байх зарчмыг хангахад анхаарах нь зүйтэй. Мөн буцаан олголтын тогтолцоог эргэн харж, зардал, үр ашгийн тооцоонд үндэслэн тодорхой шинэчлэл хийвэл зохимжтой байна. Ялангуяа НӨАТ төлөгч иргэдэд үзүүлж буй 20 хувийн татварын урамшууллын буцаан олголт нь орлогын хуваарилалтын шинжтэй байгаа тул далд эдийн засаг буурахын хэрээр цаашид буцаан олголтыг үе шаттай бууруулах, татварын орлого ба татварын хууль тогтоомж хэрэгжүүлэх зардлын тэнцвэртэй, зохистой байдлыг анхаарч үр ашигтай байх зарчмыг баримтлахыг зөвлөж байна. Эх үүсвэр: Дэлхийн банкны 2018 оны “Төсвийн зардлын цогц шинжилгээ” тайлангаас тоймлов. Тэмдэглэл: a. Одоогийн хуулиар 3 төрлийн НӨАТ-ын буцаан олголт хийгдэж байна: (a) НӨАТ суутган төлөгчдийн худалдан авсан бараа бүтээгдэхүүнд төлсөн НӨАТ-ыг буцаан олгох; (b) татвар төлөгчийн тухайн татварын жилд албан татвар суутгагчтай хийсэн худалдан авалтад төлсөн албан татварын 20 хүртэлх хувийг буцаан олгох; (c) цахим төлбөрийн баримтын сугалааны тохирлын урамшуулал.



Эх үүсвэр: Сангийн яам, Татварын ерөнхий газрын тоо мэдээлэл; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

38 6,494

10,981 14,231

17,622 21,255

24,869 26,809 30,902

40,206 45,015

71,171

78,963

87,119

2015

.12.

31

2016

.01.

01

2016

.01.

17

2016

.01.

24

2016

.01.

31

2016

.02.

07

2016

.02.

14

2016

.07.

16

2016

.12.

31

2017

.12.

31

2018

.06.

15

2018

.12.

31

2019

.06.

30

2019

.12.

31 95 108 91 106 64 54

0 0 39 83 138 164

551 483

553

734

898

1,088

95 108 129

189 202 218

0

100

200

300

400

0

200

400

600

800

1,000

1,200

2014

2015

2016

2017

2018

2019

Дотоодын НӨАТ ба буцаалт (тэрбум төгрөг) 20%-ийн буцаалт, НӨАТ-ын сугалааны зардал: БТ ААН: БТ Дотоодын НӨАТ-ын орлого: ЗТ Буцаалт: БТ

7

цахим төлбөрийн баримтын тогтолцоог нэвтрүүлсэний нөлөөгөөр НӨАТ суутган төлөгчийн тоо дорвитой өсч, татварын бааз суурь нэмэгджээ. Тухайлбал, дотоодын бараа, үйлчилгээний НӨАТ-ын орлого 2019 оны байдлаар 1 их наяд төгрөгийг давж 2015 он буюу хуулийн өөрчлөлтөөс өмнөх үетэй харьцуулахад даруй 2 дахин нэмэгдсэн байна. (Зураг I.21). Энэ нь и-баримтын системийн хэрэглээ нэмэгдэж, далд эдийн засаг буурснаар 20 хувийн буцаан олголтын дүн нэмэгдсэнтэй холбоотой. Харин НӨАТ суутган төлөгч аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон буцаан олголт дээрх хугацаанд буурсан нь Засгийн газраас сүүлийн жилүүдэд хэрэгжүүлж байгаа төсвийн нэгдмэл бодлогын хүрээнд аж ахуй нэгжид олгох буцаан олголтыг тэдгээрийн ач, холбогдол болон үр ашигт нь үндэслэн шат дараатай бууруулж байгаатай холбон тайлбарлахаар байна (Зураг I.22).а

НӨАТ-ын одоогийн тогтолцоог сайжруулахад дараах асуудлуудыг анхаарах шаардлагатай. Нэгдүгээрт, НӨАТ-ын хувь хэмжээ олон улсын түвшинээс бага байгааг эргэн харах нь зүйтэй. Хоѐрдугаарт, татвар төлөлт болон тайлагналыг хялбаршуулах, далд эдийн засгийг бууруулах бодлогын хүрээнд цахим төлбөрийн баримтын системийг өргөжүүлж гаалийн бүрдүүлэлт, бусад төрлийн татваруудын мэдээллийн сангуудтай уялдуулах тал дээр анхаарах шаардлагатай. Гуравдугаарт, ISO стандартуудыг нэвтрүүлэх замаар одоогийн цахим төлбөрийн баримтын системийн аюулгүй, тогтвортой байдлыг сайжруулах боломжийг судлах нь чухал байна. Дөрөвдүгээрт, эцсийн хэрэглэгчид баримтаа бүртгүүлэхэд хялбар, ойлгомжтой болгох үүднээс цахим төлбөрийн баримтын системийг сайжруулан хөгжүүлэх шаардлагатай. Тавдугаарт, одоогоор цахим төлбөрийн баримтын системд хамрагдаагүй, хамрагдсан боловч төлбөрийн баримт хэвлэж өгдөггүй аж ахуй нэгжүүдэд анхаарлаа хандуулж, бүртгэлжүүлэх, и-баримтын системд хамруулах, төлбөрийн баримт олгож хэвшүүлэх, татварын тэгш шудрага байх зарчмыг хангахад анхаарах нь зүйтэй. Мөн буцаан олголтын тогтолцоог эргэн харж, зардал, үр ашгийн тооцоонд үндэслэн тодорхой шинэчлэл хийвэл зохимжтой байна. Ялангуяа НӨАТ төлөгч иргэдэд үзүүлж буй 20 хувийн татварын урамшууллын буцаан олголт нь орлогын хуваарилалтын шинжтэй байгаа тул далд эдийн засаг буурахын хэрээр цаашид буцаан олголтыг үе шаттай бууруулах, татварын орлого ба татварын хууль тогтоомж хэрэгжүүлэх зардлын тэнцвэртэй, зохистой байдлыг анхаарч үр ашигтай байх зарчмыг баримтлахыг зөвлөж байна. Эх үүсвэр: Дэлхийн банкны 2018 оны “Төсвийн зардлын цогц шинжилгээ” тайлангаас тоймлов. Тэмдэглэл: a. Одоогийн хуулиар 3 төрлийн НӨАТ-ын буцаан олголт хийгдэж байна: (a) НӨАТ суутган төлөгчдийн худалдан авсан бараа бүтээгдэхүүнд төлсөн НӨАТ-ыг буцаан олгох; (b) татвар төлөгчийн тухайн татварын жилд албан татвар суутгагчтай хийсэн худалдан авалтад төлсөн албан татварын 20 хүртэлх хувийг буцаан олгох; (c) цахим төлбөрийн баримтын сугалааны тохирлын урамшуулал.




38 6,494

10,981 14,231

17,622 21,255

24,869 26,809 30,902

40,206 45,015

71,171

78,963

87,119

2015

.12.

31

2016

.01.

01

2016

.01.

17

2016

.01.

24

2016

.01.

31

2016

.02.

07

2016

.02.

14

2016

.07.

16

2016

.12.

31

2017

.12.

31

2018

.06.

15

2018

.12.

31

2019

.06.

30

2019

.12.

31 95 108 91 106 64 54

0 0 39 83 138 164

551 483

553

734

898

1,088

95 108 129

189 202 218

0

100

200

300

400

0

200

400

600

800

1,000

1,200

2014

2015

2016

2017

2018

2019

Дотоодын НӨАТ ба буцаалт (тэрбум төгрөг) 20%-ийн буцаалт, НӨАТ-ын сугалааны зардал: БТ ААН: БТ Дотоодын НӨАТ-ын орлого: ЗТ Буцаалт: БТ


НӨАТ-ын одоогийн тогтолцоог сайжруулах шаардлагатай ч өргөн бариад буй төслүүдэд тусгасан өөрчлөлтүүд нь тохиромжгүй байна. Нэгдүгээрт, НӨАТ-ын хувь хэмжээ олон улсын түвшинээс бага байгааг эргэн харах нь зүйтэй. Хоёрдугаарт, татвар төлөлт болон тайлагналыг хялбаршуулах бодлогын хүрээнд цахим төлбөрийн баримтын системийг өргөжүүлж гаалийн бүрдүүлэлт, бусад төрлийн татваруудын мэдээллийн сангуудтай уялдуулах тал дээр анхаарах шаардлагатай. Гуравдугаарт, ISo стандартуудыг нэвтрүүлэх замаар одоогийн цахим төлбөрийн баримтын системийн аюулгүй, тогтвортой байдлыг сайжруулах боломжийг судлах нь чухал байна. Дөрөвдүгээрт, эцсийн хэрэглэгчид баримтаа бүртгүүлэхэд хялбар, ойлгомжтой болгох үүднээс цахим төлбөрийн баримтын системийг сайжруулан хөгжүүлэх шаардлагатай. Тавдугаарт, одоогоор цахим төлбөрийн баримтын системд хамрагдаагүй, хамрагдсан боловч төлбөрийн баримт хэвлэж өгдөггүй аж ахуй нэгжүүдэд анхаарлаа хандуулж, бүртгэлжүүлэх, и-баримтын системд хамруулах, төлбөрийн баримт олгож хэвшүүлэхэд анхаарах нь зүйтэй. Мөн буцаан олголтын тогтолцоог эргэн харж, зардал, үр ашгийн тооцоонд үндэслэн тодорхой шинэчлэл хийвэл зохимжтой байна. Ялангуяа НӨАТ төлөгч иргэдэд үзүүлж буй 20 хувийн татварын урамшууллын буцаан олголт нь орлогын хуваарилалтын шинжтэй байна. Татварын урамшууллыг тогтоохдоо татварын орлого ба татварын хууль тогтоомж хэрэгжүүлэх зардлын тэнцвэртэй, зохистой байдлыг анхаарч үр ашигтай байх зарчмыг баримтлахыг зөвлөж байна. Цаашид НӨАТ-ын системийг цахимжуулж, урамшууллыг бууруулах нь зүйтэй.

Эх үүсвэр: Дэлхийн банкны 2018 оны “Төсвийн зардлын цогц шинжилгээ” тайлангаас тоймлов.Тэмдэглэл: a. Одоогийн хуулиар 3 төрлийн НӨАТ-ын буцаан олголт хийгдэж байна: (a) НӨАТ суутган төлөгчдийн худалдан авсан бараа бүтээгдэхүүнд төлсөн НӨАТ-ыг буцаан олгох; (b) татвар төлөгчийн тухайн татварын жилд албан татвар суутгагчтай хийсэн худалдан авалтад төлсөн албан татварын 20 хүртэлх хувийг буцаан олгох; (c) цахим төлбөрийн баримтын сугалааны тохирлын урамшуулал.

| 18 |


Шигтгээ I.3. Батлагдсан 2020 оны төсвийн хураангуй

УИХ-аас баталсан 2020 оны төсвийн баримт бичигт a) эдийн засгийн өсөлт 2019 онд 8 хувь, 2020 онд 6 хувь байх, b) зэсийн үйлдвэрлэл 2020 онд бага зэрэг буурах ч нүүрсний эрэлт өндөр байх, c) татварын шинэчлэлүүд нь 2020 онд бүрэн хэрэгжихээр тооцжээ. Мөн Мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлийн дагуу инфляцийн түвшин 2020 онд 8 хувьд байх төсөөлөлтэй байна. Макро эдийн засгийн гол үзүүлэлтүүдийн төсөөлөлд үндэслэн 2020 оны төсвийн орлого, зарлагыг дараах байдлаар тооцжээ (Хүснэгт I.1).

Хүснэгт I.1. Батлагдсан 2020 оны төсвийн хураангуй 2019 оны батлагдсан төсөв 2020 оны батлагдсан төсөв Тэрбум төгрөг ДНБ-ий % Тэрбум төгрөг ДНБ-ий %

A. Нийт орлого, тусламж 11,067 31.3 12,900 31.7B. Тэнцвэржүүлсэн орлого, тусламж 9,676 27.4 11,798 29.0 Татварын орлого 8,586 24.3 10,656 26.2 Татварын бус орлого 1,091 3.1 1,142 2.8 C. Нийт зардал, цэвэр зээл 11,589 32.8 13,873 34.1 Урсгал зардал 8,217 23.3 10,019 24.6 Цалингийн сан 2,215 6.3 2,628 6.5 Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ 1,732 4.9 2,158 5.3 Хүүгийн зардал 865.6 2.4 960 2.4 Татаас 252 0.7 375 0.9 Шилжүүлэг 3,152 8.9 3,899 9.6 Capital expenditure 3,244 9.2 3,806 9.4 Төсвөөс санхүүжих хөрөнгө оруулалт

2,300 6.5 2,890 7.1

Гадаад эх үүсвэрээс санхүүжих хөрөнгө оруулалт

944 2.7 916 2.3

D. Тэнцвэржүүлсэн тэнцэл: B–C (1,913) -5.4 (2,075) -5.1E. Нийт Тэнцэл: A–C (522) -1.5 (973) -2.4F. Төсвийн тогтворжуулалтын сан болон Ирээдүйн өв сан: E–D

1,391 3.9 1,102 2.7

УИХ-аас баталсан 2020 оны төсвийн зарим анхаарах асуудлууд:

• Батлагдсан төсвийн дагуу төсвийн зардал 2020 онд тэлэхээр байна. Төсвийн анхдагч тэнцэл (нийт тэнцлээс хүүгийн зардлыг хассан дүн) 2020 онд ДНБ-ий 1.4 хувьтэй тэнцэхүйц хэмжээгээр өсөх хүлээлттэй байна. 2019 онд энэ үзүүлэлт нь ДНБ-ий 5 хувьтай тэнцэхүйц дүнгээр өсч байв.

• Түүхий эдийн үнэ буурч, эдийн засгийн өсөлт саарч байгааг харгалзан үзвэл төсвийн орлогыг тэр дундаа ААНОАТ-ын орлогыг хэт өөдрөгөөр төсөөлсөн байна. Өнгөрсөн жил батлагдсан татварын багц хуулийн шинэчлэл (гол төлөв татварын удирдлага, төлөлтийг хялбаршуулсан, илүү цахим системд суурилсан)-ийн эерэг нөлөөгөөр төсвийн орлого нэмэгдэнэ гэж ЗГ үзжээ.

• Төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэврийн инфляцитай уялдуулан 8 хувиар нэмэгдүүлсэн нь төсвийн урсгал зардлыг ихээр нэмэгдүүлэхээр байна. Энэ нь ирэх онуудад нийгмийн даатгал, нийгмийн халамжийн зардлаар дамжин төсөв дарамт үүсгэж болзошгүй.

| 19 |


• Хөрөнгийн зардал 2020 онд ДНБ-ий 9.4 хувьтай тэнцэхээр хэмжээнд хүрч өсөхөөр байна. Энэ нь 2019 оны батлагдсан дүнгээс бага зэрэг өндөр өсөлт бөгөөд одоогоор хэрэгжиж байгаа төсөл, хөтөлбөрүүдээ эцэслэхэд түлхүү зарцуулах төлөвтэй байна.

• Батлагдсан 2020 оны төсөвт Тогтворжуулалтын санд 125 тэрбум төгрөг (46 орчим сая ам.доллар), Ирээдүйн өв санд 977 тэрбум төгрөг (361 сая ам.доллар)-ийг тус тус хуримтлуулахаар тусгажээ.

Эх үүсвэр: Сангийн яам; 2020 оны төсвийн баримт бичиг; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо.

A5. Төлбөрийн тэнцэл сайжирсан ч, гадаад сөрөг шокыг даван туулах дархлаа сул хэвээр байна.

ГШХО-ын орох урсгал нэмэгдэж, импорт саарснаар төлбөрийн тэнцэл 2019 онд сайжирлаа. Урсгал тэнцлийн алдагдал 2018 онд 2.2 тэрбум ам.доллартай тэнцэж байсан бол 2019 онд 1.7 тэрбум ам.долларт хүрч буурлаа. Энэ нь экспорт хурдтай өсч (2019 онд 8.7 хувиар), импорт огцом саарсан (2018 оны 5 сард 45.5 хувиар өсч байсан бол 2019 онд 4.3 хувь болсон)-тай холбоотой. Түүхий эд (голчлон нүүрс, төмрийн хүдэр)-ийн үнэ дэлхийн зах зээлд харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдаж, гадаад эрэлт харьцангуй сайн байсан нь экспортын өсөлтийг ийнхүү тэтгэлээ. Нөгөө талаас, импорт, хэрэглээний зээлийн өсөлтийг сааруулах зорилгоор 2019 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн макро зохистой бодлого үр дүнгээ өгч, боловсруулах салбарын өсөлт удааширсан зэргээс шалтгаалан импортын өсөлт ийнхүү нэлээд буурчээ (Зураг I.23). ГШХО нь 2019 онд 2.11 тэрбум ам.доллар (2018 онд 2.14 тэрбум ам.доллар)-т хүрч урсгал дансны алдагдлыг голлон санхүүжүүлсэн байна. Түүнчлэн, Монголын ипотекийн корпораци (МИК) 2019 оны 1 дүгээр сард гадаад бонд гаргасан нь багцын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж 368 сая ам.долларт хүргэв.18 Ингэснээр төлбөрийн тэнцэл 2018 онд 141 сая ам.долларын алдагдалтай байсан бол 2019 онд 453 сая ам.долларын ашигтай гарлаа (Зураг I.24).

Зураг I.23. Макро зохистой бодлого импортын өсөлтийг хязгаарлахад чухал үүрэгтэй байв

Зураг I.24. Төлбөрийн тэнцэл 2019 онд сайжрав

Импорт, зээлийн жилийн өсөлт

8




Төлбөрийн тэнцлийн үзүүлэлтүүд (ДНБ-ий %)

Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: ЗТ = Зүүн тал; БТ = баруун тал.

Төлбөрийн тэнцлийн дарамт буурч, гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэв (Зураг I.25). Төлбөрийн тэнцлийн дарамт 2018 онд өндөр байсан боловч МУХБ 2018 оны 10 дугаар сард 500 орчим сая ам.долларын гадаад бонд гаргасан нь багцын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, улмаар гадаад валютын албан нөөц оны эцэст 3.5 тэрбум ам.доллар (импортын 5 сарын хэрэгцээ)-т хүрсэн. Түүнчлэн, Монголбанкны иргэд, ААН-үүдээс шууд худалдан авсан алтны хэмжээ түүхэн дээд хэмжээ (800 орчим сая ам.доллар)-д хүрч, гадаад валютын нөөцөд томоохон эерэг нөлөө үзүүлэв. Монголбанк 2019 онд гадаад валютын нөөцийг үргэлжлүүлэн нэмэгдүүлж 4.3 тэрбум ам.доллар (7 орчим сарын импортын хэрэгцээ)-т хүргээд байна. Үүнд МИК-ийн гадаад бонд, донор байгууллагуудын дэмжлэг чухал нөлөө үзүүллээ.

Төв банкны гадаад валютын захад хийх интервенц нэмэгдэж, улмаар төгрөгийн ханш 2019 онд ам.доллар болон юанийн эсрэг харьцангуй багаар суларлаа. 2018 онд төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг 9 хувь, юанийн эсрэг 3.4 хувиар суларч байсан бол 2019 онд харгалзан 3.4 хувь, 2.1 хувиар суларчээ. Монголбанк 2018 онд валютын интервенцид 1.5 тэрбум ам.долларыг зарцуулсан бол 2019 онд нэмэгдүүлж 2.86 тэрбум

-10%

0%

10%

20%

30%

-35%

-20%

-5%

10%

25%

40%

55%

2015

M09

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12

Нийт импорт: ЗТ Үйлдвэрлэлийн орцын импорт: ЗТ Зээлийн өсөлт: БТ

-50-40-30-20-10

0102030405060

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

урьд

Төлбөрийн тэнцэл Цэвэр ГШХО Урсгал тэнцэл Хөрөнгө, санхүүгийн тэнцэл

Зураг I.25. Гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэв

Эх сурвалж: Монголбанкны төлбөрийн тэнцэл, гадаад секторын статтистик; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: ЗТ = Зүүн тал; БТ = баруун тал.

1700

1900

2100

2300

2500

2700

-0.5

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12

ГВАН (тэрбум ам.доллар): ЗТ Ам.доллартай харьцах төгрөгийн нэрлэсэн ханш: БТ

Хам

тарс

ан д

онор

хө

төлб

өр


8








-10%

0%

10%

20%

30%

-35%

-20%

-5%

10%

25%

40%

55%

2015

M09

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


-50-40-30-20-10

0102030405060

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

урьд




1700

1900

2100

2300

2500

2700

-0.5

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12


Хам

тарс

ан д

онор

хө

төлб

өр

Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: ЗТ = Зүүн тал; БТ = баруун тал.

18 МИК нь 2019 оны 1 дүгээр сард ЗГ-ын баталгаагүй 300 сая ам.долларын бондыг 9.75 хувийн хүү, 3 жилийн хугацаатайгаар арилжаалав.

| 20 |


Төлбөрийн тэнцлийн дарамт буурч, гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэв (Зураг I.25). Төлбөрийн тэнцлийн дарамт 2018 онд өндөр байсан боловч МУХБ 2018 оны 10 дугаар сард 500 орчим сая ам.долларын гадаад бонд гаргасны зэрэгцээ Монголбанкны иргэд, ААН-үүдээс шууд худалдан авсан алтны хэмжээ түүхэн дээд хэмжээ (800 орчим сая ам.доллар)-д хүрч, гадаад валютын нөөцөд томоохон эерэг нөлөө үзүүлэв. Түүнчлэн, Монголбанк 2019 онд гадаад валютын нөөцийг үргэлжлүүлэн нэмэгдүүлж 4.3 тэрбум ам.доллар (7 орчим сарын импортын хэрэгцээ)-т хүргээд байна. Үүнд МИК-ийн гадаад бонд, донор байгууллагуудын дэмжлэг, худалдааны тэнцэл сайжирсан зэрэг нь чухал нөлөө үзүүллээ.

Төв банкны гадаад валютын захад хийх интервенц нэмэгдэж, улмаар төгрөгийн ханш 2019 онд ам.доллар болон юанийн эсрэг бодитоор чангарлаа. 2018 онд төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг 9 хувь, юанийн эсрэг 3.4 хувиар суларч байсан бол 2019 онд харгалзан 3.4 хувь, 2.1 хувиар суларчээ. Монголбанк 2018 онд валютын интервенцид 1.5 тэрбум ам.долларыг зарцуулсан бол 2019 онд нэмэгдүүлж 2.86 тэрбум ам.долларыг зарцуулжээ (Шигтгээ I.4).19 Төгрөгийн ханш сулрах дарамт оны эхэнд хязгаарлагдмал байсан боловч сүүлийн хагаст эрчимлээ. Үүнд нэг талаас ам.долларын ханш дэлхийн зах зээлд чангарах хандлагатай байсан нь нөлөөлсөн (Зураг I.26) бол нөгөө талаас Монгол Улс ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-нд орж, зах зээлд үймээн үүссэнтэй холбоотой. Худалдааны гол түнш орнууд (ОХУ, БНХАУ)-тай харьцуулахад Монгол Улсын инфляци өндөр байсан тул төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш 2018 онд 5 хувиар, 2019 оны эхний 10 сард 3.7 хувиар чангарлаа. Энэ нь уул уурхайн бус худалдаалагддаг салбарын өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлсөн байх боломжтой (Зураг I.27).20

19 Дээрх хугацаанд (7-8 дугаар сард), Чилийн мөнгөн тэмдэгт ам.долларын эсрэг 5 хувиар, ОХУ-ын рубль 4.1 хувиар, Хятадын юань 3 хувиар тус тус суларчээ.20 Ган-Очир болон Мөнхбаяр (2019) нарын судалгаанд 2000-03, 2007-08 онуудад төгрөгийн бодит ханш дутуу үнэлэгдэж байсан бол 2018 оны сүүлээс эхлэн мөн ижил нөхцөл байдал үүсч байна гэж дүгнэжээ.


8








-10%

0%

10%

20%

30%

-35%

-20%

-5%

10%

25%

40%

55%

2015

M09

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


-50-40-30-20-10

0102030405060

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

урьд




1700

1900

2100

2300

2500

2700

-0.5

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12


Хам

тарс

ан д

онор

хө

төлб

өр

Эх сурвалж: Монголбанкны төлбөрийн тэнцэл, гадаад секторын статтистик; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: ЗТ = Зүүн тал; БТ = баруун тал.

| 21 |


Зураг I.26. Ам.долларын ханш 2019 онд чангарлаа...

Зураг I.27. Бодит үйлчилж буй ханш 2019 оны эхний 10 сард чангарч байв

Зарим улсуудын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ам.доллартай харьцах ханшийн өөрчлөлт

9

ам.долларыг зарцуулжээ. Интервенцийн хэмжээ ийнхүү нэмэгдсэн нь төгрөгийн ханш багаар сулрах гол нөхцөл болов (Шигтгээ I.4).2




Төгрөгийн нэрлэсэн ханш, нэрлэсэн болон бодит үйлчилж буй ханшийн индекс (2017.10 сар =100)

Эх сурвалж: Төлбөрийн тэнцэл, гадаад секторын статистик (Монголбанк); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

Шигтгээ I.3. Валютын ханш болон интервенц

Монгол Улс ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-нд орсноор зах зээлд сөрөг хүлээлт бий болсонтой уялдан төгрөгийн ханшийг тогтворжуулах зорилгоор Монголбанк нь гадаад валютын захад оролцож байна. 2018 оны 4 дүгээр сараас хойшхи хугацаанд зээлийн харьцангуй зөөлөн бодлогын нөлөөгөөр төгрөгийн ханш сулрах дарамт эргээд нэмэгдэв. 2018 оны 3 дугаар сараас 2019 оны 3 дугаар сар хүртэлх хугацаанд төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг 10.5 хувиар суларч 2,644 ₮/$-т хүрлээ. 2019 оны 4-9 дүгээр саруудын хооронд экспортын орлого, ГШХО-ын эрчимтэй өсч, импорт удааширсан тул дэлхийн зах зээлд ам.долларын ханш чангарах хандлагатай байсан ч төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг харьцангуй тогтвортой байв. Гэхдээ 10 дугаар сард Монгол Улс нь ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-д орсонтой холбогдуулан төгрөгийн ханш огцом суларлаа. Ам.долларын ханш 2700 төгрөг рүү дөхсөн тул Монголбанк гадаад валютын зах зээл дэх оролцоогоо нэмэгдүүлж, улмаар 2019 оны 4 дүгээр улиралд 1 тэрбум ам.долларыг зарцуулсан нь түүхэн дэх хамгийн өндөр хэмжээ байв (Зураг I.28). Гадаад валютын нөөц хязгаарлагдмал тул Монголбанк нь цаашид интервенцээ бууруулж, зөвхөн зах зээлийн хэт савалгааг сулруулах зорилгоор л оролцох, төгрөгийн ханшийг харьцангуй уян хатан байлгах нь зүйтэй. Зураг I.28. Гадаад валютын зах дахь интервенц, түүхэн хандлага

Зураг I.29. Гадаад валютын зээл 2018 оны 9 дүгээр сараас хойш тогтмол буурлаа

2 Дээрх хугацаанд (7-8 дугаар сард), Чилийн мөнгөн тэмдэгт ам.долларын эсрэг 5 хувиар, ОХУ-ын рубль 4.1 хувиар, Хятадын юань 3 хувиар тус тус суларчээ.

-7% -3%

-3% -1%

1% 1%

2% 2%

3% 3%

12%

ОХУ Индонези

Япон Малайз

Ботсвана Өмнөд Африк

БНХАУ Евро

Монгол Казакстан

Чили

90

95

100

105

110

115

2017

M12

2018

M01

2018

M02

2018

M03

2018

M04

2018

M05

2018

M06

2018

M07

2018

M08

2018

M09

2018

M10

2018

M11

2018

M12

2019

M01

2019

M02

2019

M03

2019

M04

2019

M05

2019

M06

2019

M07

2019

M08

2019

M09

2019

M10

2019

M11

2019

M12

Бодит үйлчилж буй ханш Нэрлэсэн үйлчилж буй ханш ам.доллартай харьцах төгрөгийн ханш

сулрах


9

ам.долларыг зарцуулжээ. Интервенцийн хэмжээ ийнхүү нэмэгдсэн нь төгрөгийн ханш багаар сулрах гол нөхцөл болов (Шигтгээ I.4).2








Монгол Улс ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-нд орсноор зах зээлд сөрөг хүлээлт бий болсонтой уялдан төгрөгийн ханшийг тогтворжуулах зорилгоор Монголбанк нь гадаад валютын захад оролцож байна. 2018 оны 4 дүгээр сараас хойшхи хугацаанд зээлийн харьцангуй зөөлөн бодлогын нөлөөгөөр төгрөгийн ханш сулрах дарамт эргээд нэмэгдэв. 2018 оны 3 дугаар сараас 2019 оны 3 дугаар сар хүртэлх хугацаанд төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг 10.5 хувиар суларч 2,644 ₮/$-т хүрлээ. 2019 оны 4-9 дүгээр саруудын хооронд экспортын орлого, ГШХО-ын эрчимтэй өсч, импорт удааширсан тул дэлхийн зах зээлд ам.долларын ханш чангарах хандлагатай байсан ч төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг харьцангуй тогтвортой байв. Гэхдээ 10 дугаар сард Монгол Улс нь ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-д орсонтой холбогдуулан төгрөгийн ханш огцом суларлаа. Ам.долларын ханш 2700 төгрөг рүү дөхсөн тул Монголбанк гадаад валютын зах зээл дэх оролцоогоо нэмэгдүүлж, улмаар 2019 оны 4 дүгээр улиралд 1 тэрбум ам.долларыг зарцуулсан нь түүхэн дэх хамгийн өндөр хэмжээ байв (Зураг I.28). Гадаад валютын нөөц хязгаарлагдмал тул Монголбанк нь цаашид интервенцээ бууруулж, зөвхөн зах зээлийн хэт савалгааг сулруулах зорилгоор л оролцох, төгрөгийн ханшийг харьцангуй уян хатан байлгах нь зүйтэй. Зураг I.28. Гадаад валютын зах дахь интервенц, түүхэн хандлага


2 Дээрх хугацаанд (7-8 дугаар сард), Чилийн мөнгөн тэмдэгт ам.долларын эсрэг 5 хувиар, ОХУ-ын рубль 4.1 хувиар, Хятадын юань 3 хувиар тус тус суларчээ.

-7% -3%

-3% -1%

1% 1%

2% 2%

3% 3%

12%

ОХУ Индонези

Япон Малайз

Ботсвана Өмнөд Африк

БНХАУ Евро

Монгол Казакстан

Чили

90

95

100

105

110

115

2017

M12

2018

M01

2018

M02

2018

M03

2018

M04

2018

M05

2018

M06

2018

M07

2018

M08

2018

M09

2018

M10

2018

M11

2018

M12

2019

M01

2019

M02

2019

M03

2019

M04

2019

M05

2019

M06

2019

M07

2019

M08

2019

M09

2019

M10

2019

M11

2019

M12

Бодит үйлчилж буй ханш Нэрлэсэн үйлчилж буй ханш ам.доллартай харьцах төгрөгийн ханш

сулрах




Монгол Улс ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-нд орсноор зах зээлд сөрөг хүлээлт бий болсон тул төгрөгийн ханшийг тогтворжуулах зорилгоор Монголбанк нь гадаад валютын захад оролцож байна. 2018 оны 4 дүгээр сараас хойшхи хугацаанд зээлийн харьцангуй зөөлөн бодлогын нөлөөгөөр төгрөгийн ханш сулрах дарамт эргээд нэмэгдэв. 2018 оны 3 дугаар сараас 2019 оны 3 дугаар сар хүртэлх хугацаанд төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг 10.5 хувиар суларч 2,644 ₮/$-т хүрлээ. 2019 оны 4-9 дүгээр саруудын хооронд экспортын орлого, ГШХО-ын эрчимтэй өсч, импорт удааширсан тул дэлхийн зах зээлд ам.долларын ханш чангарах хандлагатай байсан ч төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг харьцангуй тогтвортой байв. Гэхдээ 10 дугаар сард Монгол Улс нь ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-д орсонтой холбогдуулан төгрөгийн ханш огцом суларлаа. Ам.долларын ханш 2700 төгрөг рүү дөхсөн тул Монголбанк гадаад валютын зах зээл дэх оролцоогоо нэмэгдүүлж, улмаар 2019 оны 4 дүгээр улиралд 1 тэрбум ам.долларыг зарцуулсан нь түүхэн дэх хамгийн өндөр хэмжээ байв (Зураг I.28).

Зураг I.28. Гадаад валютын зах дахь интервенц, түүхэн хандлага

10

Эх сурвалж: Монголбанкны төлбөрийн тэнцэл, гадаад секторын статистик; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

Эх сурвалж: Банкуудын балансын статистик, Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

Төгрөгийн ханш сулрах дарамтыг сааруулах зорилгоор Монголбанк гадаад валютын эх үүсвэрт тооцох заавал байлгах нөөцийн хувийг нэмэгдүүлэв. Инфляци буурч, эдийн засгийн өсөлт саарах хандлагатай болсон тул Монголбанкны Мөнгөний бодлогын хороо 2019 оны 12 дугаар сарын 20-ны өдрийн хурлаар бодлогын хүүг 11 хувьд хэвээр хадгалах шийдвэр гаргав. Төгрөгийн ханш сулрах хүлээлт зах зээлд үүсч, иргэд хадгаламжаа гадаад валют руу хөрвүүлж эхэлсэн нь эргээд төгрөгийн ханш сулрах дарамтыг нэмэгдүүлж байна гэж үзсэн тул гадаад валютын пассивт тооцох заавал байлгах нөөцийн хувийг 12 хувиас 15 хувьд хүргэн нэмэгдүүллээ. Нөгөө талаас, гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлсэн нь үр дүнд хүрч зээлийн долларжилт 2018 оны 9 дүгээр сараас эхлэн буурч байна (Зураг I.29). Заавал байлгах нөөцийн шаардлагыг гадаад валютын эх үүсвэрт анх 2018 оны 3 дугаар сард өндрөөр тогтоосон боловч гадаад валютын хадгаламж төдийлөн буурсангүй. 2019 оны 6-11 дүгээр сард гадаад валютын хадгаламж ихээр нэмэгдсэн. Монголбанк гадаад валютын интервенцийг нэмэгдүүлсэн нь зах зээлд төгрөг сулрах дарамт өндөр байгааг илтгэж эргээд гадаад валютын хадгаламж нэмэгдэхэд нөлөөлсөн байж болзошгүй. Иймд хадгаламжийн долларжилтыг бууруулах дээрх бодлогын арга хэмжээний нөлөөг нэмэгдүүлэхэд төгрөгийн ханшийг харьцангуй уян хатан байлгаж, Монголбанк интервенцээ хязгаарлах нь тохиромжтой. Нөгөө талаас, хадгаламжийн долларжилт нэмэгдэх тусам мөнгөний бодлогын хүүний суваг, бодлогын үр нөлөөнд сөргөөр нөлөөлж болно.

Зураг I.30. Мөнгөний бодлогын төлөв 2018 оны сүүлээс чангарав…

Зураг I.31. Макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр зээл, импортын өсөлт саарлаа

Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-500

-300

-100

100

300

500

700

900

1,100

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

сая

ам.д

олла

р

Монголбанкнаас цэврээр нийлүүлсэн гадаад валют: ЗТ

Хугацааны эцэс дэх төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш: БТ

10%

15%

20%

25%

30%

35%

2018

M01

2018

M02

2018

M03

2018

M04

2018

M05

2018

M06

2018

M07

2018

M08

2018

M09

2018

M10

2018

M11

2018

M12

2019

M01

2019

M02

2019

M03

2019

M04

2019

M05

2019

M06

2019

M07

2019

M08

2019

M09

2019

M10

2019

M11

2019

M12

Нийт хадгаламж дахь валютын хадгаламж

-1%

1%

3%

5%

7%

9%

11%

13%

15%

17%

-8%-5%-2%1%4%7%

10%13%16%19%22%25%28%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12

Жилийн инфляци: ЗТ Зээлийн өсөлт: ЗТ Бодлогын хүү: БТ

-25%

-10%

5%

20%

35%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12

Хэрэглээний зээлийн өсөлт

Хэрэглээний импортын өсөлт

Эх сурвалж: Монголбанкны төлбөрийн тэнцэл, гадаад секторын статистик; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.


10







0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-500

-300

-100

100

300

500

700

900

1,100

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

сая

ам.д

олла

р



10%

15%

20%

25%

30%

35%

2018

M01

2018

M02

2018

M03

2018

M04

2018

M05

2018

M06

2018

M07

2018

M08

2018

M09

2018

M10

2018

M11

2018

M12

2019

M01

2019

M02

2019

M03

2019

M04

2019

M05

2019

M06

2019

M07

2019

M08

2019

M09

2019

M10

2019

M11

2019

M12


-1%

1%

3%

5%

7%

9%

11%

13%

15%

17%

-8%-5%-2%1%4%7%

10%13%16%19%22%25%28%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


-25%

-10%

5%

20%

35%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12




| 22 |


Төгрөгийн ханш сулрах дарамтыг сааруулах зорилгоор Монголбанк гадаад валютын эх үүсвэрт тооцох заавал байлгах нөөцийн хувийг нэмэгдүүлэв. Инфляци буурч, эдийн засгийн өсөлт саарах хандлагатай болсон тул Монголбанкны Мөнгөний бодлогын хороо 2019 оны 12 дугаар сарын 20-ны өдрийн хурлаар бодлогын хүүг 11 хувьд хэвээр хадгалах шийдвэр гаргав. Хадгаламжийн долларжилт нэмэгдэхийн хэрээр мөнгөний бодлогын хүүний суваг сулрах эрсдэлтэй гэж үзээд Монголбанк гадаад валютын пассивт тооцох заавал байлгах нөөцийн хувийг 12 хувиас 15 хувьд хүргэн нэмэгдүүллээ. Нөгөө талаас, гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлсэн нь үр дүнд хүрч зээлийн долларжилт 2018 оны 9 дүгээр сараас эхлэн буурч байна (Зураг I.29).

Гадаад валютын нөөц хязгаарлагдмал тул Монголбанк нь цаашид их хэмжээний интервенцийг үргэлжлүүлэх нь тохиромжгүй. Гадаад валютын интервенц нэмэгдэхийн хэрээр иргэд ханш сулрах дарамт өндөр байна гэж таамаглавал гадаад валютын эрэлтийг улам нэмэгдүүлж, төгрөгийн ханш сулрах дарамтыг эрчимжүүлж болзошгүй. Иймд санхүүгийн долларжилтыг бууруулах дээрх бодлогын арга хэмжээний нөлөөг нэмэгдүүлэхэд төгрөгийн ханшийг харьцангуй уян хатан байлгаж, төгрөгийн ханш сулрах, чангарах эрсдэл аль аль нь байж болохыг зээлдэгч болон хадгаламж эзэмшигч нарт мэдээлж байх нь чухал юм.

A6. Мөнгөний бодлого: Мөнгөний бодлогын төлөв алгуур чангарч байгаа ч санхүүгийн системд эрсдэл өндөр байна.

Мөнгөний бодлогын төлөв 2018 оны сүүл үеэс чангарч эхэлснээр төлбөрийн тэнцлийн эрсдэл буурлаа. Монголбанк 2018 оны эцэст мөнгөний бодлогын төлөвийг чангаруулж, уян хатан ханшийн бодлого баримталж байгаагаа бататгасан юм. Дотоодын зээлийн өсөлт 2018 онд эрчимжиж 26.5 хувьд хүрснээр импортыг хөөрөгдөж, гадаад тэнцвэр алдагдах эрсдэлийг нэмэгдүүлэв. Зээлийн өсөлт ийнхүү эрчимжсэн нь бодлогын хүүг өмнө нь бууруулсан хожуу үеийн нөлөө, зах зээлийн итгэл сайжирсан, Активын чанарын үнэлгээний үр дүнд банкуудын өөрийн хөрөнгийн дутагдал хүлээлтээс бага гарч зах зээлд эерэг дохио үзүүлсэн зэрэгтэй холбоотой. Монголбанк импорт болон зээлийн эрчимтэй өсөлтийг сааруулах зорилгоор макро зохистой бодлогын хэд хэдэн арга хэмжээг шат дараатайгаар хэрэгжүүллээ. Тодруулбал, иргэдийн ипотекийн бус зээлийн өр, орлогын харьцааг 100 хүртэлх хувиас бууруулж 60 хувьд тогтоох, зээлийн хугацааг бууруулах, ханшийн эрсдэлээ удирдах чадамжгүй зээлдэгчдийн гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээг авлаа. Түүнчлэн, Монголбанк нь 2018 оны 11 дүгээр сарын хурлаар бодлогын хүүг 1 нэгж хувиар нэмэгдүүлсэн юм.21 Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд зээлийн өсөлт 2019 оны эцэст 5 хувьд хүрч саарлаа (Зураг I.30, I.31).

21 Макро зохистой бодлогын шийдвэрийг 2018 оны сүүлд гаргасан боловч 2019 оны эхнээс хэрэгжүүлж эхэлсэн. Бодлогын хязгаарлалт хэрэгжихээс урьтаж 2018 оны сүүлийн улиралд банкууд их хэмжээний хэрэглээний зээл олгосон юм. Өр, орлогын харьцаанд тогтоосон 60 хувийн хязгаарлалт нь олон улсын жишигтэй харьцуулахад өндөр түвшинд тооцогдож байна.

| 23 |




10







0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-500

-300

-100

100

300

500

700

900

1,100

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

сая

ам.д

олла

р



10%

15%

20%

25%

30%

35%

2018

M01

2018

M02

2018

M03

2018

M04

2018

M05

2018

M06

2018

M07

2018

M08

2018

M09

2018

M10

2018

M11

2018

M12

2019

M01

2019

M02

2019

M03

2019

M04

2019

M05

2019

M06

2019

M07

2019

M08

2019

M09

2019

M10

2019

M11

2019

M12


-1%

1%

3%

5%

7%

9%

11%

13%

15%

17%

-8%-5%-2%1%4%7%

10%13%16%19%22%25%28%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


-25%

-10%

5%

20%

35%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12



10







0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-500

-300

-100

100

300

500

700

900

1,100

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

сая

ам.д

олла

р



10%

15%

20%

25%

30%

35%

2018

M01

2018

M02

2018

M03

2018

M04

2018

M05

2018

M06

2018

M07

2018

M08

2018

M09

2018

M10

2018

M11

2018

M12

2019

M01

2019

M02

2019

M03

2019

M04

2019

M05

2019

M06

2019

M07

2019

M08

2019

M09

2019

M10

2019

M11

2019

M12


-1%

1%

3%

5%

7%

9%

11%

13%

15%

17%

-8%-5%-2%1%4%7%

10%13%16%19%22%25%28%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12


-25%

-10%

5%

20%

35%

2015

M12

2016

M03

2016

M06

2016

M09

2016

M12

2017

M03

2017

M06

2017

M09

2017

M12

2018

M03

2018

M06

2018

M09

2018

M12

2019

M03

2019

M06

2019

M09

2019

M12



Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

Зах зээлийн хүүгийн түвшин буурах хандлагатай байна. Бодлогын хүүг дагаад банк хоорондын захын хүү нь 2016 оны дунд үеэс 2018 он хүртэлх хугацаанд буурч байсан бол түүнээс хойш ялимгүй нэмэгдээд байна (Зураг I.32). Төгрөгийн зээлийн жигнэсэн дундаж хүү 2017 онд 19 хувь байсан бол 2017 онд 17 хувьд хүрэв. Хадгаламжийн жигнэсэн дундаж хүү 2017 онд 13 хувь, 2018 онд 12 хувь байсан бол 2019 онд 10.5 хувь хүрлээ (Зураг I.33).22

Зураг I.32. Бодлогын хүүг дагаад банк хоорондын захын хүү ялимгүй өсөв…

Зураг I.33. Санхүүгийн эх үүсвэр нэмэгдэж, зээлийн дундаж хүү алгуур буурлаа

Банк хоорондын захын хүү, Монголбанкны бодлогын хүү (%)

11

Зах зээлийн хүүгийн түвшин буурах хандлагатай байна. Банк хоорондын захын хүү 2014-16 онуудад өндөр түвшинд хадгалагдаж байсан бол 2016 оны 10 дугаар сараас 2018 оны 2 дугаар сар хүртэлх хугацаанд бодлогын хүүг 4 удаа бууруулсны нөлөөгөөр банк хоорондын захын хүү буурах хандлагатай боллоо (Зураг I.32). Түүнчлэн, Засгийн газар 2017 оны сүүлээс дотооддоо бонд шинээр гаргахаа зогсоосон нь зах зээлийн хүү буурахад мөн нөлөөлжээ. Төгрөгийн зээлийн жигнэсэн дундаж хүү 2017 онд 19 хувь байсан бол 2017 онд 17 хувьд хүрэв. Хэдийгээр банкуудын нөөц нэмэгдэж, илүүдэл нөөц ихтэй байсан боловч хадгаламжийн хүү харьцангуй хөшүүн байлаа. Тодруулбал, хадгаламжийн жигнэсэн дундаж хүү 2017 онд 13 хувь, 2018 онд 12 хувь байсан бол 2019 онд 10.5 хувь хүрлээ. Хадгаламжийн хүүний харьцангуй хөшүүн байдал нь цөөн тооны том хадгаламж эзэмшигчдийг татах зорилготой банкуудын хүчтэй өрсөлдөөнтэй холбоотой (Зураг I.33).




Төгрөгийн хадгаламж болон зээлийн жигнэсэн дундаж хүү (%)

Эх сурвалж: Монголбанк.

Зураг I.34. Мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт саарсан нь зээлийн өсөлт саарсантай холбоотой байв

Зураг I.35. Төгрөгийн хадгаламжийн өсөлт мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг голлон тэтгэлээ

М2 мөнгөний жилийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн, актив талаас

М2 мөнгөний жилийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн, пассив талаас


Зураг I.36. Банкны активын чанар муу хэвээр байна…

Зураг I.37. …бизнесийн зээлийн чанар иргэдийн зээлтэй харьцуулахад муу байна

6

8

10

12

14

16

18

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12

Засгийн газрын бонд 12 долоо хоног Банк хоорондын хадгаламжийн хүү Овернайт зээлийн хүү Монголбанкны бодлогын хүү

-200

300

800

579

111315171921

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12

Хүүний зөрүү: БТ Зээлийн дундаж хүү Хадгаламжийн дундаж хүү Монголбанкны бодлогын хүү

-25%-15%-5%5%

15%25%35%45%55%65%

2016

M12

2017

M02

2017

M04

2017

M06

2017

M08

2017

M10

2017

M12

2018

M02

2018

M04

2018

M06

2018

M08

2018

M10

2018

M12

2019

M02

2019

M04

2019

M06

2019

M08

2019

M10

2019

M12

Банкнаас бусад хувийн сектор Засгийн газар, улсын байгууллага Гадаад цэвэр актив М2 мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт Дотоод цэвэр зээл

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12

Гадаад валютын хадгаламж Төгрөгийн хадгаламж Банкнаас гадуурх мөнгө М2 мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт


11














6

8

10

12

14

16

18

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-200

300

800

579

111315171921

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-25%-15%-5%5%

15%25%35%45%55%65%

2016

M12

2017

M02

2017

M04

2017

M06

2017

M08

2017

M10

2017

M12

2018

M02

2018

M04

2018

M06

2018

M08

2018

M10

2018

M12

2019

M02

2019

M04

2019

M06

2019

M08

2019

M10

2019

M12


-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12



Зээлийн өсөлт саарсан нь мөнгөний нийлүүлэлт (М2)-ийн өсөлт удаашрах гол шалтгаан болов. Мөнгөний нийлүүлэлт 2018 онд 23 хувиар тэлж байсан бол 2019 онд өсөлт нь 7 хувь болж буурлаа. Улсын байгууллага олгосон зээл буурч, хувийн салбарт олгосон зээлийн өсөлт саарсан бол гадаад цэвэр актив нэмэгдэж, мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг голлон бүрдүүллээ (Зураг I.34). Пассив талаас нь харвал, төгрөгийн хадгаламж мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг голлон бүрдүүлжээ. Төгрөгийн хадгаламж 2018 онд 25 орчим хувиар тэлж байсан бол 2019 онд 13 хувиар өссөн байна (Зураг I.35).

22 Хадгаламжийн хүүний харьцангуй хөшүүн байдал нь цөөн тооны том хадгаламж эзэмшигчдийг татах зорилготой банкуудын хүчтэй өрсөлдөөнтэй холбоотой.

| 24 |





11














6

8

10

12

14

16

18

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-200

300

800

579

111315171921

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-25%-15%-5%5%

15%25%35%45%55%65%

2016

M12

2017

M02

2017

M04

2017

M06

2017

M08

2017

M10

2017

M12

2018

M02

2018

M04

2018

M06

2018

M08

2018

M10

2018

M12

2019

M02

2019

M04

2019

M06

2019

M08

2019

M10

2019

M12


-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12



11














6

8

10

12

14

16

18

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-200

300

800

579

111315171921

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


-25%-15%-5%5%

15%25%35%45%55%65%

2016

M12

2017

M02

2017

M04

2017

M06

2017

M08

2017

M10

2017

M12

2018

M02

2018

M04

2018

M06

2018

M08

2018

M10

2018

M12

2019

M02

2019

M04

2019

M06

2019

M08

2019

M10

2019

M12


-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12



Банкны активын чанар сул хэвээр байна.

Чанаргүй зээлийн хэмжээ өндөр, банкны активын чанар сул хэвээр байна. Чанаргүй зээлийн хэмжээ 2014-2018 онд хоёр дахин нэмэгдсэн бол албан ёсны статистикаар 2019 оны эцэст 10.1 хувьтай байна (Зураг I.36).23 Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд эдийн засаг сэргэсэн ч чанаргүй зээлийн дийлэнхийг хувийн салбарт олгосон бизнесийн зээл бүрдүүлж байна. Чанаргүй зээлийн хэмжээ ийнхүү буурахгүй байгаа нь Активын чанарын үнэлгээгээр тодорхойлсон хөрөнгийн дутагдал хэвээр, банкыг дахин хөрөнгөжүүлэх арга хэмжээг түргэвчлэх шаардлагатай харуулж байна. Банкны дахин хөрөнгөжүүлэлтийн асуудлыг амжилттай шийдвэрлэвэл санхүүгийн системд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх боломжтой. Нөгөө талаас, сүүлийн үед чанаргүй активыг бууруулах зорилгоор актив удирдлагын компани (АУК) байгуулах талаар яригдаж байгаа боловч банкны системийн бүтцийн асуудлыг харгалзан үзвэл энэ нь тийм ч оновчтой шийдэл байхааргүй байна (Шигтгээ I.5).

23 Чанаргүй зээлийн хэмжээ нь албан статистикийн хувьд 10.1 хувь байгаа боловч албан бус мэдээллээр түүнээс өндөр байх магадлалтай байна. Дэлгэрэнгүйг Шигтгээ I.5-аас үзнэ үү.


12

Чанаргүй, хугацаа хэтэрсэн зээлийн бүрэлдэхүүн, нэгж

хувиар


Зураг I.38. Банкны системийн хөрвөх чадвар харьцангуй хэвийн байна…

Зураг I.39. Гадаад валютын өр, авлагын зөрүү нэмэгдэж байна.

Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол

Зураг I.40. Засгийн газрын өр (ДНБ-д эзлэх хувь) буурч байгаа ч ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад өндөр хэвээр байна

Зураг I.41. Засгийн газар 2021-24 онд гадаад бондын төлбөрт 2.9 тэрбум ам.долларыг төлөхөөр байна

Эх сурвалж: ОУВС (Төсвийн шинжилгээ, 2019.10 сар) Эх сурвалж: Сангийн яам; Монголбанк; Дэлхийн

банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

Шигтээ I.4. Дэлхийн болон бүс нутгийн эдийн засгийн төлөв, эрсдэлa

Дэлхийн банкны 2020 оны 1 дүгээр сарын “Дэлхийн эдийн засгийн тойм” тайланд дэлхийн худалдаа, хөрөнгө оруулалтын идэвхжлээс шалтгаалан эдийн засгийн өсөлт 2019 онд өмнөх төсөөллөөс 0.2 нэгж хувиар буурч 2.4 хувьд хүрэхээр тусгажээ. 2020 онд харин худалдаа,

1

5

9

13

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12

Нийт зээлд эзлэх чанаргүй зээлийн хувь Нийт зээлд эзлэх хугацаа хэтэрсэн зээлийн хувь

02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12

Бизнесийн зээл Иргэдийн зээл

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12

Банкны нөөц/Хадгаламж Хөрвөх чадвартай актив/Нийт актив

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12


Нийт зээл дэх валютын зээл

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

2022

төс

Чили

Казакстан

ОХУ

Малайз

Перу

Филиппин

Монгол

Хятад

%

500.0

1,000.0

800.0

600.0 2,900.0

2021

2022

2023

2024

Нийт


| 25 |


Шигтгээ I.5. Актив удирдлагын компани – Банкны системийн асуудлын оновчтой шийдэл мөн үү?

Банкны системийн бүтцийн асуудлыг шийдвэрлэх, чанаргүй зээлийг бууруулах зорилгоор Актив удирдлагын компани (АУК)-ийг байгуулах талаар Монгол Улс судалж байна. Монгол Улсын хувьд чанаргүй зээлийн хэмжээг бодитоор тооцоход хүндрэлтэй бөгөөд албан ёсны мэдээгээр 2019 оны эцсийн байдлаар чанаргүй зээлийн хувь 10.1 хувь байгаа ч албан бус мэдээллээр түүнээс 2-3 дахин өндөр байх боломжтой байна. АУК-ийг байгуулах тухай хуулийн төслийг боловсруулж УИХ-д өргөн бариад байна. Гэхдээ АУК-ийг байгуулж, үйл ажиллагааг нь явуулахад өндөр зардалтай учир түүнийг байгуулахаас өмнө ач холбогдол, амжилттай нэвтрүүлэхэд шаардлагатай урьдач нөхцөлүүдийн талаар олон улсын туршлагаас сайтар судлах нь зүйтэй.

Төрийн өмчит АУК-ийг амжилттай байгуулж, үр дүнд хүргэх тухай олон улсын туршлагад үндэслэсэн судалгаанаасa харахад дараах хэд хэдэн нөхцөлүүд урьдчилан бүрдсэн тохиолдолд АУК-ийг байгуулах нь зохимжтой гэж үздэг байна. Тухайлбал, (a) банкны секторыг шинэчлэх талаар тууштай шийдсэн байх; (b) банкны системд эрсдэл хуримтлагдаж улмаар ЗГ-ын хөрөнгө, мөнгө алдагдах эрсдэл үүссэн байх;b (c) банкны активыг сайтар шинжилж, нилээдгүй хувь нь чанаргүйдсэн гэдгийг үнэн зөв тодорхойлсон байх; (d) институцийн хувьд төрийн компаниуд нь ихэвчлэн хараат бус, олон нийтэд нээлттэй ил тод, хариуцлагатай байх; (e) банк татан буулгах, өр төлбөрийг барагдуулах, зээлдүүлэгчийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр хууль эрхзүйн орчин нь тодорхой бөгөөд бүрэн хэрэгждэг байх.

Монгол Улсын хувьд дээрх нөхцөлүүд бүрдээгүй байна гэж үзэж байна. Төрийн оролцоотой байгууллагуудын удирдлага, засаглалын сүүлийн үеийн жишээ (МИК, МУХБ гэх мэт)-ээс харахад улс төрийн оролцоо өндөр; институцийн хувьд олон нийтэд нээлттэй, ил тод, хариуцлагатай биш байна. Нөгөө талаас банкны үйл ажиллагаа, бизнесийн загвар, тэдний тогтвортой байдал, активын чанар зэргийг нь хянах үүрэгтэй зохицуулагч байгууллагын институцийн хараат бус байдал, хяналт шалгалтын чадавхи, нөөц бололцоог сайжруулах шаардлагатай байна. Түүнчлэн, төрийн өмчөөр АУК байгуулсан тохиолдолд улс төрийн хувьд холбоо сүлбээтэй, эрх мэдэлтэй хэсэг нь чанаргүйдээгүй активыг буруу тодорхойлж, улмаар төрийн хөрөнгийг завших эрсдэл өндөр байна гэж үзэж байна.

Төрийн өмчит АУК-ийг ашиглан чанаргүй активыг амжилттай бууруулж чадах эсэх нь банкийг татан буулгах, өөрчлөн байгуулах, өр төлбөрийг барагдуулах, зээлдүүлэгчийн эрхийг хамгаалах чиглэлээрх хууль эрхзүйн орчны чадамжаас шууд хамаарна. Монгол Улсын хувьд ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд банкны хууль, журмыг шинэчлэх, олон улсын жишигт хүргэх, банкны хянан шалгагч нарын чадавхийг дээшлүүлэх чиглэлээр томоохон ахиц гаргасан. Гэвч, банкны зохистой хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлэх чадавхи сул, хууль эрхзүйн орчныг цаашид улам сайжруулах шаардлага хэвээр байна.

Мөн, АУК-ийг байгуулж банкны систем дэх чанаргүй зээлийг шийдвэрлэж болох ч цаашид зээлийн чанар нэмж муудахгүй байх орчинг үүсгэх нь чухал асуудал юм. Дан ганц АУК-иар дээрх асуудлыг бүрэн шийдвэрлэх боломжгүй. Энэ тал дээр Монголын зохицуулагч байгууллагын чадавхи хязгаарлагдмал хэвээр байна. Одоо хуримтлагдаад буй чанаргүй зээлээс илүүтэй чанаргүй зээл хуримтлагдахад хүргэсэн банкны системийн бүтцийн асуудалд анхаарал хандуулах нь чухал юм.

| 26 |


Тухайлбал, банкны секторын төвлөрөл (хэт өндөр төвлөрөлтэй үед асуудалд орсон том банкны талаар арга хэмжээ авахад бэрхшээлтэй болдог-“too big to fail”), зээлийн төвлөрөл (банкны ашигт ажиллагаа, тогтвортой байдал, активын чанар зэрэг нь цөөн тооны зээлээс шууд хамаарна), хуримтлагдаж болзошгүй эрсдэлийг урьдчилан тооцох банкны дотоод нөөц бололцоо хязгаарлагдмал, зээл олгох журам, чанаргүй зээлийн үнэлгээ, барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг сайжруулах зэрэг асуудлуудыг дурдаж болно.

Эх сурвалж: Дэлхийн банкны (2016) “Төрийн өмчит АУК-ийг байгуулах зөвлөмж”-өөс тоймлон боловсруулав.

Тэмдэглэл: a. Дэлхийн банк 2016. b. Санхүүгийн зах зээл хүндрэлд орж, улмаар түүний төсөвт үзүүлэх гарз хохирол нь их хэмжээнд хүрээгүй тохиолдолд төрийн өмчит АУК-ийг байгуулахыг Дэлхий банк дэмжихгүй. Төрийн өмчит АУК-ийн гол үүрэг нь санхүүгийн системд хуримтлагдаад буй эмзэг байдлыг бууруулж, хэсэг хугацаанд чанараа алдсан активыг дахин үнэлж, сэргээх замаар эцсийн дүндээ төсвийн хөрөнгийг хамгаалах явдал юм. (Дэлхийн банк 2016).

Банкны системийн хөрвөх чадварыг илтгэх зарим үзүүлэлтүүдээс харахад хөрвөх чадвар харьцангуй хэвийн байна (Зураг I.37). Банкны системийн хэмжээнд өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ нь Монголбанкнаас тогтоосон доод шаардлага буюу 12 хувиас өндөр түвшинд байна. Гэвч форензик аудитын үр дүнгээс харахад зарим томоохон банкууд өөрийн хөрөнгийн нилээдгүй дутагдалтай байж болзошгүй байна. 2019 оны эцсийн байдлаар банкны нөөц нь нийт хадгаламжийн 27 орчим хувь байгаа нь 10.5 хувийн доод шаардлагаас мөн өндөр байна. Түүнчлэн, банкны систем дэх хөрвөх чадвартай актив буюу банкны нөөц, төв банкны үнэт цаас, засгийн газрын бондын нийлбэр нь нийт пассивын 37.2 хувьтай тэнцэж байгаа нь доод шалгуур үзүүлэлт болох 25 хувиас өндөр байгаа юм.

Гадаад валютын өр, авлагын зөрүү нэмэгдэж байна (Зураг I.38). Банкны систем дэх гадаад пассивын хэмжээ нь гадаад активаас хоёр дахин их байгаа нь өндөр эрсдэл дагуулж байна. Нөгөө талаас, нийт зээлийн 12.6 хувийг гадаад валютын зээл бүрдүүлж байгаа нь зээлийн долларжилт буурч, улмаар ханшийн хэлбэлзлээс шалтгаалан зээлийн чанар муудах эрсдэл ихээр буураад байгаа эерэг нөхцөл байдлыг илтгэж байна. Гэхдээ гадаад валютын зээлтэй зээлдэгчдийн ханшийн эрсдэлээ удирдах чадамж, гадаад валютаар орлого олдог эсэх нь өөр асуудал юм. Монголбанк 2018 оны 9 дүгээр сард гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлсэн нь зээлийн долларжилт ийнхүү эрчтэй буурахад голлон нөлөөллөө.



12


хувиар











1

5

9

13

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12


02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12



0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

2022

төс

Чили

Казакстан

ОХУ

Малайз

Перу

Филиппин

Монгол

Хятад

%

500.0

1,000.0

800.0

600.0 2,900.0

2021

2022

2023

2024

Нийт

12


хувиар











1

5

9

13

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12


02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12



0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

2022

төс

Чили

Казакстан

ОХУ

Малайз

Перу

Филиппин

Монгол

Хятад

%

500.0

1,000.0

800.0

600.0 2,900.0

2021

2022

2023

2024

Нийт


| 27 |


B. Эдийн засгийн төлөв, эрсдэл

Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт саарч, түүхий эдийн үнэ буурах хандлагатай байгаа тул Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт цаашид удаашрах, гэхдээ бүс нутгийн бусад орнуудын орчимд өндөр өсөлттэй байх төлөвтэй (Шигтгээ I.7). Макро эдийн засгийн тогтвортой байдал, дотоод эрэлтийн идэвхжил, их хэмжээний гадаад хөрөнгө оруулалт, харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдсан түүхий эдийн үнэ зэргээс шалтгаалан 2019 онд эдийн засгийн өсөлт 5.8 хувийн орчимд гарах төлөвтэй (өмнөх төсөөлөл 6.9 хувь байсан). Зэсийн үнэ буурч, Оюу толгойн зэсийн баяжмал дахь алтны агууламж багассан, нүүрсний үйлдвэрлэл 2019 оны 11-12 дугаар саруудад буурсан зэргээс шалтгаалан ийнхүү 2019 оны эдийн засгийн өсөлтийн төсөөллийг бууруулж байна. Эдийн засгийн өсөлт цаашид буурч 2020-22 онд дунджаар 5.6 хувьд хүрэх тооцоололтой байна. Таван толгой төслийн бүтээн байгуулалт, Оюу толгойн ил уурхайн баяжмалын агууламж зэрэг нь эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих бол Оюу толгой төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалт саатаж байгаа нь сөргөөр нөлөөлнө гэж үзэж байна. Уул уурхайн салбарын өсөлтийг дагаад үйлчилгээний салбарүүд мөн тэлэх төлөвтэй (Хүснэгт I.2).

Инфляци болон гадаад орчны дарамт нэмэгдэх хандлагатай байгаа тул мөнгөний бодлогын төлөв чангарах хүлээлттэй байна. Төгрөгийн ханш суларч, шатахуун болон хүнсний (голчлон мах) үнэ нэмэгдэх төлөвтэй ч, нөгөө талаас дотоод эрэлт саарч байгаа тул инфляци төв банкны зорилтот түвшинд хадгалагдах төлөвтэй байна. Улсын байгууллагын цалин нэмэгдэж, өмнөх 2 жилтэй харьцуулахад 2019-20 онд төсвийн зардал тэлж байгаа зэрэг нь инфляцийн дарамтыг нэмэгдүүлж болзошгүй. Ийм нөхцөлд, төв банк инфляцийг бууруулах зорилтод чиглэсэн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлж, олон нийтийн итгэлийг хүлээх замаар инфляцийн хүлээлтийг амжилттай удирдвал инфляци зорилтот түвшиний орчимд тогтворжих боломжтой. Монголбанк ханшийн уян хатан бодлого баримталж, шаардлагатай тохиолдолд валютын захын хэлбэлзлийг бууруулах зорилгоор интервенцийг хийж, гадаад валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх бодлого баримтлах хүлээлттэй байна.

Төсвийн дунд хүрээний мэдэгдэл, 2020 оны батлагдсан төсөв нь төсвийн тогтвортой байдлыг хадгалж, өрийг бууруулах зорилттой ерөнхийдөө нийцтэй байна. 2020-22 оны төсвийн дунд хүрээний мэдэгдэлд дурдсанаар 2020 онд төсөв нь ДНБ-ий 1 хувьтай тэнцэхүйц ашигтай гарах хүлээлттэй байна.24 Дэлхийн банк, ОУВС-гийн томъёоллоор төсвийн алдагдал 2020-22 онд дунджаар ДНБ-ий 0.3 хувьд хүрэх тооцоолол боловсрууллаа. Төсвийн нэгдсэн бодлогоо үргэлжлүүлэхэд донор санхүүжилтүүд чухал нөлөө үзүүлэх юм. Цаашид донор түншүүдийн дэмжлэгтэйгээр Засгийн газрын дотоод өрийг бууруулбал дотоод бондын хүүний төлбөр нь 2020-23 онд 1.5 хувьд хүрч буурах боломжтой. Хүүний төлбөр 2017 онд ДНБ-ий 4.1 хувь, 2018 онд 3.2 хувь, 2019 онд 2.3 хувьд хүрч байв.25

Бодит эдийн засгийн өсөлт, анхдагч тэнцлийн ашгийн нөлөөгөөр Засгийн газрын өр цаашид үргэлжлэн буурах төлөвтэй (Зураг I.39). Төсвийн нэгдсэн бодлогын (орлого

24 Төсвийн тогтвортой байдлын хуульд зааснаар төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэл нь төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого (төсвийн нийт орлогоос Тогтворжуулалтын сан, Ирээдүйн өв санд шилжүүлэх дүнг хассан дүн) болон төсвийн нийт зардал (МУХБ-ны зардлыг оруулахгүй) хоорондын зөрүү юм. Дэлхийн банк, ОУВС нь төсвийн нийт орлого, зардлын зөрүүгээр төсвийн тэнцлийг тодорхойлдог.25 Өрийн удирдлагын нэг гол ач холбогдол нь өндөр хүүтэй дотоодын бонд, өр төлбөрийг донорын хөнгөлттэй санхүүжилтээр орлуулах замаар засгийн газрын хүүний төлбөрийг 2017-18 онд ихээр бууруулсан явдал юм.

| 28 |


дутсан тохиолдолд зардлыг тэр хэмжээгээр танах) нөлөөгөөр дунд хугацаанд Засгийн газрын өр буурч, ДНБ-ий 60 орчим хувьд хүрэх боломжтой гэж үзэж байна. Энэ нь Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөрийн хүрээнд тогтоосон хязгаараас доогуур хувь юм. Гэсэн хэдий ч ижил төстэй улс орнуудтай харьцуулахад ЗГ-ын өр нь өндөр хэвээр байна.

Засгийн газрын өрийг бууруулж байгаа ч дунд хугацаанд төлбөрийн тэнцлийн дарамт өндөр хэвээр байна. Төлбөрийн тэнцлийн урсгал дансны алдагдал 2020-22 онд буурах хүлээлттэй байгаа боловч түүхий эдийн үнэ буурах, үйлчилгээ болон орлогын дансны алдагдал өндөр хэвээр байх тул урсгал данс нь ирэх жилүүдэд алдагдалтай хэвээр байх юм. Гадаад хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийг нэмэгдүүлж хөрөнгийн дансыг сайжруулахгүй тохиолдолд урсгал тэнцлийн алдагдал нь төлбөрийн тэнцлийн алдагдлыг бий болгох төлөвтэй. Хятадын ардын банктай байгуулсан Монголбанкны своп хөтөлбөрийг эс тооцвол 2021 оноос өмнө төлөх гадаад өр төлбөр байхгүй.26 Гэхдээ, 2021-24 онд нийт 2.9 тэрбум ам.долларын гадаад өрийг төлнө (Зураг I.40). Түүнчлэн сүүлийн жилүүдэд хийж буй шинэчлэлүүд удааширч байгаа нь Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлд сөргөөр нөлөөлж, Монгол Улс гадаад бондоо дахин санхүүжүүлэхэд хүндрэлтэй болж болзошгүй.

Зураг I.39. Засгийн газрын өр/ДНБ-ий харьцаа буурч байгаа ч ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад өндөр хэвээр байна


12


хувиар











1

5

9

13

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12


02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12



0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

2022

төс

Чили

Казакстан

ОХУ

Малайз

Перу

Филиппин

Монгол

Хятад

%

500.0

1,000.0

800.0

600.0 2,900.0

2021

2022

2023

2024

Нийт

Эх сурвалж: ОУВС (Төсвийн шинжилгээ, 2019.10 сар)

12


хувиар











1

5

9

13

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12


02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12



0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

2022

төс

Чили

Казакстан

ОХУ

Малайз

Перу

Филиппин

Монгол

Хятад

%

500.0

1,000.0

800.0

600.0 2,900.0

2021

2022

2023

2024

Нийт

Эх сурвалж: Сангийн яам; Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

26 Монгол Улс 2020-24 онд БНХАУ-ын Ардын банктай байгуулсан своп хэлцлийн хүрээнд 1.7 тэрбум ам.доллар (2020 оны 6 сар), Мазайлай бондын 500 сая ам.доллар (2021 онд), Гэрэг бондын 800 сая ам.доллар (2022 оны 11 сар), Чингис бондын 1 тэрбум ам.доллар (2022 оны 12 сар), Самурай бондын 268 сая ам.доллар (2023 оны 5 сар), Хуралдай бондын 600 сая ам.долларын (2024 оны 3 сар) төлбөрүүдийг төлнө.

(сая ам.доллар)(%)

| 29 |


Хүснэгт I.2. Макро эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүд

2016 2017 2018 2019

төс2020төс

2021төс

2022төс

Өөрөөр тусгаагүй бол жилийн өөрчлөлтБодит ДНБ-ий өсөлт, эрэлт талаас 1.4 5.4 6.8 5.8 5.3 5.6 5.8 Хувийн хэрэглээ -2.2 5.3 6.2 6.3 6.2 6.3 6.4 ЗГ-ын хэрэглээ 10.6 -1.8 0.5 14.0 13.2 4.5 2.8 Хөрөнгө оруулалт 0.5 35.6 22.4 16.0 11.0 8.7 9.3 Барааны үйлчилгээний экспорт 13.8 14.8 13.4 4.6 0.6 4.4 6.5 Барааны үйлчилгээний импорт 12.7 24.8 20.8 7.1 4.0 5.9 7.7Бодит ДНБ-ий өсөлт, үйлдвэрлэлийн талаас 1.2 5.3 7.2 5.8 5.3 5.6 5.8 ХАА 6.2 1.8 4.5 4.5 4.4 4.4 5.0 Аж үйлдвэр (уул уурхайг оруулснаар) -0.4 0.7 7.4 3.4 3.1 5.6 5.5 Үйлчилгээ 1.1 7.7 5.0 6.8 6.2 6.0 6.7Инфляци (ХҮИ, оны эцэст) 0.9 6.4 8.1 5.2 6.2 7.0 7.3Урсгал тэнцэл (ДНБ-ий хувь) -6.3 -10.2 -16.9 -12.5 -11.9 -10.9 -9.8Хөрөнгө, санхүүгийн тэнцэл (ДНБ-ий хувь) 7.6 23.4 16.7 17.4 12.1 11.0 7.4 ГШХО цэвэр (ДНБ-ий хувь)* 1.1 12.7 16.4 15.4 13.1 12.1 8.8Нэгдсэн төсвийн тэнцэл (ДНБ-ий хувь)** -15.3 -3.8 2.6 1.4 -1.9 -0.1 1.2Анхдагч тэнцэл (ДНБ-ий хувь) -10.1 -1.3 5.8 3.7 0.3 1.9 2.7Өр (ДНБ-ий хувь)*** 87.6 84.7 73.3 68.2 65.2 60.0 57.9* Оюу толгойн далд уурхайд 2016 оны 5-6 дугаар саруудад хийгдсэн хөрөнгө оруулалтыг цэвэр ГШХО-аас хасав.**МУХБ-ын зардал нь нэгдсэн төсвийн тэнцэлд ордоггүй бөгөөд тусад нь хянадаг. ***ЗГ-ын өрийн мэдээнд Монголбанкны БНХАУ-ын Ардын банктай байгуулсан своп хэлцлийн дүн, ТӨХК-yудын өрийн дүн ороогүй болно.

Эрсдэл болон тодорхой бус байдал

Эдийн засгийн төлөв байдал хэдийгээр эерэг байгаа боловч улс төр, макро эдийн засгийн эрсдэл өндөр байна. Дотоод, гадаад тодорхой бус байдал, эрсдэлүүдээс дурдвал: (a) 2020 оны сонгуультай холбоотой улс төрийн тодорхой бус байдал, (b) БНХАУ болон АНУ хоорондын сүүлд байгуулсан худалдааны гэрээний тодорхой бус байдал, түүний түүхий эдийн үнэд үзүүлэх нөлөө (голчлон нүүрс, зэс), (c) уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой эрсдэлүүд (ган, үер, зуд гэх мэт), (d) БНХАУ нь хил дээр экспортын хязгаарлалт хийх, (e) банкны салбарыг хангалттай дахин хөрөнгөжүүлж чадахгүй байх, (f) Монгол Улс ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-д орсонтой холбогдуулан эдийн засагт гарах үр нөлөө g) коронавирусын нөлөө зэрэг болно. Сонгуулийг угтаж төсвийн зардал нэмэгдэх (2019 оны сүүлийн улиралд төсвийн хөрөнгө оруулалтын зардлын гүйцэтгэл эрчимжсэн, 2020 оны төсөв нь 2019 оноос тэлэхээр байгаа), Монгол Улс “саарал жагсаалт”-д орж зах зээлийн итгэл, хүлээлт муудсан, банкны системийн дахин хөрөнгөжүүлэлттэй холбоотой тодорхой бус байдал зэргээс шалтгаалан богино хугацаанд ам.долларын эрэлт нэмэгдэж, гадаад валютын нөөцөд дарамт учруулж болзошгүй. Үүний зэрэгцээ, иргэдийн тэтгэврийн зээлийг тэглэх тухай шийдвэр нь сүүлийн жилд хуримтлуулсан төсвийн нөөц бололцоог эрсдэлд оруулахаар байна (Шигтгээ I.6). Дунд хугацаанд улс төрийн тодорхой бус байдлын макро эдийн засгийн төлөв, бодлогод үзүүлэх нөлөө, 2020-24 онуудад төлөгдөх гадаад өрийн асуудал (эмзэг байдлын талаарх доорх хэсгээс дэлгэрэнгүй үзнэ үү), гадаад худалдаанд нөлөөлөхүйц хүчин зүйлс зэрэг нь эдийн засгийн өндөр эрсдэлд тооцогдож байна. Түүнээс гадна, БНХАУ-ын эрэлт, хөрөнгө оруулалт, худалдаа

| 30 |


зэргээс Монгол Улсын эдийн засаг ихээхэн хамаардаг тул шинээр гараад буй коронавирусын БНХАУ-д сөрөг нөлөө нь Монголын эдийн засагт мөн нөлөөлөх төлөвтэй. Тодруулбал, өвчлөл удаан үргэлжилж, гол хилийн боомтуудыг хаах тохиолдолд хөрөнгө оруулагчдын итгэл муудаж дэлхийн зах зээлд түүхий эдийн үнэ буурах, аялал жуулчлал саарах, махны экспортын эрэлт буурах эрсдэлтэй. Түүнчлэн вирусын халдвар тархах эрсдэлтэй холбоотойгоор гол хилийн боомтуудыг хаах тохиолдолд нийгэмд сандрал бий болж, сүүлийн цөөн хоногуудын адил хүнсний эрэлт хэрэгцээ, нэмэгдэж, үнэ нэмэгдэх эрсдэлтэй. Нөгөө талаас өнгөрөгч 7 дугаар сард Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр АНУ-д хийгдсэн худалдааны хэлцлүүдийн хэрэгжилтийг хурдасгах нь эдийн засгийн хэтийн төлөвт эерэгээр нөлөөлнө.

Шигтээ I.6. Тэтгэврийн зээлийг нэг удаа тэглэх шийдвэрийн макро эдийн засаг, төсөвт үзүүлж болзошгүй зарим нөлөөлөл

Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл (ҮАБЗ) ахмадуудын тэтгэврийн зээлийг нэг удаа тэглэх тухай мэдээллээ. Тус зөвлөл гаргасан зөвлөмжийнхөө үндэслэлийг өнгөрсөн 12 дугаар сард батлагдсан үндсэн хуулийн гол өөрчлөлтүүдийн нэг нь байгалийн баялгийн үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх нь зүйтэй гэсэн заалт бөгөөд энэ зарчмын хэрэгжилтийн эхлэл нь энэхүү шийдвэр юм гэдгийг онцолсон. Харин өнгөрөгч 1 дүгээр сард УИХ-аас тэтгэврийг зээлийг тэглэх, түүний хэрэгжилтийг тодорхойлсон холбогдох хуулиудыг баталсан. Батлагдсан хуулиудад дурьдсанаар 6 сая төгрөг (2200 орчим ам.доллар) хүртэлх тэтгэврийн зээлүүдийг нэг удаа тэглэх бөгөөд тэтгэврийн зээлгүй ахмадуудад тус бүр 1 сая (365 орчим ам.доллар) төгрөгийн үнэт цаас эзэмшүүлж, 2021 оны 5 дугаар сараас мөнгөжүүлэхээр шийдвэрлэжээ. Санхүүжилтийн хувьд Эрдэнэс Монгол төрийн өмчит Эрдэнэс Монгол ХХК 900 тэрбум төгрөг (330 орчим сая ам.доллар)-ийн бонд гаргах бөгөөд уг бонд нь тус компанийн эзэмшлийн Салхитын мөнгө, алтны ордын хүлээгдэж буй орлогоос төрд ногдох өгөөжөөр баталгаажихаар хуульчилжээ.a Уг бондоор банкуудтай гэрээ хийх замаар тэтгэврийн зээлийг тэглэх санхүүгийн хэлцлийг боловсруулжээ. Банкууд харин уг бондыг Төв банкны хуулинд заасан тодорхой хэрэгслүүдээр дамжуулан санхүүгийн хэлцэл хийж, Төв банкинд худалдах боломжтой байхаар мөн хуульчилжээ.b Мөн тус хуулинд Монголбанк тус бондыг эзэмшсэнээс шалтгаалан алдагдал хүлээж, улмаар өөрийн хөрөнгө нь буурсан тохиолдолд Засгийн газар үнэт цаас гаргаж уг алдагдлыг нөхөхөөр зохицуулжээ. Орлогын тэгш хуваарилалтыг нэмэгдүүлэх зорилго нь сайшаалтай ч энэхүү арга хэмжээ нь макро эдийн засаг, төсвийн тогтвортой байдалд дараах сөрөг нөлөөг үзүүлж болзошгүй.

Дээрх шийдвэрийн санхүүжилтийн схемд Төв банк оролцож байгаа нь Төв банкны хуулиар заасан төсвийн шинжтэй үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхгүй байх зарчимд харшлах эрсдэлтэй юм. Тэтгэврийн зээлийн тэглэх тухай шинэ хуулиудад орсон заалтаас харахад (“Иргэний тэтгэвэр барьцаалсан зээлийн төлбөрийг төрөөс нэг удаа төлөх тухай хууль”-ийн 5.4 болон 5.7 дахь заалтууд), Төв банк банкинд зээл олгох хэрэгсэл болон нээлттэй захын үйл ажиллагаагаар дамжуулан Эрдэнэс Монгол ХХК-ы бондыг худалдаж авч болохоор зохицуулжээ. Энэ нь Төв банкны тухай хуулинд заасан төсвийн шинжтэй арга хэмжээг санхүүжүүлэхгүй байх тухай заалт болон олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын дэмжлэгтэйгээр Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ тавьсан Төв банкийг төсвийн шинжтэй үйл ажиллагаанаас хязгаарлах тухай зарчимтай зөрчилдөж байна. Хэрэв Төв банк уг төрийн өмчит компаний бондыг худалдаж авсан тохиолдолд ойролцоогоор ДНБ-ий 2.5 хувь хүртэлх санхүүгийн эх үүсвэр банкны салбарт нийлүүлэгдэнэ гэсэн үг юм.

| 31 |


Тэтгэврийн зээлийг тэглэх энэхүү арга хэмжээ нь эцэстээ төсөвт дарамт үзүүлж болзошгүй бөгөөд энэ нь сүүлийн 2 жилд ажиглагдаж буй төсвийн ололт, амжилт болон нөөц, боломжийн үр нөлөөг сулруулж болзошгүй юм. Хуулинд хэрэв Төв банк уг бондыг худалдан авч, улмаар алдагдал хүлээх тохиолдолд эцэстээ ЗГ-аас алдагдлыг нөхөхөөр зохицуулагдсан тул энэ нь ЗГ-ын болзошгүй өр төлбөр (Contingent liability)-ийн хэмжээг нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй. Мөн уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ хэлбэлзэл өндөр байдаг тул уул уурхайн ирээдүйн орлогоо барьцаалж өр үүсгэх нь тийм ч түгээмэл туршлага биш юм. Хэрэв Төв банк уг бондыг худалдан авч, Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн Салхитын мөнгөний ордоос олох орлого нь төлөвлөснөөс буурах, улмаар гаргасан үнэт цаасаа мөнгөжүүлж чадахгүй, бондын үнэлгээ нь 2020 онд буурах тохиолдолд энэ нь ирэх 2021 оны төсөвт нэмэлт ачаалал үүсгэж, өнгөрсөн 2018-19 онуудын төсвийн ололт, амжилт болон нөөц боломжийг сулруулах эрсдэлтэйг анхаарах нь зүйтэй.

Тэмдэглэл: a. Төрийн өмчит “Эрдэнэс Монгол” ХХК Иргэний тэтгэвэр барьцаалсан зээлийн төлбөрийг төрөөс нэг удаа төлөх зорилгоор жилийн 6 хувийн хүүтэй, 5 жилийн хугацаатай нийт 900 тэрбум төгрөгийн хямдруулсан дүнтэй үнэт цаас гаргах бөгөөд Монгол Улсын хөгжлийн банк уг бондод баталгаа гаргахаар хуульчлагдсан. Тэтгэврийн зээлийн дундаж хүү өнгөрсөн 12 дугаар сарын байдлаар 17 хувь байгаа бөгөөд Төв банкны бодлогын хүү 11 хувьтай байна. Мөн түүнчлэн уг шийдвэртэй холбогдох хуулинд ЗГ-аас “Эрдэнэс Монгол” компаниас гарган бондын хүүгийн зардлыг бууруулах зорилгоор үнэт цаасыг банк эзэмших хугацаанд нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт мөнгөн хөрөнгөөс хөнгөлөлттэй хүүтэй хадгаламж байршуулж болно гэж заасан. Энэ нь дээрх хүүний зөрүүг нөхөх зорилготой. b. Төв банкны репо хэлцэл нь банкууд түр зуурын хөрөнгийн дутагдлаа нөхөх зорилгоор санхүүгийн хөрөнгөө барьцаалан төв банкнаас зээл авч, хугацааны эцэст эргүүлэн төлөх боломжтой зээлийн хэрэгсэл юм. Уг хэрэгслийн дээд хугацаа нь 90 хоног байдаг.

Гадаад өрийн их хэмжээний төлбөр хүлээгдэж байгаа орчинд бодлогын орон, зай нөөц боломжоо сайжруулах шаардлага байсаар байна. Эдийн засгийн өсөлт, төсөв, мөнгөний бодлогын төлөв, төгрөгийн ханшинд нөлөөлөхүйц эмзэг байдал, тодорхой бус байдал өндөр хэвээр байна. Эдийн засгийн өсөлт хүлээлтээс хурдтай саарах, эсвэл бодит ханш эрчимтэй сулрах тохиолдолд өр/ДНБ харьцаа нь дунд хугацаанд 80 хувиас давах эрсдэлтэй. Мөн Монгол Улсын гадаад хөрөнгө оруулалтын цэвэр позиц сул байна. Энэ нь Монголбанкны гадаад валютын нөөц хангалттай өндөр түвшинд хүрээгүй (гадаад валютын албан нөөц нь ДНБ-ий 25 хувьд л хүрсэн), гадаад өрийн хэмжээ маш өндөр түвшинд байгаа (сүүлийн 10 жилийн хугацаанд ДНБ-ий 40 хувиас 240 хувь болж огцом нэмэгдсэн)-тай холбоотой. Үүний зэрэгцээ, 2020-24 онд Монгол Улс 14.3 тэрбум ам.долларын гадаад өрийг төлөхөөр байгаагийн 34 хувийг улсын сектор (БНХАУ-ын Ардын банктай байгуулсан своп хэлцлийн хүрээнд 2020 онд 1.8 тэрбум ам.долларыг төлнө)-ын гадаад өр бүрдүүлж байна. Эдгээр өр, төлбөрийг дахин санхүүжүүлж чадах эсэх нь төлбөрийн тэнцэл, урт хугацааны тогтвортой байдалд чухал ач холбогдолтой.

| 32 |


Шигтгээ I.7. Дэлхийн болон бүс нутгийн эдийн засгийн төлөв, эрсдэлa

Дэлхийн банкны 2020 оны 1 дүгээр сарын “Дэлхийн эдийн засгийн тойм” тайланд дэлхийн худалдаа, хөрөнгө оруулалтын идэвхжлээс шалтгаалан эдийн засгийн өсөлт 2019 онд өмнөх төсөөллөөс 0.2 нэгж хувиар буурч 2.4 хувьд хүрэхээр тусгажээ. 2020 онд харин худалдаа, хөрөнгө оруулалтын идэвхжил эргээд сэргэж, эдийн засгийн өсөлт 2.5 хувьд хүрэх төлөвтэй. Эдгээр төсөөллийг коронавирусын халдвараас өмнө боловсруулсан тул түүний нөлөөг тусгаагүй болно.

Дунд, урт хугацаанд дэлхийн эдийн засгийн идэвхжил сайжрах хүлээлттэй байна. Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2021-22 онуудад 2.6 хувь, 2.7 хувь болж тус тус өсөхөөр байна. Хөгжингүй орнуудын эдийн засгийн өсөлт 2020 онд 1.4 хувь болж саарах ч 2021-22 онуудад сэргэж дунджаар 1.5 хувьд хүрэх төлөвтэй. Хөгжиж буй орнуудын төлөв байдал дараагийн 2 жилд сэргэхээр байна. Гэхдээ эдгээр орнуудын эдийн засгийн эмзэг байдал бүрэн арилаагүй байгааг анхаарах хэрэгтэй.

Зураг I.41. Бодит ДНБ-ий өсөлт (%) Зураг I.42. Түүхий эдийн үнийн дэлхийн зах зээлийн төсөв (Индекс, 2016=100)

13

хөрөнгө оруулалтын идэвхжил эргээд сэргэж, эдийн засгийн өсөлт 2.5 хувьд хүрэх төлөвтэй.

Дунд, урт хугацаанд дэлхийн эдийн засгийн идэхжил сайжрах хүлээлттэй байна. Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2021-22 онуудад 2.6 хувь, 2.7 хувь болж тус тус өсөхөөр байна. Хөгжингүй орнуудын эдийн засгийн өсөлт 2020 онд 1.4 хувь болж саарах ч 2021-22 онуудад сэргэж дунджаар 1.5 хувьд хүрэх төлөвтэй. Эдийн засгийн уналттай байгаа зарим хөгжиж буй орнуудын төлөв байдал дараагийн 2 жилд сэргэхээр байгаа тул хөгжиж буй орнуудын өсөлт ирэх 2 жилд сайжрахаар байна. Гэхдээ эдгээр орнуудын эдийн засгийн эмзэг байдал бүрэн арилаагүй байгааг анхаарах хэрэгтэй.


Эх сурвалж: Дэлхийн банк 2019a, 2019b.

Төсөөллийн хугацаанд дэлхийн эдийн засгийн сорилтууд хадгалагдах төлөвтэй (Зураг I.42). Том гүрнүүдийн худалдааны маргаан үргэлжилж, цаашид худалдааны тариффыг нэмэгдүүлэх, улмаар хөрөнгө оруулагчдын итгэл, хөрөнгө оруулалтад сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Нэг талаас дэлхийн санхүүгийн зах зээл эмзэг хэвээр байгаа боловч хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр дутагдах эрсдэл бага байна. Учир нь том гүрний төв банкууд эдийн засгийн идэвхжилийг дэмжих зорилгоор мөнгөний бодлогоо зөөллөж, санхүүгийн эх үүсвэрийн зардлыг бууруулж байна. Гэсэн хэдий ч хөгжиж буй орнуудын хувьд зээлжих зэрэглэл нь хангалттай сайн биш байгаа тул дэлхийн санхүүгийн зах зээлээс хямд эх үүсвэр татах боломж нь хомс байна. Эдгээр орнуудаас гарах багцын хөрөнгө оруулалтын урсгал 2019 оны сүүлийн хагаст нэмэгдэж, валютын ханш нь ам.долларын эсрэг сүүлийн 10 жилийн хамгийн доод түвшинд хүрч сулраад байна.

Эдийн засгийн өсөлт нь саарахын зэрэгцээ, эмзэг байдал хуримтлагдсан, бодлогын орчин нь тодорхой бус улс орнуудын хувьд дэлхийн санхүүгийн зах зээлийн тогтворгүй байдал хүчтэй нөлөөлөхөөр байна. ОПЕК-ын түнш орнууд үйлдвэрлэлээ бууруулсанаас шалтгаалан газрын тосны үнэ 2019 онд дунджаар 60 ам.доллар/баррель болж 2018 оноос 12 хувиар буурлаа. Энэ нь бидний өмнөх төсөөллөөс 9 хувиар доогуур үзүүлэлт юм. Ирэх 2 жилд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт төдийлөн сэргэхгүй тул газрын тосны үнэ бага зэрэг буурч дунджаар 59 ам.долларт хүрэх төлөвтэй (Зураг I.43). Мөн дэлхийн эдийн засгийн төлөв, худалдааны маргаан зэргээс шалтгаалан зарим суурь металлын үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст бага зэрэг буурлаа. Цаашид аж үйлдвэрийн түүхий эдийн эрэлт саарах хүлээлттэй байгаа тул металлын үнэ 2020 онд үргэлжлэн буурах төлөвтэй. Цаг агаарын нөхцөл харьцангуй сайн байж, үр тарианы нөөц нэмэгдсэнтэй холбогдуулан ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст мөн буурлаа. Төсөөллийн хугацаанд ХАА-н салбарт эерэг, сөрөг эрсдэлүүд харьцангуй тэнцвэртэй байгаа тул ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ тогтворжих төлөвтэй. Зураг I.44. Бүс нутгийн орнуудын эдийн засгийн өсөлт

0

1

2

3

4

5

6

7

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

2022

төс

Хөгжиж буй орнууд Дэлхий Хөгжингүй орнууд

90

100

110

120

130

140

150

160

170

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

Нүүрс (Австралийн эрчим хүчний) Түүхий нефть Зэс Алт

13

хөрөнгө оруулалтын идэвхжил эргээд сэргэж, эдийн засгийн өсөлт 2.5 хувьд хүрэх төлөвтэй.

Дунд, урт хугацаанд дэлхийн эдийн засгийн идэхжил сайжрах хүлээлттэй байна. Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2021-22 онуудад 2.6 хувь, 2.7 хувь болж тус тус өсөхөөр байна. Хөгжингүй орнуудын эдийн засгийн өсөлт 2020 онд 1.4 хувь болж саарах ч 2021-22 онуудад сэргэж дунджаар 1.5 хувьд хүрэх төлөвтэй. Эдийн засгийн уналттай байгаа зарим хөгжиж буй орнуудын төлөв байдал дараагийн 2 жилд сэргэхээр байгаа тул хөгжиж буй орнуудын өсөлт ирэх 2 жилд сайжрахаар байна. Гэхдээ эдгээр орнуудын эдийн засгийн эмзэг байдал бүрэн арилаагүй байгааг анхаарах хэрэгтэй.



Төсөөллийн хугацаанд дэлхийн эдийн засгийн сорилтууд хадгалагдах төлөвтэй (Зураг I.42). Том гүрнүүдийн худалдааны маргаан үргэлжилж, цаашид худалдааны тариффыг нэмэгдүүлэх, улмаар хөрөнгө оруулагчдын итгэл, хөрөнгө оруулалтад сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Нэг талаас дэлхийн санхүүгийн зах зээл эмзэг хэвээр байгаа боловч хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр дутагдах эрсдэл бага байна. Учир нь том гүрний төв банкууд эдийн засгийн идэвхжилийг дэмжих зорилгоор мөнгөний бодлогоо зөөллөж, санхүүгийн эх үүсвэрийн зардлыг бууруулж байна. Гэсэн хэдий ч хөгжиж буй орнуудын хувьд зээлжих зэрэглэл нь хангалттай сайн биш байгаа тул дэлхийн санхүүгийн зах зээлээс хямд эх үүсвэр татах боломж нь хомс байна. Эдгээр орнуудаас гарах багцын хөрөнгө оруулалтын урсгал 2019 оны сүүлийн хагаст нэмэгдэж, валютын ханш нь ам.долларын эсрэг сүүлийн 10 жилийн хамгийн доод түвшинд хүрч сулраад байна.

Эдийн засгийн өсөлт нь саарахын зэрэгцээ, эмзэг байдал хуримтлагдсан, бодлогын орчин нь тодорхой бус улс орнуудын хувьд дэлхийн санхүүгийн зах зээлийн тогтворгүй байдал хүчтэй нөлөөлөхөөр байна. ОПЕК-ын түнш орнууд үйлдвэрлэлээ бууруулсанаас шалтгаалан газрын тосны үнэ 2019 онд дунджаар 60 ам.доллар/баррель болж 2018 оноос 12 хувиар буурлаа. Энэ нь бидний өмнөх төсөөллөөс 9 хувиар доогуур үзүүлэлт юм. Ирэх 2 жилд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт төдийлөн сэргэхгүй тул газрын тосны үнэ бага зэрэг буурч дунджаар 59 ам.долларт хүрэх төлөвтэй (Зураг I.43). Мөн дэлхийн эдийн засгийн төлөв, худалдааны маргаан зэргээс шалтгаалан зарим суурь металлын үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст бага зэрэг буурлаа. Цаашид аж үйлдвэрийн түүхий эдийн эрэлт саарах хүлээлттэй байгаа тул металлын үнэ 2020 онд үргэлжлэн буурах төлөвтэй. Цаг агаарын нөхцөл харьцангуй сайн байж, үр тарианы нөөц нэмэгдсэнтэй холбогдуулан ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст мөн буурлаа. Төсөөллийн хугацаанд ХАА-н салбарт эерэг, сөрөг эрсдэлүүд харьцангуй тэнцвэртэй байгаа тул ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ тогтворжих төлөвтэй. Зураг I.44. Бүс нутгийн орнуудын эдийн засгийн өсөлт

0

1

2

3

4

5

6

7

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

2022

төс

Хөгжиж буй орнууд Дэлхий Хөгжингүй орнууд

90

100

110

120

130

140

150

160

170

2016

2017

2018

2019

төс

2020

төс

2021

төс

Нүүрс (Австралийн эрчим хүчний) Түүхий нефть Зэс Алт


Төсөөллийн хугацаанд дэлхийн эдийн засгийн сорилтууд хадгалагдах төлөвтэй (Зураг I.41). Том гүрнүүдийн худалдааны маргаан үргэлжилж, цаашид худалдааны тарифыг нэмэгдүүлэх, улмаар хөрөнгө оруулагчдын итгэл, хөрөнгө оруулалтад сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Нэг талаас дэлхийн санхүүгийн зах зээл эмзэг хэвээр байгаа боловч хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр дутагдах эрсдэл бага байна. Учир нь том гүрний төв банкууд эдийн засгийн идэвхжилийг дэмжих зорилгоор мөнгөний бодлогоо зөөллөж, санхүүгийн эх үүсвэрийн зардлыг бууруулж байна. Гэсэн хэдий ч хөгжиж буй орнуудын хувьд зээлжих зэрэглэл нь хангалттай сайн биш байгаа тул дэлхийн санхүүгийн зах зээлээс хямд эх үүсвэр татах боломж нь хомс байна. Эдгээр орнуудаас гарах багцын хөрөнгө оруулалтын урсгал 2019 оны сүүлийн хагаст нэмэгдэж, валютын ханш нь ам.долларын эсрэг сүүлийн 10 жилийн хамгийн доод түвшинд хүрч сулраад байна.

| 33 |


Эдийн засгийн өсөлт нь сул, эмзэг байдал хуримтлагдсан, бодлогын орчин нь тодорхой бус улс орнуудын хувьд дэлхийн санхүүгийн зах зээлийн тогтворгүй байдал хүчтэй нөлөөлөхөөр байна. ОПЕК-ын түнш орнууд үйлдвэрлэлээ бууруулснаас шалтгаалан газрын тосны үнэ 2019 онд дунджаар 60 ам.доллар/баррель болж 2018 оноос 12 хувиар буурлаа. Энэ нь бидний өмнөх төсөөллөөс 9 хувиар доогуур үзүүлэлт юм. Ирэх 2 жилд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт төдийлөн сэргэхгүй тул газрын тосны үнэ бага зэрэг буурч дунджаар 59 ам.долларт хүрэх төлөвтэй (Зураг I.42). Мөн дэлхийн эдийн засгийн төлөв, худалдааны маргаан зэргээс шалтгаалан зарим суурь металлын үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст бага зэрэг буурлаа. Цаашид аж үйлдвэрийн түүхий эдийн эрэлт саарах хүлээлттэй байгаа тул металлын үнэ 2020 онд үргэлжлэн буурах төлөвтэй. Цаг агаарын нөхцөл харьцангуй сайн байж, үр тарианы нөөц нэмэгдсэнтэй холбогдуулан ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст мөн буурлаа. Төсөөллийн хугацаанд ХАА-н салбарт эерэг, сөрөг эрсдэлүүд харьцангуй тэнцвэртэй байгаа тул ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ тогтворжих төлөвтэй.

Бүс нутгийн эдийн засаг 2019 онд 5.8 хувиар өсөх бол 2020 онд 5.7, харин 2021-22 онуудад 5.6 хувь болж өсөлт саарахаар байна (Зураг I.43). Санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзэл үл ялиг буурч, төсвийн бодлогоор эдийн засгийг дэмжихэд анхаарч байгаа нь худалдааны маргаан болон бодлогын тодорхой бус байдлын сөрөг нөлөөг зарим талаар бууруулахаар байна. БНХАУ-ын хувьд эдийн засгийн өсөлт 2019 оны 6.1 хувиас буурч 2020 онд 5.9 хувь, 2022 онд 5.7 хувьд хүрэхээр байна. Харин бүс нутгийн бусад орнуудын хувьд өсөлт бага зэрэг сэргэж 2020 онд 4.9 хувь, 2021-22 онуудад 5 орчим хувьд хүрэх төлөвтэй. Гэсэн хэдий ч эдийн засгийн өсөлт, төлөв байдалд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэл хуримтлагдаж байна. Тухайлбал, худалдааны маргааны улмаас дэлхийн худалдааны идэвхжил муудах, томоохон орнуудын эдийн засаг үргэлжлэн саарах, санхүүгийн зах зээлийн цочролоос шалтгаалан хөрөнгийн гарах урсгал огцом нэмэгдэх, хөрөнгө оруулалтын орчин муудах, геополитикийн асуудлууд үүсэх зэргийг нэрлэж болно. БНХАУ болон АНУ хоорондын худалдааны маргаан зөөлрөх тохиолдолд бүс нутгийн гадаад худалдаанд эерэгээр нөлөөлж болно.

Эрсдэл. Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2019 онд 2.4 хувьтай гарах хүлээлттэй байгаа бол худалдаа, хөрөнгө оруулалт эрчимжиж 2020 онд өсөлт 2.5 хувьд хүрэхээр байна. Гэсэн хэдий ч эдийн засагт нөлөөлж болохуйц сөрөг эрсдэлүүд нилээдгүй байна. Худалдааны хүндрэл болон бодлогын тодорхой бус байдал өндөр байгаа нь дэлхийн эдийн засгийн төлөвт гол сорилт болж байна. Санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзлээс шалтгаалан томоохон орнуудын эдийн засгийн өсөлт хүлээлтээс хурдтай саарах бол зарим үсрэнгүй хөгжиж байгаа орнууд санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзэлд өртөх эрсдэлтэй байна. Ялангуяа их хэмжээний өртэй орнуудын хувьд энэ нь өндөр эрсдэл юм. Бүс нутгийн үсрэнгүй хөгжиж байгаа зарим орнуудын хувьд геополитикийн асуудлууд, нийгмийн үймээн самуун, түүхий эдийн үнийн огцом уналт болон цаг агаарын таагүй нөхцөл байдал зэрэг нь голлох эрсдэлд тооцогдож байна. Худалдааны маргааны хувьд сүүлийн саруудад ажиглагдсан эерэг өөрчлөлтүүд нь цаашид хадгалагдвал дэлхийн эдийн засаг, худалдааны идэвхжилийг дэмжиж, бодлогын орчны тодорхой бус байдлыг бууруулах боломжтой.

Эх үүсвэр: Дэлхийн банк (2019a).Тэмдэглэл: a. Энэхүү шигтгээг Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч хатагтай Екатерина Вашакмадзе бэлтгэв.

Зураг I.44. Бүс нутгийн орнуудын эдийн засгийн өсөлт

14

Бүс нутгийн эдийн засаг 2019 онд 5.8 хувиар өсөх бол 2020 онд 5.7, харин 2021-22 онуудад 5.6 хувь болж өсөлт саарахаар байна (Зураг I.44). Санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзэл үл ялиг буурч, төсвийн бодлогоор эдийн засгийг дэмжихэд анхаарч байгаа нь худалдааны маргаан болон бодлогын тодорхой бус байдлын сөрөг нөлөөг зарим талаар бууруулахаар байна. БНХАУ-ын хувьд эдийн засгийн өсөлт 2019 оны 6.1 хувиас буурч 2020 онд 5.9 хувь, 2022 онд 5.7 хувьд хүрэхээр байна.

Эх сурвалж: Дэлхийн банк 2019a.

A. Банкны салбарын ерөнхий нөхцөл байдал Банкны салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө, орон зай сүүлийн арван жилд багагүй нэмэгдлээ. Банкны салбарын нийт активын хэмжээ 2008 онд ДНБ-ий 56 хувьтай тэнцэж байсан бол 2019 онд 97 хувь болж нэмэгдээд байна. Түүнчлэн, банкны салбарын санхүүгийн зах зээлд эзлэх хувь нь харьцангуй өндөр (2019 оны эхний хагасын байдлаар 90 орчим хувь)3 бөгөөд үүнээс шалтгаалан иргэд болон хувийн салбар санхүүжилтийн хэрэгцээгээ банкны зээлээр голлон бүрдүүлж байна. Банкны систем нь 1 хөгжлийн банк болон 1413 салбар бүхий 14 арилжааны банк (2019 оны 4 дүгээр сард нэг банкийг татан буулгасан тул одоо 13 банк)-аас бүрддэг. Банкны системийн зээлийн үлдэгдэл нь 2019 оны байдлаар ДНБ-ий 56.3 хувьд, харин иргэд, ААН-үүдийн хадгаламж болон харилцах дансны үлдэгдэл нь ДНБ-ий 51 хувьд хүрээд байна. Өнгөрөгч арван жилийн хугацаанд Монгол Улсын банкны салбарт зээлийн өсөлт нэлээд өндөр байв. Байгалийн нөөц, баялгаас олсон орлого нь эдийн засгийн потенциалыг нэмэгдүүлж, дотоод санхүүжилтийн эх үүсвэрийг өргөжүүлснээр зээлийн өсөлт эрчимжих гол шалтгаан болов. Түүнчлэн санхүүгийн зах зээл өргөжин тэлэх, гүнзгийрэх нэг нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Тухайн бүс нутаг дахь ойролцоо түвшиний улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийн хөгжил нь харьцангуй сайн байна (Зураг II.1.). 3 Санхүүгийн зах зээл (банкууд 88 хувь, ББСБ-ууд 1.4 хувь, хөрөнгийн зах зээл 6.6 хувь, даатгалын зах зээл 1 орчим хувийг бүрдүүлдэг) нь 2019 оны эхний хагасын байдлаар ДНБ-ий 122 хувьтай тэнцэж байна.

Зураг II.1. Монгол Улсын санхүүгийн салбарын хөгжилийг харьцангуй сайнаар үнэлж байна…

Эх сурвалж: ОУВС; Дэлхийн эдийн засгийн форумын санхүүгийн хөгжлийн индекс (2017); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

012345678

Монгол Вьетнам Хятад Мяньмар Камбож Лаос Малайз Тайланд

2018

2019төс

2020төс

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

Мал

айз

Чили

Пе

ру

Фили

ппин

М

онго

л И

ндон

ези

Мол

дав

Каза

кста

н Ег

ипт

Ботс

вана

Ту

нис

Боли

ви

Паки

стан

Ни

гери

Го

ндур

ас

Укра

йнь

Алба

ни

Сури

нам

Банг

ладе

ш

Камб

ож

Мян

ьмар

Ки

ргиз

Санхүүгийн хөгжлийн индекс Бүх улсын дундаж Ази, Номхон далайн бүсийн дундаж


II.МОНГОЛЫН БАНКНЫ САЛБАРЫН ЗЭЭЛИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ

| 35 |


Монгол Улсын хувийн секторт олгосон зээлийн өсөлт сүүлийн саруудад саарч байна. Гэвч сүүлийн жилүүд дэх зээлийн хурдацтай өсөлт, банкийг дахин хөрөнгөжүүлэх ажлын явц зэргийг харгалзан үзвэл санхүүгийн салбарын тогтвортой байдалд анхаарал хандуулах шаардлагатай байна. 2018 оны сүүлээс эхлэн мөнгөний бодлогын төлөвийг чангаруулсан нь зээлийн хурдтай өсөлтийг хязгаарлахад чухал нөлөөтэй байсан боловч цаашид хуримтлагдаж болзошгүй эрсдэлийг бууруулах зорилгоор макро зохистой бодлогын арга хэмжээг үргэлжлүүлэх нь үр дүнтэй. Монгол Улсын хувьд санхүүгийн хяналт шалгалт, макро зохистой бодлогын тогтолцоо, арга хэлбэрийг үргэлжлүүлэн сайжруулж, хямралыг удирдах, даван туулах чадавхыг дээшлүүлэх нь чухал байна.

A. Банкны салбарын ерөнхий нөхцөл байдал

Банкны салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө, орон зай сүүлийн арван жилд багагүй нэмэгдлээ. Банкны салбарын нийт активын хэмжээ 2008 онд ДНБ-ий 56 хувьтай тэнцэж байсан бол 2019 онд 97 хувь болж нэмэгдээд байна. Түүнчлэн, банкны салбарын санхүүгийн зах зээлд эзлэх хувь нь харьцангуй өндөр (2019 оны эхний хагасын байдлаар 90 орчим хувь)27 бөгөөд үүнээс шалтгаалан иргэд болон хувийн салбар санхүүжилтийн хэрэгцээгээ банкны зээлээр голлон бүрдүүлж байна. Банкны систем нь 1 хөгжлийн банк болон 1413 салбар бүхий 14 арилжааны банк (2019 оны 4 дүгээр сард нэг банкийг татан буулгасан тул одоо 13 банк)-аас бүрддэг. Банкны системийн зээлийн үлдэгдэл нь 2019 оны байдлаар ДНБ-ий 56.3 хувьд, харин иргэд, ААН-үүдийн хадгаламж болон харилцах дансны үлдэгдэл нь ДНБ-ий 51 хувьд хүрээд байна.

Өнгөрөгч арван жилийн хугацаанд Монгол Улсын банкны салбар хурдтай тэллээ.Байгалийн нөөц, баялгаас олсон орлого нь эдийн засгийн потенциалыг нэмэгдүүлж, дотоод санхүүжилтийн эх үүсвэрийг өргөжүүлснээр зээлийн өсөлт эрчимжих гол шалтгаан болов. Түүнчлэн санхүүгийн зах зээл өргөжин тэлэх, гүнзгийрэх нэг нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Тухайн бүс нутаг дахь ойролцоо төвшний улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийн хөгжил нь харьцангуй сайн байна (Зураг II.1).

Монгол Улсын санхүүгийн салбарын хөгжил, тогтвортой байдалд бүтцийн шинжтэй хүндрэл, сорилтууд байсаар байна. Тухайлбал, мөнгө угаах асуудалтай холбоотой эрсдэл, хүндрэлүүдээс дурдаж болно. Монгол Улсын банкны салбарын төвлөрөл өндөр бөгөөд таван том банк нь 2019 оны 3 дугаар улирлын байдлаар банкны систем дэх нийт активын 87 хувийг эзэмшиж байна. Түүнчлэн, системийн хэмжээнд ач холбогдол бүхий28 зургаан том

27 Санхүүгийн зах зээл (банкууд 88 хувь, ББСБ-ууд 1.4 хувь, хөрөнгийн зах зээл 6.6 хувь, даатгалын зах зээл 1 орчим хувийг бүрдүүлдэг) нь 2019 оны эхний хагасын байдлаар ДНБ-ий 122 хувьтай тэнцэж байна.28 Сүүлийн 6 сарын хугацаанд банкны систем дэх нийт активын 5-аас дээш хувийг эзэмшиж буй банкууд.

Зураг II.1. Монгол Улсын санхүүгийн салбарын хөгжлийг харьцангуй сайнаар үнэлж байна…

14

Бүс нутгийн эдийн засаг 2019 онд 5.8 хувиар өсөх бол 2020 онд 5.7, харин 2021-22 онуудад 5.6 хувь болж өсөлт саарахаар байна (Зураг I.44). Санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзэл үл ялиг буурч, төсвийн бодлогоор эдийн засгийг дэмжихэд анхаарч байгаа нь худалдааны маргаан болон бодлогын тодорхой бус байдлын сөрөг нөлөөг зарим талаар бууруулахаар байна. БНХАУ-ын хувьд эдийн засгийн өсөлт 2019 оны 6.1 хувиас буурч 2020 онд 5.9 хувь, 2022 онд 5.7 хувьд хүрэхээр байна.


A. Банкны салбарын ерөнхий нөхцөл байдал Банкны салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө, орон зай сүүлийн арван жилд багагүй нэмэгдлээ. Банкны салбарын нийт активын хэмжээ 2008 онд ДНБ-ий 56 хувьтай тэнцэж байсан бол 2019 онд 97 хувь болж нэмэгдээд байна. Түүнчлэн, банкны салбарын санхүүгийн зах зээлд эзлэх хувь нь харьцангуй өндөр (2019 оны эхний хагасын байдлаар 90 орчим хувь)3 бөгөөд үүнээс шалтгаалан иргэд болон хувийн салбар санхүүжилтийн хэрэгцээгээ банкны зээлээр голлон бүрдүүлж байна. Банкны систем нь 1 хөгжлийн банк болон 1413 салбар бүхий 14 арилжааны банк (2019 оны 4 дүгээр сард нэг банкийг татан буулгасан тул одоо 13 банк)-аас бүрддэг. Банкны системийн зээлийн үлдэгдэл нь 2019 оны байдлаар ДНБ-ий 56.3 хувьд, харин иргэд, ААН-үүдийн хадгаламж болон харилцах дансны үлдэгдэл нь ДНБ-ий 51 хувьд хүрээд байна. Өнгөрөгч арван жилийн хугацаанд Монгол Улсын банкны салбарт зээлийн өсөлт нэлээд өндөр байв. Байгалийн нөөц, баялгаас олсон орлого нь эдийн засгийн потенциалыг нэмэгдүүлж, дотоод санхүүжилтийн эх үүсвэрийг өргөжүүлснээр зээлийн өсөлт эрчимжих гол шалтгаан болов. Түүнчлэн санхүүгийн зах зээл өргөжин тэлэх, гүнзгийрэх нэг нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Тухайн бүс нутаг дахь ойролцоо түвшиний улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийн хөгжил нь харьцангуй сайн байна (Зураг II.1.). 3 Санхүүгийн зах зээл (банкууд 88 хувь, ББСБ-ууд 1.4 хувь, хөрөнгийн зах зээл 6.6 хувь, даатгалын зах зээл 1 орчим хувийг бүрдүүлдэг) нь 2019 оны эхний хагасын байдлаар ДНБ-ий 122 хувьтай тэнцэж байна.

Зураг II.1. Монгол Улсын санхүүгийн салбарын хөгжилийг харьцангуй сайнаар үнэлж байна…


012345678

Монгол Вьетнам Хятад Мяньмар Камбож Лаос Малайз Тайланд

2018

2019төс

2020төс

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

Мал

айз

Чили

Пе

ру

Фили

ппин

М

онго

л И

ндон

ези

Мол

дав

Каза

кста

н Ег

ипт

Ботс

вана

Ту

нис

Боли

ви

Паки

стан

Ни

гери

Го

ндур

ас

Укра

йнь

Алба

ни

Сури

нам

Банг

ладе

ш

Камб

ож

Мян

ьмар

Ки

ргиз

Санхүүгийн хөгжлийн индекс Бүх улсын дундаж Ази, Номхон далайн бүсийн дундаж


| 36 |


банк, бусад жижиг долоон банкаас бүрдэх банкны систем нь хэмжээгээр харьцангуй жижигт тооцогдож байна. Хадгаламжийн суурь нь мөн л жижиг бөгөөд цөөн тооны том хадгаламж эзэмшигчдийн гарч төвлөрч байдаг.

Банкны салбарын зээлийг уул уурхайн салбараас өндөр хамааралтай салбаруудад түлхүү олгосон байна. Эдийн засгийн эдгээр салбаруудад олгосон зээлийн үлдэгдэл нь нийт зээлийн үлдэгдлийн тал хувийг бүрдүүлж байгаа бол үлдсэн хагасыг нь иргэдэд ипотек, хэрэглээ болон цалингийн зээлийн хэлбэрээр олгосон байна. Эдийн засгийн 2015-16 оны уналтаас шалтгаалан банкны систем дэх чанаргүй зээлийн түвшин 2014 онд 3 хувь байснаас 2016 онд 9 хувь, 2018 онд 10 гаруй хувь болж нэмэгджээ. Үүнээс хойш эдийн засаг сэргээд байгаа боловч чанаргүй зээлийн хувь хэмжээ буурахгүй байгаа нь банкны салбарын эмзэг байдлыг илтгэж байна. ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд Монголбанк нь хөндлөнгийн аудитын байгууллагуудаар банкны салбарт Активын чанарын үнэлгээг хийлгэсэн юм. Үнэлгээний дүгнэлтэд банкны салбарын хяналт, шалтгалтын тогтолцоонд ноцтой дутагдал, эрсдэл байгааг онцолсон байна.

B. Банкны салбарын зээлийн сүүлийн үеийн нөхцөл байдал

B1. Банкны салбарын зээлийн өнөөгийн байдал

Өндөр-дунд орлоготой улс орнуудтай харьцуулахад Монголын хувьд зээлийн эдийн засагт эзлэх хувь бага байгаа нь санхүүгийн зуучлалыг гүнзгийрүүлэх шаардлагатай байгааг илтгэж байна (Зураг II.4). Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь Монгол Улсын хувьд 2016-17 онуудад 70 хувийн орчимд байгаа нь бага-дунд орлоготой орнуудынх (64 хувь)-тай ойролцоо байна. Хэдийгээр өндөр-дунд орлоготой орнуудынхаас нам ч гэсэн бүс нутаг дахь ойролцоо түвшиний орнууд (Индонези, Казакстан, Мяньмар)-аас харьцангуй өндөр байна (Зураг II.2).

Сүүлийн 15 жилд банкны салбарын зээлийн эдийн засагт эзлэх хувь нэлээд нэмэгдсэн бөгөөд хэрэглээний зээл хурдтай өсчээ (Зураг II.3).29 Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь 2006 онд 30 хувийн орчимд байснаас 2007-12 онд дунджаар 40 хувьд хүрсэн бөгөөд 2013 онд огцом нэмэгдэж 60 орчим хувьд хүрээд байна. Энэ нь тухайн үед Монголбанкнаас хэрэгжүүлж эхэлсэн орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөртэй холбоотой. 2019 оны байдлаар иргэдийн зээл нийт зээлийн 58 хувийг бүрдүүлж байгаа бол үлдсэн 42 хувийг бизнесийн зээл бүрдүүлж байна. 2013 оноос өмнөх хугацаанд зээлийн хуваарилалт нь эсрэгээрээ байжээ. 2017 оноос орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн өсөлт саарч эхэлсэн боловч иргэдийн ипотекийн бус зээлийн (голчлон цалингийн зээл) өсөлт эрчимжиж, 2017-2018 онд иргэдийн зээл хурдацтай нэмэгдэх гол шалтгаан болжээ.

29 Банкнаас иргэд болон аж, ахуйн нэгж (ААН)-д олгосон зээл, Монголын ипотекийн корпорацийн бондод шилжүүлсэн ипотекийн зээлийн үлдэгдлийн нийлбэрээр нийт зээлийг тодорхойлов.

| 37 |


Зураг II.2. Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь бага-дунд орлогтой орнуудын түвшинтэй ойролцоо байна

Зураг II.3. Бүс нутгийн инфляцийн түвшин нь ойролцоо орнуудтай харьцуулахад Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь өндөр байна

Зарим улс орнуудын зээл/ДНБ-ий харьцаа, 2016-17 оны дундаж (%)

15




Зээл/ДНБ-ий харьцаа ба инфляци, 2017-18

Эх сурвалж: Дэлхийн банк (Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд); ОУВС.

Зураг II.4. Ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад зээлийн өсөлт өндөр байна

Зураг II.5. Өнгөрсөн 15 жилийн хуагцаанд зээлийн өсөлт хэд хэдэн удаа эрчимжиж байжээ

Зарим улсуудын зээлийн өсөлт (%), 2009-18 оны

Өмнөх оны мөн үетэй харьцуулсан өөрчлөлт (%)


0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Вьет

нам

Мал

айз

Егип

т Ту

нис

Чили

Эн

этхэ

г Ка

мбож

М

онго

л Бо

ливи

Ф

илип

пин

Укра

йнь

Банг

ладе

ш

Гонд

урас

Ал

бани

Гү

рж

Эль

Саль

вадо

р Бу

тан

Паки

стан

Су

рина

м И

ндон

ези

Мян

ьмар

Ка

закс

тан

Перу

Ни

гери

М

олда

в Ки

ргиз

Бо

тсва

на

Өндөр орлоготой - 136%

Өндөр-дунд орлоготой - 153%

Бага-дунд орлоготой -

Бага орлоготой - 43% Вьетнам Малайз

Египт

Тунис

Чили

Камбож

Монгол

Украйнь

4

Суринам

Мяньмар

Нигери

Молдав

Киргиз 0123456789

10111213141516

0 20 40 60 80 100 120 140 160

Инф

ляци

(%)

Зээл-ДНБ-ий харьцаа (%)

Өндөр дунд орлоготой орнуудын инфляци

22

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Мян

ьмар

Ка

мбож

М

онго

л Бу

тан

Кирг

из

Банг

ладе

ш

Боли

ви

Фили

ппин

И

ндон

ези

Егип

т Пе

ру

Ботс

вана

Су

рина

м Го

ндур

ас

Туни

с Чи

ли

Паки

стан

М

алай

з Ни

гери

М

олда

в Ка

закс

тан

Укра

йнь

Алба

ни -20

0

20

40

60

80

2005

M04

2006

M03

2007

M02

2008

M01

2008

M12

2009

M11

2010

M10

2011

M09

2012

M08

2013

M07

2014

M06

2015

M05

2016

M04

2017

M03

2018

M02

2019

M01

2019

M12

Зээлийн нэрлэсэн өсөлт Зээлийн бодит өсөлт


15











0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Вьет

нам

Мал

айз

Егип

т Ту

нис

Чили

Эн

этхэ

г Ка

мбож

М

онго

л Бо

ливи

Ф

илип

пин

Укра

йнь

Банг

ладе

ш

Гонд

урас

Ал

бани

Гү

рж

Эль

Саль

вадо

р Бу

тан

Паки

стан

Су

рина

м И

ндон

ези

Мян

ьмар

Ка

закс

тан

Перу

Ни

гери

М

олда

в Ки

ргиз

Бо

тсва

на





Египт

Тунис

Чили

Камбож

Монгол

Украйнь

4

Суринам

Мяньмар

Нигери

Молдав

Киргиз 0123456789

10111213141516

0 20 40 60 80 100 120 140 160

Инф

ляци

(%)



22

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Мян

ьмар

Ка

мбож

М

онго

л Бу

тан

Кирг

из

Банг

ладе

ш

Боли

ви

Фили

ппин

И

ндон

ези

Егип

т Пе

ру

Ботс

вана

Су

рина

м Го

ндур

ас

Туни

с Чи

ли

Паки

стан

М

алай

з Ни

гери

М

олда

в Ка

закс

тан

Укра

йнь

Алба

ни -20

0

20

40

60

80

2005

M04

2006

M03

2007

M02

2008

M01

2008

M12

2009

M11

2010

M10

2011

M09

2012

M08

2013

M07

2014

M06

2015

M05

2016

M04

2017

M03

2018

M02

2019

M01

2019

M12



Монгол Улсын зээлийн өсөлт нь бусад орнуудтай харьцуулахад мөн л өндөрт тооцогдож байна (Зураг II.4). Зээлийн өсөлт нь 2009-18 онуудад дунджаар жилийн 22 хувьд хүрч байсан бол ойролцоо түвшиний орнуудад зээл дунджаар 12.1 хувиар өсч байжээ. Зээл олголт ийнхүү хурдтай өссөнөөр зээлийн шаардлага суларч улмаар иргэд болон хувийн ААН-үүдийн зээлээс хараат байдал огцом нэмэгдсэний зэрэгцээ хөрөнгийн үнэ хөөсөрч (2013-15 онуудад олгосон ипотекийн зээлээс шалтгаалан), инфляци нэмэгджээ.


Зураг II.5. Өнгөрсөн 15 жилийн хугацаанд зээлийн өсөлт хэд хэдэн удаа эрчимжиж байжээ

Зарим улсуудын зээлийн өсөлт (%), 2009-18 оны дундаж

15











0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Вьет

нам

Мал

айз

Егип

т Ту

нис

Чили

Эн

этхэ

г Ка

мбож

М

онго

л Бо

ливи

Ф

илип

пин

Укра

йнь

Банг

ладе

ш

Гонд

урас

Ал

бани

Гү

рж

Эль

Саль

вадо

р Бу

тан

Паки

стан

Су

рина

м И

ндон

ези

Мян

ьмар

Ка

закс

тан

Перу

Ни

гери

М

олда

в Ки

ргиз

Бо

тсва

на





Египт

Тунис

Чили

Камбож

Монгол

Украйнь

4

Суринам

Мяньмар

Нигери

Молдав

Киргиз 0123456789

10111213141516

0 20 40 60 80 100 120 140 160

Инф

ляци

(%)



22

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Мян

ьмар

Ка

мбож

М

онго

л Бу

тан

Кирг

из

Банг

ладе

ш

Боли

ви

Фили

ппин

И

ндон

ези

Егип

т Пе

ру

Ботс

вана

Су

рина

м Го

ндур

ас

Туни

с Чи

ли

Паки

стан

М

алай

з Ни

гери

М

олда

в Ка

закс

тан

Укра

йнь

Алба

ни -20

0

20

40

60

80

2005

M04

2006

M03

2007

M02

2008

M01

2008

M12

2009

M11

2010

M10

2011

M09

2012

M08

2013

M07

2014

M06

2015

M05

2016

M04

2017

M03

2018

M02

2019

M01

2019

M12


Жилийн өөрчлөлт (%)

15











0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Вьет

нам

Мал

айз

Егип

т Ту

нис

Чили

Эн

этхэ

г Ка

мбож

М

онго

л Бо

ливи

Ф

илип

пин

Укра

йнь

Банг

ладе

ш

Гонд

урас

Ал

бани

Гү

рж

Эль

Саль

вадо

р Бу

тан

Паки

стан

Су

рина

м И

ндон

ези

Мян

ьмар

Ка

закс

тан

Перу

Ни

гери

М

олда

в Ки

ргиз

Бо

тсва

на





Египт

Тунис

Чили

Камбож

Монгол

Украйнь

4

Суринам

Мяньмар

Нигери

Молдав

Киргиз 0123456789

10111213141516

0 20 40 60 80 100 120 140 160

Инф

ляци

(%)



22

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Мян

ьмар

Ка

мбож

М

онго

л Бу

тан

Кирг

из

Банг

ладе

ш

Боли

ви

Фили

ппин

И

ндон

ези

Егип

т Пе

ру

Ботс

вана

Су

рина

м Го

ндур

ас

Туни

с Чи

ли

Паки

стан

М

алай

з Ни

гери

М

олда

в Ка

закс

тан

Укра

йнь

Алба

ни -20

0

20

40

60

80

2005

M04

2006

M03

2007

M02

2008

M01

2008

M12

2009

M11

2010

M10

2011

M09

2012

M08

2013

M07

2014

M06

2015

M05

2016

M04

2017

M03

2018

M02

2019

M01

2019

M12



Зээлийн өсөлт дунджаар өндөр байгаа ч энэ хугацаанд зээлийн хэд хэдэн мөчлөг тохиожээ. Эдгээрийн хамгийн сүүлийнх нь 2018 он юм. Сүүлийн 15 жилийн хугацаанд Монгол Улсад зээлийн эрчимтэй өсөлт хэд хэдэн удаа тохиосноос дурдвал 2005-08, 2010-11, 2013-12 онууд юм (Зураг II.5). Сүүлийн үеийн зээлийн хурдтай өсөлт нь иргэдийн зээлийн өсөлтөөс голчлон шалтгаалжээ (Зураг II.6). Монгол Улсын хувьд сүүлийн арван жилд хувийн салбарын дотоод санхүүжилт (Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтаас бусад нийт дотоодын хөрөнгө оруулалт)-ийн гол эх үүсвэр нь банкны зээл байв (Зураг II.7). Тухайлбал, 2018 онд банкаас олгосон нийт зээл нэрлэсэн дүнгээр 26.5 хувь, бодит дүнгээр 15.4 хувиар өсчээ.

22

80

60

40

20

0

-20

| 38 |


Зураг II.6. 2015 оноос иргэдийн зээл хурдтай нэмэгджээ

Зураг II.7. Бизнесийн зээлийн өсөлт нь дотоод хөрөнгө оруулалтыг дэмждэг байна

Иргэд, хувийн ААН-д олгосон зээлийн үлдэгдэл (2015 оны 12 сар=100)

16


Зураг II.7. Банкуудын хувийн салбарт олгож буй зээл нь аж, ажуй нэгжүүдийн дотоодын хөрөнгө оруулалтын гол эх үүсвэр болдог дүр зураг ажиглагдаж байна


Зээл олголт, дотоодын хувийн хөрөнгө оруулалт

Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Зураг II.8. Зээлийн өсөлт огцом саарснаас зээл/ДНБ-ий харьцаа урт хугацааны трендээсээ доогуур түвшинд хүрсэн байхаар байна

Зураг II.9. Хувийн секторын зээлийн чанар иргэдийн зээлтэй харьцуулахад харьцангуй муу байна

Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: Зээл/ДНБ-ий харьцаа болон түүний урт хугацааны тренд хоорондын зөрүүг Зээл/ДНБ-ий харьцааны зөрүү гэж тодорхойлов. Энэ нь зах зээлд хуримтлагдсан зээлийн илүүдлийг илэрхийлнэ (Олон Улсын Төлбөр Тооцооны Банкны тодорхойлолт). HP = Hodrick – Prescott филтер.

90

110

130

150

170

190ААН-д олгосон зээл Иргэдийн зээл

0102030405060708090

100

0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0Дото

одоо

с са

нхүү

жүү

лсэн

хөр

өнгө

ор

уула

лтын

өсө

лт

Зээл олголт (Зээлийн нэрлэсэн өсөлт/нэрлэсэн ДНБ-ий өсөлт)

30

35

40

45

50

55

60

2008

M06

2008

M12

2009

M06

2009

M12

2010

M06

2010

M12

2011

M06

2011

M12

2012

M06

2012

M12

2013

M06

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12

Зээл/ДНБ-ий харьцаа (%)

HP тренд (1 талтай, лямбда = 1600)

02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12



16








90

110

130

150

170


0102030405060708090

100

0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0Дото

одоо

с са

нхүү

жүү

лсэн

хөр

өнгө

ор

уула

лтын

өсө

лт


30

35

40

45

50

55

60

2008

M06

2008

M12

2009

M06

2009

M12

2010

M06

2010

M12

2011

M06

2011

M12

2012

M06

2012

M12

2013

M06

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12



02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12



Мөнгөний бодлого болон зээлийн бодлогын төлөвийг чангаруулснаар сүүлийн жилийн зээлийн эрчимтэй өсөлтийг саарууллаа (Зураг II.8, II.9). Импорт болон зээлийн хурдтай өсөлтийн хариуд Монголбанк нь 2018 оноос эхлэн макро зохистой бодлогын хэд хэдэн арга хэмжээг аваад байна. Тухайлбал, зээлийн өр, орлогын харьцаанд дээд хязгаар тогтоох, ипотекийн бус иргэдийн зээлийн хугацааг богиносгох, ханшийн эрсдэлээ удирдах чадамжгүй зээлдэгчдийн гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлэх зэрэг шийдвэрүүдийг гаргаж, хэрэгжүүллээ. Түүнчлэн, 2018 оны 11 дүгээр сард мөнгөний бодлогын хүүг 1 нэгж хувиар нэмэгдүүлж, мөнгөний бодлогын төлөвийг хатууруулах чиглэлд өөрчиллөө. Эдгээр арга хэмжээний нөлөөгөөр иргэд болон ААН-д олгосон бизнесийн зээлийн өсөлт 2018 оны 12 дугаар сард харгалзан 35 хувь, 17 хувь байсан бол 2019 оны 12 дугаар сард 4 хувь, 6 хувьд хүрч буурлаа. Гэхдээ гадаад орчны дарамт өндөр байгаа өнөөгийн нөхцөлд мөнгө, зээлийн бодлогын төлөвийг чанга түвшинд хадгалах нь тохиромжтой байна.

Нийт чанаргүй зээл нь голчлон хувийн салбарын зээлээс шалтгаалж байгаа нь зээлийн өсөлтийг дагаад зээлийн шаардлага суларсны зэрэгцээ санхүүгийн салбарын эмзэг байдлыг илтгэж байна (Зураг II.9). Бизнесийн зээл дэх чанаргүй зээлийн харьцаа нь 2008-09 оны дэлхийн санхүүгийн хямралын үед 19 хувь буюу оргил үедээ хүрч байлаа. Харин, 2019 оны 12 дугаар сард дээрх харьцаа нь 18 хувьд хүрсэн бөгөөд чанаргүй зээлийн дийлэнхийг уул уурхай болон түүнээс өндөр хамааралтай, эрсдэл өндөртэй боловсруулах, барилга, худалдааны салбаруудын зээл бүрдүүлж байна. Иргэдийн зээлийн хувьд харин чанаргүй зээлийн харьцаа нь сүүлийн дөрвөн жилийн хувьд 3.5 хувийн орчимд тогтвортой хадгалагдаж байна.

| 39 |


Зураг II.8. Зээлийн өсөлт огцом саарснаас зээл/ДНБ-ий харьцаа урт хугацааны трендээсээ доогуур түвшинд хүрлээ


16








90

110

130

150

170


0102030405060708090

100

0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0Дото

одоо

с са

нхүү

жүү

лсэн

хөр

өнгө

ор

уула

лтын

өсө

лт


30

35

40

45

50

55

60

2008

M06

2008

M12

2009

M06

2009

M12

2010

M06

2010

M12

2011

M06

2011

M12

2012

M06

2012

M12

2013

M06

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12



02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


16








90

110

130

150

170


0102030405060708090

100

0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0Дото

одоо

с са

нхүү

жүү

лсэн

хөр

өнгө

ор

уула

лтын

өсө

лт


30

35

40

45

50

55

60

2008

M06

2008

M12

2009

M06

2009

M12

2010

M06

2010

M12

2011

M06

2011

M12

2012

M06

2012

M12

2013

M06

2013

M12

2014

M06

2014

M12

2015

M06

2015

M12

2016

M06

2016

M12

2017

M06

2017

M12

2018

M06

2018

M12

2019

M06

2019

M12



02468

1012141618

2013

M04

2013

M08

2013

M12

2014

M04

2014

M08

2014

M12

2015

M04

2015

M08

2015

M12

2016

M04

2016

M08

2016

M12

2017

M04

2017

M08

2017

M12

2018

M04

2018

M08

2018

M12

2019

M04

2019

M08

2019

M12


Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.Тэмдэглэл: Зээл/ДНБ-ий харьцаа болон түүний урт хугацааны тренд хоорондын зөрүүг Зээл/ДНБ-ий харьцааны зөрүү гэж тодорхойлов. Энэ нь зах зээлд хуримтлагдсан зээлийн илүүдлийг илэрхийлнэ (Олон Улсын Төлбөр Тооцооны Банкны тодорхойлолт). Hp = Hodrick – prescott филтер.

Гол салбарууд дахь зээлийн эрсдэлийн сангийн хүрэлцээ (ЗЭСХ) бага түвшинд байна.30 Уул уурхай, барилга, худалдаа болон үл хөдлөх салбарын чанаргүй зээл нь нийт системийн чанаргүй зээлийн 80 гаруй хувийг бүрдүүлж байгаа боловч 2019 оны 12 дугаар сарын байдлаар эдгээр салбаруудын зээлийн эрсдэлийн сангийн хүрэлцээ нь 71-76 хувьд хэлбэлзэж байна. Боловсруулах салбарын зээлийн хувьд дээрх харьцаа 83 хувь байгаа бол тэтгэврийн зээлийн хувьд 100-аас өндөр хувьтай байна31 (Зураг II.10, II.11).

Зураг II.10. Голлох салбаруудын зээлийн эрсдэлийн сан дунджаас доогуур байна

Зураг II.11. Иргэдийн зээлийн хувьд эрсдэлийн сангийн хэмжээ нэмэгдлээ

17

Зураг II.10. Голлох салбаруудын зээлийн эрсдэлийн санг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна

Зураг II.11. Иргэдийн зээлийн хувьд харин эрсдэлийн сангийн хэмжээ арай өндөр байна

Эх сурвалж: Монголбанк. Тэмдэглэл: ЖБҮ = Жижиг, бичил үйлдвэрлэл.

79%

70%

70%

71%

75%

76%

83%

Бизнесийн зээл

Бусад

Худалдаа

Үл хөдлөх

Уул уурхай

Барилга

Боловсруулах

82%

74%

75%

85%

86%

131%

Нийт иргэдийн зээл

Цалингийн зээл

Хэрэглээний зээл

ЖБҮ

Ипотек

Тэтгэврийн зээл

Зураг II.12. Банк бус санхүүгийн байгууллагын хүрээ хурдтай тэлж байна.

17

Зураг II.10. Голлох салбаруудын зээлийн эрсдэлийн санг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна

Зураг II.11. Иргэдийн зээлийн хувьд харин эрсдэлийн сангийн хэмжээ арай өндөр байна

Эх сурвалж: Монголбанк. Тэмдэглэл: ЖБҮ = Жижиг, бичил үйлдвэрлэл.

79%

70%

70%

71%

75%

76%

83%

Бизнесийн зээл

Бусад

Худалдаа

Үл хөдлөх

Уул уурхай

Барилга


82%

74%

75%

85%

86%

131%

Нийт иргэдийн зээл

Цалингийн зээл

Хэрэглээний зээл

ЖБҮ

Ипотек

Тэтгэврийн зээл


Эх сурвалж: Монголбанк.Тэмдэглэл: ЖБҮ = Жижиг, бичил үйлдвэрлэл.

30 Эрсдэлийн сангийн хүрэлцээ нь чанаргүй зээлтэй холбоотой эрсдэлээс хамгаалах чадамжийг илэрхийлнэ. 31 Тэтгэврийн зээлийн хувьд чанаргүй зээл нь харьцангуй бага учраас эрсдэлийн санхүүгийн хүрэлцээ нь өндөр түвшинд байна.

| 40 |


B2. Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс

Банкны хадгаламж, эдийн засгийн өсөлт, түүхий эдийн үнэ зэрэг нь зээлийн өсөлтөд голлон нөлөөлж байна. Монголбанк болон Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд 2000-2018 оны улирлын тоон мэдээнд үндэслэн хувийн секторт олгосон зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг Вектор Авторегресийн загвар ашиглан эмпирик тооцоо хийв.32 Уг үнэлгээнээс харахад, түүхий эдийн үнэ, эдийн засгийн өсөлт нь хувийн салбарт олгосон зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх томоохон хүчин зүйлс байсан бөгөөд зээлийн өсөлтийн бүтцийн болон мөчлөгийн өөрчлөлтүүдийг мөн тайлбарлаж байв. Нөгөө талаас, Монголбанк төсвийн шинжтэй төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлж байсан нь эргээд зээлийн өсөлтийг эрчимжүүлж байв. Эдгээр хөтөлбөрийн зээлийн нилээдгүй хувь нь эргэн төлөгдсөн. Эндээс харахад зээлийн өсөлт болон макро эдийн засгийн төлөв байдал нь хоорондоо нягт хамааралтай бөгөөд ихэнх тохиолдолд аль алиныхаа мөчлөгийн хэлбэлзлийг нэмэгдүүлж байжээ.

B3. Банк бус санхүүгийн салбарын хэмжээ хурдтай тэлж байнаБанк бус санхүүгийн байгууллагууд (ББСБ)-ын үйл ажиллагаа нь өргөжиж, хүрээ нь нэмэгдэж байгаа нь зээлийн өсөлтийн өндөр хэлбэлзлээс шалтгаалан үүдэх эрсдэлийг улам бүр нэмэгдүүлж байна (Зураг II.12). Хувийн салбарт зээл олгох санхүүгийн гол зуучлагчид нь арилжааны банкууд хэвээр байгаа боловч ББСБ-аас олгосон зээл огцом нэмэгдэж, 2010 онд ДНБ-ий 1.2 хувь байснаас 2019 оны 9 дүгээр сарын байдлаар 3.7 хувьд хүрээд байна (дээрх хугацаанд зээлийн үлдэгдэл нь 100 тэрбум төгрөгөөс 1.3 их наяд төгрөгт хүрч 13 дахин нэмэгджээ). Хэдийгээр ББСБ-ууд нь санхүүгийн системд эрсдэл учруулахааргүй жижиг хэмжээтэй боловч тэд эрсдэлтэй зээлдэгчдэд түлхүү зээл олгодог тул тэдний үйл ажиллагааг ойроос нягталж, хянаж байх шаардлагатай.33 Ялангуяа, 2018 оны дунд үеэс хэрэгжүүлсэн Монголбанкны макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр зээл олголт (тэр дундаа иргэдийн зээл) банкны бус салбар буюу ББСБ-ууд руу аажмаар шилжиж байх боломжтой. Тиймээс ББСБ-уудын хяналт, шалгалтыг чангаруулж, боломжтой бол макро зохистой бодлогын хязгаарлалт, шаардлагуудад мөн хамруулах нь зүйтэй.

32 Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох зорилгоор 2000-2018 оны улирлын тоон мэдээг ашиглан Вектор Авторегрессийн загварыг үнэлэв. Эндоген хувьсагчдаар бодит ДНБ, бодит хадгаламж, бодит зээл, чанаргүй зээлийн харьцаа, банк хоорондын захын хүү, нэрлэсэн үйлчиллж буй ханшийг, эгзоген хувьсагчаар экспортын үнийн индексийг сонгов. Үнэлгээний үр дүн, хариу үйлдлийн функц, вариацын задаргааны дэлгэрэнгүйг Хавсралтаас үзнэ үү.33 Банкны салбарын зээлийн шалгуур эсвэл ЖДҮ-ийн зээлийн шалгуурыг хангаагүй зээлдэгчдэд ББСБ-ууд түлхүү зээл олгодог. Тиймээс ББСБ-ууд голчлон автомашин барьцаалсан зээл, автомашины лизингийн зээл, бизнесийн зээлийг олгож байна.


18

Банк бус санхүүгийн байгууллагууд (ББСБ)-ын үйл ажиллагаа нь өргөжиж, хүрээ нь нэмэгдэж байгаа нь зээлийн өсөлтийн өндөр хэлбэлзлээс шалтгаалан үүдэх эрсдэлийг улам бүр нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй байна (Зураг II.12). Хувийн салбарт зээл олгох санхүүгийн гол зуучлагчид нь арилжааны банкууд хэвээр байгаа боловч ББСБ-аас олгосон зээл огцом нэмэгдэж, 2010 онд ДНБ-ий 1.2 хувь байснаас 2019 оны 9 дүгээр сарын байдлаар 3.7 хувьд хүрээд байна (дээрх хугацаанд зээлийн үлдэгдэл нь 100 тэрбум төгрөгөөс 1.3 их наяд төгрөгт хүрч 13 дахин нэмэгджээ). Хэдийгээр ББСБ-ууд нь санхүүгийн системд эрсдэл учруулахааргүй жижиг хэмжээтэй боловч тэд эрсдэлтэй зээлдэгчдэд түлхүү зээл олгодог тул тэдний үйл ажиллагааг ойроос нягталж, хянаж байх шаардлагатай.4 Ялангуяа, 2018 оны дунд үеэс хэрэгжүүлсэн Монголбанкны макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр зээл олголт (тэр дундаа иргэдийн зээл) банкны бус салбар буюу ББСБ-ууд руу аажмаар шилжиж байх боломжтой. Тиймээс ББСБ-уудын хяналт, шалгалтыг чангаруулж, боломжтой бол макро зохистой бодлогын хязгаарлалт, шаардлагуудад мөн хамруулах нь зүйтэй.

Зураг II.13. Иргэдийн зээлийн дийлэнхийг орон сууцны болон цалингийн зээл бүрдүүлжээ

Зураг II.14. Иргэдийн зээлийн өсөлтөд цалингийн зээлийн өсөлт голлон нөлөөлж байна

Иргэдийн зээлийн бүтэц

Иргэдийн зээлийн өсөлтийн бүтэц (нэгж хувиар, өмнөх оны мөн үетэй харьцуулвал)

Эх сурвалж: Монголбанк. Тэмдэглэл: ИЗББ = Ипотекийн зээлээр баталгаажсан бонд; ЖБҮ = жижиг болон бичил үйлдвэрлэл.

4 Банкны салбарын зээлийн шалгуур эсвэл ЖДҮ-ийн зээлийн шалгуурыг хангаагүй зээлдэгчдэд ББСБ-ууд түлхүү зээл олгодог. Тиймээс ББСБ-ууд голчлон автомашин барьцаалсан зээл, автомашины лизингийн зээл, бизнесийн зээлийг олгож байна.

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

Бусад

ЖБҮ

Хэрэглээний зээл Тэтгэврийн зээл Цалингийн зээл Ипотек

-5

5

15

25

35

45

55

65

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

Бусад ЖБҮ Хэрэглээний зээл Тэтгэврийн зээл Цалингийн зээл ИЗББ-г оруулсан ипотекийн зээл Нийт

Эх сурвалж: Монголбанк. Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

-

1.0

2.0

3.0

4.0

0

10

20

30

40

50

60

2011

M03

2011

M09

2012

M03

2012

M09

2013

M03

2013

M09

2014

M03

2014

M09

2015

M03

2015

M09

2016

M03

2016

M09

2017

M03

2017

M09

2018

M03

2018

M09

2019

M03

2019

M09

ББСБ-ын зээл ДНБ-ий харьцаа: БТ

ББСБ-ын зээлийн жилийн өсөлт: ЗТ

Эх сурвалж: Монголбанк.Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

| 41 |


C. Банкны салбарын зээлийн эдийн засгийн салбаруудаарх бүтэц

C1. Өрхийн сектор

Иргэдийн зээлийн дийлэнхийг орон сууцны болон цалингий зээл бүрдүүлж байна. Орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөрийн нөлөөгөөр иргэдийн ипотекийн зээлийн дүн 2013 оноос огцом нэмэгдэж эхэлсэн (Зураг II.13). Иргэдийн зээлд эзлэх ипотекийн зээлийн хэмжээ 2016 онд 51.5 хувьд хүрч эрчимжээд байсан бол 2019 онд 38 хувь болж саарчээ. Харин, иргэдийн цалингийн зээл нь зээлийн өсөлтийг голлон бүрдүүлэх болжээ (2019 оны байдлаар иргэдийн зээлийн 26 хувийг бүрдүүлж байна) (Зураг II.14). Дээрх хугацаанд иргэдийн тэтгэвэр барьцаалсан зээл, бусад хэрэглээний зээлийн өсөлт мөн эрчимжиж, улмаар өрхийн дундаж өр-орлогын харьцаа нь 2012 онд 39 хувь байснаас 2018 оны эцэст 90 гаруй хувьд хүрчээ. Харин, макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр 2019 оноос иргэдийн зээлийн өсөлт огцом саарч байна. Зээлийн эрсдэл нь хязгаарлагдмал, өгөөж нь өндөр зэргээс шалтгаалан 2010-2017 онуудад банкууд иргэдийн хэрэглээний зээл (голчлон цалингийн зээл)-ийг түлхүү олгож эхэлснээр өрхийн жижиг болон бичил үйлдвэрлэлийн зээл ихээр буурчээ. Харин 2019 оноос хэрэглээний зээлд хэрэгжүүлсэн макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр өрхийн жижиг, бичил бизнесийн зээл эргээд сэргэх хандлагатай байна.




18








0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

Бусад

ЖБҮ


-5

5

15

25

35

45

55

65

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019



-

1.0

2.0

3.0

4.0

0

10

20

30

40

50

60

2011

M03

2011

M09

2012

M03

2012

M09

2013

M03

2013

M09

2014

M03

2014

M09

2015

M03

2015

M09

2016

M03

2016

M09

2017

M03

2017

M09

2018

M03

2018

M09

2019

M03

2019

M09



Иргэдийн зээлийн өсөлтийн бүтэц (нэгж хувиар, өмнөх оны мөн үетэй харьцуулбал)

18








0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

Бусад

ЖБҮ


-5

5

15

25

35

45

55

65

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019



-

1.0

2.0

3.0

4.0

0

10

20

30

40

50

60

2011

M03

2011

M09

2012

M03

2012

M09

2013

M03

2013

M09

2014

M03

2014

M09

2015

M03

2015

M09

2016

M03

2016

M09

2017

M03

2017

M09

2018

M03

2018

M09

2019

M03

2019

M09



Эх сурвалж: Монголбанк.Тэмдэглэл: ИЗББ = Ипотекийн зээлээр баталгаажсан бонд; ЖБҮ = жижиг болон бичил үйлдвэрлэл.

C2. Хувийн салбар

Эдийн засаг сэргэж, Монголбанк иргэдийн зээлийг хязгаарлах арга хэмжээ авснаар бизнесийн зээлийн өсөлт 2018 оны дунд үеэс нэмэгдэж байна. Харин, эдийн засгийн томоохон хувийг бүрдүүлдэг салбаруудад нийт зээлийн багахан хувь ноогдсон байна (Зураг II.15, II.16). Худалдаа, уул уурхайн салбарт олгосон зээлийн өсөлт 2019 онд эрчимжлээ (харгалзан 16.2 хувь, 20.2 хувиар өсөв). Хэдийгээр уул уурхай, ХАА, боловсруулах салбарууд нь ДНБ-ий 44 хувийг бүрдүүлдэг боловч нийт бизнесийн зээлийн 35 хувийг авсан байна. Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа, барилгын салбаруудад нийт зээлийн 43 хувийг олгосон бол эдгээр салбарууд нь ДНБ-ий 13 хувийг л бүрдүүлдэг байна.

| 42 |


Зураг II.15. Бизнесийн зээлийг голчлон уул уурхай болон түүнээс хамааралтай салбаруудад төвлөрөөд байна

Зураг II.16. 2018 оноос бизнесийн зээлийн өсөлтийг худалдаа, уул уурхайн салбарын зээл голлон бүрдүүлж байна

Бизнесийн зээлийн бүтэц, эдийн засгийн салбаруудаар

1




Бизнесийн зээлийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн, эдийн засгийн салбаруудаар (нэгж хувь)


Зураг II.3. Зээлийн долларжилт 2018 оны дунд үеэс эхлэн тогтмол буурч байна

Зураг II.4. ...иргэдийн болон бизнесийн зээл аль алинд бууралт ажиглагдаж байна

Иргэд, ААН-ын зээлийн долларжилт (%)


0%

20%

40%

60%

80%

100%

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

ХАА

Уул уурхай


Барилга

Худалдаа

Бусад

-20-15-10-505

101520

2015

Q1

2015

Q2

2015

Q3

2015

Q4

2016

Q1

2016

Q2

2016

Q3

2016

Q4

2017

Q1

2017

Q2

2017

Q3

2017

Q4

2018

Q1

2018

Q2

2018

Q3

2018

Q4

2019

Q1

2019

Q2

2019

Q3

2019

Q4

Уул уурхай Боловсруулах Худалдаа Барилга Үл хөдлөх Бусад Бизнесийн зээл

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-

10

20

30

40

50

2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

2019

төг/ам.доллар % Нийт зээлд эзлэх гадаад валютын зээл: ЗТ

Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш: БТ

11.21.41.61.822.22.42.62.8

10

15

20

25

30

35

40

45

Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

2017 2018 2019

Бизнесийн зээл: ЗТ

Иргэдийн зээл: БТ


1










0%

20%

40%

60%

80%

100%

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

ХАА

Уул уурхай


Барилга

Худалдаа

Бусад

-20-15-10-505

101520

2015

Q1

2015

Q2

2015

Q3

2015

Q4

2016

Q1

2016

Q2

2016

Q3

2016

Q4

2017

Q1

2017

Q2

2017

Q3

2017

Q4

2018

Q1

2018

Q2

2018

Q3

2018

Q4

2019

Q1

2019

Q2

2019

Q3

2019

Q4


0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-

10

20

30

40

50

2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

2019



11.21.41.61.822.22.42.62.8

10

15

20

25

30

35

40

45

Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

2017 2018 2019




Төгрөгийн ханш тогтмол суларсны зэрэгцээ макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр гадаад валютаар олгосон зээл эрчимтэй буурлаа. Тодруулбал, 2013-16 онуудад эдийн засгийн байдал хүндэрч, төгрөгийн ханш ихээр суларсан тул гадаад валютаар зээл авсан зээлдэгчид их хэмжээний хохирол амссан байна. Тиймээс ч зээлийн долларжилт 2009 оноос эхлэн (2017-18 оныг эс тооцвол) буурах хандлагатай байжээ (Зураг II.17). Тухайлбал, 2013 онд нийт зээлийн 33 хувийг гадаад валютаар олгосон зээл бүрдүүлж байсан бол 2019 оны эцсийн байдлаар энэ харьцаа 9.5 хувьд хүрч буураад байна.



1










0%

20%

40%

60%

80%

100%

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

ХАА

Уул уурхай


Барилга

Худалдаа

Бусад

-20-15-10-505

101520

2015

Q1

2015

Q2

2015

Q3

2015

Q4

2016

Q1

2016

Q2

2016

Q3

2016

Q4

2017

Q1

2017

Q2

2017

Q3

2017

Q4

2018

Q1

2018

Q2

2018

Q3

2018

Q4

2019

Q1

2019

Q2

2019

Q3

2019

Q4


0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-

10

20

30

40

50

2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

2019



11.21.41.61.822.22.42.62.8

10

15

20

25

30

35

40

45

Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

2017 2018 2019




1










0%

20%

40%

60%

80%

100%

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

ХАА

Уул уурхай


Барилга

Худалдаа

Бусад

-20-15-10-505

101520

2015

Q1

2015

Q2

2015

Q3

2015

Q4

2016

Q1

2016

Q2

2016

Q3

2016

Q4

2017

Q1

2017

Q2

2017

Q3

2017

Q4

2018

Q1

2018

Q2

2018

Q3

2018

Q4

2019

Q1

2019

Q2

2019

Q3

2019

Q4


0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

-

10

20

30

40

50

2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

2019



11.21.41.61.822.22.42.62.8

10

15

20

25

30

35

40

45

Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

2017 2018 2019



Эх сурвалж: Монголбанк.Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал.

Иргэд болон ААН-үүдийн хувьд зээлийн долларжилт буурч байна (Зураг II.18). Иргэдийн зээлийн дийлэнх (2019 оны эцсийн байдлаар 99 хувь)-ийг төгрөгөөр олгосон бөгөөд энэ нь иргэдийн зээлийн дийлэнхийг ипотек болон цалингийн зээл бүрдүүлж байгаатай холбоотой. Харин ААН-үүдэд олгосон бизнесийн зээлийн хувьд 2019 оны эцсийн байдлаар 21 хувийг нь гадаад валютаар олгосон байна. Энэ нь 2016 оны 3 дугаар улиралд 40 хувьд хүрээд байсантай харьцуулахад харьцангуй бага үзүүлэлт юм. Үүнд төгрөгийн ханш тогтмол сулрах хандлага,

| 43 |


2018 оны 9 дүгээр сараас хэрэгжүүлж эхэлсэн макро зохистой бодлогын арга хэмжээ (гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлэх) голлон нөлөөлөв.

C3. Зээлийн төвлөрөл

Монгол Улсын банкны салбарын бас нэгэн онцлог нь зээлийн төвлөрлийн асуудал юм. Банкны салбараас олгосон нийт зээлийн дийлэнхийг цөөн тооны том ААН-үүдэд олгосон байна. Тодруулбал, нийт бизнесийн зээлдэгчдийн 13 хувь нь бизнесийн зээлийн үлдэгдлийн 80 гаруй хувийг авчээ (Зураг II.19). Банкны салбарын зээлийн дийлэнхийг цөөн тооны ААН-үүдэд олгож, зээлийн төвлөрөл бий болсноор банкны салбарын цөөн тооны зээлдэгчдээс хамаарах хамаарал, түүнийг дагасан эрсдэл нэмэгдэж байна.

Иргэдийн зээлийн хувьд мөн адил дийлэнх зээлдэгчид нь иргэдийн зээлийн үлдэгдлийн тал хувийг эзэмшиж байна. Тодруулбал, зээлтэй иргэдийн 90 гаруй хувь нь бага хэмжээний буюу 20 хүртэлх сая төгрөг (7,500 ам доллар орчим)-ийн зээл авчээ. Эдгээр бага хэмжээний зээлүүдийн нийлбэр нь нийт иргэдийн зээлийн үлдэгдлийн 60 орчим хувийг бүрдүүлж байна. Харин, үлдсэн 40 хувийг нийт зээлтэй иргэдийн 10 хувь нь л авчээ (Зураг II.19).

Мөн цөөн тооны иргэд банкны систем дэх иргэдийн хадгаламжийн тэн хагасаас илүүг нь эзэмшиж байгаа бөгөөд энэ нь банкны салбарын цөөн тооны хадгаламж эзэмшигчдээс өндөр хамааралтай болохыг илтгэж байна. Тодруулбал, нийт хадгаламжтай иргэдийн 1 хувь нь тус бүр 20 сая төгрөг (7,500 орчим ам.доллар)-өөс дээш дүнтэй хадгаламж эзэмшиж байна. Эндээс томоохон хадгаламж эзэмшигчид хадгаламжаа татах тохиолдолд банкинд үүсэх эрсдэлийг хөндөж болно.34

34 Хамаарал бүхий этгээд буюу банкны эзэмшигч нь тухайн банкнаас их хэмжээний зээл авах, түүнийгээ өндөр хүүгээр хадгаламжид байршуулах зэрэг асуудал үүсч болно. Үүнтэй уялдуулан Банкны тухай хуулийн 2018 оны нэмэлт өөрчлөлтөнд тодорхой хязгаарлалтуудыг тусгажээ. Тухайлбал банкнаас холбогдох этгээдэд олгох зээл, зээлтэй адилтган тооцох актив хөрөнгө, баталгаа, батлан даалт, бусад хэлцлийн дүн нь тухайн банкны өөрийн хөрөнгийн таван хувиас, тэдгээрийн нийлбэр дүн нь өөрийн хөрөнгийн 20 хувиас тус тус хэтэрч болохгүй юм.

| 44 |


Зураг II.19. Зээл болон хадгаламжийн төвлөрөл, харилцагчдын тоо, зээлийн хэмжээгээрБанкны салбарын зээлийн үлдэгдлийн 80 гаруй хувь цөөн тооны том ААН-үүдэд ноогдож байна…

Бизнесийн зээлийн бүтэц, зээл тус бүрийн хэмжээгээр

Зээлдэгч ААН-ийн бүтэц, зээлдэгчдийн тоогоор

46

Зураг II.19. Зээл болон хадгаламжийн төвлөрөл, харилцагчдын тоо, зээлийн хэмжээгээр Банкны салбарын зээлийн үлдэгдлийн 80 гаруй хувь цөөн тооны том ААН-үүдэд ноогдож байна…



Банкнаас зээл авсан иргэдийн 90 гаруй хувь нь бага хэмжээний (20 хүртэлх сая төгрөг буюу 7,500 орчим ам.доллар) зээлтэй байна…

Иргэдийн зээлийн бүтэц, зээл тус бүрийн

хэмжээгээр

Зээлтэй иргэд, авсан зээлийн хэмжээний

ангиллаар

Нийт хадгаламж эзэмшигч иргэдийн 1 хувь нь 20 сая төгрөг (7,500 ам.доллар)-өөс өндөр дүнтэй хадгаламжтай байна. Өөрөөр хэлбэл, банкны иргэдийн хадгаламж цөөн тооны хадгаламж эзэмшигчдээс хамаарч байгааг илтгэж байна...

Иргэдийн хадгаламж, хадгаламжийн хэмжээгээр

Хадгаламж эзэмшигчдийн тоо, хадгаламжийн хэмжээгээр

Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол.

1 тэрбум төгрөг хүртэлхнийт зээлийн хэмжээ,

87%

1 тэрбум төгрөгөөс дээш нийт зээлийн хэмжээ, 13%

1 тэрбум төгрөгөөс дээш зээлтэй нийт ААН

- 84%

1 тэрбум төгрөг хүртэлхзээлтэй нийт ААН-16%

20 сая төгрөг хүртэлх зээл нийт зээлийн-58%

20-50 сая төгрөгийн зээл-…

50-100 сая

төгрөг7%

100-с дээш сая төгрөгийн зээл нийт зээлийн-16%

20 сая төгрөг хүртэлх зээлтэй иргэдийн тоо нийт зээлдэгчдийн-94%

20-50 сая төгрөг…

50-100 сая

төгрөг1%

100-с дээш сая төгрөг

0%

20-с дээш сая төгрөгийн хадгаламж нийт хадгаламжийн-62%

20 сая төгрөг

хүртэлххадгалам

ж нийт хадага…

20 сая төгрөг хүртэлххадгаламжтай иргэд нийт

хадгаламж эзэмшигчдийн-99%

20-с дээш сая төгрөгөөс дээш хадгаламжтай иргэд-1%


Иргэдийн зээлийн бүтэц, зээл тус бүрийн хэмжээгээр

Зээлтэй иргэд, авсан зээлийн хэмжээний ангиллаар

46








ангиллаар






87%



- 84%




50-100 сая

төгрөг7%




50-100 сая

төгрөг1%


0%











46








ангиллаар






87%



- 84%




50-100 сая

төгрөг7%




50-100 сая

төгрөг1%


0%









| 45 |


D. Зээл болон бизнесийн мөчлөгүүд

Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн өсөлт болон зээлийн өсөлт хоорондын харилцан хамаарал өндөр байгаа нь ажиглагддаг. Иймд зээлийн өсөлтийг зохистой түвшинд тогтвортой хадгалах нь чухал ач холбогдолтой байхаар байна (Зураг II.20, Шигтгээ II.1). Түүхэн хугацаанд зээлийн өсөлтөд голлон нөлөөлөх хүчин зүйлсийг шинжлэхэд, 2005 оны сүүл, 2010 оны эхэн, 2017 онуудад эдийн засгийн өсөлт, сэргэлт нь зээлийн өсөлтийг голлон тэтгэж байсан бол их хэмжээний ГШХО нь 2011 оны зээлийн өсөлтийг тодорхойлогч гол хүчин зүйл байжээ. 2013 оноос эхлэлтэй орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилт нь зээлийн өсөлтийг мөн тэтгэж байв. Харин сүүлийн жилүүдэд ипотекийн бус иргэдийн зээлийн өсөлт нь нийт зээлийн өсөлтийг голлон бүрдүүлэв (Шигтгээ II.1). Монгол Улсын хувьд санхүүгийн мөчлөг нь бизнесийн мөчлөгөөс харьцангуй удаан үргэлжилж, хэлбэлзлийн далайц харьцангуй өндөр байгаа нь ажиглагдлаа. Энэ нь бусад хөгжиж буй орнуудын жишээ, туршлагатай нийцтэй байна. Мөн бизнесийн болон зээлийн мөчлөгүүд ижил чигт хөдөлдөг байна (Зураг II.21).

Зураг II.20. Зээлийн өсөлт болон эдийн засгийн төлөв өсөлт

Зураг II.21. Зээл болон бизнесийн мөчлөгүүд

48

D. Зээл болон бизнесийн мөчлөгүүд Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн өсөлт болон зээлийн өсөлт хоорондын харилцан хамаарал өндөр байгаа нь ажиглагддаг. Иймд зээлийн өсөлтийг зохитой түвшинд тогтвортой хадгалах нь чухал ач холбогдолтой байхаар байна (Зураг II.20, Шигтгээ II.1). Түүхэн хугацаанд зээлийн өсөлтөд голлон нөлөөлөх хүчин зүйлсийг шинжлэхэд, 2005 оны сүүл, 2010 оны эхэн, 2017 онуудад эдийн засгийн өсөлт, сэргэлт нь зээлийн өсөлтийг голлон тэтгэж байсан бол их хэмжээний ГШХО нь зээлийн өсөлтийг тодорхойлогч гол хүчин зүйл байжээ. 2013 оноос эхлэлтэй орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилт нь зээлийн өсөлтийг мөн тэтгэж байв. Харин сүүлийн жилүүдэд ипотекийн бус иргэдийн зээлийн өсөлт нь нийт зээлийн өсөлтийг голлон бүрдүүлэв. Монгол Улсын хувьд санхүүгийн мөчлөг нь бизнесийн мөчлөгөөс харьцангуй удаан үргэлжилж, хэлбэлзлийн далайц харьцангуй өндөр байгаа нь ажиглагдлаа. Энэ нь бусад хөгжиж буй орнуудын жишээ, туршлагатай нийцтэй байна. Мөн бизнесийн болон зээлийн мөчлөгүүд ижил чигт хөдөлдөг байна (Зураг II.21).



Эх сурвалж: Монголбанк, ҮСХ, Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд. Тэмдэглэл: Бизнесийн мөчлөгийн уналтын жилүүдийг цайвар цэнхэр өнгөөр сүүдэрлүүлэв.

Шигтгээ II.1. Монгол Улс: Зээлийн хурдтай өсөлтүүд Түүхий эдийн үнэ, хөрөнгийн урсгалын хэлбэлзлээс шалтгаалан 2000 оноос хойшхи хугацаанд зээлийн өсөлт гурван удаа эрчимжиж байжээ. 2009 оны дэлхийн санхүүгийн хямралын дараа Монгол Улс нь Оюу толгой, Таван толгой гэх мэт зэс, нүүрсний томоохон ордуудыг ашиглах лицензийг олгосон. Үүнээс шалтгаалаад ГШХО-ын орох урсгал, тэр дундаа уул уурхайн салбарыг чиглэсэн хөрөнгө оруулалт эрчимтэй нэмэгджээ. Зэсийн үнэ өндөр түвшинд хадгалагдаж, төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдсэн зэрэг нь дотоод эрэлтийг нэмэгдүүлж, улмаар зээлийн өсөлтийг 2008 онд мөн эрчимжүүлсэн байна. Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ 2004-2008 онуудад харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдаж, экспортын орлогыг нэмэгдүүлсний зэрэгцээ татварын орлогыг дэмжсэн тул төсвийн байгууллагын цалинг нэмэгдүүлэх боломж бий болжээ. Цалин, хөлс нэмэгдсэнээр иргэд өндөр дүнтэй цалингийн зээл авах боломжтой болж улмаар өрхийн хэрэглээ, худалдан авалтаа нэмэгдүүлсэн бөгөөд энэ нь дотоод эдийн засагт хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэлийг дэмжсэн байна. Үүнийг дагаад хувийн секторын зээлийн эрэлт мөн өсчээ. Төсвийн шинжтэй хөтөлбөрүүдийн нөлөөгөөр 2014 онд зээлийн өсөлт дахин эрчимжжээ. Зээл огцом өсч байсан 2008 онтой харьцуулахад 2014 онд Монгол Улсын төлбөрийн тэнцэл нь гадаад худалдаа, санхүүгийн тэнцэл аль аль талаасаа хүнд нөхцөлд байв. Тухайлбал, БНХАУ-ын эрэлт саарсантай холбогдуулан дэлхийн зах зээл дэх түүхий эдийн үнэ буурч эхэлсэн бол үүнтэй

-5

0

5

10

15

20

-10

10

30

50

70

90

110

Зээлийн өсөлт Түүхий эдийн үнэ (металл) Эдийн засгийн өсөлт: БТ

Түүхий эдийн өндөр үнэ, таалалмжтай цаг

агаар


Их хэмжээний ГШХО

Төсвийн шинжтэй

хөтөлбөрүүд

ОУВС-гийн

хөтөлбөр

Макро зохистой бодлого

Эдийн засгийн уналт

48

D. Зээл болон бизнесийн мөчлөгүүд Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн өсөлт болон зээлийн өсөлт хоорондын харилцан хамаарал өндөр байгаа нь ажиглагддаг. Иймд зээлийн өсөлтийг зохитой түвшинд тогтвортой хадгалах нь чухал ач холбогдолтой байхаар байна (Зураг II.20, Шигтгээ II.1). Түүхэн хугацаанд зээлийн өсөлтөд голлон нөлөөлөх хүчин зүйлсийг шинжлэхэд, 2005 оны сүүл, 2010 оны эхэн, 2017 онуудад эдийн засгийн өсөлт, сэргэлт нь зээлийн өсөлтийг голлон тэтгэж байсан бол их хэмжээний ГШХО нь зээлийн өсөлтийг тодорхойлогч гол хүчин зүйл байжээ. 2013 оноос эхлэлтэй орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилт нь зээлийн өсөлтийг мөн тэтгэж байв. Харин сүүлийн жилүүдэд ипотекийн бус иргэдийн зээлийн өсөлт нь нийт зээлийн өсөлтийг голлон бүрдүүлэв. Монгол Улсын хувьд санхүүгийн мөчлөг нь бизнесийн мөчлөгөөс харьцангуй удаан үргэлжилж, хэлбэлзлийн далайц харьцангуй өндөр байгаа нь ажиглагдлаа. Энэ нь бусад хөгжиж буй орнуудын жишээ, туршлагатай нийцтэй байна. Мөн бизнесийн болон зээлийн мөчлөгүүд ижил чигт хөдөлдөг байна (Зураг II.21).



Эх сурвалж: Монголбанк, ҮСХ, Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд. Тэмдэглэл: Бизнесийн мөчлөгийн уналтын жилүүдийг цайвар цэнхэр өнгөөр сүүдэрлүүлэв.

Шигтгээ II.1. Монгол Улс: Зээлийн хурдтай өсөлтүүд Түүхий эдийн үнэ, хөрөнгийн урсгалын хэлбэлзлээс шалтгаалан 2000 оноос хойшхи хугацаанд зээлийн өсөлт гурван удаа эрчимжиж байжээ. 2009 оны дэлхийн санхүүгийн хямралын дараа Монгол Улс нь Оюу толгой, Таван толгой гэх мэт зэс, нүүрсний томоохон ордуудыг ашиглах лицензийг олгосон. Үүнээс шалтгаалаад ГШХО-ын орох урсгал, тэр дундаа уул уурхайн салбарыг чиглэсэн хөрөнгө оруулалт эрчимтэй нэмэгджээ. Зэсийн үнэ өндөр түвшинд хадгалагдаж, төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдсэн зэрэг нь дотоод эрэлтийг нэмэгдүүлж, улмаар зээлийн өсөлтийг 2008 онд мөн эрчимжүүлсэн байна. Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ 2004-2008 онуудад харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдаж, экспортын орлогыг нэмэгдүүлсний зэрэгцээ татварын орлогыг дэмжсэн тул төсвийн байгууллагын цалинг нэмэгдүүлэх боломж бий болжээ. Цалин, хөлс нэмэгдсэнээр иргэд өндөр дүнтэй цалингийн зээл авах боломжтой болж улмаар өрхийн хэрэглээ, худалдан авалтаа нэмэгдүүлсэн бөгөөд энэ нь дотоод эдийн засагт хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэлийг дэмжсэн байна. Үүнийг дагаад хувийн секторын зээлийн эрэлт мөн өсчээ. Төсвийн шинжтэй хөтөлбөрүүдийн нөлөөгөөр 2014 онд зээлийн өсөлт дахин эрчимжжээ. Зээл огцом өсч байсан 2008 онтой харьцуулахад 2014 онд Монгол Улсын төлбөрийн тэнцэл нь гадаад худалдаа, санхүүгийн тэнцэл аль аль талаасаа хүнд нөхцөлд байв. Тухайлбал, БНХАУ-ын эрэлт саарсантай холбогдуулан дэлхийн зах зээл дэх түүхий эдийн үнэ буурч эхэлсэн бол үүнтэй

-5

0

5

10

15

20

-10

10

30

50

70

90

110

Зээлийн өсөлт Түүхий эдийн үнэ (металл) Эдийн засгийн өсөлт: БТ

Түүхий эдийн өндөр үнэ, таалалмжтай цаг

агаар


Их хэмжээний ГШХО

Төсвийн шинжтэй

хөтөлбөрүүд

ОУВС-гийн

хөтөлбөр

Макро зохистой бодлого

Эдийн засгийн уналт

Эх сурвалж: Монголбанк, ҮСХ, Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд.Тэмдэглэл: Бизнесийн мөчлөгийн уналтын жилүүдийг цайвар цэнхэр өнгөөр сүүдэрлүүлэв.

Шигтгээ II.1. Монгол Улс: Зээлийн хурдтай өсөлтүүд

Түүхий эдийн үнэ, хөрөнгийн урсгалын хэлбэлзлээс шалтгаалан 2000 оноос хойшхи хугацаанд зээлийн өсөлт гурван удаа эрчимжиж байжээ. 2009 оны дэлхийн санхүүгийн хямралын дараа Монгол Улс нь Оюу толгой, Таван толгой гэх мэт зэс, нүүрсний томоохон ордуудыг ашиглах лицензийг олгосон. Үүнээс шалтгаалаад ГШХО-ын орох урсгал, тэр дундаа уул уурхайн салбарыг чиглэсэн хөрөнгө оруулалт эрчимтэй нэмэгджээ.

Зэсийн үнэ өндөр түвшинд хадгалагдаж, төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдсэн зэрэг нь дотоод эрэлтийг нэмэгдүүлж, улмаар зээлийн өсөлтийг 2008 онд мөн эрчимжүүлсэн байна. Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ 2004-2008 онуудад харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдаж, экспортын орлогыг нэмэгдүүлсний зэрэгцээ татварын орлогыг дэмжсэн тул төсвийн байгууллагын цалинг нэмэгдүүлэх боломж бий болжээ. Цалин, хөлс нэмэгдсэнээр иргэд өндөр дүнтэй цалингийн зээл авах боломжтой болж улмаар өрхийн хэрэглээ, худалдан авалтаа нэмэгдүүлсэн бөгөөд энэ нь дотоод эдийн засагт хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэлийг дэмжсэн байна. Үүнийг дагаад хувийн секторын зээлийн эрэлт мөн өсчээ.

| 46 |


Төсвийн шинжтэй хөтөлбөрүүдийн нөлөөгөөр 2014 онд зээлийн өсөлт дахин эрчимжжээ. Зээл огцом өсч байсан 2008 онтой харьцуулахад 2014 онд Монгол Улсын төлбөрийн тэнцэл нь гадаад худалдаа, санхүүгийн тэнцэл аль аль талаасаа хүнд нөхцөлд байв. Тухайлбал, БНХАУ-ын эрэлт саарсантай холбогдуулан дэлхийн зах зээл дэх түүхий эдийн үнэ буурч эхэлсэн бол үүнтэй зэрэгцээд уул уурхайн салбарт орох хөрөнгө оруулалт мөн их хэмжээгээр буурч байв. Эдгээр сөрөг хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр мөнгөний нийлүүлэлтийн гадаад цэвэр актив нь 2013 онд 12 хувиар агшсан байна.

Дээрх гадаад сөрөг хүчин зүйлсийн нөлөөг сааруулах, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих зорилгоор бодлого боловсруулагчид төсөв, мөнгөний бодлогын төлөвийг сулрууллаа. Тодруулбал, 2013 оны 4 болон 6 дугаар саруудад төв банк бодлогын хүүгээ харгалзан 0.75, 1 нэгж хувиар бууруулсан юм. Үүнтэй зэрэгцээд уламжлалт бус мөнгөний бодлогын хүрээнд “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр”-ийг мөн хэрэгжүүлсэн. Энэ хөтөлбөр нь “Орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөр” , “Нийлүүлэлтийн саатлыг арилгах замаар үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” гэсэн дэд 2 хөтөлбөрөөс бүрдэж байв. Нөгөө талаас, Засгийн газар 2012 онд 1.5 тэрбум ам.долларын Чингис бондыг гадаад зах зээлд арилжаалав. Эдгээр арга хэмжээний нөлөөгөөр 2014 онд М2 мөнгө 91 хувиар тэлсэн тул макро эдийн засгийн бодлогууд нь 2014-16 оны зээлийн өсөлтийг голлон тайлбарлаж байна.

Банкны систем дэх илүүдэл нөөцийн хэмжээ нэмэгдэж, Засгийн газар дотоод үнэт цаасыг төлж эхэлснээр иргэдийн зээл эрчимтэй нэмэгдэх орон зай бий болжээ. Дөрөв орчим жилийн турш тогтмол буурч байсан түүхий эдийн үнэ 2016 оны сүүлийн хагасаас эхлэн сэргэж эхэллээ. Түүхий эдийн үнийг дагаад экспортын хэмжээ, орлого нэмэгдэж, татварын орлогыг мөн нэмэгдлээ. Түүнчлэн, Монгол Улс ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар гадаад хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж, Монгол Улсыг чиглэх ГШХО нэмэгдэж эхэллээ. Тус хөтөлбөрийн хүрээнд ОУВС болон бусад донор байгуулагуудын дэмжлэгтэйгээр Засгийн газар төсвийн зардлаа танаж, дотоод үнэт цаасыг барагдуулж эхэлсэн юм. Ингэснээр Засгийн газрын дотоод үнэт цаасанд байршиж байсан банкуудын нөөц суларч, улмаар 2017 оны сүүлээс эхлэн зээл олголтоо нэмэгдүүлэх, тэр дундаа иргэдийн зээлийг нэмэгдүүлэх нэг нөхцөл бүрджээ.

E. Бодлогын зөвлөмж

Энэ удаагийн Монголын Эдийн Засгийн тоймын тусгай сэдвийн хүрээнд дараах дүгнэлтэнд хүрч болохоор байна. Үүнд: (a) зээл хэт хурдтай тэлж, өндөр хэлбэлзэж байна, (b) зээлийн бодлого нь мөчлөг дагасан шинжтэй байв, (c) өрхийн болон ААН-үүдийн өр өндөр түвшинд хүрчээ, (d) банкны эх үүсвэр, зээл аль аль нь төвлөрөл өндөртэй байна, (e) зээлийн эрсдэлийн сан, хадгаламж, хуримтлал нь доогуур түвшинд байна (f) уламжлалт бус зээлийн бодлогыг ихээр хэрэгжүүлж байна, (g) төсвийн давамгай байдал ажиглагдлаа,35 (h) зээлийн хуваарилалт, зээл олголт нь эдийн засгийг төрөлжүүлэх бодлоготой нийцгүй байна.

35 Улсын өр, төсвийн алдагдал нь өндөр түвшинд хүрч, улмаар мөнгөний бодлого нь инфляци, өсөлт, ажил эрхлэлт гэх мэт эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг онилохоос илүүтэй засгийн газрын өрийг санхүүжүүлж, дампуурлаас хамгаалахад чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах тохиолдлыг төсвийн давамгай байдал гэж тодорхойлдог. Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдлыг судлах явцад төсвийн давамгай байдал бий болох эсвэл төв банк нь төсвийн шинжтэй арга хэмжээг санхүүжүүлэх дарамт нэмэгдэж, улмаар инфляцийг онилох бодлогоо хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй болох эрсдэл өндөр байгаа нь анхаарал татлаа. Жишээ нь, 2013-16 онуудад засгийн газрын дотоод бонд эрчимтэй тэлж, зээлийн эх үүсвэрийг шингээснээр хувийн секторыг шахан гаргах үйл явц өрнөсөн байна.

| 47 |


Бодит эдийн засгийн хэлбэлзэл, мөчлөг нь мөнгө, санхүүгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд хүндрэл үүсгэж байна. ГШХО-ын орох урсгал эрчимжиж, түүхий эдийн үнэ харьцангуй өндөр түвшин хадгалагдаж байх үед мөнгөний бодлогын төлөвийг сул түвшинд хадгалж, хяналт, шалгалтыг чангаруулаагүй нь зээл хурдтай тэлэх нэг шалтгаан болж байжээ. Зээл олголт ийнхүү тэлэхэд уул уурхай, түүнээс өндөр хамааралтай (барилга, худалдаа, үл хөдлөх хөрөнгө) салбаруудад олгосон зээл, мөн иргэдийн (цалин тэтгэврийн зээл) зээл эрчимтэй нэмэгдсэн байна. Түүхий эдийн үнэ, ГШХО зэрэг гадаад орчны хүчин зүйлс нь макро-санхүүгийн сувгаар дамжин дотоод эдийн засаг, зээлийн өсөлтөд томоохон нөлөө үзүүлдэг байна. Зээлийн өсөлт ийнхүү эрчимжихийн хэрээр импорт нэмэгдэж, үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ өсч, улмаар банкны салбарт зээлийн болон хөрвөх чадварын эрсдэл хуримтлагдах нэг нөхцөл бүрддэг. Макро эдийн засгийн ийм орчинд инфляцийг тогтворжуулж, зээлийн мөчлөгийг удирдахад хүндрэлтэй байдаг. Тиймээс уламжлалт мөнгөний бодлогыг макро зохистой бодлогын арга хэмжээтэй хослуулах нь зохимжтой байна.

Макро эдийн засгийн дээрх хүндрэлүүдийг шийдвэрлэхэд бүтцийн болон макро эдийн засгийн бодлого, арга хэмжээг хослуулах нь чухал юм. Зээлийн өндөр хэлбэлзэл, эрчимтэй өсөлт, уналтын мөчлөгийг удирдахад мөнгөний бодлогыг макро зохистой бодлогын арга хэмжээтэй уялдуулах нь зохимжтой байна. Цаашид мөнгөний бодлого болон макро зохистой бодлогын арга хэмжээ нь зээлийн өсөлтийг эрчимжүүлэхгүй байх, инфляцийг зорилтот түвшинд хадгалахад чиглэсэн хэвээр байх нь зүйтэй. Төсвийн бодлого нь мөнгөний бодлого болон макро зохистой бодлоготой уялдах замаар макро эдийн засгийн хэлбэлзэл, тогтворгүй байдлыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой байна. Цаашид макро зохистой бодлогын нэгдсэн арга хэлбэр, тогтолцоотойг бүрдүүлэх нь чухал ач холбогдолтой байхаар байна. Бүтцийн арга хэмжээний хувьд, олон улсын Базел III стандартын шаардлагуудыг хэрэгжүүлэх, Монголбанкны хяналт шалгалтын тогтолцоог сайжруулах, түүний хараат бус байдал, хяналт шалгалтын чадавхийг дээшлүүлэх.36 нь нэн тэргүүний асуудал юм. Түүнчлэн чанаргүй зээл өндөр хэвээр байгаагийн зэрэгцээ, хөрөнгийн дутагдал мөн ажиглагдаж байгаа тул Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөрийн хүрээнд банкийг дахин хөрөнгөжүүлэх нь банкны салбарын дархлааг сайжруулахад чухал байна.

36 Монголбанк дунд хугацаанд банкны хяналт, шалгалтын тогтолцоог Базел II стандартын Хяналт, шалгалт, үнэлгээний үйл явц (макро стресс тест хийх, банк өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээгээ тооцох)-тай нийцтэй болгож, Базел III стандартаас, эдийн засгийн нөхцөл байдалтай уялдсан нөөц интервал (counter-cyclical buffer), банкуудын богино хугацааны төлбөрийн чадварын удирдлагыг сайжруулж, санхүүжилтийг тогтворжуулах хөрвөх чадварын харьцаа (lCR)-г нэвтрүүлэх төлөвлөгөөтэй байна.

| 48 |


Хүснэгт II.1. Зээлийн өндөр хэлбэлзлийг бууруулахад чиглэсэн бодлогын зарим сонголтууд

52

Хүснэгт II.1. Монгол Улс: Зээлийн зохистой өсөлтийг бий болгоход чиглэсэн бодлогын сонголтууд

Тэмдэглэл: ББСБ = Банк бус санхүүгийн байгууллагууд.

бодлогоо хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй болох эрсдэл өндөр байгаа нь анхаарал татлаа. Жишээ нь, 2013-16 онуудад засгийн газрын дотоод бонд эрчимтэй тэлж, зээлийн эх үүсвэрийг шингээснээр хувийн секторыг шахан гаргах үйл явц өрнөсөн байна.

Бодлогын чиглэл Бодлогын хувилбарууд

Мөнгөний бодлогоЗээлийн хэт өндөр хэлбэлзлийг бууруулах, инфляцийг төв банкны зорилтот түвшинд тогтворжуулах зорилгоор бодлогын хүүг тогтоох

Төсвийн бодлого Эдийн засгийн мөчлөгийн нөлөөг сааруулах төсвийн бодлого хэрэгжүүлэх

Базел II, III-ын стандартуудыг бүрэн нэвтрүүлж, зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүдийг мөрдүүлэх

ББСБ-уудын хяналт, зохицуулалтыг чангаруулж, банкны хяналт, шалгалттай нийцтэй болгох

Санхүүгийн институци (банк болон ББСБ) хоорондын хамаарлыг шинжилж, тогтмол хянах тогтолцоог сайжруулахЧанаргүй зээлийн түвшин өндөр байгаа салбарууд дахь бизнесийн зээлд анхаарал хандуулах, бодлогын тохиромжтой арга хэрэгслийг нэвтрүүлэхЭдийн засгийн салбаруудад зээлийн төвлөрлийн хязгаар тогтоох зорилгоор зээлийн салбаруудаарх ангиллыг сайжруулах

Макро зохистой бодлогын шинжилгээнд зээлийн мэдээллийн сангийн мэдээллийг ашиглаж, дээрээс доош чиглэсэн стресс тестийг үргэлжлүүлэн хөгжүүлэх

Хямралд бэлтгэх, зохион байгуулах тогтолцоо

Тулгамдсан эрсдэлийг удирдах, зохицуулах, хямралаас урьдчилан сэргийлэх одоогийн тогтолцоо, Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн чадамжийг сайжруулах

МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН БОДЛОГУУД

МАКРО БОЛОН МИКРО ЗОХИСТОЙ БОДЛОГУУД

Банк, ББСБ-уудын хяналт, шалгалт, зохицуулалт

Тэмдэглэл: ББСБ = Банк бус санхүүгийн байгууллагууд.

| 49 |


Хавсралт: Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлсМонгол Улсын хувьд богино болон дунд хугацаанд зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох зорилгоор 2000-2018 онуудын улирлын тоон мэдээг ашиглан 2 улирлын хоцролттой37 Вектор Авторегрессийн загвар (VAR)-ыг үнэллээ. Тус загварын эндоген хувьсагчдаар бодит ДНБ, хадгаламж болон зээлийн бодит дүн, чанаргүй зээлийн харьцаа, банк хоорондын захын хүү, нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийг, эгзоген хувьсагчаар экпортын үнийн индексийг сонгон авлаа. Загварын үнэлгээнээс харахад экспортын үнэ, ДНБ, хадгаламжийн дүн, нэрлэсэн үйлчилж буй ханш (төгрөг чангарах) нэмэгдэхэд зээлийн хэмжээ дагаад нэмэгддэг байна. Харин бодлогын хүү нэмэгдэж, зээлийн чанар муудахад зээлийн хэмжээ буурч байна (Зураг A.1).

Зураг A.1. Нийт зээлийн зарим шокт үзүүлэх хариу үйлдлүүдЭкспортын үнийн шок

53

Хавсралт: Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлс

Монгол Улсын хувьд богино болон дунд хугацаанд зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох зорилгоор 2000-2018 онуудын улирлын тоон мэдээг ашиглан 2 улирлын хоцролттой36 Вектор Авторегрессийн загвар (VAR)-ыг үнэллээ. Тус загварын эндоген хувьсагчдаар бодит ДНБ, хадгаламж болон зээлийн бодит дүн, чанаргүй зээлийн харьцаа, банк хоорондын захын хүү, нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийг, эгзоген хувьсагчаар экпортын үнийн индексийг сонгон авлаа. Загварын үнэлгээнээс харахад экспортын үнэ, ДНБ, хадгаламжийн дүн, нэрлэсэн үйлчилж буй ханш (төгрөг чангарах) нэмэгдэхэд зээлийн хэмжээ дагаад нэмэгддэг байна. Харин бодлогын хүү нэмэгдэж, зээлийн чанар муудахад зээлийн хэмжээ буурч байна (Зураг A.1). Зураг A.1. Нийт зээлийн зарим шокт үзүүлэх хариу үйлдлүүд

Экспортын үнийн шок

-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

ДНБ-ий шок

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

.8

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Нийт хадгаламжийн шок

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийн шок

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Бодлогын хүүний шок

-.016

-.012

-.008

-.004

.000

.004

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Чанаргүй зээлийн шок

-3

-2

-1

0

1

2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: Тасархай шугамаар 1 стандарт хазайлтын зайтай итгэх интервалыг илэрхийллээ.

Вариацын задаргаанаас харахад Монгол Улсын хувьд хадгаламжийн хэлбэлзэл нь зээлийн хэлбэлзлийг голлон тодорхойлж байна (Зураг A.2). Зээлийн хэлбэлзлийн 70.8 нэгж хувийг хадгаламжийн хэлбэлзэл тайлбарлаж байгаа бөгөөд энэ нь Монгол Улсын банкны системийн онцлогтой нийцтэй байна. Тодруулбал, банкны салбар нь санхүүгийн системийн 90 орчим хувийг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ цөөн тооны их дүнтэй хадгаламж эзэмшигчдээс өндөр хамааралтай тул хадгаламжийн хүү нь харьцангуй хөшүүн (12-18 хувь орчим) байдаг байна. Богино хугацаанд түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл нь зээлийн хэмжээнд нөлөөлдөг бөгөөд түүхэн хугацаан дахь хэлбэлзлийн 6.6 нэгж хувийг нь тайлбарлаж байна.

36 Хоцролтын уртыг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлтүүд 1, 2, 3 улирлын хоцролтуудыг тодорхойлж, нэгдсэн үр дүнд хүрээгүй тул Монгол Улсын хувьд хийгдсэн өмнөх судалгааны ажлуудад үндэслэн хоцролтын уртыг 2 улирлаар сонгон авав.

ДНБ-ий шок

53




-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

ДНБ-ий шок

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

.8

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-.016

-.012

-.008

-.004

.000

.004

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-3

-2

-1

0

1

2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20





53




-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

ДНБ-ий шок

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

.8

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-.016

-.012

-.008

-.004

.000

.004

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-3

-2

-1

0

1

2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20




Нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийн

шок

53




-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

ДНБ-ий шок

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

.8

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-.016

-.012

-.008

-.004

.000

.004

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-3

-2

-1

0

1

2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20





53




-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

ДНБ-ий шок

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

.8

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-.016

-.012

-.008

-.004

.000

.004

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-3

-2

-1

0

1

2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20





53




-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

ДНБ-ий шок

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

.8

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-.016

-.012

-.008

-.004

.000

.004

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20


-3

-2

-1

0

1

2

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20





Вариацын задаргаанаас харахад Монгол Улсын хувьд хадгаламжийн хэлбэлзэл нь зээлийн хэлбэлзлийг голлон тодорхойлж байна (Зураг A.2). Зээлийн хэлбэлзлийн 70.8 нэгж хувийг хадгаламжийн хэлбэлзэл тайлбарлаж байгаа бөгөөд энэ нь Монгол Улсын банкны системийн онцлогтой нийцтэй байна. Тодруулбал, банкны салбар нь санхүүгийн системийн 90 орчим хувийг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ цөөн тооны их дүнтэй хадгаламж эзэмшигчдээс өндөр хамааралтай тул хадгаламжийн хүү нь харьцангуй хөшүүн (12-18 хувь орчим) байдаг байна. Богино хугацаанд түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл нь зээлийн хэмжээнд нөлөөлдөг бөгөөд түүхэн хугацаан дахь хэлбэлзлийн 6.6 нэгж хувийг нь тайлбарлаж байна. Эдийн засаг


| 50 |


Зураг A.2. Зээлийн хэлбэлзэлд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс (VAR загварын хэлбэлзлийн задаргаа)

54

Эдийн засаг нь өөрөө уул уурхайн салбараас өндөр хамааралтай тул банкны зээлийн хэмжээнд түүхий эдийн үнэ мөн л нөлөөлдөг байна. Тухайлбал, экспортын үнэ нэг нэгж хувиар нэмэгдэхэд банкны зээл 3 улирлын хугацаанд 2.4 хувиар нэмэгддэг бол түүхэн хугацаан дахь зээлийн хэлбэлзлийн 12 нэгж хувийг экспортын үнийн хэлбэлзэл тайлбарлаж байна. Вариацын задаргаанаас харахад бодит ДНБ-ий өөрчлөлт нь зээлийн хэлбэлзлийн 10 хувийг тайлбарлаж байна. Тухайлбал, бодит ДНБ нэг нэгж хувийр нэмэгдэхэд түүний дараах нэг улирлын хугацаанд банкны зээл 0.4 хувиар нэмэгддэг. Энэхүү нөлөө нь дунд хугацаанд тогтвортой хадгалагдаж байна. Мөнгөний бодлогын өөрчлөлт нь мөн л зээлийн хэлбэлзэлд чухал нөлөөтэй байна. Түүхэн хугацаан дахь зээлийн хэлбэлзлийн 3.4 нэгж хувийг бодлогын хүүний өөрчлөлт тайлбарлаж байна. Банкны зээлийн хэлбэлзэл нь зээлийн чанар, төгрөгийн ханшаас мөн хамаарч байна. Чанаргүй зээлийн харьцаа нэг нэгж хувиар нэмэгдэхэд банкны зээл 1.5 хувиар буурах хандлагатай байна. Харин төгрөгийн нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийн хэлбэлзэл нь банкны зээлийн хэлбэлзлийн 3.4 нэгж хувийг тайлбарлаж байна.

Зураг A.2. Зээлийн хэлбэлзэлд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс (VAR загварын хэлбэлзлийн задаргаа)

Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол (2019)

7%

17% 13%

10% 7% 6% 5% 4% 4%

1%

6%

7%

7%

7% 6%

6% 5%

10%

3% 4%

6% 8%

9% 9%

9%

4%

2% 3%

3% 3%

3% 4%

4% 3%

3% 4% 5% 5% 5%

5% 2%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

1 2 3 4 5 6 7 8 Урт хугацаа Улирал

Экспортын үнийн индекс ДНБ Нэрлэсэн үйлчилж буй ханш Бодлогын хүү Чанаргүй зээл

Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол (2019)

нь өөрөө уул уурхайн салбараас өндөр хамааралтай тул банкны зээлийн хэмжээнд түүхий эдийн үнэ мөн л нөлөөлдөг байна. Тухайлбал, экспортын үнэ нэг нэгж хувиар нэмэгдэхэд банкны зээл 3 улирлын хугацаанд 2.4 хувиар нэмэгддэг бол түүхэн хугацаан дахь зээлийн хэлбэлзлийн 12 нэгж хувийг экспортын үнийн хэлбэлзэл тайлбарлаж байна.

Вариацын задаргаанаас харахад бодит ДНБ-ий өөрчлөлт нь зээлийн хэлбэлзлийн 10 хувийг тайлбарлаж байна. Тухайлбал, бодит ДНБ нэг нэгж хувиар нэмэгдэхэд түүний дараах нэг улирлын хугацаанд банкны зээл 0.4 хувиар нэмэгддэг. Энэхүү нөлөө нь дунд хугацаанд тогтвортой хадгалагдаж байна.

Мөнгөний бодлогын өөрчлөлт нь мөн л зээлийн хэлбэлзэлд чухал нөлөөтэй байна. Түүхэн хугацаан дахь зээлийн хэлбэлзлийн 3.4 нэгж хувийг бодлогын хүүний өөрчлөлт тайлбарлаж байна.

Банкны зээлийн хэлбэлзэл нь зээлийн чанар, төгрөгийн ханшнаас мөн хамаарч байна. Чанаргүй зээлийн харьцаа нэг нэгж хувиар нэмэгдэхэд банкны зээл 1.5 хувиар буурах хандлагатай байна. Харин төгрөгийн нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийн хэлбэлзэл нь банкны зээлийн хэлбэлзлийн 3.4 нэгж хувийг тайлбарлаж байна.

| 51 |


| 52 |


Ашигласан материалын жагсаалтBank of Mongolia. 2019a. “Banking Credit: trends, Issues, and policies.” Background paper

prepared jointly with World Bank staff. ulaanbaatar, Mongolia.

―――. 2019b. Monetary policy guideline for 2020. government Document. ulaanbaatar, Mongolia.

―――. 2019c. “Inflation report (2019 Q3).” government Document. Bank of Mongolia, ulaanbaatar, Mongolia.

Drehmann, M., C. Borio, l. gambacorta, g. Jiménez, and C. trucharte. 2010. “Countercyclical Capital Buffers: Exploring options.” BIS Working papers, no. 298, Bank for International Settlements, Basel.

gan-ochir and Munkhbayar. 2019. “Measuring the natural rate of interest in a commodity exporting economy: Evidence from Mongolia.” International Economics.

IMF (International Monetary Fund). 2014. “Staff guidance note on Macroprudential policy—Detailed guidance on Instruments.” IMF policy paper, International Monetary Fund, Washington, DC (november).

IMF (International Monetary Fund). 2019. “Fiscal Monitor: How to Mitigate Climate Change.” IMF, International Monetary Fund, Washington, DC (october).

―――. 2018a. “Mozambique: Macro-financial linkages and Bank Vulnerabilities.” IMF Selected Issues. International Monetary Fund, Washington, DC.

―――. 2018b. “Sri lanka’s Credit Expansion: Engineering a Soft landing While Financing growth.” IMF Selected Issues. International Monetary Fund, Washington, DC.

―――. 2019. “Mongolia: Article IV Consultation.” Staff report. International Monetary Fund, Washington, DC (September).

MoF (Ministry of Finance). 2019. “Medium term Fiscal Framework for 2020–22.” government Document. Ministry of Finance, ulaanbaatar, Mongolia (December).

MoF (Ministry of Finance). September 2019. “2020 budget document.” government Document. Ministry of Finance, ulaanbaatar, Mongolia.

nSo (national Statistics office). December 2019. “Monthly Bulletin of Statistics.” government Document. national Statistics office, ulaanbaatar, Mongolia.

Schmillen, Achim, and nina Weimann-Sandig. 2018. perceptions of precariousness: A Qualitative Study of Constraints underlying gender Disparities in Mongolia’s labor Market. Washington DC: World Bank group.

Vashakmadze, E. 2019. “global and Regional outlook and Risks – Key Highlights.” Box prepared for the global Economic prospects report (January 2020). Washington, DC: Washington, DC.

World Bank. 2016. “public Asset Management Companies: A toolkit.” World Bank, Washington, DC.

| 53 |


―――. 2018. “Mongolia: public Expenditure Review.” World Bank, Washington, DC.

―――. 2019a. global Economic prospects (January 2020). Washington, DC: World Bank.

―――. 2019b. World Bank Commodity outlook (october 2019). Washington, DC: World Bank.

World Economic Forum. 2017. the global Competitiveness Report 2016–17. Insight Report. Edited by Klaus Schwab. geneva: World Economic Forum.

| 54 |


Монгол улс, 14250 Улаанбаатар хот, Сөүлийн гудамж 4, М-Си-Эс Плаза, 5-р давхарУтас: +(976) 70078200Веб хаяг: www.worldbank.org/mongoliaTwitter: WorldBankMgl


2020 оны нэгдүгээр сар


Түүхий эдийн үнэ

Эдийн засгийн өсөлт

Нийгэм эдийн засгийн

шинэчлэл


Банкны зээлийн өсөлт

Documents

МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМdocuments.worldbank.org/curated/en/990641581913444305/...A5. Төлбөрийн тэнцэл сайжирсан ч, гадаад