WWW.AEL.AF

سيد شمس الدين مجروح

)ادبي مقالې او تحليلونه (

ليکوال :

محمد حکيم بشارت

کال٤٩٣١

WWW.AEL.AF

سيد شمس الدين مجروح د کتاب نوم:

محمد حکيم بشارت لـيکـــــوال:

د افغانستان ملي تحريک، فرهنګي څانګه خـپرونـدی:

www.melitahrik.com وېــبپـاڼـه:

ضياء ساپی : ډيـزايـن

فياض حميد پښتۍ ډيزاين:

ټوکه ۰۱۱۱ چــاپشمېـر:

م۵۱۰۲ل کال/ ۰۹۳۱ :ـالـچــاپـکـ

(۰۱۱د تحريک د خپرونو لړ: )

WWW.AEL.AF

يادونه او مننه

وياړم چې په دغو کرښو کې دهېواد له يوې داسې علمي،فرهنګي او ملي

څېرې،هستۍ او شخصيت قدرمن استاد سرمحقق زلمي هېودامل څخه يادونه او

مننه کوم چې نه يوازې ما ډير څه ترې زده کړي، بلکې زماپه څېر يې د هېواد په

ځوان کدرونه روزلي،فرهنګي مينه يې ورکړې ، اغېزمنې الرښوونې يې ورته زرګونو

کړي ،زده کړو ، مطالعې ، څېړنې ، هېوادنۍ مينې ، ملي يووالي او ليکلو ته يې هڅولي

دي.

هېوادمل صاحب د ماسټرۍ په دوره کې زما استاد و، دغه راز مې د تېزس ليکلو

ه تر بشپړېدو پورې يې هڅولی يم ، وخت په الرښود استاد هم و او د موضوع له پيل

وخت يې الرښوونې راته کړي او د تېزس د بشپړېدو ترڅنګ دا دی د ده په هڅونه

ددغه اثر خاوند هم شوم .

د هېواد ددغې نوموتې څېرې په علمي ،فرهنګي او څېړنيزو کړنو، هڅو ، اثارو، پوهې

کل شي . زما دغه څو کرښې د هغه او فکر باندې کتابونه ليکل کېدای شي او بايد ولي

يادونه او مننه نشي پرځای کولی ، خو بياهم دده محترم د شاګرد په توګه اړينه بولم

چې يادونه او مننه ترې وکړم چې ددې کتاب په غني کولو او بشپړولو کې يې را ته

. سال مشورې را کړي او زه يې ددې جوګه کړم چې دغه اثر د چاپ تر سرحده ورسوم

په پای کې قدرمن هېوادمل صاحب ته د لوی څښتن له درباره اوږد عمر او هوساژوند

غواړم.

په همدې هيله

بشارت

WWW.AEL.AF

د تحريک يادښت

و ګران و ل په پيل کې له خپ کال )ل ۳۱۳۱(د افغانستان ملي تحریک د هېوادوالو سره ژمنه کړې وه چې د دې کال په بهي ر ک ې ب ه ع ل ننوانون ه بېال بېل ديني، نلمي، ادبي او ټولنيز اثار خپلې ټ ولنې ت ه ونان کې ک و

م ه نې ه پ وره او د ي وې ۸۲د ک پ پ ر کااالمل ي تحری ک دا ژمن ه د ي اد دوال و ت ه پرتمين ې نون هې پ ه ت رش ک ې ي ې ع ل ننوانون ه نلم ي اث ار هېوا ل ۳۱۳۱ ونانکې کړل ملي تحریک په ياده نونهه ک ې ژمن ه وک ړه چ ې د

۳۱۱س ل ټاال په بهير کې به انش ا ا د خ کا) پ ه ن رل ټ ول کال طبيع ي خب ره ده چ ې دا وننوانه بېالبېل نلمي اثار ټولنې ته ونانکې ک

تحری ک يخ و مل اسانه کار نه د)، ډېر زيال زيار او زحمت ته انتيا لر ، ک و يټينګ هوډ کړ) چې خپله دا ژمنه به هم د تېرې ژمنې په څېر نمل

ژمن ه ک ړو اث ارو سل ننوانون و دا اثر چې ستاسو په الس کې د) د همکې چې د چاپ جامه انونک ملي تحريک هيل ه ل ر چ ې ،له جملې څخه د)

پ ه زنه پ ورې ګ ه پورت ه ک ړ مل ي هېاادوالولل ه دې اث ر څخ ه ب ه زم و تحری ک ل ه ټول و هغ و ليبوال و، ژب انونبو، س مونمارو، م الي او معن و مرستنکويانو او چاپ چارو څخه چ ې ددې اث ارو د چ اپ پ ه دې ټ ول بهي ر

لګرتيا کړې او دا فرهنګ ي بهي ر ي ې بري ال يو بل سره مرسته او ميې کې د زنه له کومې مننه کو او کور وداني ورته وايي ،کړ)

د هېواد د فرهنګ د ښېرازۍ په هيله

د افغانستان ملي تحريک فرهنګي څانګه

WWW.AEL.AF

- 1 -

د کتاب موضوع او هدف

د دې اثر اصلي موضوع او هدف د هېواد د پښتو او دري ژبو د نوميالي او مفکرر

ليکوال ارواښاد سيد شمس الدين مجروح د پښتو فرهنګي مقرالو راوولرول او

کې د پښتو ادبپوهنې د مباحثو مينره هتدوين دى، چې يو ځاى په يوه مجموع

والو ته وړاندې شي.

ګه کې ښاغلي ليکوال محمد حکيم بشارت د مشر مجروح مقرالې او په دې وول

د ليکونو په بڼه توضيحي يادښتونه راوول کړي دي.

له دې سربېره د ښاغلي مولف مقدمه، توضيحات او د يو علمي اثر لپاره الزمې

ليکنې هم له مجموعې سره ملې دي. هغه ماخذ چې ليکوال دمتن په راوولولرو

راز د مقدمې او توضيحاتو په ليکلو کې ترې اسرتفاده کرړې او ترتيب او همدا

ده، د دې ماخذو فهرست يې هم د اثر په پاى کې ورسره مل کړى دى.

اهميت :

زما په پوهه زموږ په معاصرو فرهنګي شخصريتونو کرې سريد شرمس الردين

مجروح يو له هغو کسانو څخه دى، چې فکر يې توليد کړى دى او د يروه ملري

مومي چوکاټ کې يې د فرهنګ په بېال بېلو برخرو کرې خپرل افکرار فکر په ع

WWW.AEL.AF

- 2 -

څرګند کړي دي چې د خپلو اثرارو لوسرتونکيو تره يروفکر عرضره کروي او

لوستونکي فکر کولو ته هڅوي، زما له نظره دسيد شمس الدين مجروح اثرار د

لوړو فکري ارزښتونو له امله له ښو اثارو څخه شمېرل کيږي او په دې اثر کرې

راغلي اثار همدغه خصوصيت لري. يې

مېتود:

د دې اثر مطالب د دوو ميتودونو تابع دي، يو د مقرالو د مرتن ميترود او برل د

مقدمې او توضيحاتو د ليکنې ميتود. د متن ميتود يې د تدوين معاصر ميترود

دى او بل هم د مقدمې او توضيحاتو هغو چې د تشرريحي ميترود ترر مقرولې

شي. الندې تعريف کېداى

لنډه دا چې ددغه اثر داستفادې موارد ښايسته ډير دي او د فرهنرګ د برېال

بېلو ساحو له څېړونکيو او عامو لوستونکيو سره مرسته کولى شي .

په درناوي

سرمحقق زلمى هېوادمل

WWW.AEL.AF

- 3 -

سريزه

کرې يرې ١١١١ وروسته چې پره د پښتو ادب د معاصرې دورې له پيل څخه را

ي وايي چې د سراج االخبرار لره صديق روهخداى بښلى ،بنسټ کېښودل شو

دويم ځل خپرېدو وروسته د معاصر ادب د نوي بدلون نښې څرګنردې شروې

.دي

مهرال چرې لميانو د خوځښت پرزڅېرې زياتره د ويښو ېد پښتو ادب ځالند

پرړاود پښتو ادب په تاريخي لحاظ د ويښتيا لره دغه خوځښت مرحوم روهي

لميانو د زد ويښو . يد ې، وده يې کړې او غوړېدلدي اووکېدلېر ىبلل سره برابر

او ادب کې ښکاره او روښان بدلون هم ېپښتو ژبپه مهال خوځښت د دورې پر

ېپه دې دوره کې د پښتو ژب ؛د فورم له پلوه او هم د محتوا له نظره رامنځه شو

لځاى کړ مفاهيم يپه شعر کې نو ،ثار وليکل شولااو په زړه پورې ير ښکلېډ

لره ورايره کې ه درک انعکاس پ ينو يذهند و اشول چې د شاعرانو د فکر خط

ږي. ېليدل ک

په دې وولو برخو کې د مرحوم ېړنېڅ ي، ډرامې او ادبېکيس ې، لنډېووو يادب

يد زمرانقالب" را منځته شو چې موخره يرې "ته ان يو غلى شاننوا په قول "ېب

.رنګ بدلول" و

WWW.AEL.AF

- 4 -

د ظاهر شاه د سلطنت په دوهمه لسيزه کې نو ،الړ شوو که لږ مخکې مودې ته

ېجريان سره او له بلله د تعميم او پياوړتيا ېپښتو ادب له يوې خوا د پښتو ژب

له نهضت سره په ملګرتيرا ېموکراسي او ريفورم غوښتنډيواد کې د ېخوا په ه

ېتر زياتويښتيا پړاو او که داسې ووايو چې دپړاو ته داخل شو ير ژر نوېکې ډ

کره . نو بده به نه وي ،يلميانو له سياسي غورځنګ سره اړه لرز ود ويښ ېانداز

نرږدې ېد پښتو ژبژوره څېړنه وشي او له حقيقت څخه سترګې پټې نه شي نو

لميانو په سياسي سازمان کې شامل وو او زوول نامتو ليکوال او شاعران د ويښ

او شراعرانو ليکنرې ورولنيز او دغه وخت د زيراترو ليکوالرو د له همدې امله

. سياسي رنګ لري

په ډګر کې د شاعرانو، ليکوالو او ادب پوهانو لره ېدوره کې د پښتو ژب ېپه د

ې وې نغښت ثارو کې دوه عمده موخېا غووليکل شول او په د ثارار بډاى ېخوا ډ

ولرېالبېب ېد ورولن هبلر وااو ادب بشپړتيا او ودې ته پرام ېد پښتو ژبچې يوه

او يکرې بربنرډ شروه ظلرم پراو عدالتي ېب، اقتصادي لکه وولنيز او ،ستونزو

او د ېروتنېهمدارنګه د واکمنو کړيو، دولتي واکدارانو او نورو د زور خاوندانو ت

.دى وړاندې د هغوى ناسم چلند بربنډ او رسوا شوى رخلکو پ

نوموتو څېرو يو پراخه ديد خاوندانو او د ادب ،ر پاخه قلمېپه دې دوره کې د ډ

ونغاړلې چې بل پسې سرونه راپورته او د پښتو ادب بډايه کولو ته يې مټې را پر

شاعر او سياست پوه، ،له دې ډول ادبي څېرو څخه يو هم د هېواد نامتو ليکوال

شمس الدين مجروح و. د پاخه بصيرت لرونکى شخص ارواښاد سيد

بلکې پره سياسري ډګرر او د ،ې د پښتو ژبې په ادبي برخه کېزمجروح نه يوا

وولنې په فلسفي اړخ کې ژوره مطالعه درلوده او په يادو برخو کې يې د ژوند تر

WWW.AEL.AF

- 5 -

و او هغه څه تررې پراتې ىساتل ىوروستۍ سلګۍ پورې خپل قلم تاند او ژوند

او بلکې په وولرو انسرانانو ،مې پورې اړه نه لرييچې په يوه نسل او يوې س دي

خلک پروره ګټره پورتره يې و په هر وخت کې له ليکنو نسلونو پورې اړه لري ا

توګه ژورهدغه راز يې د پښتو ادب د بډاينې لپاره په فکري ډول او .کولى شي

او په دې برخه کې يې شوى کار د لمرر پره ېنه ستړې کېدونکې هلې ځلې کړ

.څېر روښانه او جوت دى

ليکنرې پره دقرت په ادبي، سياسي، وولنيزو او فلسفي برخو کې که د مجروح

ږي چرې دغره ارواښراد د ېسره ولوستل شي، نو هغه مهال بيا لوستونکى پوه

ارمان څښتن دى، نرو اوچت پراخ ليد او ژور فکر، لوړ او قوي استعداد،څومره

يرو شرمېر ادبري مقرالې د هغهله چې ېيوپت مېهمدغو ځانګړتياوو ته په کتو

کرال ١٢٣١ترر١٢٣١تکل مې له )نو په همدې ،بڼه ورکړمکتابي او کړم راوولې

ر زيار وروسته د هغه ادبي مقرالې ېکابل مجلې په بېالبېلو ګڼو کې له ډ پورې د

او له ځينو نورو کترابونو څخره راوولې او همدارنګه مې له قلم مجلې يوه مقاله

.کتاب کې مې اوډون ورکړ غهاو په د ځينې مقالې راواخيستې

ودغله د ارواښاد مجروح ه مطالعه کړې نو کله چې ما دغه مقالې په دقيقه توګ

انوبريهغو اد در ېجوته شوه چې مجروح د ګوتو په شم څخه راته دا وادبي مقال

، او ليکوالو له ډلې څخه هغه مخکښ ليکوال دى چې فکرر يرې توليرد کرړى

داسې فکر چې ترل نيمګرړي ؛وړاندې کړى او نور يې دغه فکر ته هڅولي دي

،و الرو تلونکي د خپل هغه فکر په قوت چرې حقيقريطلفکرونه رغوي او په غ

انساني او عقالني الرې ته رابولي. د مجروح په څېر د ،ملي او اصالحي بڼه لري

ښتو ادب کې زما په نظر لږ وليدل شي او که په پنکي ليکوال به په وفکر توليدو

WWW.AEL.AF

- 6 -

ه څېړونکي هر اړخيزه ژوره څېړنه وکړي نو د هغه فکري توليد بر کې دې برخه

او له برکته به يې اصالحي الرې روښانه او وغوړيږي.شي ښه جوت

ورته جوتيږي چې پره هرره بيا کله چې لوستونکى دغه مقالې مطالعه کوي نو

تمرکز کړى چې يرو حررف مقاله ليکوال له سرليک څخه نيولې تر پايه دومره

نرې بلکې لرومړى يرې د ليک ،خوا نه دى ايښى هيې هم له موضوع دېخوا او هغ

بيا يې د موضوع مطابق زړه راښرکونکى سررليک ،نتخاب کړېا علپاره موضو

هر ليکنه يې په واضح پيغام او الرښوونه پاى ،ورکړى او نور يې ليکنه پيل کړې

.ته رسولې ده

د ده د ادبي مقالو قوت دومره پياوړى او پوخ دى چې د لوستونکي په څو ځلره

وولره ليکنره ږي،ېيا بيا يې لوستو ته زړه کږي او بېلوستو هم ادبي تنده نه مات

پره دې ليکنرو .ږيېيې په ذهن کې په پوره توګه ځاى نيسي او ذهن نشينه ک

ځايونه ليکوال داسې استداللونه راوړي چې هر نه قانع کېدونکى تن ي کې ځين

.ږي چې دا هم د ليکوال د استعداد او قلم قوت په ډاګه کويېخپله پرې قانع ک

چې د مجروح يادې مقالې د محتوا له اړخه نه يوازې چې په ترول نو ويلى شو

بلکې د لوستونکو لپاره يې يو ښه ادبي درس او زده کرړه هرم بللرى ،پوره دي

نکي د نورو لپاره تل ښه سرالري کېرداى شري او ودغسې مقالو ايجادو د .شم

.له ليکنو يې تل ګټه واخيستل شي څو يې روح ورسره ښاد وي بايد

روح اوس په دې فاني نړۍ کې نه لرو خو د يادو مقالو پره لوسرتو سرره که مج

لوستونکى فکر کوي چې همدا اوس له مجروح سره مخامخ ناست دى او ادبري

WWW.AEL.AF

- 7 -

د زده کړې يو وولګى ،د هغه هره ادبي مقاله يو ژوندى بحث .بحث ورسره کوي

ې څخه نو په همدې اساس ويلى شم چې د دغو مقالو له منځپانګ ،او مکتب دى

وسره ا زموږ په څېر زده کړيال هغه څه زده کولى او ترالسه کولى شي چې ترر

.يې نه دي زده کړي

ځل د محتوا له اړخه د مجروح دغه د ادب ښوونځي او مکتب هر شاګرد دې يو

.ر څه ترې زده کړيېادبي مقالې ولولي چې په لوستو سره به ډ

روح ادبي مقالې ترالسه او يا دغه کتاب د هغو څېړونکو لپاره چې غواړي د مج

د هغه د قلم له نبوغ او استعداده خبر ،فکري طرز ،ثاروا ،د ژوند ،هم د مجروح

مرسته کولى د يوې سرچينې په توګه ورسره ،او په څېړنو کې ترې کار واخلي

.شي

ونه لرري، خرو به او کمى وي زه دا نه وايم چې دغه کتاب به وول په تول پوره

ثارو خونردي کولرو پره اد ي کارونو او د اکاډميکو شخصيتونودغه هڅه د علم

.ځاى ګام بولم برخو کې يو پر

دې مقالو د راوړلو هردف په کتابي بڼه دپه پاى کې به دومره يادونه وکړم چې

مقالې لره ضرايعه ېله يوې خوا دغه تيت او پرکاو ارزښت په دې کې دى چې

ې څېړونکري او نرور لوسرتونکي پره وژغورل شي او بله دا چ او ورکېدو کېدو

.ته السرسى ولريادبي مقالو ودغکې کتاب غهپه د اسانۍ سره په يوه ځاى

، اصرولو او تحليرل لره الرې دبله موخه دا وه چې له دې مقالو څخه د مجروح

ليرد او د مقرالو لره ،بلکرې لره فکرر ،ې ځوان کهول اګراهزڅخه نه يوا روش

.کړيپورته ام وړ ګټهاو پ منځپانګې څخه يې اغېزمنه

WWW.AEL.AF

- 8 -

چې د يوې علمي موضوع پره اړه وينمهم اهميت يې په دې کې يو همدارنګه

بل علمي ګرام يو ژبه او فرهنګ وده کوي او په دې برخه کې څېړنې سره زموږ

د علمي څېړنې تګرالره پياوړتيرا ږي اوېږي، زموږ علمي پانګه درنېاخيستل ک

مومي.

م چې ددغه کتاب يادې مقالې او تحليلونه مرې د په پاى کې دومره يادونه کو

کابل پوهنتون د ادبياتو پوهنځي د پښتو څانګې د ماسرټرۍ د تېرزس لپراره

چمتو کړي و او د تېزس له دفاع څخه وروسته استادانو دې ته وهڅرولم چرې

دغه مقالې او تحليلونه په کتابي بڼه چاپ کړم ترڅو نور لوستونکي هم تررې

برخمن شي .

WWW.AEL.AF

- 9 -

لومړى څپرکى

شمس الدين مجروح ژوندليک د سيد

کال کې د کونړ واليت پره شرينکوړک هه ١٣8١سيدشمس الدين مجروح په

چې د ترګړو په پاچرا سيد حضرت شاه نومېدهېدلى دى، پالر يې ېږکې زکلي

. په درې کلنۍ کې د پالر له سيوري بې برخې شوى او بيا يرې صاحب مشهور و

١١١١: ١پرغاړه شوې ده. ) پالنه د مور

:زده کړې

، هغه مهال د ديمجروح خپلې لومړنۍ زده کړې په خپل کلي کې تر سره کړې

هېواد د يو شمېر نورو سيمو په څېر ددوى په ځاى کې هم ښوونځي شتون نره

چې هغره مهرال لرومړنۍ زده کرړې پره رسرمي درلود، هغه ونه شواى کړاى

ګه يې لومړنۍ زده کړې په کور کلي کرې ښوونځي کې وکړي، نو په شخصي تو

له هغه څخه ستر شخصيت جوړ کړ. پالنې چې باسواده وه وکړې او د مور

ر و)) مرا چرې د خرا :ليکنه کرې ويلري يوه نوموړي د خپلو زده کړو په اړه په

وڅنالې او د کوچنيتروب دوره مې خاشاکو د لوبو دوره طى کړه، پاڅېدم جامې

.مې غير د کتاب او قلم نه بله مشغله نه لرلهبيا ،مې پاى ته ورسوله

WWW.AEL.AF

- 11 -

رودونرو او نرورو ،روانو اوبو ،ځنګلونو ،دى ليکي چې د کلي شاوخوا لوړ غرونو

١:١١١١) قدرتي مظاهرو په ده کې د شعر او شاعرۍ قريحه ژوندى کړه.

مجروح د نورو علومو ترڅنګ په ديني علومو او په ځانګړې توګه په فقه کرې

.ه درلودهزياته پوه

نو د پښرتو ژبرې ترر ،ارواښاد مجروح رسمي زده کړې نه دي کړي که څه هم

عربي، اردو او انګليسي ژبو هم پوهېده او دغه وړتيا دده سرتره ،څنګ په دري

.وه علمي خزانه

:دندې

کې چې ډير ځوان و د انتصابي سناتور په توګره د اعيران ١٢١٢مجروح په کال

.ا کړهمجلس )سنا ته الره پيد

کال کې ورپسې د ملي بانک د تفتيش رييس او د ډيپرو مسروول ١٢١١بيا په

وواکل شو، د همدې کال په پاى کې د قند فابريکې او د پټرولو د شرکت رييس

کال کرې د ١٢٣١په ،شو،د دولتي انحصاراتو د رياست دنده يې هم تر سره کړه

قبايلو د خپلواک رياست مشر شو.

پرورې د عردليې د ١٢٣٣-١٢٣١ف په انتقالي دوره کې ) د ډاکټر محمد يوس

کال د اساسري قرانون د کمېټرې د اووه ١٢٣٣رت مرستيال او د ااو د صد وزير

.کسيز کمېسيون رييس وواکل شو

WWW.AEL.AF

- 11 -

کال کې په مصر هېواد کې د افغانسرتان ١٢٣١موکراسۍ په لسيزه کې په يد ډ

کې متقاعد او ١٢٣٣کال سفير شو، بيا د مشرانو جرګې انتصابي غړى شو او په

.په کور کېناست

پر افغانستان د روسانو د يرغل پر مهال مجروح هم د يرو زيرات شرمېر نرورو

افغانانو په څېر د هېواد پرېښودو تره اړ شرو او پېښرور تره الړ. هلتره يرې د

کنفرانسونو، غونډو او نورو ديپلوماتيکو هلو ځلو له الرې هېوادوالرو تره پروره

ېښور کې تر يوڅه وخت وروسته نوموړى امريکا ته الړ.په پ خدمت وکړ.

:ادبي هڅې

د مجروح ملي ادبي استعداد هغه مهال يو چا ته ښه څرګنديږي چې کلره دده

پيغام او روان ،خوږوالى ،د کالم موضوع ،شعر او نثر په دقيقه توګه مطالعه کړي

.والى يې له نظره تېر کړي

رمان ځاى او آچې په هغو کې د وولنې عمومي د ملي ادبياتو يوه ځانګړتيا داده

د وولنې له شتون سره سمون ولري ملي هويت څرګندوي او په دغسې ادبياتو

ملي ادب د وولنيز شعور په اوچتولو او پخولو کرې ،کې ژور پيغام هم پروت وي

په نوره نړۍ کې هم د تاريخ په بېالبېلو پړاونو کې داسې ادبيات لويه ونډه لري

ه شوي.رامنځت

ثارو کې آمجروح په پوره ځواک د ادبياتو ملي اصالت رامنځ ته کړى او دده په

رمانونره او د هېرواد د ترقرۍ آد ملي هويت د خونديتوب ترڅنګ د ولس ملي

رمان صدق او صفا، خلکو سره وفرا آپيغامونه نغښتي دي، دده يو لوى پيغام او

او همدردي ده.

WWW.AEL.AF

- 12 -

ېلې مقالې ليکلي چې د هېواد په دننه او لره دغې علمي سټې په سلګونو بېالب

هېواد څخه بهر په خپرونو کې چاپ شوې دي.

کله به چې چا د هېواد ملي ګټو پرخالف ګرام ،دده د ليکنو يوه ځانګړتيا دا وه

نو بې له وېرې به يې پرې نيوکه کوله او هرڅه به يرې سرپين ورتره ،پورته کړ

کلمې ار نښه ګرځول چې د اسالم لهليکني ګوز هغه کسان يې هم د خپل .ويل

څخه به يې د ځان په ګټه استفاده کوله. ده به چاته د مصلحت له مخې خبرره

.ګاهانه توګه يې د هرې کمۍ پروړاندې خوله خالصولهآبلکې په ،نه کوله

مجروح له مطالعې سره ډيره زياته مينه درلوده او همدا شوق ددې المل و چې

خاوند و. تحليلفلسفي او ديني مسايلو کې د ښه ،يزووولن ،په ادبي نوموړى

:نثر

پره ،د مجروح نثر ته که څوک په دقت او ژوره توګه نظر وکړي، نو دومره قوي

چرې پره پيلېردو سرره يرې تللرى او خروږ دى ،اصلي موضوع څرخېدونکى

.نه ورکوي لوستونکى تر پايه له ځان سره ملګرى کوي او د دمې کولو چانس

وولنيزې او فلسفي موضوع ګانې رانغاړلي او ،سياسي ،نثر کې ادبي ده په خپل

هيادو هرو موضوعګانو ته يې خپل اصطالحات، جملې او لغتونه کارولي او په هر

ې د همردې يروې برخرې زبرخه کې لومړى سړى فکر کوي چې مجرروح يروا

نرو بيرا سرړى يخو کله يې چې د نثر نور اړخونه مطالعره کرړ ،متخصص دى

کره پره دري .چې په نثر ليکلو کې د څه ډول استعداد لرلو خاوند دى يپوهيږ

نو بيا لوستونکى ښه يقرين کرولى شري چرې يژبه کې ) سرگذشت من ولول

WWW.AEL.AF

- 13 -

څومره پياوړى او لره وي مجروح په ادبي ليکنه کې که هغه پښتو او که په دري

څه ډول ادبي خوږ او روان نثر څخه برخمن دى.

به او د موضوع د رانغاړلو توان په ډيرو لږو ليکوالو کرې د مجروح خوږه نثري ژ

هغه په خپل نثر کې تل هڅه کړې چې لوستونکى پره موضروع او .ليدل کيږي

بلکې لوستونکى د موضوع له پيله تر پايره لره ځران ،ژبه کې اللهانده نه کړي

ورتره سره ورسوي او په ليکنه کې موجود پيغام په ورين تندي او برې سرتړيا

.ندې کړيوړا

نو بيا دده په ادبي ئد بېلګه په توګه يې ) له شعر نه څه غواړئ که دا نثر ولول

په دې برخه کې په کړې مطالعه او نورو اړخونرو ښره لره ،پوهې ،درايت ،قوت

.هم يادولى شو ېورايه پوهيږئ او همدارنګه نورې ډيرې دې ته ورته ليکن

:شعر

اړه خبرې وکړم او يرايې پره اړه بېالبېرل زه که هر څومره د مجروح د شعر په

لکه چې خپلره مجرروح پره دې اړه ،دومره به د پام وړ نه وي ،اړخونه راواخلم

" ما چې د خاورو خاشاکو دلوبو دوره طى کرړه او پاڅېردم جرامې مرې :ويلي

وڅنډلې، )يعني د کوچنيتوب لومړۍ مرحله مې پاى ته ورسوله بيا مې غير له

ه مشغله نه لرله، زموږ دکلي دخواوشرا دلروړو غرونرو، ګڼرو کتاب اوقلم نه بل

کې د شعر شاعرۍ ځنګلونو،روانو اوبو، ډکو رودونو او نورو قدرتي مظاهرو په ما

قريحه ژوندۍ کړه او دکلي مستريح بې کشمکشه حيات او طوالني تنهرايي او

تفکرر ې والي او دکونړ د درې د زيات وخت چپې چوپتيا زه په کايناتو کې زيوا

ېلسفي ذوق پيدا کاوه، مګرر هرر څرو چرې دا ورځرفکې يې ته اړ کړم او ما

تېرېدلې په ما کې د شاعرۍ ذوق او تفکر اشتياق زياتېده، هغومره زمرا تنرده

WWW.AEL.AF

- 14 -

ډېرېده او زه يې تجسس ته او په هر څېز کې دتشبث خواته سروق کرولم. مرا

د وسرايلو پره ديوه ښه مربي د ضرورت احساس کاوه او د دې تندې د مراتولو

لټون کې شوم، مګر افسوس چې دا وسايل تر يوه حده ماته هغه وخت ميسر او

و او زه ترر سرره پرورې د چې بيا وخت تېر ،دبعضې مربيانو سره مخامخ شوم

ژوندانه دکشمکش په ګرداب کې ډوب وم... "

د مجروح په اشعارو کې د زاړه ادب دنازکخيالو نزاکتونه شته اوهرم داوسرني

صر اجتماعي او تنقيدي رنګ لري. ګل پاچا الفت د مجروح دمنتخبو اشرعارو ع

:يپه مقدمه کې ليک

"د ښاغلي اديب سيد شمس الدين مجروح له لوړې قريحې اوشرعر روزونکري

استعداد څخه ځينې داسې اشعار پيدا شوي چې که د اشعارو پيررل او پلرورل

ل کېردلى مرا بره خپرل څرو رواج واى او د شعر په ورکړه راکړه ديوه شعر دب

١١١٨: ١) .. ".شعرونه د ده په يوه شعر ورکړي وو

ثار:آ

بلکرې د ،ې دا چې ښه محقق او ساستمدار وزنه يوا ،سيدشمس الدين مجروح

.شعر او نثر تومنه يې ډيره پخه او خوږه وه

چې يو شمېر يې چاپ او ،مجروح د شعري وولګو ترڅنګ نثري وولګې هم لري

.اپ پاتې ديځينې يې ناچ

هه ش کال کې چاپ شروي ١٢٢١په خوا د پښتو وولنې لهشعرونه منتخب -١

.دي

WWW.AEL.AF

- 15 -

کرال کرې پره ١٢١٣ياد فرياد،دغه وولګه په پښتو او دري ژبو ده چرې پره -٣

.چاپ شوې پېښور کې

شرمېر په ووکه٣١١١ د کې کال١٢١١ په مخونو١٨٢وولګه په ،سرګذشت من-٢

په دې وولګره کرې ،چاپ شوې ده کې خونهچاپ په وايمز افغانستان د کابل په

علمي او ادبي خدمتونه ،سياسي ،سيدشمس الدين مجروح په خپل قلم وولنيز

چې د خپل ژوند په اوږدو کې يې خپلې خاورې او هېواد ته کړي ليکلي دي.

کال کې په ١٢١١دغه وولګه په ،سياسي و اجتماعي ،مجموعه مقاالت علمي-٣

په ٣١١١کابل کې په افغانستان وايمز چاپخونه کې د مخونو کې ٣١١کابل کې په

.شمېر چاپ شوى ده

منتخب شعرونه او يافرياد، په دوه نومونو دغه ګډه وولګره لره دې مخکرې -٣

خرو داځرل دا دواړه عنوانونره ،ځانته ځانته په بېالبېلو نومونو چاپ شوې دي

پره شرمېر ٣١١١کال په کابل کرې د ١٢١١کتابونه د يوې ګډې وولګې په بڼه په

.چاپ شوې

په دې وولګه کې د سيدشمس الدين مجروح غوره شوي پښتو او دري شعرونه

دا شعرونه که د شمېر په لحاظ لږ دي خو د کيفيت په لحراظ ډيرر .چاپ شوي

.قيمت او ارزښت لري او زموږ د ادب غوره برخه جوړوي

و چې د دري د )خواب شگفت غوندې يو خروب پره پښرت :پريشانه خوب-١

١:١١١١).خو چاپ شوى نه دى ،مثنوي نظم شوى

:شخصيت

WWW.AEL.AF

- 16 -

سيدشمس الدين مجروح چې د وولنې په اړه يې ژوره مطالعه درلوده او په يوه

ې په مزاج تر نورو ښره پوهېرده او ند وول ،کليوالي چاپيريال کې رالوى شوى و

نو په همدې اساس يې د ژوند پره وولرو ،هر ډول حساسيتونه يې درک کړي و

کې هڅه کوله چې خپل استعداد، وړتيا او پروګرامونه د خلکو او وولنې وونوړاپ

شخصي ژوند د ښه والي لپاره يې هيڅکله هڅه نه ده په ګټه وکاروي او د خپل

.کړې

مصلحت ،پرځاى وېيې نيوکې ،زاد طبعيت درلود،خبرې يې سپينې وېآهغه

هرره ورسرپارل شروې ،يې چندان نه خوښېده، پر چا يې ځان پورته نه ګاڼره

.سرته رسوله دولتي دنده يې په خپل استعداد په الزمه بڼه

خالصه ونډه او له خندا ډکه خوله يې لرله، خبرې يې له مفهومه ډکرې وې او د

.عامفهمي پنځولې وه خبرو روان والي يې

سياسي ليد لورى:

،وف، عالمقانونپوه،فيلس ،سيدشمس الدين مجروح د هېواد نامتو اديب، ليکوال

د ژونرد د نرورو برخرو هغه. مفکر او د هېواد پېژندل شوې سياسي څېره وه

ترڅنګ د هېواد په ملي مسايلو کې رغنده ونډه درلوده.

له وروسته پاتې ،موکراسۍ او ملي تفکر لپاره کار کاوهډيالي، ومجروح ملي يو

ې يو وخت رمان و چآره يې هغه وستلو ملي مفکېاروالي څخه د وولنې د وګړو

دو لپاره يې ېنو همدې موخې ته د رس ،دغه ډول حالت په خپلو سترګو وګوري

ده د خپلو اجراتو په هره برخه کې د همداسې ملري .ډيرې منډې ترړې کولې

WWW.AEL.AF

- 17 -

د هغه هڅه دا وه چرې د ملري .ګاهانه اقدام کاوهآې د درلودو په اساس يروح

ورولنيزو، ،ېواد کې سياسيملي تفکر او ملي ليد لوري لپاره بايد په ه ،وحدت

مقررات او نور ترتيب او وينګښت ،لوايح ،اقتصادي او موسساتي ) عقايد، رسوم

.ومومي

مجروح په خپل وول عمر کې د يو واقعي ديموکراتيرک او د خلکرو د خوښرې

ارزومند و او د وولو هغو دموکراتيکو، مدني ملي وولنرو سرره يرې نرږدې ظام ن

د يو دغسې نظام غوښتونکي وو. چې په وطن کې اړيکې او همکاري درلوده

نظامونو د تدريجي تحول طرفدار و چې د جرامعې يمجروح د سياسي اجتماع

د شرايطو او تحوالتو مطابق د تکامل پړاوونه ووهي.

.دوطن په ګټه نه ګڼل مجروح انقالبونه ) چپي ا و راستي

:د مجروح ځانګړنې

:مينه له جرګو او مرکو سره د مجروح

مجروح به تل په خپله سيمه کې له حده زياته هڅه کوله چې کومره جرګره او

مرکه دده له موجوديت څخه پرته تر سره نه شي او دغرو دوديرزو پرېکرړو او

.ځان ورساوه يتصميمونو ته يې حتم

WWW.AEL.AF

- 18 -

پرېکړې يرې نره کرولې او نره يرې ،و کې خبرې نه کولېکهغه په جرګو او مر

بلکرې پره هرره ،ه ګټه او يا زيان خوله خالصه کړيغوښتل چې د کوم لوري پ

جرګه او مرکه کې يې په دې موخه ګډون کاوه چې لره مخرورو، خولره ورو او

مشرانو څخه خبرې، پرېکړې، تصميمونه او په پښتنې وولنه کرې د سرتونزو د

لو خرواوو ېد ښرک ،قروي کرړي لحل الرو، الرې چارې زده کړي، خپل استدال

.غو جرګو او مرکو په نچوړ ځان وپوهويد او د خبرې واوري

:په غم او ښادۍ کې د مجروح ګډون

ورکاوه چې په اساس اهميتډير ته مجروح په کليوالي ژوند کې هغو ارزښتونو

مينره يرې تررمنځ زيراتيږي او د ،يې دغه ژوند د وګړو ترمنځ غښتلى کيږي

لوانرو د غرم او متقابل احترام مزي يې سره وينګيږي، چې هغه د کليوالو او خپ

سره ځان يرو رنګره ور ناسته او وغرکې ګډون او د هغوى په وښادۍ په مراسم

.ښول دي

د واده او نرور ،کروژده ،فاتحه ،و، نو هيڅ جنازهکې کله به چې مجروح په کلي

خو که به کله له کونړ څخه لرې چېرته ،پاتې کېدلې راشه درشه دودونه نه تر

نو لومړى به يې له کورنۍ ،ه مودو وروسته کلي ته راغىکې و او بيا به ل دندهپه

نو لېست بره يرې وڅخه په کليو کې د غم او ښادۍ پوښتنه وکړه او د هغو کور

واخيست چې د چا فاتحه او يا د چا د خوښۍ لکه د کوژدې او يا واده مبرارکي

وولنه دغه کار يې په کليوالي ،بيا به د مهم والي په اساس په وولو راوګرځېد ،وه

WWW.AEL.AF

- 19 -

،ان پور ګاڼه او کله به يې چې وولو دغه ډول کورنيو ته سر ورښکار کړځکې پر

کړ. نو بيا به يې ويل چې اوس مې ايله پور ادا

:له ماشومانو سره مينه

دغسې بره يرې پرر ځران ،له ماشومانو سره د مجروح مينه بې حده زياته وه

ماشرومانو تره کومره احتم راوول کړي و تا به ويل چې کلي ته ملنګ راغلى او

خو چې کله به ورنږدې شوې نو وبه دې ليدل چې مجروح ،جادويي وووکه کوي

يې په منځ کې ناست دى او د هغوى په ژبه او مزاج ورسره خبرې کوي.

چرې ماشرومانو تره دې لمجروح څخه هيڅ نه قضا کېد له په اخترونو کې به

لومړى کار کاوه هغه بره يې چې بهوروسته ه ځکړي، د اختر له لمانه پيسې ورن

.الړيې د کلي ماشومانو ته پيسې ورکولې او له هغه وروسته به بيا کور ته

نو له اخترر څخره ،کې و او يا به چېرته لرې تللى و دندهمجروح په چې کله به

مخکې به يې د کليوالو ماشومانو د اختر د پيسو لېست جوړ کړى و او هغوى ته

ې راليږلې.به يې له مخکې پيس

:رخصتي

نو کله ،مجروح به که له کونړه لرې د هېواد په هر ګوټ او يا به له هېواده بهر و

به يې چې د رخصتۍ مهال راورسېد، نو له مخکې به يې ددې لپاره پالن جروړ

د خپل کلي په غټ او واړه ،چې څنګه به يوځل تر کلي پورې منډه کړي کړى و

.ه رخصتي تېره کړيراوګرځي او له هغوى سره خپل

WWW.AEL.AF

- 21 -

به يې په هغه رخصتي ډيره غوره او خوندوره وه چې په کونړ کې ته بهمجروح

.خپل کلي کې تېروله

:مړينه

مه د دوشنبه ٣٣کې د جون په زېږديز کال ٣١١٣په سيد شمس الدين مجروح

په ورځ د امريکا په متحده ايالتونو کې د کډوالۍ په حالت کې وفات شوى دى.

پلرنرۍ خپلرې ې په درنښت افغانستان ته راوړل شو او په کونړ کې پرهمړى ي

هديره کې خاورو ته وسپارل شو.

ولسمشرر حامرد کررزى، د هغه مهال جنازې ته يې کېګر ډد کابل په هوايي

او قرومي مشرران سلګونه علمرا ،د کابينې او ملي شورا غړي،جهادي رهبران

ورغلي وو.

WWW.AEL.AF

- 21 -

نو نظرونهد مجروح په اړه د پوها

سيدشمس الدين مجروح په پښتو ادب کې هغه ځالنده څېره تېره شوې چرې

استعداد او بصيرت څخه يې هيڅوک هيڅ وخت سترګې نه شي ،قلم ،له پوهې

څوک په اړه منفي نظر ولري او زمرا پره فکرر نه به يې په اغلب ګومان ،پټولى

پره علمري هغره پره ژونرد کرې ورول سرو دالمل به يې هم همدا وي چې

ډول علمي سټو په اړه بيا منفي نو ددغه ،الي کې ووونۍ مينه او يو کارونو،هېواد

.نو په نشت حساب وي نظرونه يانه وي او که احيا موجود هم وي

دلته غواړم د ارواښاد مجروح په اړه د زيات شمېر پوهانو د نظرونو لره جملرې

ډ او لره مفهروم څخره ډک لن ،مشت نمونه خروار په توګه يو دوه غورهد څخه

.نظرونه را واخلم

ښاغلى مجروح د مطالعې )) :استاد بېنوا د ارواښاد مجروح په اړه ويلي

ډېر شوق لري او د همدغه شوق اثر دى چې په اکثرو ادبي، اجتماعي، فلسرفي

او مذهبي سختو مسايلو کې د ښه تحقيق خاوند دى، په تېره بيا د روحيراتو او

زاد آدا ښاغلى خنده رويه باوقاره سړى دى، … دلچسپې لريفلسفې سره زياته

. طبيعت لري او په حق ويلو کې د چا پروا نه ساتي

د اطالعاتو او کولتور پخواني وزير ډاکټر سيدمخدوم رهين د مجرروح پره اړه

موکراسي په الر کرې ډيمجروح د هغو کسانو په ډله کې و چې د چې ويلي دي

موکراسۍ لسيزه يې د زيار ډيد اساسي قانون او د کولې چې يې صادقانه هڅې

.پايله وه ګاللو

.فقيد پاچا هم پر هغه پوره باور او اعتماد درلود

WWW.AEL.AF

- 22 -

دوهم څپرکى

د سيدشمس الدين مجروح ادبي مقالې

د پښتو ليکلو بشپړ او مشترک سبک

ګڼه کښې ښاغلي حبيبي له دې پورتني عنوان الندې د ١٣۱د کابل مجلې په

او د پښرتو د حقيقري او ېقتراح په ډول څو اساسي او مهمرې پوښرتنې کرړا

معنوي ژوند په نبض باندې يې ګوتې ايښې دي. د همدې اقتراح په اثرر کښرې

ښاغلي او فاضل اديب سيد شمس الدين خان مجروح چې پره ادبري مسرايلو

کښې ښه بصيرت او عميق نظر لري، مونږ ته يو خوږ او پوخ مضمون را استولى

دى، چې دلته يې نشروو او له نورو پوهانو څخه هم غواړو چرې خپرل قېمتري

نظريات ونه سپموي. ))د صحافت څانګه .

ښاغلى فاضل حبيبي!

کږولرو او اوږو ځان ګران غوندې سوال مو کړى، چه سړى کولى شي په لږ قدر

پورته غورځولو د دې موضوع استقبال وکړي او ځان خالص کاندي، مګر زه هم

دې موضوع سره ډېره عالقه لرم، نو به پرې وغږېږم. زړه مې غوښته چه کره د

WWW.AEL.AF

- 23 -

څوک پردې موضوع خبرې وکړي او څه واورم، ښه شوه، تاسې ياد کړه او څره

مو پرې وويل. له همدې خبرو موقع په الس راغله، چه څه وليکم. يقين دى چه

کرار وي، خو هرر زما جواب به ستاسې د قول تاييد او اکثر به ستاسې د خبرو ت

څه چه دي، همدا زما نظريه ده.

سبک څه ته وايي؟

چې په يوه نثرر کښرې مونرده ګومان کوم دلته به غرض له هغه روح ځنې وي

و تعريف څه قدر ګران دى او د سر د سترګو نره زيرات د شي او د هغې تحديد

هرو زړه په سترګو )ذوق ښه ليدل کېږي، څه رنګه چه د روح نه د روح په مظا

تعبير کولى شي، داسې به سړى څه ناڅه سبک ته هم ګوتره ونيسري. يعنرې

د سبک هغه شى دى چې لغات او الفاظ د اعضا او جوارحو غوندې، صرف و نحو

ضربان قلب او د وينې د چلند په شان د هغې د پاره کار کوي او چې دا وول )او

و څره رنګره چره د پاته نور سره راغونډ شي، نو يو موجوديت ترې جوړ شي ا

اعضاء د تناسب نه او د طبيعي نظام د ښه چلند نه جمال او نشاط پيدا کېرږي،

داسې هم د سبک ښه والى د هغې د اعضاوو پر تناسب او انسرجام پرورې او د

هغې د حياتي نظام په صحت او ښه والي پورې اړه لري.

سبک لري؟ که تاسو پوښتنه کوئ، چه )آيا پښتو د نثر ليکلو بشپړ او مشترک

يې لري، نو آيا دغه سبک ښه او کافي او د ادبي ښېګړو وړ دى که يه؟ . بشرپړ

او مشترک سبک؟! نه! نه يې لري! او په سلو کښې سل کېدى هرم نره شري او

بايد توقع يې هم ونه کړو.

ځکه دوه کسه غبرګوني )توامين چه خلک وايي، په يوه څېرره دي، بيرا هرم

خپل خپلوان او دقيق او حساس خلک يې پېژني او څه نا سره څه توپير لري او

WWW.AEL.AF

- 24 -

څه مميزات لري، چه پر هغه پېژانده شي: په يو مملکرت کښرې هرر څروک د

جنوب او شمال او شرق او غرب اوسېدونکي د هغوى له کړو وړونه او له بردني

څخه پېژندى شي. جوړښت ساختماني

نسبت بل نژاد ته د قيرافې او هو! يو قوم او ملت چه نسبت بل قام ته او يو نژاد

ساختمان په لحاظ بيل او جال وي او دومره څه مشترکات چه فردي او نراحيوي

اختالفات په هغه کښې سره راغونډ شي، لري؛ کېردى شري چره داسرې يرو

مشترک او بشپړ سبک هم پښتو ولري او پيدا يرې کرړي، د پخوانرو د سربک

يو له بله ډېر ښکاره او روڼ دى. مغايرت د اوسنو سره د اوسنو د سبک بېلوالى

د عربي تاثير، د فارسي اغېزه، د اردو رنګ زمونږ په نثرونرو کښرې لره ورايره

ښکاري. او د سبک اشتراک يې وران کړى دى. کله کله ال سړى د اروپايي ژبرو

جلوې هم پکښې وويني او د تقليد او پيروۍ الر له سړي نه ورکه شي او هرک

حيران پاته شي.

چې لري يې نه، نو د ادبي ښېګړو د پاره د کفايت سروال تره خرو هرډو ښه نو

ضرورت پاتې نه شو. که څه هم څو تنه پياوړي پېژنم، چه ښره څره ليکري او

خبرې يې پر سړي خوږې لګي، ولې بيا هم زما دا منفري جرواب د هغروى برې

احترامي نه کوي او رښتيا هم ده.

ک تکميرل ممکرن دى؟ او اوسرني تاسو بله پوښتنه داسې کوئ: ))آيا د سرب

پښتانه د پښتو د نثر دپاره بايد څه وکړي؟ هو! ممکن دى او د اکمال پره الره

کښې به ګړندي قدمونه واخلي چه په الوتو الوتو به روان شي. د طبيعت د غير

متغير قانون په ترڅ کښې )چه موجوديت ته حرکت وايي، حرکتونه هم د کمال

به هم ځي. په لور ګڼل کېږي دا

WWW.AEL.AF

- 25 -

خدازده چه څه به ترې جوړ شي؟! دا اوسني سبکونه به يقينًا يو وخت )عينراً

د فوايد الشريعه د آهنګ په شان عجيب و غريب برېښي او ښه ښه تحوالت او

تطورات به پکښې وشي او که هغه لږ څه الزمي مغايرت د هغه عصر په سربک

به ښکاري. زه د خوشبېنۍ بد کښې بيا هم موجود وي، سترګو ته به نه راځي او

په خوب کښې خبرې نه کوم او نه د ورېځو اوښان جوړوم، بلکه د تطور قرانون

دا جرئت راکوي! او د ژبو تاريخي سرګذشت پرې شهادت وايي. هرو! د فنرا او

زوال، د انحطاط او ورکېدو مثالونه هم شته، که تراريخ څره هېرر کرړي وي، د

پخپله لمن کښې نغښتي او له سرترګو يرې پنرا زمانې په ياد دي او شپو ورځو

کړي دي. خو ترڅو پښتون او پښتونواله ژوندۍ وي، پښتو به هم مخ په وړاندې

درومي، که )ال سمح اهلل مونږ نه وو، دا به نه وي!

پاتې شو، ستاسې د سوال دوهمه برخه )چه اوسني پښتانه د پښرتو د نثررو د

ب وکى دى. او هرم دا نقطره ده چره لره تکميل دپاره څه کولى شي دا د مطل

نظري خوا نه يې عملي او حياتي قېمت زيات دى. تاسې په جواب کښې هرم د

په دې نظريه کښې ))چه ژبه موضوع حق ادا کړى او ښه څه مو ويلي دي، مثالً

د خپلې پالنې تر لمړۍ دورې ووته او د ادبي نهضت لمړني پوړونه يې پرې کړه،

و ښکلى د ليک سبک مومي درسره شريک يم. بل ځاى هلته نو يو مشترک ا

وايي: ))د ژبې د ليک کوم سبک جوړول يو ارادي او د يوه سړي مختررع کرار

ندى هو! په دې کښې هم ستاسې ملګرى يم.

مګر دومره قدر ده، چه يو سړى د يو شهکار په اېستلو مخترع ګڼرل کېرږي او

قرنونه قرنونه د سعدي د اسلوب :په ژبه کښې د سبک مجرا بدلولى شي.. مثالً

تاريخي مثنوي -نامې غوندې )رزميماشتعقيب خلکو کاوه، او کلونه کلونه د

WWW.AEL.AF

- 26 -

ګانې شعراء وليکلې، ګويا دغو سړو د ژبې په دنيا کښې ادبي انقالب پيدا کړ او

د يو نوي سبک طرف ته ميالن د دوى د آثارو په راوتلو شروع شو، مګرر ډېرر

ورته غير شعوري هم ويلى شي!بطي! او ال سړى

هرکله چه داسې شيان منځ ته راشي، نو بيا خلرک زړې سرندرې پرېرږدي او

نوى تال را واخلي. بيا څوک د مطلب آغاز همېشه په )نقل کا، وايي لکره چره

څه موده مخ کښې کېده، نه کوي او بيا هر مضمون )په څرګنده خبرره ده... او

شروع کېږي، څوک غورځي او څوک والړېرږي او يا داسې نورو جمالتو سره نه

هى پر دغه الر ځي، که ځاى ته ورشي که نه، خو الر )قابو قرابو يروه وي، دا ال

ثار په چا کښې د ابتکار قريحه ژوندۍ کړي او د اسرتعداد آڅه کوې چه داسې

د خاوندانو د آئينې نه د تقليد او د محافظه کارۍ ګردونه پاک کړي او پره چرا

العکس نوى جمود پيدا کړي او د خپل ځان د تقليد احساس پرې په هر کښې ب

څه غالب کړي.

خو داسې آثار کله کله د ادب په آسمان کښې لکه شهاب ثاقب ځلېږي، اما رڼا

يې تر ډېره پاته وي او د ډېر عالم سترګې مخکښې يا وروسته ور واړوي. ګرورو

امه وهل کېږي او دا سويه بره د به چه دا سکه به د پښتو په نثر کښې د چا په ن

وى به پښتنه مور کله پښتون قام ته وړاندې کړي؟ اوس زچا نصيب شي؟ او دا

سم دستي زمونږ دا فريضه ده چه ډېر څه وليکو! او همېشه يې وليکو او هرڅه

جامعې په مخ کښې وليکو!! او د پښتو په خپل رنګ کښې ليکونه شروع کړو، د

ه پخپله په انتخاب الس پورې کړي، ښه به اخلي، برد به يې ږدو، د هغې ذوق ب

به پرېږدي. ورو ورو به هغه څه چه د جامعې وجردان او سرليم ذوق يرې ښره

قبلوي، د يو سبک په حيثيت په ميدان کښې ودرېږي او وول به د هغې خوا ته

WWW.AEL.AF

- 27 -

صلح قانون به په کښې هم خپل رول لوبوي، څه به فنا کوي يامنډې وهو. د بقا

ه روزي. د نثر ليکلو او د سبک د ښه )واضح ښکاره کېدلو دپراره ښره او څه ب

زمينه او مساعد ميدان ادبي پارچې او د قصو کتابونره دي، خرو چره ترجمره

مرجمه نه وي او د پښتو د د ماغ محصول او د پښتون د علم او ذکاء تحفره وي

برل د دې و د ماحول او پښتني رواياتو ځنې يې الهام اخيسرتى وي، ناو د پښت

سير د سرعت د پاره انتقادات هم ډېر خدمت کوي او دا حرکت ترر يرو حرده

ګړندى کولى او منظم کولى شي.

بايد په دې ضمن کښې له انتقاداتو نه غفلت ونه کړو او همېشره د انتقراد پره

وسيله د سبک د خرابوالي مخه ونيسو، خو شرط دا دى چه ليکونکى به خفره

کېږي هم نه؟

وويل چه )د پښتو په خپل رنګ کښې ليکونه شروع کړو زړه مې ما مخ کښې

غواړي، دا وکى په غټ قلم وليکم او يا دلته درکالم د فن دقايقو ته الس واچوم

او خپل خلک خپل مطلب ته ښه ملتفت کړم، خو وېرېږم چه دا لنډه جمله بره

افاده ونه زما مطلب ښه ادا نکړي او چه زما په زړه کې څه ګرزي، د هغې به ښه

کړى شي. د پښتو د خپل رنګ نه غرض نامانوس لغات او کلمرات نره دي، چره

راوړي، د دې دا مطلب نه دى چه پرردي څوک دې په خپل ليک کښې هرومرو

د سبک پره شران يرو جروهري کلمات دې هډو څوک وايي نه؟ رنګ هم عيناً

لوه يرې موجوديت دى، چه له ډېره وضاحته يې تعريف لږ څه ګران دى، خو ج

ډېره څرګنده ده، د حميد بابا دا بيت راياد شو:

که مې تېره مغلواله د رقيب کړه

زه به نه يم زېږولى پښتنې

WWW.AEL.AF

- 28 -

ګورئ! دلته کوم لفظي صنعت او يا تخيلي ابتکار موجرود دى؟ چره دا بيرت د

پښتنو په ذوق دومره خوږ لګي او دومره ډېر خوند ترې اخلي! دلتره نرور څره

ې قدرتي رنګ ځلېږي )ومن احسن من اهلل صبغة دلته د يو نشته، د پښتو خپل

پښتني اشکال تصوير باسي او پښتني سوګند خوري.

په يوه بله مصرع چه معاصرينو ملګرو کښې چا ويلې، زما دومره خوښه شروې

ده چه تراوسه مې ال خوند په خوله کښې دى، هغه داده:

هرم نرور څره نشرته، يرو وايي پښتانه په هر چا خپل وطن کشمير دى. دلته

لکه مرغلره چه سړى په ښه تناسب په هار کښې پېيري، ،پښتني ضرب المثل

پيل شوې ده.

اوه! نثر مې پرېښوده، د نظم ته مې خوله واچوله، معاف مې کړئ! خو ناکام دى،

غواړم د پښتو دمخه پرده لرې کړم چه رنګ يې ښکاره شي.

وي، مطلرب دادى چره پښرتني او د دغه رنګ چلوه در وښيم هر چېرته چره

منطق، پښتني امثال، پښتني جذبه د پښتو اصطالحات او محاورات پره خپلرو

ليکنو کښې داسې ښکاره کړو، لکه يو مصور چه تابلو جوړوي او هلته د رنرګ

اميزي مهارت استادانه وښيي. غرض دا دى چه هغه اوږدې او کږې وږې جملې

ړى... تړلى په پوه شوى و، تمام نه کړو لکه )راغلى... و،چه سل موقوفه جمالت

او د مطلب وکي ته له کږو وږو الرو نه رانشو او له کرغېړنو ترکيبراتو نره ځران

وژغورو او هغه څه چه د پښتو روح د هغې نه بېزاره دى، بېزار شرو او د سرليم

.ذوق په الرښودنه او قضاوت عمل وکړو

WWW.AEL.AF

- 29 -

پښتانه دې څرنګ پښتانه وي؟

نکو! ملتفت شئ زه ستاسې نه څه پوښتنه کوم؟ که ښه ملتفرت ښاغلو لوستو

شوي نه ياست، زه به د خپلې پوښتنې زياته توضېح وکرړم، نرو بيرا ستاسرې

خوښه چه څه فکر کوئ او يا کوم جواب راکوئ؟

په کيفيت کښې دى، چه آيا تاسو څه آرزو لررئ زما سوال د پښتنو د اجتماع

جمعيت وي؟ او د دې جمعيرت بنيراد چه دا جمعيت دې په دنيا کښې څرنګ

دې په څه اساساتو بنا وي؟ او د دې جمعيت کړه وړه د دنيا په )تېرو شوو او يرا

اوسنو جماعاتو کښې کومې ډلې ته ورته وي؟! او کومه نمونه دې ايډيال وي. د

دې معنى دا نه ده چه ګوندې ستاسې آرزو د دې جمعيت په جوړېردلو کښرې

لکه لندې خټې. په هر صورت چره تاسرو ،ي او يا جمعيتکوم ښکاره تاثير لر

وغواړئ، بدلېداى شي. دا سوال فقط ستاسو د هردف د تعينولرو او معلومولرو

که ستاسو خپله آرزو تغير کړى شى، دا هرومره تغيرر دپاره طرح کېږي او اقالً

لوى کار دى، که نه، دا سوال چه جمعيتونه څرنګ جوړېږي او دافررادو خروى

ړه وړه، عادات او اخالق د څه عواملو په اثر منځ ته راځي او يا له منځره بوى، ک

ځي او يا دا څيزونه تر کومه حده ثابت او تر کومه حده متغير دى، بېخي ګوښى

سوال او ځانله مضمون دى او په دې مضمون کښې ننوتل ځان په نورو سوالونو

رو سروالونو کښرې نره کښې ورکول او کتابونه ليکل غواړي. اوس به ځان په نو

WWW.AEL.AF

- 31 -

ورکوم او د کتاب د ليکلو شوق به هم پرېږدم، ځکه تاسې يې د لوستلو حوصله

نه لرئ او زه يې د ليکلو فرصت )يا استعداد . نو راځئ زه بيا تاسې وپوښتم چه

د پښتنو د جمعيت نه څه توقع لرئ، چه څرنګ او څه نمونه جمعيت اوسري او

صفات او څه مشخصات ولري او هغه صرفات څه ارزو لرئ چه دا جامعه دې څه

او هغه مشخصات چه تاسو خوښ کړئ، سربېره پرر هغرو پره دې کښرې څره

دې دا جمعيت پخوانى جمعيت وي که اوسرنى )عصرري ؟ ١واياست چه آيا )

دا جمعيت دې مروړ وي کره ٢ دا جمعيت دې مترقي وي که پس مانده؟ )٣)

دا جمعيرت ٣ه اقتدار پسرند؟ )دوست وي ک ي دا جمعيت دې آزاد٣وږى؟ )

دې عالم وي که جاهل؟ ضرور تاسو د يوه پښتون په حيث د خپرل جمعيرت د

پاره نېکه آرزو لرئ او دا سواالت به تاسو ته په لمړنري نظرر مسرخره غونردې

سترګو ته درشي. يقين دى، تاسې د خپل قوم او ملت دپراره ښره او ښرېګڼه

ې لورېږي، نو به ارومرو وواياست چره دا غواړئ او خوشحالتيا او سعادت مو پر

لکه اوسني جمعيتونه په تمامو عصري صفاتو او امتيازاتو اراسرته ،جمعيت دې

دوست به هرم وي او يبه مترقي هم وي او موړ به هم وي او آزاد وي، چه طبعاً

عالم به هم وي. مګر تاسو د دې قوم دپاره د زمانې سره برابرتيا، ترقي او لوړتيا

او پوهه، اقتصادي بهبود او مړتيا او... غواړئ، بايد دې ته مو هم پام وي چه علم

آيا پښتانه به هسې پښتانه چه تاسو ليدلي و، پاتې شي که نه؟ آيا د دې قوم د

موجوده حالت د بدلېدو سره سره به په دوى کښې څه نور بدلون هم راشي که

نه؟

او د عقيده حکومت کروينې وخت په انساني جوامعو کښې يوه مخصوصه يځ

هغې عقيدې په ترڅ کښې خاص کلمات او مصطلحات رواج شي او ځينې وخت

بعضې کلمات پر اذهانو احاطه او سلطه پيدا کړي چه د هغروى الفراظو ځينرې

WWW.AEL.AF

- 31 -

ې شي او د هغو ڼبعضې عقايد زېږي او دا عقايد د جمعيتونو د بنياد )تهداب ګ

ړنګرول دي، دنيرا خوځروونکي او خوځول او لرې کول ګواکې دنيا خوځول او

ړنګوونکي د جمعيت دښمن ګڼلى شي او د لوى او زاړه تر سترګو به راځي، نرو

دې دښمنۍ ته هر څوک زړه نه ښه کوي، نو کله دا عقيدې او کلمرات قرنونره

قرنونه په خپل قوت پاتې شي او د زمانې په تېرېدو يې )لکه مزمن مرض قوت

کلره دا تيرږې د زمرانې سرېالب وخوځروي او نور هم پسې زيات شي او کله

وغورځوي او بناء ورسره ورانه کړي. په هر حال د مثال پره ډول يرا د مليرت د

ذهنيت او پر مليت باندې د اعتقاد سره سم ډېرر فرعري عنراوين او منشرعب

شوي ذهنيتونه يا معتقدات منځ ته راغله، لکه ملي آزادي، ملري غررور، ملري

عنعنات او روايات، ملي ادب او ملي صنايع، ملي اقتصراد ژبه، ملي تاريخ، ملي

او دا وول څېزونه سره راغونډ شول، په پاى کښې د مليت فلسفه تررې جروړه

شوه او د يو خاص اعتقاد شکل يې پيدا کړ چه پر دغه معتقداتو باندې مومنانو

نبګي او د دغه کلماتو مينانو په خپل نصب العين باندې ثبات او وينګار او سررت

مقدسه وګڼله او په دغه الر کښې فداکاريو او جنجالونو قبلولو ته حاضرر هرم

شول.

اوس نو راځئ په مخکښې سواالتو باندې اول غور وکړو او د هغو تراثيرات او د

هغو نتايج د هغو عکس العملونه او د هغوى فايدې او ضررونه ښه وڅېړو او بيرا

په زړه کښې يې لرو، تطبيرق کرړو او هغه د خپلو آرزوګانو او هدفونو سره چه

وګورو چه آيا د واکلي هدف ته د رسېدو په الره کښې مو په خپل الس خنرډو

خار پيدا کړى که د منزل مقصود ته د رسېدلو دپاره مو تسهيالت راغونډ کړي

دي. ايا د خپلې آرزو سره مو سم حرکت کړى او که د خپلې آرزو نه مو خرالف

رزو صحيح او آولو نه اساس دا د سنجس وړ ده چه آيا دا قدم اخستى دى او د و

WWW.AEL.AF

- 32 -

معقوله هم ده که نه، دې آرزو ته د رسېدلو دپاره وسايل برابر او مناسب دي که

دي؟ ېنه او که د غلطې غايې دپاره مو غلطې وسيلې اختيار کړ

پر دې سوالونو باندې نظر کول او د هغو پر نتايجو او عواقبو بانردې غرور بره د

عنوان د سواليې په چوکاټ کښې کوو او سمدستي به د هغې نه نه وځرو، خپل

يعنې د اچه پښتانه دې څرنګ پښتانه وي؟ په دې لحاظ بره مرونږ او تاسرې د

مليت اساس مسلم فرض کړو او سمدستي به بعضې مشکالت چه د مليت يرا د

پښتونوالۍ په چوکاټ کښې راځي، حل کړو او دا فرعي سواالت چه د ملرت د

اساسي نظريې مولود دي، لکه ملي ادب، ملي صنايع او ملي تاريخ به بل بحرث

ته پرېږدو، نو اوس به خپلو پنځګونو سوالونو ته وګرزو او بيا به يې تکرار کړو او

جوا ب به يې واخلو.

دا جامعه دې اوسنۍ جامعي وي که پخوانۍ: ١)

اص رنرګ ورکروي او د ژوندون شرايط د مدنيت سويه انساني جوامعو ته يو خ

هر څومره چه دا شرايط او دا سويه سره متشابه او ورتره وي، هرومره انسراني

مختلف جوامع )دا اختالف د زمان په لحاظ وي او که د مکان سره متشرابه او

يو بل ته ورته وي. پخواني يونانيان او د جاهليت د زمانې عرب د قرون وسرطى

ملتونو سره ډېرر شربيه وو، د دوى د فکرر اروپايي جوامع او د ايشا پس مانده

عادات او روايات حتى مذهبي تفکرات بدوي او ابتدايي دي. ،طرز

فرق وکړي، هرومره د فکرر هو! څومره چه د مدنيت سويه او يا د ژوند شرايط

طرز او د ژوندانه اسلوب فرق کوي، نو په دې لحاظ د بعضې پښرتنو د پښرتون

چه ما ته معلومې شوې دي دا دى چره د هرر خواهۍ آرزوګانې )تر کومه حده

پښتون ځلمي فريضه ده چه قدم په قدم دې د خپلو پلرو نيکو پسې و الړ شي

WWW.AEL.AF

- 33 -

او د پښتنو د دودونو دستورونو دې ډېر احترام وکړي، په ناسته والړه، روغ بر،

اغوستنګ او فېشن کې دې د زړو پښتنو مقلدان وي، نرو دا آرزو ګرانې د دې

ي توب سره مغايرې معلومېږي، ځکه نوى عصر د خپرل ځران جمعيت د اوسن

نوي فکرونره، راوړي او زاړه آداب نوي آداب او ،سره نوي مقتضيات او ايجابات

او زاړه فکرونه د حيات زوړ طرز او د جمعيت زوړ فېشن د منځه وړي، نو دغره

موجروده ده، د داسرې هردف سرره نره آرزو چه د دې جامعې د تجدد دپاره

.جوړېږي

دا جامعه دې مترقي وي که پس مانده؟٣)

انساني ابتدايي جوامعو کښې چه حکومتونه )په تمامه معنرى نره و موجرود،

دوى د خپل کار روزګار امنيت او ګډ ژوندون د پاره څه ابتدايي تشکيالت لرل

او د خپل مدنيت د سويې سره سم يې بعضې اجتماعي موسسرات درلرودل، د

غو اجتماعي تشکيالتو يا موسساتو د جملرې نره قبرايلي مثال په ډول يو د د

تشکيالت چره پره هغرو محيطونرو کښرې چره دايمري هررج و مررج او نره

خالصېدونکې کشت و خون موجود و، د قبيلې تشکيل د موجروده پوليسرو او

عدلي تشکيالتو نه زيات ضروري و، هغه وخت افراد د کورنيو په سيوري کښې

وکاټ کښې د خپل معيشت د ادامې دپراره محتراج و او کورنيو د عشايرو په چ

)او يا د اصطالح سره سم د غلو د وېرې کور او کلى شوى و، کروم وخرت چره

مدنيت ترقي وکړه او اجتماعي عالقې زياتې شوې او قوي حکومتونه مرنځ تره

رالل، دغه وول تشکيالت ورو ورو د منځه الړل او يا ضعيف شول او يا په نويرو

تشکيالتو کښې محو شول او د يو مذهبي يا ملي سازمان په حيث موسساتو او

تمام وظايف او اقتدار دولتونو ته منتقل شو او د ملرت مفهروم يعنرې د لرويې

WWW.AEL.AF

- 34 -

جامعې صورت تحقق اختيار کړ، ترڅو چه انساني افراد و د يوې خاصې قبيلرې

مشرترکو ې د مليت او د وطنيت چوکراټ د زپه نامه نور يو بل نه پېژانده او يوا

منافعو يا مشترک قدر د پراره کرافي وګڼرل شرول او د تعراون او ورورۍ روح

محدودو فضاګانو نه اوچته شوه او په لويه فضا کښې يې په الوتلو شروع وکرړه

او د همکارۍ او معاونت روح په لويه ساحه او په يو غټ تشکيل باندې منځ تره

که دا قبايل او عشاير پره دې راغله، نو که قبيلوي حساب د پښتو مميزه وي او

لوى چوکاټ کښې د ننوتلو نه وروسته د پښتنوالۍ څخه ووځي، نرو د مترقري

ې هم د دې مخالف واقع شي.زجامعې آرزو به د پښتنو د پاره يوا

دا جمعيت دې موړ وي که وږى؟٢)

ماړه جمعيتونه د وږو جمعيتونو نه په خوى بوى او دود دستور کښې څه لږ ډېر

ري. اقتصادي اوضاع د قوم پر کلتور د ژوندانه په رنرګ او اسرلوب ډېرر فرق ل

ښکاره تاثير لري، د قوم د اقتصادي حالت ښه کېدل په زراعرت او تجرارت او

صنعت بنا دي او د دې سره د اقتصادي بناګانو انکشاف په ماشرين او عصرري

ايجابات تجهيزاتو پورې اړه لري، ماشين او عصري تجهيزات ځان سره څه نوي

او مخصوص مقتضيات لري او په دې اجتماعي مؤسساتو کښې تطور او تحرول

پېښوي، نو کوم وخت چه دا جمعيت موړ شي بيا به ستاسو په اصطالح هغره د

مړې ګېډې پاړسي هم وايي او داسې پښتانه چه دا نن دي او يا پرون ؤ ضررور

جوده پښتني موقرف به نه وي، نو که تاسې نه غواړئ چه پښتانه دې د خپل مو

نه اعتزال وکړي، نو د دوى د مړېدلو آرزو ستاسو د هدف سره منافات لري.

دا جمعيت دې آزادي دوست وي که اقتدار پسند؟٣)

WWW.AEL.AF

- 35 -

ت کښې پروت دى او ترڅو چه پرالر د يد اقتدار پسندۍ جرثوم په فاميلي ترب

ه پر ښځه زوى او زوى د کشر ورور د پټو سترګو اطاعت غواړي او ترڅو چه مېړ

د بادار او مالک په څېر حکمروايي کوي او ترڅو چې د کلي مشران او د اولرس

او يا اجتماعي چارو کښې د رايې حرق سپين ږيري کشرانو ته په خپلو کورنيو

نه ورکوي، تر هغه وخته د آزادي پسندۍ دعوې بې فايدې او بې اساسره ده او

زړو پره مقابرل کرې اطاعرت او تر هغه وخته چه کشران او واړه د مشرانو او د

تسليم )په حقه وي که په ناحقه خپله اخالقي فريضه او ملي آداب ګڼري، ترر

زادي آهغه وخته د آزادي پسندۍ روح منځ ته نه راځي. دا ال څره کروئ چره

ې د اقتدار په مقابل کښې نه، بلکې د نورو عاليقرو او عوايقرو پره زپسندي يوا

ېر اجتماعي او عنعنوي قيود شته، ډېر خرافات مقابل کښې زياته ضروري ده. ډ

او اوهام شته، ډېرې وېرې او مالحظې شته چه افراد د ځنځير په شران چراپېر

دي، نو که پښتون د دې قيودو په مقابل کښې د آزادۍ بېرغ اوچت کرړي، کره

پښتانه د عنعناتو او روايراتو، د اوهرامو او خرافراتو ځنځيرونره وشرلوي او د

عوض منطق ته متوصل شي او دېخوا په مقابل آينده ته سرترګې احساساتو په

ونيسي، آيا بيا هم تاسې دا پښتانه پښتانه ګڼئ که يې ګڼئ، نو په رښتيا تاسرو

زادي پسندي خوښوئ او که نه اقتدار پسند جمعيت مرو آد دې جمعيت دپاره

مه ياست.په کار و، خو زمانې د رنه آزادي پسند کړو او په خپله آرزو کښې ناکا

دا جمعېت دې عالم وي که جاهل؟٣)

دا جمعيت دې ضرور عالم وي او عالم ضرور د جاهرل سرره فررق لرري، کره

بېسوادي او ناپوهي د دې جمعيت له منځه ورکه شي، له دې اولس نه بره ډېرر

عى او قدرتي استعداد بره يښه او باصالحيته جمعيت جوړ شي، د دې اولس طب

WWW.AEL.AF

- 36 -

و ني، مګر افسوس بيا به ورته تاسې مال واياست او پښتښه مجرى پيدا کړ هډېر

به يې نه ګڼئ.

نو راځئ په دې سوالونو باندې په سړه سينه غور وکړئ او بيرا د هغرې جرواب

ووايئ. دا جواب ما ته مه واياست، دا جواب خپل ځانته، خپلو کشرانو ته، خپلو

پره خپرل لروح قالًهمکارانو ته، د يو اجتماعي هدف په حيث ووايئ او يا يې ا

ضمير کښې نقش کړئ، اما په ياد لرئ او دا خبره مه هېروئ چه د تحول قانون

او د تطور جريان ستاسو تابع نه دى او هغه خپل کار کروي تحرول او تطرور د

جماعاتو نه همېشه بل څه جوړوي او بل ځاى ته يې بيرايي، ستاسرو بره يروه

جريان سره بره ځرئ منتهرا د دې سترګه خاندي او بله به مو ژاړي، مګر د دې

لکه تخم نشو او نما ،قانون دوه وجهې معلومې دي، يوه دا چه يوه بدوي جامعه

کوي او د تخم په نشو ونما کښې د وړې ذرې نه ونه جوړېږي، ښاخونه او نيلرې

يې هرې خواته غزېږي، مېوې او ګلونره يرې هرره خروا رژېرږي، پيوندونره او

تصرفات په کښې کېږي.

نوم او هويت يې نه بدلېږي او کله دا تحول او تطور په برل صرورت کښرې خو

لکه مواد خام د حياتي شرايطو په ظروفو او د زمانې ،راښکاره شي چه د قوم نه

د انقالباتو په اور کښې صابون جوړ کړي، هغه وخت هويت هم له منځه ځري او

1اوتوميسرتان ېزد پخواني څيز په عوض يو بل نوى شى منځ ته راځي چه يوا

هغه پېژني او بس.

نو اى خدايه! ته ښه پوهېږې چه د پښتنو نه به څه جروړېږي، دوى تره خيرر

ال علم لنا اال ما علمتنا انک انت السميع العليم. -کړې

اوتومیست د اتوم پوهان. 1

WWW.AEL.AF

- 37 -

د تاريخ په خواوشا کښې

ګمان کوم د انسان د انسانيت حقيقت چه تر کوم حده پره حافظره پرورې اړه

ده په نورو نفسياتي کيفياتو پورې تړلى نه وي. د انسران پره لري، هومره به د

تعريف کښې د حيوان ناطق فکر کوونکى حيوان جملره مسرلم تعريرف ګڼرل

شوى دى، که مونږ هم دا تعريف قبول کړو، نو بيا هم د حافظې تراثير د ده پره

فکر او منطق باندې دومره څرګند معلومېږي چه بې د هغې له وجوده انسران د

خاصې )نطق او منطق خاوند کېدى نه شي. دې

که انسان د حافظې نه محروم پيدا شوى واى، د ده فکر به څه رنګ د جزئيراتو

نه کلياتو ته منتقل کېداى؟ او څه رنګ به يې د کلياتو نه جزئيره اسرتنتاجات

شواى؟ که د خاطراتو په تخته کښې څه مسلم او بديهيه قضايا ثبرت او کوالى

ى، ده به څه رنګه په هغو قضاياؤ نور قضايا متفرع کروالى؟ او لره محفوظ نه وا

هغو نه به يې نوي معلومات او تازه فکر حاصلوالى؟

که د انسان حافظه نه واى، ده به څه رنګه د نورو تجاربو نه استفاده کروالى او

وى زوى او له زپه څه شان به يې د زرګونو کلونو انساني علمي ميراث د پالر نه

لمسي ته پرېښودالى؟نه

که دا د پلرونو نېکونو د تجربو ماحصل مونږ ته سينه پره سرينه نره رامنتقرل

کېداى، هغه وخت به هر څوک نوې تجربې او نوې مطالعې ته محتاج واى.

WWW.AEL.AF

- 38 -

شخصيت يا خودي د )زه او )من مفهوم د حافظې له برکته محقق دى.

ختلفرې خرواوې، شخصيت د خراطراتو تسلسرل دى، د ژوندانره د جريران م

وړوکتوب، لويوالى، د ناپوهۍ دوره، د پوهې دولت، غم او ښادي، پررون او نرن

وول په حافظه کښې راغونډ شي او زه او ته ترې جوړ شوي يو.

دا د حيات تغير او تحول د حافظې له برکته په شخصيت کښې تغير نه راولري

ړ زاړه سرره هريڅ او که نه هغه د اولې ورځې پيدا وړوکى د ګور پره غراړو وال

شباهت نه لرى، کره د حرافظې او خراطراتو د تسلسرل کومرک نره واى، دې

شخصيت به هېڅکله نه ويالى چې هغه وخت ؤړ وم او اوس زوړ يم.

ژوندون پخپله يو بهير )جريان يا عمليه او يو حرکت يا تکامل دى.

د دې جريان مبدا ماضي او غايه يې مستقبل دى.

ه سواحلو کښې رابند شروى او د حرافظې پره کارګراه دا جريان د شخصيت پ

کښې د هغې سينما فوتوګرافي شوې ده او د معرفت او احسراس سريند تررې

جوړ شوى دى.

که دا لوى بهير په دې واړه فلم کښې نه واى ضبط شوى، مونږ بره هېڅکلره د

و ژوندانه د سيند موجوديت ته ملتفت نه واى او په حيرانتيا او اللهندتيا بره مر

شپې ورځې تېروالى.

نه! زه تېروتم، حيرانتيا هم د فکر مظهر او تعجب هم د عقل مولرود دى، فکرر

چه خپل نارسائي او عجز ته ملتفت شري، حيرانتيرا ده او چره کلره د خپلرو

خاطراتو په خزينه کښې د يوه مظهر سارى پيدا نه کړي، تعجب دى.

تيا په عوض څه لرالى؟که حافظه نه واى، زه حيران يم مونږ به د حيران

WWW.AEL.AF

- 39 -

دا ؤ د يو فرد ضرورت حافظې ته! همدارنګ انسان په مجمروعي هيترت چره

جمعيت باله شي، تاريخ ته د حافظې پره څېرر احتيراج لرري. څرومره چره د

شخصيت مفهوم بې د حافظې له وجوده ناممکن دى، همدارنګره د اجتمراعي

موجوديت په تاريخ او تاريخي رواياتو باندې بناء دى.

همدا سبب دى چه له ډېرې پخوا راهيسې، لکه انسانى افراد چه حافظه لرري،

انساني جوامعو تاريخ درلوده او دا علم يا دا اجتماعي مظهرر د يرو څرو نرورو

لومړنو او ضروريه علومو او اجتماعي خواصو په قطار کښې ډېر زوړ او قرديمي

باله شي.

وخت چه انسران د خښرتې او کوم وخت چه ال د خط اختراع نه وه شوې، کوم

پووکي نه د کاغذ کار اخست، هغه وخت تاريخ موجود ؤ او دا تاريخ د افرادو په

سينه کښې د شعر په پيرايه کښې د زړې دنيا په خراطره کښرې محفروظ ؤ، د

لکه نور متروکت ميراث پاتې کېده. ،وى نه لمسي تهزوى او د زپالر نه

افسانو او ډرامو کښې لکه ديني مراسرم پره دا تاريخ په شعر او قصو کښې، په

احترام ساتل کېده.

هغه وخت تاريخ سره ديني رنګ موجود ؤ، د خرافاتو او عنعناتو سره ککړ ؤ.

د انسان د اجتماعي خواصرو درې مهمرې خرواوې په رواياتو او عنعناتو کښې

څرګندې دي:

اول د انسان د اجداد پرستۍ خاصه.

اصه.دوهم د انسان د جنګجوئي خ

WWW.AEL.AF

- 41 -

او دريم د انسان د قدامت پسندۍ خاصه.

که مونږ د تاريخ د تکوين په فلسفه غور وکړو، دا درې عامله پکښې بېدخله نه

معلومېږي، په دې ترتيب:

هرکله چې انسان د مدنيت په دغو ابتدائي مراحلو کښې د مذهب په لحاظ -١

ه کتل او دوى به اجدادپرست، دوى به خپلو پلرو، نېکونو ته د تقديس په سترګ

ئې اسماني او ملکوتي موجودات )مخصوصا له مرګه وروسته بلل.

د تاريخ په ترتيب او تکوين کښې يو عامل د انسان د ا روحيه وه چره بايرد د

دغو درنو او محترمو مشرانو او پيشوايانو ګفترار او کرردار، ژونرد او ګروزران،

کارنامې او واقعې ثبت او حفظ کړي.

بدويت په مرحله کښې جنګجروئي او توريراليتوب تره لره نرورو انسان د -٣

فضايلو نه زيات اهميت ورکاوه او همدا سبب ؤ چره دوى بره د خپلرو اسرالفو

منځ شخړې او د تاخت او تراز واقعرې پره ډېرر ترجنګي کارنامې، د دوو قبيلو

شوق او افتخار پېړۍ پېړۍ زوتولې او هغه به يې د اجتماع پره مدرسره کښرې

ګردانولو د تاريخ حيثيت درلود او د دې قصو ،نولې او د دې واقعاتو يادولوګردا

زده کوونکي يا جوړوونکي مورخين وو.

که تاسې ښه ځېر شئ، و به وينئ چه د انسان دا روحيه د هغه وخت په شعر او

ادب کښې په آرت او صنعت کښې ډېره ښکاره او څرګند مظهر لري، رزمري او

ومېږي. همدارنګ دې مظهر په تاريخ نګارۍ کښې )که حماسي رنګ غالب معل

تاريخ نګاري ورته وويالى شو هم ځان ښوده او تراريخ بره زيرات د جنګري

کارنامو داستان او د رزمي واقعاتو ډرامه وه.

WWW.AEL.AF

- 41 -

د قدامت پسندۍ روح لږو ډېر د هر انسان سره شته او نن هرم دا روحيره -٢

ښه ښکاره او څرګنده ده.

چه اوس ئې هم مونږ محض د قدامت په لحاظ عرزت سراتو او ډېر څيزونه دي

ډېر مظاهر په مونږ کښې شته چه د عنعناتو په زور حکومت کوي.

مګر د علم د تجديد )رنسانس د دورې نه راپه دېخوا انسان تر ډېره حرده دا

روحيه بايللې ده او د ماضي په عوض مستقبل ته زيات امېد وار معلرومېږي او

ه په دې لحاظ په درنه نه ګوري چه ګوندې دا پخوانو ويلى او يرا اوس هر شي ت

ئې کړى دى.

په علومو کښې د پخوانيو افکارو ته محض د علم او د تراريخ پره لحراظ ارزش

ورکوي او د علمي استفادې په لحاظ نويو نظرياتو ته هرر څرومره چره زيرات

وروستى وي، په زيات اهميت قايلېږي.

د اجدادپرستۍ په ترڅ کښې د ماضي پرستۍ په مرض مګر د هغه وخت انسان

هم اخته ؤ.

دوى ګمان کاوه چه زړه زمانه د نوې زمانې نه بختوره وه، دوى تصور کاوه چه د

اليه په ترږميو کښې ورکه ده، دوى فکر کاوه چره حانساني طالئي دوره د ايام

غروى د ز ګوندې فضيلت او عدالت، پوهه او لياقت په پخوانۍ زمانه کښرې د ه

ريم عامل هم د تاريخ په ترتيب او تکوين کې بې تراثيره دمانې نه ډېر ؤ، نو دا

نه ؤ.

دوى غوښتل چه د دغې بختورې زمانې خبرې واوري او د تېرو شويو خلکرو د

يادولو نه خوند واخلي او د خپل تريخ ژوند انه بدبختي لږ ساعت هېره کړي.

WWW.AEL.AF

- 42 -

او لکره نرور اجتمراعي مظراهر دا هرم ګرانو لوستونکو! تاريخ هم تاريخ لري

همېشه په يو شان نه دى پاتې شوى.

تاريخ د سينو نه لوحو ته او د لوحو نه پووکو ته او د پووکرو نره کاغرذونو تره

ې د زرامنتقل شو او د دې تبديل انتقال سره د تاريخ بڼه هم بدلېده، يعنې يروا

ېده او تاريخ د ارباب تاريخ په ظرف کښې فرق نه راته، بلکه مظروف هم تغير ک

االنواعو د رواياتو نه د انساني جوامعو واقعاتو ته راوګرځېد، ځان ئې و څانډه او

خپلې زړې بڼې يې وغوړولې، د خرافاتو نه لږ لږ لرې کېده او د افسانې نه زيات

حقيقت ته راوړاندې کېده.

ل په دقرت دا وخت د دولتونو واقعاتو جنګي پېښې، د حکمرانانو تغيير او تبدي

سره قيد شول او د نورو ملتونو په سرګذشت کښې هم تاريخ نګارانو تحقيقات

شروع کړل.

په دې دورې کښې ګويا تاريخ د محلي رواياتو د سيمې نه او د جنګي کارنرامو

د دائرې نه راووت، مګر بيا هم د تاريخ په مخکښې د تحول او تکامل مزل پاتې

ه نور تغييرات هم ښکلي وو.ر د ده په تندي کښې څيؤ او تقد

په دې منځنۍ مرحله کښې د عربو پوهان او د اسالم د مدنيت پېشقدمان پره

ايران افغانستان او نورو ځايونو کښې ډېر دخل او برخه لري، مګر ال هم تراريخ

د ملتونو د اجتماعي حاالتو د څېړلو دپاره کومه د ستاينې وړ توجه نه وه کړې

لکره تنکرۍ څرانګې زرغرونيږي او ،چه دا اوس هره ورځاو د تاريخ فروعو ته

لوئېږى، د چا پام شوى نه ؤ.

WWW.AEL.AF

- 43 -

په اوسنۍ زمانه کښې سربېره په دې چه د مدنيت تاريخ او د سياست تاريخ، د

دې تاريخ او د هغې تاريخ مدون او مرتب شو او يو لوى او عظريم لټريچرر يرې

ليکل کېږي، د موضوع د جوړ کړ، د هر شي ذکر چه کېږي او يا هره موضوع چه

تعريف سره سم د مبحث عنه تاريخچه هم ليکي او بيا اصل مطلب ته ورځي.

همدا سبب دى چه دا تاريخونه او تراريخچې دومرره ډېررې دي چره د هغرو

فهرست ترتيبول پخپله لوى لټرېچر کېدى شي.

د فلسفې سره د فلسفي تاريخ او د اقتصاد سره د اقتصاد تاريخ مل دى، مګرر

موجوده تاريخ نګارۍ په اسلوب کښې د ملتونو او قومونو د اجتماعي مظاهرو د

خواته زياته توجه د ډېر قدر وړ ده.

د يررو ملررت د احرروال او سرګذشررت مطالعرره د دوى ادب او تهررذيب، د دوى

اجتماعي تشکيالت او مؤسسرات، د دوى اقتصرادي او بردني حالرت، د دوى

ه مشاغل او ناسته والړه په اهميت او ارزش معاشرت او د فکر راز، د دوى روزان

کښې د دوى د سياسي واقعاتو او دولتي جرياناتو نه زياته ده او پخپله د تاريخ

نه د تاريخي فلسفې سره زيات قرابت لري او د فکرر د انکشراف او د خونرد او

لذت په لحاظ ډېر قېمت او اهميت لري.

دا ؤ د تاريخ تاريخ!

ب چه هغه هم يو ځانله مبحث دى او په دې چه تاريخ د پاتې شو د تاريخ اسلو

اسلوب په لحاظ څه طريقې غوره کړي او يا پره کومره الر روان دى، د تراريخ

بحث او څېړنه غواړي، دا اسرلوبونه منطق څه قواعد او مقررات لري، ډېر اوږد

ولوجي او اتنالوجي او ارکيرالوجي پره رڼراپچه تاريخ د تاريخ طبيعي او انتراي

WWW.AEL.AF

- 44 -

کښې ليکل کېږي اويا تاريخ او د تاريخ فلسفه سره څه رنرګ اوږده پره اوږده

روانېږي يا د تاريخ مختلف شقوق او فروع تجزيه کېږي او څه رنګ تحليلېږي،

ډېرې خبرې او ډېر کاغذونه تورول غواړي، مګر زه دلته تاسې يوې نکترې تره

او غواړم تاسې هم لره ملتفت کول غواړم او تاريخ ته د يوې بلې زاويې نه ګورم

دغې زاويې نه د هغې تماشا وکړئ.

تاريخ له درو عناصرو نه جوړېږي او يا له درو خامو موادو نه په الس راځي او يا

درې جزونه د تاريخ دپاره د جود د علت حيثيرت لرري او هغره درې عناصرر

دادي:

تاوده واقعات. -١

ساړه واقعات. -٣

غير مرئي واقعات. -٢

ده او ساړه واقعات: تاو١)

تاسې به دا د ساړه جنګ او تاوده جنګ اصرطالح اورېردلې وي، زه هرم د دې

اصطالح نه الهام اخلم او د خپلو مصطلحاتو دپاره هغه استعمالوم.

شخړې ته تود جنګ او تبليغ او پروپاګنډ ته سوړ جنګ وايه شي. واقعات هرم

د تراريخ پره تکروين او د دغه سړه او توده خوا لري او دا تودې سړې دي چه

جوامعو په سرنوشت کښې دخل لري.

تاريخي واقعاتو ته د عمومي تاريخ او اساسي تاريخ په لحاظ تاوده واقعات او د

مدني او اجتماعي تاريخ په لحاظ ساړه واقعات ويلى شو، په برل عبرارت هغره

حرال واقعات چه د يو جمعيت په سرنوشت باندې په ښکاره لوبې کوي او د يوه

WWW.AEL.AF

- 45 -

د رژيمونرو تغييرر او تبرديل، نه يې بل حال ته بدلوي، لکه جنګونه، فتوحات

ديني او مذهبي انقالبات. دا وول تاوده واقعات دي، اما د دې سرره يرو شرمېر

ساړه واقعات هم روان وي چه د يو ملت د سرنوشت په تغيير کښرې ترر وولرو

ملتفت کېږي نه، مثال: واقعاتو زيات مؤثر دي، مګر څوک ورته په اول کښې ښه

په يورپ کښې يو خوا جنګونه روان وو او ملي حکومتونه منځ تره راتلرل او د

طوائف الملوکيو نه متمرکزو حکومتونو ته د سياسرت روش تغييرر کراوه او دا

وقعات ډېر تاوده او مؤثر ګڼل کېدل، مګر له بلې خوا يو بې نومه او برې نشرانه

د لومړنۍ اختراع په تطبيق بوخرت ؤ، مګرر انسان په يو کونج کښې د مطبعې

دې بې نومه سړي ته چه وروسته وپېژندل شو، هغه وخت څوک ملتفت نه شو

چه څه کوي؟ او د هغه وخت خلک او يا لويان چه په دولتي ادارو او يا جنګري

سازمانونو کښې مشغول وو، له دغه سړي او د ده د اختراع نره هرډو خبرر نره

ع د دنيا بڼه وګرځوله، د علم او تعليم د پيشرفت دپراره، شول، مګر د ده اخترا

د دنيا د يو بل سره د نژدې کېدو دپاره او د يو برل نره دخبرېردو دپراره د ده

اختراع هغه کار وکړ چه د دنيا يو فاتح هم نه ؤ کړى. همدا شان په افغانسرتان

ښرارونه کښې له يوې خوا چنګېز راروان او د وينو او د اوښکو سېالب بهېرده،

روانېده او بندونه نړېده او دا واقعه ډېره توده او مؤثره وه، مګر د بلې خوا نره د

دنيا په يو بل ګوټ کښې يو حرکت روان ؤ چه هغره د چنګېرز د واقعرې نره د

افغانستان د خرابۍ دپاره ډېر مؤثر ؤ، مګر څوک ورته نه ملتفت کېدل.

الرو ګودرونو زياته پوهه وه، چه دا واقعه د کشتي رانۍ پيشرفت او د بحرونو د

ځينې مملکتونو ته په الس ورتله.

WWW.AEL.AF

- 46 -

په دنيا کښې تجارت او معامله د ممالکو په مرنځ کښرې د وچرې د الرو نره د

کاروان په وسيله ډېره معموله وه، افغانستان د دې کاروان په الر کښې واقع ؤ،

ورول پره دې رمدا د افغانستان ترقي او پېشرفت، د لويو ښارونو وجود او دارو

موقوف ؤ.

کوم وخت چه دا د وچې تجارت لمدې ته منتقل شو او افغانستان نور د شرمال

او جنوب او د شرق او غرب د اتصال جنکشن پاتې نه شو، ښارونه وران، خلک

بېوزلي، ملک د انزوا په حالت کښې پرېووت، د نورې مدني دنيا سرره ارتبراط

په سبب ذهنونره محردود، فکرونره کوتراه او وشلېد او د دې ارتباط د شلېدو

اقتصادي حالت ابتر شو.

دا آفت په مونږ چنګېز نه شو راوستالى، بلخ ډېره لږه مروده پرس ودانېردالى

شو، ليکن شرط داؤ چه تراوسه د ترکستان کاروان هندوستان ته په دغره الر

تلالى.

راګرځېردو پره د نادر افشار سره مونږ هم هندوستان ته تللري وو او د بېرتره

وخت کښې مو ځان سره څه جنګي غنائم راوړل، مګر زما پره ګمران لرومړنۍ

)قره کلي مېږه چه په شمالي افغانستان کښې لنګېده، هېڅوک پرې خبر نره

لرومړنۍ ،شو، مګر د هغې تاثير په دې مملکت کښې د دغو غنايمو نه زيرات ؤ

واقعه توده او دوهمه يې سړه ده.

چره ٔ و او سړو واقعاتو په اصطالح ښه پوه شوئ، نو راځرئاوس خو زما د تود

اوس د تاريخ په دريم عنصر باندې خبرې وکړو.

WWW.AEL.AF

- 47 -

غير مرئي واقعات -٣

سربېره په سړو واقعاتو تاريخ څه نامرئي واقعات هم لري او دا نامرئي واقعات د

سړو او تودو واقعاتو په جريان او حرکت کښې که په تغييرر او تبرديل کښرې

او تاثير لري، يعنې له يوې خوا سياسي تاريخ او له بلې خوا مدني تراريخ، دخل

له يوې خوا واقعات او له بلې خوا اجتماعي جريانرات متراثر کروي، دا نرامرئي

واقعات د کلوپاترا پوزه ده.

ت د کلوپاترا پوزه به ال څه بال وي؟ستاسې به ووايا

ې ال څه کروې چره يزه وه، پوزه کلوپاترا د مصر ملکه وه او د دې ملکې يوه پو

نوره هم ډېره ښکلې وه.

د روم يو فاتح مصر ته الړ او په دې ښځه مين شو، د دې معاشرقې او مينتروب

څخه يو سلسله مهم او لوى واقعات پيدا شول چه د پخرواني مصرر او زاړه روم

لرل.په کورنيو معامالتو او يو د بل سره د ارتباط په جرياناتو کښې ئې تاثيرات

که د کلوپاترا پوزه يوه سانتي اوږده او يا لنډه واى، د »د يورپ يو ليکوال وايي:

« دنيا د تاريخ مجرى به بدله شوې واى.

يعنې کلوپاترا به بدرنګه واى او رومي فاتح به په هغې مرين شرواى نره واى او

وروستني واقعات به چه په دې مينتيا بنا وو، هېڅ منځ ته راغلي نه واى.

دا د کلوپاترا پوزه د تاريخ نامرئي خوا يا د تقدير لويه يا مترافزيکي جنبره ده

چه د تاريخ په جوړېدو او د واقعاتو په جريان کښې د هر ملت په سرنوشرت او

د هر قام په ژوندون کښې ډېر دخل او لوى مقام لري.

WWW.AEL.AF

- 48 -

دا زه پخپله د دې پوزو د ليدلو سره ډېره عالقه لرم او دا مرې شروق دى چره

شان واقعات تر غور او مطالعې الندې ونيسم، د تاريخ هر موقف په يو چارراهي

کښې فرض کړم او له ورايه څلور واړو الرو ته وګورم او د ا تصور وکړم، که دا د

حوادثو عرابه د کوم اتفاق په بنا په دا بله الر ښويېدلى واى، نو له دغه حرکتره

به څه نتايج الس ته راغلي واى؟

ويد، يو نفسياتي عالم او په نفسياتو کښې د يو خاص مکتب خاوند دى، دى فر

پخپلو نفسياتي نظرياتو کښې د تحت الشعور تر عنروان النردې يروه نظريره

وړاندې کوي او په دې نظريه ډېرې خبرې لري او په هغو ډېرې فرضيې بنا کوي

ح دي او ترر )دا چه د ده تحقيقات او تبليغات تر کومه حده منل شوي او صحي

کومه رد شوي او غلط دي، په ځاى دې پاتې وي.

په ترڅ کښې وايي چه: د انسان د ژوندانه واقعات او مخصوصراً رد تحت الشعو

د وړکتوب پېښې د شخصيت په تکامل او تکوين کښې ډېر تاثير لري. پره دې

لکره کومره وېرره، کومره خطرره، کومره ،صورت چه د کوچني توب خاطرات

رمران يرا آرزو او سرته نه رسېدلى آو کوم خپګان کومه پاتې شوې خوشالتيا ا

په کار کښې د کوچني وشتوکوم کرت د پال راو مور مداخلت او ممانعت د لوبو،

کښې د يو غير مرئي انتباه په صورت پاتې کېږي او دا ذخيرره رپه تحت الشعو

بڼره يرا شوي انتباهات په تحت الشعور کښې په راتلونکي عمر کښې پره بلره

پيرايه څرګندېږي او د انسان په شخصيت او اخالقرو، د انسران پره صرحت او

اعصابو ډېر ښکاره او اهم تاثيرات لري.

WWW.AEL.AF

- 49 -

دارنګه هم اجتماعي تحت الشعور کښې څه دا قبيل پټ شوي انتباهات ذخيره

کېږي او د ملتونو په آينده او د قومونو په راتلونکي ماهيت باندې لروى تراثير

لري.

اځئ؟ چه په دې راز واقعاتو پسې پيلروزې او ډېروې راواخلرو، د تراريخ د نو ر

خاطراتو د تحليل او د کلوپاترا پوزه ومومو.

دا مطالعه به ډېره خوندوره او دلچسپه وي.

خپل پېشنهاد لوستونکو ته زه به په پاى کښې د خپل بحث لنډ شان تکرار او

وړاندې کړم، هغه دا چه:

ه ده او د حافظې اهميت ته مو په سر کښې اشاره وکرړه، تاريخ د اجتماع حافظ

تاريخ تاريخ لري او د تحول او تکامل مراحل يې تېر کړي او تېروي يې.

په تاريخ کښې د اجتماع او تمدن تاريخ، د جنګي واقعراتو او سياسري تراريخ

څخه زيات مهم او دلچسپ دى.

د دې واقعاتو سرره سرره د اول ته مو ساړه او دوهم ته مو تاوده واقعات وويل.

تقدير لوبه هم روانه ده او هغه باندې د انسان کنټررول او اختيرار نره شرته او

کلوپاترا د مور له ګېډې د خپلې پوزې سره هرومرو راځي، نو راځئ د بېکرارۍ

وختونه د قصو او افسانو د لوستلو نه زيات تاريخ ته وقف کړو او په تاريخ کښې

لعه کښې زيات بوخت شو، زيات څه پرې ولولرو او زيرات د سړو واقعاتو په مطا

څه پرې وليکو.

WWW.AEL.AF

- 51 -

د تاريخ د نامرئي واقعاتو غور او تحليل د يو شطرنج د پرروبلم او يرا د معمرا د

حل کولو نه زيات دلچسپ او خوندور دى، که دا معماګانې مو وڅېړلې، مرونږ او

.تاسو به هم استفاده وکړو او نور به هم مستفيد کړاى شو

په پاى کې زما مشوره د احتراماتو سره قبوله کړئ.

WWW.AEL.AF

- 51 -

د علم په باب کې

ګورئ؟ دا ګمان ونه کړئ چه زه د علم په فضيلت کښې کومره موعظره کروم،

ځکه علم د دې څخه بې نيازه دى چه په فضيلت کښې يرې څره وويرل شري

اهلل تعالى هرم مونږ په شمول ان شاءز)افتاب آمده دليل آفتاب او انسان هم )

له دې مرحلې څخه تېر شوى چه هغه ته د علم د فضيلت په حقله څره وويرل

شي. دا تصور هم مه کوئ چه ګوندې زه د علم په حقيقت کښې څه وايم، نه دا

هم نه! ځکه د علم حقيقت باندې څه ويل ما غوندې سړي تره ګرران کرار دى.

م )د تجربرې د طريقرې پره ډېره موده کېږي چه د فلسفې د قلمرو نه وول علو

ې څه چه فلسفې تره پراتې زبناء وتلي دي او استقالل يې غوره کړى دى، يوا

يعنې د علم پر حقيقت باندې بحث اخالق، او اپستيمالوجي ،شوي، هغه الهيات

دى چه د هغې د افادې دپراره ډېرر دقيرق نظرر او صرالحيت پره کرار دى او

هرر دى، نرو راځرئ چره د علرم پره سمدستي د دې مقالې له نظر اندازه هم ب

سرګذشت باندې خبرې وکړو او د علم داستان يا د علرم تراريخ بانردې ځران

مشغول کړو، مګر افسوس، د علم قصه هم دومره اوږده او دومره پېچلې ده چه

له هره قلمه او له هرې خولې د هغې ليکل او ويل پوره نه دي، خو که ستاسرې

WWW.AEL.AF

- 52 -

د تطور د تاريخ لنډيز يا د علم د تطرور خالصره اجازه وي، زه به لږ ډېر د علم

حاصل عمرم سه سخن بيش نيست»تاسو ته وړاندې کړم او هغه دا چه

«خام بدم، پخته شدم، سوختم

نو راځئ چه د علم تماشا هم په دې درې واړو مرحلو کښې وکړو.

يو وخت خلکو ګمان کاوه چه د يونان په خواوشا کښې او د بابل په ښار کښرې

ته يو برج دى او په دې برج کښې علم او معلومات او مغيبات ذخيره شروي چر

دي، په کوم طلسم او چل ول بعضې خلک ورننوزي او له هغه ځايره د کاينراتو

اسرار او د اشياء حقايق ځان ته معلومه وي. علم او پوهه، اختراع او ابتکار وول

ظريې نره رادې خروا د دغه برج څخه د نيک بختو الس ته ورځي. د تکامل د ن

انسان په دې پوه شو چه هيڅ يو اجتماعي مظهر د تکامل د قانون د احاطې نه

حرکت او سرکون، ،بهر نه دى او علم هم د نورو څيزونو په څېر تغيير او تبديل

لکه دا نور اجتماعي مؤسسات د يو خاص بدايت نره ،غاز او انجام لري او دا همآ

لى خوزېدلى رارسېدلى دى. يعنې علم هرم د دې نهايت ته )پرزېدلى غورزېد

تکامل او تطور په الس کښې لوبېږي او لوبېدلى دى.

ګويا دا نظريه هغه شاعرانه مفکوره چه خامې او پختيا او رژېدل د عمر حاصل

ګڼي، رښتينى بولي.

هو! لکه هرڅه چه بې د خداى له ذاته )جل و على شانه متغير او متبدل وي او

سير په قدمونو د يو ابتدايي ناقص صورت نه يو جامع او کامل شکل د تکامل د

ته اوړي را اوړي، دا رنګ د انسان وول اجتماعي تاسيسات هم متغير اومتبردل

دي. د ده علم، د ده پوهې، د ده فلسفې او دد ه فکر د تطور مراحل حرل تېرر

WWW.AEL.AF

- 53 -

تاريخ په رڼرا کړي او تېروي يې. د دې نظريې په بنا علم هم تاريخ لري او د دې

کښې علم دومره اوړېدونکى او اوښتونکى او غورزېردونکى او پررمخ تلرونکى

لکه طفل چه د مور د غيږې راوزي او د حيات مراحل طى کروي. مروږ ،ښکاري

وويل چه علم هم د انسان د نورو اجتماعي موسساتو په شان د تکامل د قانون

و هم دولت )حکومرت دى، تابع دى او د انسان په اجتماعي موسساتو کښې ي

که مونږ علم د دولت سره مقايسه او مشابه کړو، زيات بره مناسرب وي، ځکره

دولت د انسان په څټ او علم د انسان پر مغزو حکم فرمايي کړې ده، د دولت د

اوامرو او نواهيو انقياد د قانون په نامه او د علم د احکرامو د قواعردو پره نامره

د قوت او دسلطې خاوندان دي، نو ځکه يو بل ته سره پيروي شوې ده، دا دواړه

ورته او مشابه دي.

دولت د خپل تکامل په مزله کښې درې دورې درلودې:

د پالر او د کورنۍ د مشرانو حکومت چه په پراى کښرې قبيلروي طوائرف ١)

الملوکۍ ته منجر شوى.

ايرونره متمرکزه او قوي حکومتونه چه په پاى کښې ترې جهان شموله امپ٣)

)شاهنشاهۍ جوړې شوي.

ملي حکومتونه چه دموکراسي او د عوامو حکومت د هغې نتيجه او خاصره ٢)

ده.

اوله مرحله د هرج و مرج او د انارکۍ دوره ده. دوهمه دوره کښې پره انسراني

جوامعو کښې اداره په ډېر قوت سره ليدل کېرږي او د سرپلين د انردازې نره

WWW.AEL.AF

- 54 -

نو ته سرونه ويټيږي او اطاعت يې کېږي. پره دريمره زياتيږي، د اقتدار خاوندا

مرحله کښې قانون د مقتدرينو ځاى نيسي او جمعيت قوي کېږي.

اوس که مونږ علم د دولت سره مقايسه او تطبيق کړو، علم هم دا درې مرحلې

لري چه دلته به پر هره مرحله بېله بېله پېښه وکړو او لږه لږه به يې وڅېړو:

يا انارکۍ دوره: د هرج و مرج١)

په دې دوره کښې هر سړى د علم ادعا کوي او هيڅوک عالم نره دى. پره دې

مرحله کښې انسان ال د تقسيم عمل سويې ته )لکه څرنګ چه ښايي نره دى

رسېدلى، نو هر سړى هر کار کوي او هېڅوک هېڅ کار کښې )لکه څرنګ چره

ري، هغه ريبي او هغره هر سړى هر څه چه ک ښايي استعداد او لياقت نه لري،

خوري، د خپلو ساتلو شويو حيواناتو نه ځان ته جامې او غذا اخلي، تجارت پره

ډېر ابتدايي مراحلو کښې ښکاري، هر څوک خپل مازاد توليدات خپل د زيرات

شوي مال سره جنس په جنس بدلوي او د تاجر په نامه کومه خاصه طبقره نره

سريمو څرر پلو رمو او ګلرو او ورشرو او موندله کېږي، هره کورنۍ يا قبيله د خ

حاکمه ده او د هغې د حافظت دپاره د نورو تجاوزو نه په خپل سره دفاع کروي

او د امنيې او پوليس په نامه څه نه ښکاري، د حراکم او د قاضرى پره حيثيرت

څوک منځ ته نه راځي، داسې هم ال د علم او د پوهې خاونردانو کومره خاصره

نامه کوم خراص ه او د هرچا هر څه زده دي او د مکتب پطبقه نه ده جوړه کړې

مرکز د علم دپاره نشته، په دې مرحله کښرې دسرتاره شناسري معلومرات د

زراعت او مالدارۍ په اطرافو کښې پوهه، د عالج او طبابت په نامره ورووکې، د

هرچا سره شته او هر سړى د خپلې زمانې دايرة المعارف دى. هر سړى پره دې

د خپل کور يا کورنۍ مدرسه کښې د خپلې زمرانې راورول شروي وخت کښې

WWW.AEL.AF

- 55 -

معلومات زده کوي، دا معلومات يا مفاهيم د مورنۍ ژبې سره سم د هر فرد مغزو

چه ژبه په خپله د ډېرو افکارو ته د جمعيت نه منتقل کيږي. تاسې خو پوهېږئ

هر چا د فکر او مفاهيمو حامله او د ډېرو حقايقو ناقله ده، د هر چا د علم افق د

قالب د هغه مورنۍ ژبه او يا زده کړى فرهنګ دى )له فرهنګه مطلرب د لغراتو

مجموعه ده او همدا وجه ده چه د علماوو ژبه وسيعه او دبې علمه خلکرو ژبره

محدوده ده. په دې دوره کښې علم د خرافاتو سره د کوډو او وووکو سره ګډوډ

و د افسانې په منځ کښې توپير نه ليردل او لړلى دى او د علم او د جادو د علم ا

کېږي، د حساب او رياضي او ستاره شناسۍ سره ساحرانه ذهنيتونه او د طرب

او د زراعت سره د خرافات پسندۍ فکرونه يو ځاى او تړلي دي.

په دې دوره کښې د علت او د معلول په سلسله کښې بې ربطي موجوده ده. د

و ته ساده سببونه او ډېرو ساده او ښرکاره طبيعت ډېرو پيچېده عاليمو او پېښ

د سرپوږمۍ د مظاهرو ته کاږه واږه علتونه پيدا کوي او خپل ځان غولوي، مثالً

تورېدلو نه د کوډګرو په نيولو تعبير کيږي او د جاذبې د قانون په ځاى د زمکې

د مدار دپاره د غوايي ښکر په فکرونو کښې ګرځي. دا سبب دى چره مرونږ دا

هرج و مرج او د انارکيزم دوره وګڼله.دوره د

د تمرکز او اقتدار مرحله:٣)

په دې دوره کښې د تقسيم عمل په وجه په انسراني جوامعرو کښرې طبقرات

ليدل کېږي او يوه طبقه هم د علماوو په نامه منځ ته راځي. علرم د بردويت د

څه مرحلې نه راوتلى او څه ناڅه پرمخ تګ يې کړى دى. دې مرحلې کښې که

هم وول علوم په يوه ځاى کښې او يا يو فکر کښې راغونډ دي، مګر ساحه يرې

WWW.AEL.AF

- 56 -

رونه راوتلى دى يلکه سور الل د ا،لويه او نظر انداز يې وسيع دى. علم او فلسفه

او د علماوو په پټکي کښې له ورايه برېښ کوي او معلومېږي.

او يرا يروې لکه چه د اقتدار خاوندان د چا مشوره نه منري،په دې دوره کښې

طبقې ته د نورو خلکو نه ځان بل شان ښکاري او د اشرافو خطاب لري، علم هم

د خپله اقتداره کار اخلي او د چا خبرې ته غوږ نه ږدي، د عالم او د جاهرل پره

منځ کښې د بېلتون کنده دومره ژوره او ارته ده چه پر هغې بانردې د ارتبراط

کم له محکومه جدا دى، لکه څرومره لکه څومره چه حا ،پول نه ايښودل کېږي

چه د هغه او د ده په ذهنيت کښې فرق دى، هومره د عالم او د جاهل په مرنځ

لکره د ،کښې افتراق او اختالف موجود دى. په دې مرحله کښې د عرالم وينرا

حاکم فرمان بې اعتراضه منل کېږي او په دې نامه چه فالني عالم ويلي، د علم

غې کښې بحث ته مجال نه ورکول کېږي، د ې نظرياتو د فرامين چليږي او په ه

نه منلو په وجه خلکو ته سزا ورکول کېږي او د جمعيت ځني شړل کيرږي. پره

دې مرحله کښې د سقراط او د افالطون او د ارسطو نظريرات پېرړۍ پېرړۍ د

انسان په مغزو بې قيده او شرطه حکومت کوي او د هغې مخالف که د ګراليلي

م پيدا شي، د قاضي مخې ته يې د محاکمې دپاره راکاږي. غوندې سړى ه

او د صالحيت پر خاوندانو انتقاد ګناه ده. له عوامو سره د انتقراد په دې مرحله

قوت خو نه و چه د دې نظرياتو پر حقاينت او غير حقانيت باندې بحث وکړي او

کرار قردرت چه د انتقاد او د ابت خواصو هم د تقليد افيونو دومره سست کړي و

لکه اشراف په خپلو خيالي قصرونو کښې ناست ،پکښې پيدا کېده نه. علماء هم

وو او له پاسه به يې د عوامو ويټې سطحې ته کتل. دا کتل به زيرات د نفررت او

WWW.AEL.AF

- 57 -

کله کله د رحم او شفقت وو. دوى هم د پېروۍ او د تقليد د طلسم څخه نه شو

وتالى.

د علم د دموکراسي دوره: -٢

لکه سياست او حکومت د عوامو الس ته راځي او ،مرحله کښې علم همپه دې

د علم د پوهې او د نشر په سبب په هر چرا کښرې د خپرل نظرر د ښرکارولو

صالحيت پيدا کيږي. په دې مرحله کښې د زړې زمانې د علمي اقتدار طلسرم

ماتيږي او پر فلسفه او سيانس او په افالطون او په ارسرطو بانردې اعترراض او

انتقاد رواج پيدا کوي. په دې مرحلره کښرې علمري انجمنونره او جمعيتونره

دپارلمان غوندې صالحيت د يوې محدودې طبقې د السه اخلري او د تتبرع او

لکه ،استقراء طريقه د قياس برهاني نه معتبره ګڼل کېږي او د استقراء جزئيات

ېږي. په دې مرحله راى عامه د علمي مسايلو د تائيد دپاره د نظر الندې نيول ک

کښې د طبيعت د مظاهرو طبقه بندي تحليل او تجزيه، په ډېر دقت سره کيږي

او د طبيعت د وولو مظاهرو دپاره خاص قوانين منل کيږي چه د هغو قوانينو په

برکت ډېرې مشکلي مستلې او سواالت حل کېرږي. پره دې مرحلره کښرې د

سري او خودرايي خپل ځراى طبيعت د ميکانيزم مفکوره منځ ته راځي او خود

په علومو کښې هم قوانينو او ترتيب ته پرېږدي. لويه خبرره داده چره پره دې

مرحله کښې انسان د خپل فکرر تصرور او نارسرائي تره ملتفرت کيرږي او د

نه حياتي مسايلو ته توجه کوي، ګويا انسران مشوړېماوراءالطبيعه د سرګمۍ

فکر د کائناتو د اسرارو د حل کولو دې صداقت او حقيقت ته رسي چه د انسان

او د وجود د ماهيت ته د رسېدلو دپاره نه دى برابر، بايد دا فکر د حيات د بقرا

دپاره په کار واچول شي او خپل روزمره ژوندون د نظر الندې ونيسي.

WWW.AEL.AF

- 58 -

په دې مرحله کښې مافوق الطبيعه په زړه، طبيعت او په دماغ کښې ځاى پيدا

تصديق دپاره مينرې او اخرالص او د ممکرن د تسرخير کوي، يعنې د واجب د

دپاره عقل او فکر ته خلک متوسل کيږي. په دې مرحلره کښرې د تجربرې او

تجزئې طريقه په اکثرو علومو کښې رواج پيدا کوي او د حيوان او د نبرات او د

مائع او د ګاز او د هغې او د دې حتى د ذرې ګېډه سرپړل کېرږي او د هغرې د

ترتيب نه خلک ځان خبروي، علم نور د بلنردپروازۍ د آسرمانه د ترکيب او د

حيات او د تطبيق ځمکې ته راکوزېږي او د صنعت د پيشرفت په الره کښرې د

انسان سره مرسته کوي.

ې د زد دې دورې خصوصيت په دې الفاظو کې لنډېدلى شي چه علرم نره يروا

ديت او د په کار راتللرو د افا علم دپاره تر نظر الندې نيول کېږي، بلکه د سعي

خواته اعتنا کوي، د انسان د فکر محصول او د هرچا رايرې تره د احتررام پره

سترګه کتل کېږي، تعصبات او تنګ نظري له هرې ناحيې چه وي، د علرم پره

ساحه کښې ورکيږي، علم او دولت سربېره په دې مشابهتونو يو برل مشرابهت

لومو په منځ کښرې هرم جګرړه او هم سره لري او هغه جنګ او جګړه ده، د ع

لکه چه د دولتونو په منځ کې پېښېږي، پېښه شوې ده. ډېر علمونره ،مشاجره

دي چه د يو بل سره يې ناسازي او خواشيني ښکاره کړې ده، ډېر علوم دي چه

يو د بل له سرحده تيريږي او د بل په قلمرو کښې تصرفات کروي، ډېرر علروم

د دوى په منځ کښرې سررحدي پېښرې او شته چه د سرحد د اشغال په وجه

واقعات پيدا کېږي، د دې مشاجراتو د رفعې دپاره کار شوى او کرار کېرږي او د

ګډ ژوند )د زيست باهمي پاليسي دلته هم منل شوې او منل کېږي.

WWW.AEL.AF

- 59 -

يوه بله خبره د يادولو وړ ده او هغه دا چه دې دورو ته د زمانې تعيين ممکن نه

ر د انسان په وولنه کښې اوس هم ليدل کېرږي چره د دى. داسې آثار او مظاه

اولې دورې سره څه لږو ډېر مشابهت لري او يا کټ مټ د هغې زمانې يادګرار او

ميراث حسابيږي او داسې عاليم او آثار اوس هم سترګو ته راځي چه د دويمې

ينده او د علرم آدورې صبغه لري. هرڅ چه وي، وي به، ولې د علم روش د علم

د دريمې دورې په پاليسۍ بنا شوي او پرمخ روان دي، علم د تجربې او اسلوب

مثبتيت په ساحه کښې حسابي او يا رياضي کېږي، علم د هرڅره دپراره يروه

سلسله اوزان او مقادير طبقه بندي او مقياسات واکي او اوس اوس يې د هرڅه

دوهمرې نه زيات ذرې ته د امېد سترګې نيولي دي، خداى دې کاندې چه دا د

دورې باقيات يعنې د اقتدار خاوندان او يا د امپرياليزم شروقيان ذره د خپلرو

شومو اغراضو دپاره استخدام نه کړي او علماء پرېږدي چره د بشرر د خيرر او

سعادت دپاره د انسان د مشترک کور دپاره خدمت وکړي.

WWW.AEL.AF

- 61 -

توضيح

ښاغلى الفت صاحب!

تانه وي؟پښتانه دې څرنګ پښ ېما سوال کړى و چ

دې سوال څه غلط فهمي ګانې پېښې کړې او بعضې دوستان يې راځينې مرور

ګڼه کښرې ٣١٢نه تاسو هم د هغې جواب د کابل په ېشانتې کړل. د هغې جمل

وکړ. زما په دغه مضمون کښې د هېڅ چا پر شخصي افکارو او آمرالو اعترراض

ږم چه ولې هغره نظريره غرض نه و او زما نيت پر چا باندې انتقاد نه و، نه پوهې

بده و منل شوه، حق ويل او حق اورېدل ډېر ښه خوى دى او د خداى وعده ده

چه انسان د دې خاصې په برکت له زيان او تاوانره سراتي. پښرتنو هرم د دې

تحمل او فراخ دلۍ امتحان ورکړى او د خوشحال خټک سپورې سرتوغې يرې

و و روهېږم هغه پښتانه نروتراوسه پخپل پښتني لټريچر کښې ساتلې دي. نه پ

او دا څه نور شول. زه ښه پوه نه شوم، بعضې ولې رانه ماڼي جن شول او ترا پره

خپل مضمون کښې څه غوښتل، تر ډېره حده ستاسو جرواب زمرا د مضرمون

تشريح او تفسير و او تر ډېره حده زه له تا سره اتفراق لررم، معلومره شروه د

پېښه شوې او څه چه تا وويل، مرا ونره مضمون د لنډوالي له کبله غلط فهمي

ويلى شول، مګر بيا هم څه لږ ډير د نظر اختالف به هرم موجرود وي، د نظرر د

WWW.AEL.AF

- 61 -

اختالف قضاوت به زمانې او راتلونکي نسل ته پرېږدو، خو که ستا اجرازه وي، د

غلط فهمۍ د لرې کولو دپاره به زه د خپل سوال لږ ډېر توضېح وکړم.

عمده مطالب چه پراته وو او په پنځه ګونرو سرواالتو زما په مضمون کښې کوم

کښې وړاندې شوي وو، په درې عنوانو خالصه کېداى شي:

اجتماعي تحول او تطور. １)

د عنعناتو او دودونو څرنګوالى. ２)

قبيلوي تشکيالتو ته اشاره. ３)

دا درې واړه مطلبوه به بيا وڅېړو چه زما مطلب ښه څرګند شي.

نون: د تکامل او د تطور قا١)

دا د اجتماع ډېر ساده او بسيط بحث دى، دا قانون ډېر روڼ او روښرانه دى، دا

قانون ډېر ثابت او مستحکم دى، پرون هم ورته لږ او ډېر خلک ملتفت وو او نن

يې د مکتب واړه هلکان هم پېژني، ماته ضرور نه ښکارېده چه په هغې مطرول

امثلې ستاسو لوستونکو ېوولبحث وکړم او اوس هم ډېره ضروري نه ده د هغې

ته وړاندې کړم.

امن پيدا خو نن دي، مګر تعلرق ترر ززمونږ د پېشوايانو توصيه ده چه ستاسو

صبا پورې لري، دوى د سبا دپاره تربيه کړئ، معلومه ده چه د نن او د سربا پره

ايجاباتو کښې فرق شته، د حادث او د متغير کليې ته تا هم اشاره کړې وه او په

کښې دې راسره اتفاق ښکاره کړى دى، نو نه پوهېږم چه اختالف په کروم دې

WWW.AEL.AF

- 62 -

مکرې ګېرډه وسرپړئ او د دې زځاى کښې دى؟ د زمانې پردې څيرې کړئ، د

)حفرياتو له کړکۍ نه زړې دنيا ته وګورئ، د تحول د قانون مظاهر به مرو پره

وه ډېر وضوح سترګو ته درشي. د لوى سکندر د راتلو نه مخ کښې دې ملک ير

جامعه او يو مدنيت او يو کلچر درلود، هغه څه شو؟ دا ملرک سرکندر النردې

يوست، د ده باز مانده ګانو ډېره موده حکمروايي وکړه او يوناني مردنيت ډېرر

نوي څيزونه افغانستان ته راوړل او ډېر پخواني يې ترې وايستل، د يونران او د

ه جامعه پيردا شروه، مګرر اوس باختر د مدنيتو د اختالط نه يو نوى مولود او بل

هغه هم نشته، بوديزم په دې ملک کښې تلى شخى کړى او پر زړو، رنګونو يې

بل رنګ وخيژاوه، مګر د حوادثو بادو باران دا رنګ هم محو کړ. د اسالم رڼا دې

ملک ته راننوتله او پردې وولو رنګونو يې بل رنګ واړاوه، دا خدايي او اسرماني

وګرځوله او زمونږ څېره بدله کرړه. و مرن احسرن مرن اهلل رنګ زمونږ بڼه يې

صبغة. دا رنګ مستحکم او ثابت وو، عصرري او نروى و، د راتلرونکې زمرانو د

سعادت ضامن او حامل و، د مغرب سلطه د افغانستان د ېوالونو ته راورسرېد، د

ال د چاودونو او دروازو نه راتېره شوه، د عسکري او سياسري سرلطې پره قدې

بل کښې پښتنو پهلوانانو مټې وغښتلې او د استعمار عفريت يې څو قدمره مقا

په شا کړ،مګر د تهذيبي او کلتوري نفوذ مخه څه رنګ چه ښايي ونه نيول شوه

)ذالک تقدير العزيز العليم ، مګر دا وول تغيرونه او تبديلونه د عوارضو په شان

ه وه. په يوه جسم يا جوهر باندې راتله او هغه پښتني جامع

زما بحث په دې عوارضو کښې دى او د جوهر د مقولې ما هډو يادښت نره دى

کړى، پښتانه پښتانه وو او پښتانه بره وي او د دوى د کلچرر د ښرو څيزونرو د

ساتلو ضامن د بقاى اصلح قانون کوي، که د چا سره ښه او د کار څيرز موجرود

کوم قېمتي او ښه فايرده وي، هغه په آسانۍ د السه نه ورکوي او که د بل سره

WWW.AEL.AF

- 63 -

من شى پيداشي، هغه ترې زر اخلي، هم دا سبب دى چه مونږ د غربيرانو علرم

)سيانس او تکنالوجي واخستله، په اداري تشکيالتو او سريايت کښرې مرو د

دوى پيروي لږه ډېره وکړه، اما دين او اخالقي فلسفه مو تر ډېرره حرده خپلره

چه د عيسروي مبلغينرو هلرې ځلرې وساتله، پخپله يورپين په دې قايل دي

مسلمانانو په منځ کښې د ناکامۍ سره مخ شوې، د دې وجه دا وه چه عيسويت

د اسالم سره مقابله او سيالي نشى کوالى. زه بيا په تکرار وايم چه د دې وولرو

تاريخي مظاهرو دپاسه علم او تربيت د اقتصادي حالت بدلون د قوم په روزګار

او ګفتار او د جمعيت په کړه وړه تاثير لري، د يو عالم اخالقي او د قوم په کردار

مسلماتو او معاشرتي مقررات د فکر طرز او د وينا آهنګ د يوه بې علمه سرره

ت او تحوالت راولي او ستا خبره کله آډېر توپير لري، مړښت څخه خاص اقتضا

تو نره حترى کله ترې اغېړ او زما په قول لوى بدلون ترې پېښېږي، د دې تاثيرا

ثار د دې سېالب په آهيڅ جمعيت په امان نشي پاتې کېدالى، ستا اشعار او زما

مقابل کښې د شګو بند هم نه شي کېدالى.

ښه! نو زمونږ تکليف د دې قانون په مقابل کښې څه دى؟

پردې به وروسته تردې بل عنوان الندې بحث وکړو.

عنعنات او دودونه:٣)

هر ملت څه خاص دود او دستور، روايات او عنعنات، پښتون خو يو ملت دى او

اخالقيات او خصوصيات لري، ما نه دي ويلي چه زمونږ ورول دودونره برد دي،

زمونږ وول دستورونه کرغېړن دي، ما ويل ډېر عنعنرات شرته، ډېرر اوهرام او

خرافات شته... آخر ډېر او وول خو د معنى به لحاظ فرق لري او دوه بېل لغتونه

WWW.AEL.AF

- 64 -

لغوي څېړنه ستا کار دى، زه به خپل بحث د پښتونولۍ په خواوشا کښرې دي )

تعقيب کړم .

ر دوهم د هغې تحسين کرړى او پمونږ په دې څيزونوکښې ډېر څيزونه لرو چه

ډېر بد هم لرو چه خپلو مو هم هغه د ګلي دي او د خوشحال نه رانيولې ترر ترا

څرنرګ معلومروو او د دې پورې د هغې له السه ژاړي، نو ښه دا بدې خواوې به

ل کيږو؟ زه فکر کوم چره مرونږ صمعلومولو دپاره به کوم معيار او محک ته متو

خپل عنعنات په درو مقوالتو ووېشو او په دې کښې د فقهري مصرطلحاتو نره

يا واجب او يا حررام به استفاده وکړو، کار به ډېر آسان شي او هغه دا چه يو کار

خپل دودونه درې قسمه فرض کړو: . مونږ به هم2او يا مباح وي

ښه او ضروري.١)

بد او ناوړه.٣)

غير ضروري.٢)

د اول قسم د وجايبو په مقابل کښې زمونږ فرض دادى چه هغه په دواړو السرو

وينګ ونيسو او څو مو دالسه پوره ده، هغه وساتو او که د تحرول قرانون هغره

وليت د ول نه يو، ځکره مسرتوتواضطرار زمونږ نه واخلي، مونږ به د هغوى مس

اختيار په مقابل کښې راځي.

یم کښې زما مطلب د اصول فقهي مامور په منهي عنه او مسکوت په دې تقس 2

عنه ته اشاره ده. په دې اساس فرض، واجب او سنت يوه سلسله او حرام مکروه،

تحريمی او مفسدات بله کړۍ ده او مباح ځانله.

WWW.AEL.AF

- 65 -

بد او ناوړه دودونه بايد دا نن ايسته وغورزوو او ځان د هغې د شره خرالص ٣)

کړو.

که څه هم بد نه دي، خو ضروري نه دي. که زمانه يې زمونږ د السه واخلي ٢)

ګرزوو او ژاړو به او يا علمي او اقتصادي عوامل هغه له منځ وړي، سر به پسې نه

پسې نه.

د دې دريو مقولو الندې وول عنعنرات راغونرډول د عنعنراتو انسرايکلوپيډيا

جوړول غواړي او که د نظر اختالف پيدا کيږي، ځاى يې هم دا دى څوک به يرو

عنوان په يو باب کښې او څوک به يې په بل باب کښې ثبتول تجويز کوي، خرو

سو داسې دايرة المعارف جوړ او له يوه محرک د دې دپاره هم عالج شته، که تا

ې محک ووهئ، کره او کووه بره يرې دنه کار واخلئ او هر دود او هر دستور په

معلومه شي او د تبويب کار به آسان شي، محک دين او انساني مشترک اخالق

او د افاديت خوا ده که يو شى د اخالقي مسلماتو نه خالف ؤ، که يو عمرل برې

ر ؤ، هغه بد او که نه ؤ، ښه دى. فايدې يا مض

زه دا طبقه بندي اوس نه کوم او په روغ سر داغونه نه ږدم، مګر يو شى تره دا

اوس مختصر اشاره مناسب ګڼم او هغه د تشريع او تقنين خروا ده، يعنرې ترر

کومه حده چه زموږ دودونه تشريعي ماهيت او حقوقي جنبه لري، هغه کښرې

څه واياست؟

خو هغه د عاميانه ادب او عاميانه رواياتو ادب او عاميانره روايراتو زما په ګمان

، دا ادب او روايات د سرتايلو او سراتل خرو ‎فولکلور او فوک سانګ قېمت لري

دي، مګر زمونږ د کالسيک ادب او پيشرفته علومو سرره د مقرابلې کولرو او د

ه پرر ادب سيالۍ نه دى، د خوشحال او د رحمان د دېوان سره د هغرې مقايسر

WWW.AEL.AF

- 66 -

ظلم دى او د دې زمانې د افسانه نويس او ډرامه نګار په مقابل کښې هغه قصې

قانون هم نن او پرون په ډېره لوړه او عميقه فلسفه بنرا دي سېاطفالنه دي، د

او جال علم او ګوښى فن ترې جوړ شوى دى او که د پردي او د خپل قانون پره

انينو او مقرراتو بانردې وينګرار منځ کښې مجادله وي، سړى هرو مرو خپلو قو

و شوروي )پارلمان قانون وضع کړي )او هرو مرو بره دې نکوي، مګر که د پښت

کښې ديني مقررات او ملي تعامالت نظر الندې نيول کېرږي او د پښرتو ملري

حکومت هغه پر خلکو تطبيق او نافذ کړي، ولرې همردې تره پښرتونولي نره

موجود دى؟ يعنې نور د برورې بردنامي واياست؟ او په دې کښې نور څه بحث

حل او فصل د بدۍ او دښمنۍ رفعه دفعه شرريعت او قرانون تره پرېرږدئ )اذا

و رسوله ګواکې ثابته شروه چره دا څيزونره تنازعتم فى شيئ فردوه الى اهلل

ې د دود او دستور د حيات د طرز او طريقې ماهيت لري او کومره اخالقري زيوا

شرب نه دى چه سړى ووايي، د هغې مثل اعلى شرته، فلسفه او يا کوم خاص م

خو مونږ هغه ته نه يو رسېدلى.

ره:ي قبيله او عش٢)

انسان اجتماعي حيوان دى او فرد اجتمراع تره محتراج دى، انسراني حيرات

انساني اخالق هم دا دوه خوا لري، معنى فرديت او اجتماع؛ پره ،انساني فلسفه

د زيد او عمر عمر دى، مګر اجتماع څره فرد کښې د بحث ګنجايش نه شته، زي

شى دى، فاميل کورنۍ ده که قبيله ده؟ که ملت دى؟ کورنۍ خو نره ده، ځکره

عري او قردرتي کرړۍ ده او يکورنۍ د فرد او اجتماع په منځ کښې يوه بلره طب

اجتماع سياسي او مدني وولنه ده، قبيله او په ملت کښې هرې يروې تره چره

لرئ، مګر اجتماعات د مشرترکو منرافعو مشرترکو خپله اجتماع وايي، اختيار

WWW.AEL.AF

- 67 -

قېمتونو يا قدرونو په بنا جوړېږي، په زړه زمانه کښې قبيلوي منافع مشترک او

په دې زمانه کښې ملي منافع مشترک ښکاري، قبيلو خپل ځراى ملتونرو تره

پريښى او يوازې ملي حکومتونه د دې مختلفو قبيلو د کشش او د جذب مرکرز

مقناطيسي ساحه ده. زه وايم دا ورول قبايرل او عشراير دې د او وطن د هغې

افغان په نامه کښې شامل او د وطن ځامن شي. که څوک يې په بل زي او خېرل

تجزيه کوي، نو يې ورسره نه زمانه مني او نه يې پښرتون منلرو تره تيرار دى،

پره پښتانه نور د غلجي دراني په نامه يو د بل ځنې نه پردى کېږي، پښتانه نور

دې نومونو يو د بل مخ نه شوکوي، د افغانستان نه بهر پښتانه نور د يوسرف زي

او ترکاڼي په نامه بېل نه ساتل کيږي، دوى هم د يو ملي مشترک مرکز په هڅه

کښې دي، دا وول ذرات يو مرکز ته تمايل ښکاره کوي او يو ملري او اجتمراعي

و تفرقې نه ډېر ضرررونه لوى جسم او موجوديت جوړوي، دوى له دې تجزيې ا

ليدلي او ډېرې سختۍ پرې تېرې شوې دي، د خوشحال نه راواخله تر تا پورې

وولو دوى ته هم دا سرزنش کړى او هم دا پيغور يرې ورکرړى دى. د ميررويس

ميراث او د احمدشاه کور هم په دې وجه د دوى د السه تللى دى.

قبيلوي تعصبات و چه د افغران د زما په عقيده د کورنيو اختالفاتو منبع هم دا

تجزيې او د انحطاط علل يې منځ ته راوړل. منم پر دوهم دې اور ته ډېره لمرن

وهلې، خو که دا اور نه واى، چا به څه لمن ورته وهله، زما په ګمان کره د اميرر

دوست محمد خان برکت او د امير عبدالرحمن خان قوت نه وى، مرونږ تره بره

د متروکې نه دا لږ څه پاتې نه واى، نو راځئ چه پښتنو ميرويس او د احمدشاه

ته د لوى افغان او ملي حدت سندرې ووايو.

WWW.AEL.AF

- 68 -

مقابله منځ تره راورغوزولره، مرنم چره الفت صاحب! تا د احساساتو او منطق

انسان د احساساتو او منطق د دواړو نه مرکب دى، منم که پره انسران کښرې

شته، غريزه هم شته، کره سرنجش او عقل شته، احسا س لمړى شته، که فکر

حساب شته، عاطفه هم شته، منم انسان اول حيوان او بيا نراطق دى، مګرر دا

راسره ومنه چه انسان ته په حيواني لحاظ احساس او غرايز د عقل او د شرعور

د احساس د ورکېدو او کم زورېدو خطر کرم او د .نه ډېر سکه او ډېر نژدې دي

ګستاخ او ،، عقل ويرزړى او محجوب اوالد او حساسعقل او د منطق زيات دى

سپين سترګى زوى دى، عقل پس رفته او احسراس نرازولى دى، نرو راځره دا

نازولى او سپين سترګى او ګستاخ اوالد لږ وروه او هغه بل ته هم په غېږ کښرې

ځاى ورکړه، ګوندې د دماغ په حجرو کښې د بعضې نورو نظرياتو ځاى هم پيدا

شو د پښتنو خويندو ميندو سوال تر کومه حده چه پره دوى پرورې شي، پاتې

مربوطه ده، ډېرې ښې بيبيانې او ښې ميندې دي. دوى د پښتون بچي په رزولو

او د وطن په دفاع او د نارينه سره په کار کښې ګډون کړى او کوي يې، مګر ترر

ي پراتې کومه حده چه په نارينه پورې مربوطه ده )زما او ستا په منځ کښرې د

وي

ظالم يې هم وهي هم يې ژړا ته نه پرېږدي

من آنچه شرط بالغ است با تو ميګويم

تو خواه از سخنم پند ګير خواه مالل

WWW.AEL.AF

- 69 -

شاعر او جامعه يا رحمان بابا او پښتانه

پخواني يونانيان د علم او ادب ډېر شوقيان و، د نورو معلوماتو په تررڅ کښرې

ته ډېر اهميت ورکاوه او د هر چا قدر او منزلرت يې د خپلې ژبې، ادب او ګرامر

د ده د علم او د ده د فصاحت په اندازه و. د دې ضرورت په بنا يو سرړى کومره

ورځ يو فيلسوف ته ورغى او د هغه نه يرې وغوښرتل چره ده تره د ادب درس

ورکړي، فيلسوف استاذ هغه ته درس شروع کړ او په لمړي سبق يرې داشران

پيل وکړ:

ادبي کالم په دوه قسمه دى: شعر او

اول: نثر.

دويم: نظم.

لري، لکه عادي او روانې خبرې چه زه او ه )نثر هغه ته وايي چه وزن او قافيه ون

ته يې سره کوو او نظم...

شاګرد وويل: استاذه! دا خبرې چه زه کوم، دا هم نثر دى؟

استاذ: هو!

؟شاګرد: نثر هم په ادبي تقسيماتو کښې شامل دى څه

WWW.AEL.AF

- 71 -

استاذ: شامل ال څه چه ډېر مهم رکن دى.

شاګرد: نو زه خو اديب يم او ادبي کالم وايم، حاجت مې لوستلو او زده کړلو ته

څه پاته شو، په خداى سپارلي.

سړى الړ او استاذ په خندا شو.

انو لوستونکو! ګوندې تاسې له هم خندا درغله؟ مګرر مره خانردئ او هغره ګر

يوناني خوارکى مه غندئ، زما په ګمان هغه يو لوى حقيقت ته اشاره کړې ده او

هر سړى اديب او هر سړى شاعر دى، څوک بې لره هغه حقيقت دادى چه واقعاً

او هر سړى دې چه ګرامر ولولي، خپلې خبرې د ګرامر قواعدو سره سمې کوي

.بې له دې چه منطق ووايي، د سليم عقل په برکت هوښيار او مستدل ګړېرږي

ى هم بې له دې چه سړى د علم الجمال فلسرفه لوسرتي وي، د ښرکال او سدا

ښايست نه خوند اخلي او په خپل ژوندانه کښې لږ يا ډېر د ښرکال او ښايسرت

ق دومره دى چه هغه دپاره کارو خدمت کوي، د عالم او عامي په مينځ کښې فر

ګرامرر څه چه څوک وايي )ژبه او هغه څه چه څوک خوښروي )ښايسرت ، د

پوهان او د علم الجمال ماهران د هغه قواعد او ضوابط راغونرډوي او د انسراني

ميل او روش مجرى او اسلوب معلوموي او ځان پرې مال کوي او بيا دا خبرې په

نظريې په نامه په ډېرو نخرو خرڅروي او مونږ او تاسې په ډېر آب او تاب د يوې

يا په هغه د يو مستقل علم عنوان ږدي او هغې تره فالنرۍ پوهره او )بسرتاني

لوژي وايي.

WWW.AEL.AF

- 71 -

هر انسان په ښکال مين او د ښايست ساتندوى دى، هر سړى د ښکال تږى او د

ښايست وږى دى، هر څوک د دنيا د کار او بار په توده هنګامه کښې کله کلره

باديو ته مخ اړوي او د کايناتو په اسرارو او رموزو کښې چورت وهري. دا عالي م

مشاغل او دا ناوزګارتياوې چه د ژوندانه سره ملګري دي، نشي کولى چه سړى

لکه اخالق او جمرال حقيقرت او غايره همېشره غافرل ،دې د عالي مباديو نه

د تصروري او وساتي، هر سړى د رياليزم د وچو او کلکو حقايقو نره ايرډياليزم

خيالي دنيا شنو او زرغونو باغونو ته پناه وړي، هرڅوک سره د دې چه ظواهر د

ده سترګو ته نېغ نېغ کېږي او د ده وول فکر ذکر په دې ظواهرو بوخت دى، خو

بيا هم د باطن عالم د ده په مغزو او د ده په سينه کښرې ورتره پورتره پورتره

يوه فلسفه لري، هر سړى شراعر کېږي. د دې خبرو حاصل دادى چه هر سړى

دى او يوه معشوقه لري او هر سړى )خداى مې دې غاړه نه بنردوي د تصروف

صبغه لري.

انسان د هرڅه نه لمړى شاعر دى، غوږ کېږدئ، زه به د دې فرضريې د ثبروت

دپاره تاسو ته خپل داليل وړاندې کړم، په هر قام کښې هومران د سقراطانو نه

غلي دي، يعنې د انسان د کلچر په ابتدايي مراحلرو کښرې مخ کښې دنيا ته را

هغه وخت چه عالم او فيلسوف ال نه و پيدا، شاعر موجرود و، د ده وينرا او د ده

شعر د ده نظرياتو او د ده خياالتو، د انساني جامعې په تکوين او تکميل کښرې

عتو لويه برخه درلوده، دوى د وولنې روايات راغونرډول، دوى د انسراني جمرا

اساطير )متالوژي په شعر کښې داخلول او نظرم کرول، دوى د خپلرې زمرانې

پوهه او معارف د خپلې زمانې او د خپل ولس مفاخر او فضايل په خپلو اشرعارو

کښې ذخيره کول او هغه يې ساتل او بيا يې دا وول بل نسل ته سپارل يا يې بل

ه په غراړه اخسرتې وه، جمعيت ته نقلول، دوى د ژبې د روزنې او ساتنې وظيف

WWW.AEL.AF

- 72 -

دوى د ژبې د تکامل او ښايسته کولو ذمه واري لرله، د دوى له برکته ژبرې لره

بدوي حالته متکامل او عالي مرتبو ته رسېدلي او له فنا او له زواله ساتل شوې

دي، دوى د انساني جماعاتو د نورو ضرورياتو دپاره غټ غټ خدمتونه او لرويې

ان جنګ تره ضررورت الره، دوى ورتره حماسري کارنامې ښودلې دي، که انس

سندرې ويلې دي او د دوى سندرو د تورو نه زيات زلمي مرر تره ورکرړي او

زيات خلک يې وژلي دي. آهنګر تورې او ده اشعار جوړول، خو د هغه مصرنوع

د ده د موزون سره مقابله نشوه کولى، که بنيادم کله په خپل نفس کښرې سرر

طمانيت دنيا يې لټولې ده، بيرا هرم دوى د هغره سرره ښکته کړي او د فکر او

کومک کړى او د روح د طمانيت او د عالم د حقيقت فلسفه يې ورته پره شرعر

ې هومر له سقراطه مخ کښې نه دى، په هره جامعه کښرې زکښې ويلې ده، يوا

داسې مثالونه موندلى شي، د اسالم د ظهور نه لمړى د بيت الحرام په کتابخانه

ې )سبعه معلقات ايښود شوى و او عربو د هرر کتابره مخکښرې دا زکښې يوا

کتابونه لرل.

دا و د اجتماع تاريخ، راشئ چه اوس د فرد سوانحو ته مراجعه وکړو. د فرد پره

حيث هم د هر انسان په سوانح حيات کښې يو دوه درې بيته يا لنډۍ يادول يا

کار او علم او پروهې د خو طفالنه مقفى او مسجعې جملې زده کول د کسب او

يادونو نه لمړى دى، د برګو کودڼو او ښايسته تيږو او مريو، شنو زرغونرو بڼکرو

رواج د اطفالو په مينځ کښې د سرو او سپينو د سکو د رواج نه لمرړى شرروع

کيږي، نو اوس خو مو راسره ومنله! چه انسان د هرڅه نه لمړى شاعر دى.

WWW.AEL.AF

- 73 -

ستي په دوه توګه څرګندوي او د دې خاصې انسان خپله دا شاعري او جمال پر

د ظهور قانون په دې ډول دى:

که ښکال کمال ته رسي، انسان بې اختياره د هغې ستاينه کوي او د هغې ثنا او

صفت وايي او شعر او موسيقي ترې جوړه شي، انسان ښرکال تره ال کلره کلره

وم پررې ږدي او خوشامندي کوي او ورته پورته پورته غورزي، نو د نڅا او اتڼ ن

که ښکال د جالل قبا واغوندي انسان د هغې په مقابرل کښرې د احتررام سرر

ويټوي او د عبوديت سجده ورته ويله شي، هم دا سبب دى چه مونږ د جمرال

مطلق دربار ته )جل و على شانه همېشه د نياز سجدې وړاندې کوو او د هغرې

تۍ تنده ده چه مونږ يرې نه خوند اخلو، اوس پوه شوئ چه هم دا د جمال دوس

په شعر ماتوو او هم دا د آرزوګانو د لمبو نه ډکه سينه ده چه په دې روانو اوبرو

يې سړوو؟

کله چه سړى د شعر دېوان بېرته کړي او د کوم لوى اسرتاذ اشرعارو تره مرخ

واړوي، دى ګمان کوي چه هغه د ده د زړه خبرې کوي، دى هله پوه شري چره

ده د سينې په پنجره کښې لکه بندي مرغۍ همېشره هغه مرموز کيفيات چه د

دانګونه وهي او وزر پړقوي، ناڅاپه د الوتلو فضا پيدا کړي او د جروالن سراحه

ومومي، دى هغه مبهم او ناقابل تفسير خياالت چه همېشه يې لکه نازېږېردلى

جنين د مغزو په رحم کښې ګرزوي، ناڅاپه د دې قابلې )شراعر پره برکرت د

ساحه کښې داخل او شامل وويني او هغه پيدا شروى مولرود ورو ورو حيات په

وکړي او د قطرې نه درياب جوړ شي. هود

دى د خپلو فکرونو او چورتونو دپاره چه د عالم په اسررارو کښرې يرې لرري،

روښانه او واضح تعبير د هغه له خولې واوري، دى د خپلرو صروفيانه خيراالتو

WWW.AEL.AF

- 74 -

په مخيله کښې پراته وو او نه يې خولې ته راتله لکه روح مجرد د ده ،دپاره چه

او نه يې پرې الس لګېده، په دې شعر کښې تن او قالب بيرا مرومي او د ده پره

مخکښې مجسمه شي.

لنډه دا چه دا سړى د خپلو وولو دردونو، غمونو دپاره نوي شکلونه سرمبولونه

عبيرونه الس ته راولي پيدا کړي او يا د خپلو مزو او خوندونو دپاره تازه او بکر ت

او د خپلو آرزوګانو او هوسونو د پاره پره زړه پرورې مجسرم مثالونره ووينري،

ينه کښې ځان وګوري او د خپل ځان د ليدو نه خوندي ئګواکې دى د شاعر په آ

ينې له مخې جوړ کړي او خپلرې آرزوګرانې ئواخلي، خپل سر او صورت د دې آ

ه برکت د عقل سترګې تورې او د خيال ينې پئد دې آ دى .پالش او ارايش کړي

شونډې سرې کړي او د خپرل شخصريت لره مخره نراوړه داغونره ووينځري،

هوښيارانو ويلي چه د زرو قدر په زرګر وي او رښتيا يې هم ويلي، نرو کره پره

انسان کښې د زرګرۍ قريحه او د شاعرۍ صبغه نه وي، ده بره هيڅکلره د دې

مونږ تاسې وول شاعران او د ښکال مينان زرو قدر نه کولى، همدا سبب دى چه

لکه: د سررو زرو ،يو، نو ځکه د رحمان غوندې خلکو قدر کوو او د هغه ويناوې

په شان په مونږ کښې رواج پيدا کوي.

وګورئ! څوک چه ستاسې د زړه خبره کوي او لسان الغيب يې برولئ، پره چرا

ينې لره ئ، د کومې آکښې چه: تاسې خپل ځان وينئ او بيا هغه ته رحمان وايئ

برکته چه تاسو ځان سينګاروئ او د مهذب انسان حيثيت اختياروئ، د چا لره

خبرو چه تاسې خوند اخلئ او د دنيا غمونه پرې هېروئ، څوک چه تاسو د دنيا

د دې زوږ له کړاوه د يو عالي مبدا قالرې قالرۍ تره بيرايي، کروم سرړى چره

WWW.AEL.AF

- 75 -

ووګي تره رسروي، انصراف وکرړئ، ستاسې ارواح د جمال محراب او د ښکال ک

داسې کسان به په تاسې څومره حق لري؟!

نو رحمان بابا هم په تاسې دا وول حقونه لري او پښتانه ښه کوي چه کرال پره

کال د حمل په اولو ورځو کښې د پښتونخوا په هره برخه کښې هغه يادوي او د

ه هر کاله کښرې هغه په يادو مجلسونه کوي، پښتانه حق لري چه د ده دېوان پ

ال څه چه په هر زړه کښې محفوظ وساتي او رحمان حق لري چه پښتانه ورتره

بابا وايي او د ده په مزار د زړه له کومې دعا او ثنا ولولي. رحمة اهلل تعالى عليه

WWW.AEL.AF

- 76 -

د وړو شعر

عنوان که د وړو په نامه دى، خو خبره لويه ده. د وړو شعر يا د وړو دپاره شرعر

نې څه؟ تاسو داسې شعر کله اورېردالى يرا ويرالى دى؟ يقينراً بره ځينرو يع

لوستونکو ته زما خبره ووکه، مسخره ښکاره شي، ځکه چه له دې عنوان سرره

شنا نه ښکاري، اما زه ووکې مسخرې نه کروم، آد پښتني دنيا شعر او ادب ډېر

جدي ګړېږم.

ښه غوږ کښېږدئ، مخصوصا اې پښتنو اديبانو تاسې!

ګڼه کښې د )پښتو اولسي ادب ترر عنروان ۱ه ورځ مې د کابل مجلې په)آبل

الندې يو مضمون ولوست، دا مضمون ښراغلي اليرق ليکلرى دى او د عاميانره

ادب، چوپاني سندرو يا کليوالي شعرونو څخه بحث کوي. تاسو هرڅه چه ورته

داسرې دادب باندې بحث کوي او دهوايئ، منګر دا مقاله دپښتو په پخواني سا

اشعارو څه نمونې يې هم اخستي دي. د نمونې په ترڅ کښې ده د فراهي حافظ

عبدالعزيز په نامه د يو شاعر يوه چاربيته د مثال په توګه راوړې ده. په حاشريه

کښې ليکي چه دا شاعر ړوند و او د فراه په خلکو کښې اوس هم ښره شرهرت

WWW.AEL.AF

- 77 -

او د خپل هم وطن )ابو نصرر لري. معلومه شوه، دا هم لکه )هومر )ابوالمعلى

په شان ړوند و، زه دې شعر جلب کړم، د هغې سر دا دى:

شروع مې کړ غزل ن ګفتاريغوږ ونيسئ يارانو دى عجب شير

سورى مې سو کوګل وينا زما خوږه ده وايم تاسې ته اشعار

تورولې چونګښې په مستۍ کښې خپلې سترګې ما رتبې نيولي کشپ چاى ورجو شولې

ماهي پرې راوالړ شو که چپه يې سماوار ړه چرمښکۍ وه افسانې به يې ويلېوال

الخ...

ماته واړه او د وړو احساسات او د وړو دنيا ناڅاپه تر سترګو سرترګو شروه. مرا

فکر کاوه که دا مضمون واړه واوري، څومره به يې خوښ کړي او څومره دانګونه

وي. به ورته ووهي او څه اتڼ به ورته واچ

زه په دې فکر کښې ولوېدم چه د دنيا په وولو ژبو کښې د وړو دپاره شعرونه، د

وړو دپاره قصې شته، پرون ال د پارسي په ادب کښې د موش او ګربره غونردې

کتاب ليکل کېده. د وړو ماشومانو دپاره تر هغې خوږه او دلکشه لوبه يرا قصره

الندې ولې څه نه ليدل کېږي. بله نه وه، دا د پښتو په ادب کښې تر دې عنوان

دپراره خصوصري ومغربي عالم خو د وړو دپاره مخصوص شراعران لرري، د وړ

جريدې او مجلې وباسي. د وړو دپاره مصور، ښکلي ښکلي د لنډو قصو کتابونه

شايع کوي. نو موږ دا کار ولې نه کوو؟ زمونږ ګوندې په خپلو صغيرانو رحرم نره

رشتيا مونږ د خپلو مشرانو څه قدر وکړ چه پراتې راځي او مينه ورسره نه لرو؟

شو صغيران. د پښتنو لوى لوى رجال تر پرونه د ګمنامۍ او مقيدۍ پره زاويره

WWW.AEL.AF

- 78 -

کښې پراته وو چه نن ورته نوى نسل ورو ورو ملتفت کېږي. څومره نرور بره ال

تراوسه زموږ تر ياد الندې نه وي راغلي. د دنيا د تاريخ په صرحنه بانردې دا د

او ورځو تورې او سپينې پردې راکوزې شي، د معاصررو تماشرابينانو لره شپو

سترګو هرڅه پناه کړي. دا د تاريخ نګار قوي السونه غواړي چه دا پردې پورته

کوي او بيا خلک د تاريخ د ډرامې د پهلوانانو غرورزې پررزې ووينري. خبرره

اوږديږي، لوى به پرېږدو زموږ دعا په وړو کښې ده.

رب کښې )هر چرته او هرځاى عظيمې کارخرانې لګيرا دي، د وړو هلته په مغ

ماشومانو د پاره د لوبو او مشغوال سامانونه جوړوي. هغې يو خوا لوى او عظريم

وانکونه د يو پيکره بمبارډ جټونه جوړوي چه د دوى لويان پرې دنيا ورانه کړي،

هم ورکروي خو د بلې خوا د هغې وړوکي موډل د خپلو کوچنيانو په الس کښې

پرې وکړي، منګر مونږ په خپلو صغيرانو رحم نه کوو. وشتېچه لوبې

ښه د صنعت څخه خو مونږ بې بهرې يو او کله موږ خپل نور ضرروريات پروره

کړه چه پاتې شو د وړو سامان. مګر د شاعر، د پښتون شاعر په دنيا کښې ولې

ښتنو شراعران ولرې د وړو برخه نشته او دى د هغوى دپاره څه نه جوړوي؟ د پ

دوى دپاره کله کومه لوبه، کوم غزل، کوم نظم او کومه قصه نه وايري؟ ګونردې

شاعران لوى خلک دي، جدي خلک دي او خپل ګرران وخرت د وړو سرره نره

ضايع کوي، مګر نه! شعر خو يوازې جديت نه دى، شعر خو يوازې لرويې لرويې

ينه ده. ئخبرې نه دي، شعر د بشري احساساتو آ

وحي تاثراتو اظهار دى، شعر د خيال او د تصور د جهاز سرګذشت دى چه د د ر

دې دنيا د لويو او وړو پېښو بيان کوي، نو د شراعر پره عواطفرو کښرې د ده د

خيال او د تصور په دنيا کښې کومه لمحه هم د طفل او طفوليرت د يرادګيرنې

WWW.AEL.AF

- 79 -

عمرر شرريف دپاره نشته څه؟ ولې؟ راځئ يو بل حساب وکړو. که مونږ د شاعر

پنځوس کاله فرض کړو )که پنځوس کاله تاسو ته کم ښکاري خفه کېږئ، مه د

مثال دپاره وايم ، په دې پنځوس کاله عمر کښې اول طفوليت او بيا د ځوانۍ او

بيا د پخوالي او زړښت دوره ده، په دې پنځوس کاله عمر کښې څه پره لوبرو او

ور او کهول په سرازولو تېرېرږي، په غفلت؟ څه په عشق او په مستۍ او څه د ک

په دې پنځوس کاله عمر کښې زما په ګمان که سړى د ډېرې پر شورې عشقي

هم ګمان نه کوم تر پنځو کالو او يا تر لسو کرالو زيرات ،ماجرا سره مخامخ شي

دوام وکړي، دا باقي عمر خو سړى کور شي او عايله تشکيل کرړي او د اطفرالو

ګار تيرېږي او د هغوى روزنه او تربيه، ګټه ووه ده ته ماشومانو سره تر مرګه روز

ورپه غاړه وي.

په لومړني عمر کښې خو دى پخپله طفل او ماشوم و او د هغې خاطرات هم ترر

ډېره حد، د ده په شعور او تحت الشعور کښې ژوندي دي. نرو دا د شرعر دنيرا

رداتو دپاره وقف څرنګ يوازې د ځوانۍ او د مستۍ د دغه پنځو يا لسو کالو د وا

شوى او د زلف او کاکل خط و خال، وصل او هجر خبرې کوي او د وړوکتروب د

خاطراتو هيڅ انعکاس پکښې نه ليدل کېږى. زه نه وايم جمال دوستي ګونردې

د شعر کار نه دى او يا بېځايه خبرې دي. زما په عقيده خو شعر پيردا شروى د

که د بيکار پيټى پر ده اچروي. خرو ل ،دې کار دپاره دى، دا نور څه خو شاعران

خر په طفل کښې ډېره ښکال او ډېر کښښ شته او د طفوليت په دنيرا کښرې آ

خو ډېر رموز او واردات شته چه د شعر دپاره د الهام ښه منبع کېداى شي او د

شاعر دپاره بله لويه نه تمامېدونکې د مضمون ذخيره موجوده ده، نو دا زمرونږ

ع نه الهام نه اخلي او ولې د دې ذخيرې څخه اسرتفاده شاعران ولې د دې منب

نه کوي؟

WWW.AEL.AF

- 81 -

لکه چه مونږ او تاسو له خوږو نغمو او شعري تخيالتو څخه خوند اخلو، لکه چه

مونږ او تاسو کښې د جمال دوستۍ تنده پرته ده او دا تنده په شعر او د هنر په

سرور شرين او نورو مظاهرو ماتوو، دغسې اطفال هم شعر ته، موزون کالم تره،

بر کاڼي کالي ته د اشتياق په سترګه ګوري او هغې ته احتيرا ج لرري او لره

هغې نه لذت اخلي. تاسو به د وړو د لوبو ووکو په وخت کښې د دوى له خرولې

ډېر مقفى )مګر بيمعنى جملې اورېدلې وي، دا د دوى د شعر دوستۍ ژونردى

د مور خولې ته چه په قصره مثال دى، دوى قصې ډېرې خوښوي، دوى د نيا او

مشغولې وي، په ډېر دقت او اشتياق ګوري. نو رشتيا مونږ او تاسې هغه وخرت

چه شعر ليکو، هغه وخت چې رمان جوړوو، هغه وخت چه ډرامه سازوو، آيا کله

مو هم د دوى دپاره څه ليکلي دي؟ هو! ما ليکلي دي، په تمام عمر کښرې دوه

د بلبلو د زيارت په نامه باندې نظم دى، چه هغره پارچې چه يو يې نثر او بل يې

ما دوى ته اهداء کړى دى، اوس ستاسې وار دى ملګرو، بسم اهلل!!

WWW.AEL.AF

- 81 -

ليک

ګرانه رشتين صاحب!

خداى دې و کا صحت دې ښه وي، يو شعر مې دلته ويلى و، در وامرې سرتاوه،

ا عاليرق امېد دى د کابل مجله کښې شايع کړې او زه به خوشحاله اوسم چه زم

د دغې درنې مجلې سره ال شته دي، دا شعر د بحر الهام دى او زه يې خپل هغو

ګرانو وطنوالو ته اهداء کوم چه د خداى له دې لوى نعمته محروم دي، ستاسرې

مجله را رسي او نوي چاپ شوي کتابونه هم رارسېدلي دي. تشکر. سيد شمس

الدين مجروح

سمندر

اشه غواړمهزړه مې راته ووې د درياب تم

ووتم له خونې د ساحل غاړې ته الړمه

زړه ويل نڅا کوم موجونه په نڅا دي وول

سترګو ويل اوښکې دي دا زه ورسره ژاړمه

سترګو زړه ترمنځه زما فکر شو حيران پاتې

سمان پاتېآسترګې د حيرت شولې په لوري د

سمان دى دا زما په شانآسمان، دوهم آوويل

ه جهان دى دا زما په شانځمکې غېږ کښې ونيو چ

لمر په لړزېدو او ډوبېدو کښې راته وويل

سور افق ته ګوره سور نيران دى دا زما په شان

WWW.AEL.AF

- 82 -

جګه يې له غېږې نه سپوږمۍ شوه ويل دا درياب

لوى منبع د ژوند دى مور او پالر دى د هرچا درياب

عقل راته وويل ژور دى لکه ما غوندې

ما غوندېروڼ لکه ښيښه او منور دى لکه

عشق وويل نه! توره تياره ده او خطر لري

دا درياب بې باکه زړه ور دى لکه ما غوندې

پاتې شوم حيران د دې جنجال او د دعوې ترمنځ

حق او د باطل ترمنځ، د دروغو د رښتيا ترمنځ

الړمه مجلس د مشورې د انسانانو ته

د ا خبرې وولې مې کړې وړاندې هوښيارانو ته

طلب کړئ قضاوت ور پکښې وکاندئپوه مې په م

دا مشکل مې وړاندې کړلو ډلې د قاضيانو ته

زوږ شو ر او غوغا شوه په مجلس د انسانانو کښې

هيڅ اتفاق نه ؤ قضاوت د هوښيارانو کښې

يو ويل عسکر يمه، تور زن يمه، مارشال يمه

ښه خبر خو زه د سمندر په حال احوال يمه

اندې څو کرتدا اوبه سرې کړې ما په وينو ب

ډېر جنګونه وړي ما، په خپل بري خوشحال يمه

WWW.AEL.AF

- 83 -

فتحې د دنيا او استعمار د دې جهان لره

حکم په درياب باندې په کار دى حکمران لره

بل ويل تاجر يم، کړي ما ډېر سفرونه دي

ښه راته معلوم د ګټې ووې چال چلونه دي

شته غواړې که مال غواړې، فايده غواړې ورګډ شه ته

اوبه نه دي مرغلرې مرجانونه دي دا خو

ته سينه درياب کړه که څه سود سودا کول غواړې

ډکه دې کشتۍ کړه که جېبونه تشول غواړې

خوږ آواز مې واورېد د شاعر د خولې وينا ده دا

شنا ده داآزړه ته لري الره او د غوږ سره

وويل شاعر درياب جمال دى هم جالل پکښې

ا ده هم خندا ده داجوش دى، هم سکون دى هم ژړ

کله په قالر شي چپه خوله د فلسفې په شان

کله ز په خوله غورزنګ کوي د لېوني په شان

کله عاشقانو ته د لمر سپوږمۍ پيغام وايي

خپل پاسته نسيم کښې د جانان د خولې سالم وايي

شور او په غوغا او په چپو او په موجونو کښې

اييمستو ته خبرې صراحي يا خو د جام و

WWW.AEL.AF

- 84 -

غېږې کښې لغړې جونې نيسي چه لمبا کوي

دى ورسره خاندي نازنينې چه خندا کوي

کله شي په قهر بېړۍ ډوبه د انسان کاندې

کار کښې خپل حيران د کشتۍ خلک او کښتي وان کاندې

ډکه وي بېړۍ او زړونه ډک وي په آرزو باندې

په آستانه باندې قربان کاندې 3د نپتون ىد

ځوي يو خوا ته او بل خواتهلويه کشتۍ وغور

ماتې تختې يوسي تشې تورې د ساحل خواته

دلته شاعر غلى شو زه غلى شوم حيران ومه

ناست وم الس تر زنې بې خبره له جهان ومه

دا شولهينورې سودا کمې وې چه دا سودا پ

هرڅه نه بېزار ومه بېزار له خپل ځان ومه

راغى ماهيګير ويل کم بخته غم د ځان وخوره

پاڅه چرته الړ شه ښه تازه تازه مايان وخوره

WWW.AEL.AF

- 85 -

له شعر نه څه غواړئ؟

شلمه صدۍ ده او په دې پېړۍ هر څوک د خپل ذوقه سره برابر نومونره ږدي.

دا منم چه دا نومونه به چا بې موجبه نه وي ايښي، دې نومونو کښې به ضرور د

ى وي، مثال څوک دې عصر د ښکاره او ممتازو خصوصياتو نه الهام اخيستى شو

يې د برق زمانه بولي او چا ورته د سرعت قرن ويلى. دا ال څه کوې نرن پررون

اتوم منځ ته راغلى او د دې پېړۍ نسبت خلک غواړي د دې صدۍ دې شراندار

مګر خطرناک مولود ته وکاندي.

خبره چې لږه الندې باندې شي، نو اوس خلک اتوم د سړي مخ ته وغورزوي او

عصر دى، داسې کار نه دى په کار )سل په اللي پورې دا يوه يرې د وايي د اتوم

بنګړو ، نو تاسې څه اعتراض لرئ، که زه دې عصر ته )د کار پېړۍ ووايم او يرا

پرې )د ماديت صدۍ نوم کښېږدم.

ماديت او کار همېشه او هر کله په دنيا کې و او د دې قرن کوم ابتکرار نره دى،

کار په دې پېړۍ کې ډېر شوى او ډېر کار کېرږي او خو دومره راسره ومنئ چې

ماديت هم خپل معراج او لوړ مقام ته رسېدلى، چې په تېره زمانه کرې بره دې

اندازې ته نه وى رسېدلى، د پراګماتيزم فلسفه او حسي تجربوي سيانس چرې

په دې زمانه کې ګرم بازار لري، مخ کې يې نه درلود، نو که پره دې داليلرو مرو

وکړ، نو به دا د نوم ايښودل راسره ومنئ، ښه نو که مو دا راسرره قبولره قناعت

کړه، نو د دې دا مطلب نه دى چه څه ډزې او خوشحالتيا دې پرې وشري او يرا

WWW.AEL.AF

- 86 -

دې کومه مېلمستيا جوړه شي او د نامه د ايښودو جايزه او افتخار دې هم زمرا

خصوصريات ب شي، مطلب په دې مقدمه کې دا دى چې د دې عصر دا يپه نص

که راسره ومنئ، نو څه آثار او نتايج چې په اجتماعي ژوندون کې او يا د انسان

په خلق او رويه کې پيدا شوي، هغه به هم راسره ومنئ، کار ولې زيات شوى؟ او

ماديت ولې غلبه کړې ده؟ علت دا دى چې د ابتدايي انسان احتياجرات لرږ او

ياجاتو او محدودو ضرورياتو دپاره په ضروريات يې محدود وو، نو د هغو لږو احت

هم هغه پيمانه کار کېده، نن د انسران احتياجرات ډېرر شروي او د مردنيت د

پرمختګ سره نوي ضروريات منځ ته راغلي دي، چې يو مدني انسان هغره تره

ځان دومره محتاج ګڼي، چه يو ابتدايي او بدوي انسان خوراک او څکاک ته هم

که هغه ساده انسان، هغه د طبيعت او مباديو ته نژدې ځان دومره اړ نه ګاڼه، ځ

مخلوق چې به د ورځې يو کرت په مړه ګېده خوراک وکړ، نو د سبا به ورسرره

دومره زياته سودا نه وه، د لوږې او تندې مقابله به يې هم ترر ډېررو سراعتونو

کوالى شوه.

سرګرټ او منګر مونږ او تاسو ته که د ورځې څو کرت خوراک، چاى او قهروه،

مېوه را ونه رسېږي، نو ډېر متاثر معلومېږو او لويه نيمګړتيا محسوسوو.

انسانانو په خپلو هغه ابتدايي او نارسا وسايلو خپل احتياجات پوره کرول، خرو

اوس دا لوى او دېو پيکره ماشينونه چې د کيسو نکلو د دېوانو پېريانو نره هرم

سان د احتياجاتو او خواهشاتو د پوره زيات او زر کار کوي، هم د دې زمانې د ان

« هرل مرن مزيرد»کولو نه کله کله عاجز شي او دا ګرده د انسان له خولې نه د

چيغې وزي، نو د کار زياتېدل او په بيړه کار کول، انسان تره د لټرۍ او کرالرۍ

فرصت نه ورکوي، دا دومره زيات کارونه او دا دومره ډېر احتياجات، دا بې سرو

WWW.AEL.AF

- 87 -

نون او معلومات له انسان نه هرم ورو ورو ماشرين جروړوي، ځکره د بې پايه ف

معقول او د منقول جامع کېدلو دپاره اوس د انسان عمر کفايت نه کروي او پره

وولو کارونو باندې د چا پوهه او احاطه نه راځي، نو کار هم تعميمېږي او علوم او

اجتمراع د يرو فنون هم اختصاصي رنګ پيدا کوي او طبعاً يوه انساني اوسنۍ

ماشين سره زيات شباهت لري او د )الناس على دين ملروکهم پره مصرداق د

ماشين حکومت په جامعه کې خپل آثار بخښي، ماشين سرره د دغرو خوارقرو

چې يې لري، روح نه لري، فکرونه نه وهي او د ذوق له مرضه بې غمه دي، نو په

ه دې وداع وکړي.ني جامعه کې دې هم بايد روح مړ شي او ذوق سريماش

په داسې محيط کې چې د کاروبار له هنګامو ډک وي او د حيات ځو ځرو

دلته وړ او مناسب يې له هره ګووه خېژي، د شاعر او د صوفي د پاره ګمان کوم

ځاى نه پيدا کېږي، هغه ته د غزل سرايي او د ه ته د تفکر کولو او چرت وهلرو

ې دوو کسانو ته څوک په ډېره درنه موقع نه ورکوي. هم دا سبب دى چې نن د

سترګه نه ګوري، که کوم يو د دوى نه راپيدا شي، نو د مالمت او توبيخ اوازونره

)هئ له هرې خوا را اوچتېږي، څوک به وايي، مونږ فالنى احتياج لرو او بستانى

کار مو په مخ کې پروت دى او ته په څه لګيا يې، برل بره وايري مرونږ فالنرۍ

و بستانى ضرورت لرو، چې بايد هغه ترسره کړو او تاسو پره خوشرو نيمګړتيا ا

خبرو او چرتونو وقت ضايع کوئ، ومو ويل د شاعر دپاره دا د دې زمانې اجتماع

مساعده نه ده. د اقبال خبره ده خداى دې وبخښي، د نسترن په زر او د ګالبرو

فنرا محکروم په اشرفيو په بازار کې ډوډۍ نه اخيستل کېږي، نو شاعر ګني په

دى؟ او له دې دنيا دې ووزي؟

WWW.AEL.AF

- 88 -

او که نه ځان دې اصالح کړي او د محيط سره دې تطابق اختيار کا؟ تاسې څره

واياست؟ د پادشاهانو د مدحې په ځراى دې د ماشرين او فرابريکې پره نامره

قصيدې جوړوي؟ او د يار د مخ د پلوشو په عوض دې د برق ستاينه کوي؟ او د

اتم او نامريي وړانګو پره خواوشرا کرې نرازک نرازک خط و خال په عوض دې

مضمونه پيدا کړي؟ نه!

يوه به هم نه کوي او که راپورې نه خاندئ او لېونى راته نه وايئ، شاعر به د نرر

غوندې په دې دنيا کې ژوند کوي او خپلې غزلې به وايي، بې حوصلې کېږئ مه،

دليل به يې په راتلونکو کرښو کې پيدا کړئ.

داسې محافلو کې چې د شعر بر له يا بر عليه خبرې شوي، يو دا مبحث دى په

چې ادب يا شعر وسيله ده که غايه؟

زما دا عقيده ده چې ادب په خپله غايه ده او بعضې ملګرو هغه د نرورو شريانو

دپاره وسيله ګڼله غايه څه؟ او وسيله څه څيز دى؟ په دې دواړو کلمراتو کرې

ف ته ضرورت نه لرو او نه هغه کوم علمي تعريف ته چې کوم اوږد او مفصل تعري

په اصطالح سره جامع او مانع وي، څه دومره ډېر احتياج لررو. زه پره پره يروه

مثال کې لوستونکو ته د دواړو نمونه وړاندې کړم. تاسې فررض کرړئ، زه يروه

په بهرنۍ ژبه مثالً فرانسوي يادوم، د دې ژبې د يادولو نه زما دا مطلب دى، چې

فرانسوي کې هر کله چې علمي او فني شيان ډېر موجود دي، نو به زما دپاره د

ېره شري سعلم د تحصيل امکانات ډېر شي او زما پرمخ به د علم يوه دروازه بر

او يا به د سيرو سفر په وخت کې د هغې ځنې په ناسته والړه هوول او بازار کې

ورو اغراضو دپاره وسيله کرړې ده، استفاده وکړم. معلومه شوه، ما دا ژبه د څه ن

WWW.AEL.AF

- 89 -

دى پښتو زده کروي، مګرر د اما دلته زمونږ په کورسونو کې هلته يو سړى لګيا

هغه منظور د پښتو ديادولو نه د پښتو يادول دي او کومه عملي استفاده مثالً د

هغه په نظر کې نشته. هغه وايي: زه پښتون يم او دا د پښتنو ملي ژبه ده او زما

ده زده، بايد زه يې ياده کړم، دلته د ژبې زده کول په خپلره غايره ده، دا ژبه نه

هو! د دې ملي ژبې په يادولو څه آثار او نتايج مرتبېږي، مګرر دا سرړى )هغره

آثارو ته ملتفت يا غير ملتفت محض په خپله د ژبې د يادولو او يا د دې ارمان

پره خپلرو منطقري د سره کولو دپاره بوخت دى، نو هېڅ څوک نه شي کوالى

تحليالتو سره دغې ژبې ته د دغه سړي په مورد کې د وسيلې رنګ ورکړي، نو

راځئ وګورو چې شعر غايه ده که وسيله؟ دا په خاطر کې ساتئ چرې پره يروه

معين څيز کې لکه شعر د دې دواړو وجهو تشخيص غور او دقت غواړي او لکره

مخلوط وي، چې بېلول او يا نفسي کيفيات چې کله سره څو څيزونه ډېر ګډ او

لمړنۍ اغېزه معلومول يې ګران وي. دلته هم دا مشکالت موجودېږي، شرعر او

ادب په دنيا کې ډېر لوى رول لوبولى دى او لوبوي يې، د حماسې په صورت کې

يې د جګړې هنګامه توده کړې او ځوانان يې چړو او تورو ته ورکړي دي، چرې

فکري انقالبونه يې په عالم کې پيدا کرړي دي فلسفي رنګ يې اختيار کړى، نو

او که يوازې د خوش ګذرانۍ او معاشقې سندرې يې غږولي، نرو يرې انسران د

عياشۍ او بې مباالتۍ په ګړنګ غورزولى دى، تراژدي يې ډېرې سترګې په ژړا

سړې کړې دي او کمېډي يې ډېر تشي په خندا چولي دي، نو پره دې مرواردو

په څېر څرګندېږي او معلومېږي د څه نورو غاياتو دپاره، کې خو شعر د وسيلې

شعر او ادب استخدام شوى دى. منګر خير داسې لنډه فيصله به نه کوو، راځئ

د انسان په ژوندانه کې ښه ځير شو او د ده سرلوک او رويره د ژورې مطرالعې

WWW.AEL.AF

- 91 -

و الندې ونيسو او څه لږ نور تحليالت وکړو او مثالونره راوړو، بيرا حکرم کرول ا

فيصله صادرول څه دومره ګران کار نه دى.

مونږ د ژوندون د ساتنې دپاره خوراک، څکاک، اغوسرتن او پوشراک او يروې

کوډلې او سرپناه ته په اوله درجه کې احتياج لرو، چې مو ګېرډه مرړه شروه او

بدن مو پټ شو او د خپل کار روزګراره وزګرار شرو او پره خپلره کوډلره کرې

لوږې، تندې او تودوخې او د سړو او د غله او د لېوانو نه کښېناستو او ځان مو د

په امن کې وليد، نو بيا که مو شوق کېده، سندرې به وايو، منګر دلته يو سروال

منځ ته راځي، چې لوږه خو په وچه يا لمده ډوډۍ رفرع کېرږي، نرو د دومرره

رنګارنګ طعامونو ته څه ضرورت دى؟ په طعام کې د خوشبويۍ او خوشخورۍ

کيفيت پيدا کول حتى هغه کې د رنګ او نمايش په لحاظ اعتنا کولرو تره څره

احتياج دى؟

دا ښکلي چينايي لوښي، پاک او ستره دسترخوان، ډبرين مېزونره، بخملري او

پالش شوې کرسۍ، د ډوډۍ د خوړلو په خونه کې د لوږې دفعه کولو دپاره څره

تندې د رفع کولو دپراره رول لوبوي؟ دا ښکلې صراحي، هغه بلورين ګيالس، د

ي، خپل خاصريت لرري او تنرده زڅه خدمت کوي؟ اوبه د هر لوښي نه چې راو

ماتوي، نو ولې وايي اوبه د لوښي له رويه چښل کېږي؟ يوه جامه کې چې تاسې

خپل ځان ونغاړئ، د تودوخې د بندولو او د سړو نه پرې خالصرېږئ، منګرر دا

سړو په لرې کولو کې څه دخل لرري؟ بر بر کالي د تودوخې د بندولو او د

کوم مزيت په دې لحاظ په ريښم کې شته چې په شرړۍ کرې نشرته؟ دا چرې

فالنى خياط ښه کالي ګنډي او ډېرې پيسې )اجوره ورکوي، د هغه د سرکڼلو

)برش طريقه تاسې د سړو او تودوخې نه زيرات محفروظ سراتي؟ د افريقرا د

WWW.AEL.AF

- 91 -

نو دا لوړ لوړ قصرونه او مجللې بنګلې د بدويانو په کوډلو کې هم شپه تېرېږي،

څه دپاره جوړېږي؟ ډبرين خو ځکه دي چې بنا مستحکمه او قوي وي او زر نره

ورانېږي.

ښه منم، خو دا ډبرې دومره ولې مږي رامږي او صيقل کوي يې؟ مرمر او رخرام

او دا د غره نورې ګټې خو به د کلکوالي په لحاظ دومره توپير نه لري، نرو څره

ليل موجود دى چې دا ګټې په دومره لوړ قېمت رانيسي او په خپله بنګله کې د

يې لګوي؟ دا رنګ او روغن چې تاسې خپل کاله ته لره بهرر او لره دننره خروا

ورکړى، دا نو ساړه او تاوده ښه نيسي، دا نو عمارت وينګوي؟ د دې پره معنرى

اوې دي، معمرا خرو خو هيڅ پوه نه شوم، دا نو څه معما ده، دا خبرې وولې معم

ځکه دى چې په خوراک کې، پوشاک کې، مېنه کې، انسران غرواړي، ښرکال او

جمال پيدا کړي او د خپلو د دې اولي ضرورياتو په تررڅ کرې خپرل ذوق هرم

تسکين کاندي، نو ښکال يوه معما ده او د هغې تعبير او تعريف او حدود واکل د

په دې څيزونو کې چې ښرکاره يوې معما نه زيات فکر او دقت غواړي، وګورئ

په ډا پراته د ژوندان د دوام وسايل او د انسان ذوق او د بديع حرس دومرره

اغېزه کړې چې دغه حياتي وسايل يې هم تسخير کړي او جمال خپل حکومت

او پادشاهي د نورو په قلمرو کې هم کوي او د دغې وسيلې سره سرم جمرال د

ر او د موزيک او د رسرامۍ دنيرا خرو د يوې غايې په څېر څرګندېږي: نو د شع

جمال او د ذوق خپل ملک او بال منازع او مدعى محروسه ده، نو څوک څه حق

لري چې دى د خپله ملکه وباسي؟ نه! څوک دا زور او قوت هم نه لرري، ځکره

هغه په هر چا قوي دى او په هر ځاى کې د هغه فرمان چلېږي، که تاسو د تلرو

ن قبول کړئ، زه به تاسې ته د هغه د حکومت اغېرزه او مسافرت زحمت په ځا

په يو نو کې هم در وښيم.

WWW.AEL.AF

- 92 -

مخکې مو وويل چې شعر د حيات په مختلفو صحنو کرې اسرتخدام شروى او

خپل رول يې لوبولى دى، دا د جمال مظهر او د حسن مداح و، د ده آواز ته هرر

خپلو اغراضرو دپراره چا غوږ ايښود او د ده آواز هر زړه ته الر لرله، نو خلکو د

دى استخدام کړى دى، دا اغراض به کله ښه وو او کله بد، منګر په دې نو شرعر

سماني او ملکوتي مقامه نه راپرېوزي او چا دا نه دي ويلي چې شعر بره آد خپل

ګوندې له دې غرضه بل کار نه کوي او يا دې خپلره اصرلي وظيفره پرېرږدي،

يضانو عالجونه کوي، مګر څوک حق نره موسيقي باندې نن پرون ډاکټران د مر

لري هغه ته دارو درمل او يا د عالج وسيله ووايي.

په دې شلمه صدۍ کې چې د سرعت او د کار او د برق او د ماديرت قررن مرو

ورته ووايه، اوس هم د حسن او د جمال معابرد اوچرت والړ دي، د دې معابردو

په دروازو کې د دفترر او ادارو او زايرين ډېر دي، د سينما او تياتر او نقاشخانو

مارکېټونه کم خلک نه ليدل کېږي، هغه امريکا چې د اتوم بم يې جوړ کرړى او

هيروشيما يې پرې ورانه کړې ده، د بيټنګ بيووي فلم هم جروړوي او د زړونرو

خونې پرې ورانوي، په البراتوارونو کې که د اشياوو او انواعو په مطالعه بوخرت

ډ کې هم څه فعاليت جاري دى، د هغه د ښارونو په کوڅو کې او دي، هلته هاليو

د باغونو په خيابانونو کې څه مجسمې ليدلې کېږي چرې نره د کروم قهرمران

يادګار او نه د کوم معبود )باطرل برت دى، هغره محرض د جمرال او د ښرکال

نمايندګي کوي، نو ما حق الره که نه چې ما ويل شاعر به اوس هم شعر وايي؟

ذوق او د ښکال عشق او د شعر سرره عالقره د يرو متمردن انسران او د يرو د

صحرايي او بدوي بنيادم سره يو راز شته، فرق دومره دى چې د بدوي قومونرو

WWW.AEL.AF

- 93 -

شعر هم ساده او صنعت او آرت يې ابتدايي او غير مهرذب وي، واړه ماشرومان

ږوي او د څه مقفى او موزون الفاظ او کلمات لري او هغه په کوچنيتوب کرې غر

څه هغې نه حظ او نشاط مومي. دا د ماشومانو اشعار په هره ژبه کې شته، ظاهراً

ې پره زمعنى نه لري، خو د وړو خوښيږي، د اطفالو ذوق په دغه سن کرې يروا

قافيه او وزن باندې هم قناعت کوي، ليکن لويان او مشران بيا له شعر نره نرور

ان کې دا ذوق او حس موجرود وي، څه هم غواړي، نو تر کومه وخته چې په انس

شاعر به هم موجودي وي او خپلې سندرې به د دغه ذوق د تأمين دپاره وايري،

واز نه شي چپوالى او د کار خلک ده تره وزګرار نره شري آواز د ده آد ماشين

ويالى.

هغه کسان چې شعر محض د شعر په حيث نره خوښروي او وايري، دا دې پره

شي او د علم او د تهذيب په الره کې دې تررې اجتماعي خدماتو کې استخدام

کار واخسته شي، دا يوه ډله ده، بله ډله هغه خلک دي چې شعر هډو خوښروي

نه او غواړي د شاعر په مرۍ ګوتې کښېږدي. زه به د دې دواړو ډلو سره ځان له

ځان له وغږېږم.

دى د دنيرا اولې ډلې ته وايم، زه دا نه وايم چې شاعر يو آسماني موجود دى او

او د محيط سره هيڅ کار نه لري، نه! شاعر د خپل محريط موجرود دى، هغره د

خپل ماحول نه هرومرو متأثر کېږي، ښه ته به ښه او بد ته به بد وايي، کله به د

يو روحي مربي په حيث زمونږ تداوي کوي او کله به د يو واعظ په څېر راته وينا

ئ چې هغه دې ضرور تاسرو تره د رياضري کوي، خو تاسو د شعر نه دا مه غواړ

فارمولې در وښيي او )دوه دوه څلور دې په شعر کې راوړي او يا دې د ساينس

درسونه او د اقتصاد نظريې په نظم کې ننه باسي او يا دې شاعر غنم او وربشې

WWW.AEL.AF

- 94 -

په ملک کې ډېر کړي، علم خپل ځاى لري او شعر او ادب خپل مقام لري، علرم

دى چې هغه د شعر په زور په خلکو قبول کړو، هغه د پاره بل د دې نه مستغني

قوت او زور په کار دى، چې هغه ته دليل او برهران وايري، د قرومي اصرالحاتو

دپاره د تبليغ او تنقيد ډېرې الرې موجودې دي، البته په هغه کې يروه الر دا د

ې او د قومي شعر او ادب الر هم ده، د دې اسلحې نه به سړى د خرافاتو د مقابل

اصالحاتو د تعميم دپاره کار اخلي، منګر د شعر روح به نه وژني او چرا چرې د

، کار به هرم کروو او د ذوق او ئشعر په غرض وايه، هغه به د مرۍ څخه نه نيس

صنعت نه به هم سترګې نه پټوو، که مونږ دا اجتماعي ماسکې دمخه لرې کرړو

هغسې ځان خلکو ته وښيو، عجيبره لکه څرنګه چې يو، هم ،او يوه شپه او ورځ

تماشا به جوړه شي. مونږ چې کله د ځران سرره څره فکرونره وهرو او بعضرې

هوسونه کوو، هغه چاته نه وايو، کوم وخت چې مونږ يوه نره تنفرر او د برل پره

نسبت په زړه کې عالقه مندي پيدا کړو، هغه دواړه راباندې نه خبرېږي، مرونږ

ېر قصررونه آبرادوو او ورانروو، ډېررې مېلرې او هم د خپل خيال په دنيا کې ډ

کارډ يمشغولې جوړوو، ليکن څوک پرې نه خبرېږي، اما د شاعر د احساساتو ر

)سره د دې چې اکثره خودداري او رياکاري هم کوي په شعر کې پاتې کېرږي،

معذور وګڼئ! ىې هغه مه مالمتوئ او د انسان د طبيعت په لحاظ دزنو يوا

بالکل شعر نه مني، د هغو په خدمت کې عرض کوم چې پره اوس هغه ډله چې

دې صدۍ کې کار ډېر، احتياجات زيات دي، ستومانتيا هرم زياتره ده، پره دې

ش او سودا هم ډېره ده، نو د دې ستومانتيا يشوبه دنيا کې تشوآجنجالي او پر

)زما او آالمو دپاره د دې تشويشونو او اضطرابونو دپاره به د شاعر ملکوتي اواز

په ګمان د تسکين او راحت ښه وسيله وي او په بنيادم کې به د اسرتوګنې او

ې ناسرت زدا کړي، هغه وخت چې تاسو يوايا کې زياته پيمقابلې قوه په دغه دن

WWW.AEL.AF

- 95 -

او د کار او روزګار نه وزګار ياست او مستقبل مو سترګو تره ترورتم او تاريرک

، که شعر ستاسې پره ياندمعلوم شي او تاسې دغه تاريکي او ترږمۍ مشوش ک

دا کړه، نو دغه تورتم به ستاسې د سترګو نره يشونډو کې يو د تبسم برېښنا پ

هغه وخت ،ورک شي، نو دغه ځاى دى چې شعر خپله وظيفه سرته رسولې ده

اب يرچې تاسې د منطق په زور خپل مشکالت حل نه کړل او د ناامېدۍ پره در

و که شعر د يو تنفس قدر تسکين او کې ډوب شوئ او سا مو لنډه لنډه کېده، ن

ش تاسو له درکړي، ګويا خپله وظيفه يې ادا کړې ده، هغه وخت چې تاسرو يآرا

د عناد او بدبينۍ په تيارو کې روان ياست، که شعر تاسو د څو لمحو دپراره لره

دغه عالمه بېګانه کړي او د ځان سره مو مشغول کړي، يوه مقدسه وظيفه يرې

وخت چې په دې پر آشوبه او طوفاني دنيا کې چې بحرو سرته رسولې ده، هغه

بر کې يې د خونريزۍ ميدان ګرم دى او په ځنګلو او صحراګانو کې يې درنرده

حيوانات سړي ته پناه نه ورکوي، که تاسو يروه ګرړۍ د شرعر او موزيرک پره

څانګونو د ځمکو له کرې اوچت شئ او د ورېځو له ما ورا نه د ځمکې دا ښکلې

سته منظره او دورنما د ورايه ووينئ او د نيا مو په سترګو کې عزيز شري، ياو ښا

دا لويه خبره ده او شعر لوى کار کړى دى. هو! دا اعتراض پاتره کېرږي چرې د

شعر او آرت دښمنان به يې په ما وکړي، هغه دا دى چې مونږ وروسته پاته يو او

او د لرهذوق د تامينو يوروپين او امريکايان مخ کې تللي دي، هغروى د پراره د

هنر د قدرانۍ فرصت شته، اما مونږه بايد اول ګېده مړه او تن پرټ کرړو، دلتره

بايد دا ووايم چې د آرت او د هنر تکامل، د شعر او د موسريقۍ وجرود د کروم

واکلي پروګرام او تقسيم انحصار دمخ نه نه کېږي او نره شروى دى، اقوامرو او

سوه کاله اول يې د خپلو حيراتي ضررورياتو ملتونو داسې نه دي کړي چې څو

کار کړى وي او بيا يې دې خوا مخ راګرزولرى وي، د بشرر د پيدايښرت سرره

WWW.AEL.AF

- 96 -

يوځاى د مذهب او مدنيت د تکامل سره څنګ په څنګ او د حيرات پره هرره

صحنه او ساحه کې ذوق او هنرر يرو ځراى روان دى او د تکامرل او پيشررفت

جماعت د نورو کماالتو نمايندګي کوي. هو! پره مزلونه کوي، دا د هنر تکامل د

يوه جامعه کې بايد تمام مدني مظاهر وول ضروريات د خپل حد او اندازې سره

سم او برابر تکامل وکاندي او که يوه خوا مهمله پرېښوده شوه او بله خوا ډېرره

ترقي وکړي، يو راز عدم توازن ترې پيدا کېږي چې هغه د يوه جمعيت د پراره

اک دى. زه د توازن طرفدار يم او د افراط مخالفت کوم او افرراط د يروې خطرن

ردې ملکې په حيث پېژنم، خو تاسې هم د تفريط خوا مره نيسرئ او راځرئ د

شاعر او هنر پېشه سره صلح وکړئ.

WWW.AEL.AF

- 97 -

د زلميانو حيثيت او وظيفه په جامعه کې

ښاغلى بېنوا!

ې مضامين غونډوئ او کم کتاب جوړوئ، په لميانو په خواوشا کزتاسې د ويښو

ه حيران يم دې کرې څره برخره څدې خوان کرم مو ماته هم ست کړى، منګر

لميانو وظائف، زلميانو تعريف او خصوصيات، د زواخلم او کوم مضمون وليکم، د

لمو حکومت؟ کرم يرو زلميان او حکومت يا د زلميانو دين، زلميان او دين يا د ز

وليکم؟ ګمان کوم ليکوالو به پر دې وولو خواوو پام کړى وي او لمړى کړم او څه

څه به يې پرې ښکلي وي. نو ماته دا سودا پېښه شروې چرې ګنرې ماتره بره

مضمون نه وي پاتې، خو خير! د شاعر دا بيت مې زړه ور کوي چې وايي:

يک عمر ميتوان سخن از زلف يار ګفت

در بند آن مباش که مضمون نمانده است

WWW.AEL.AF

- 98 -

لمو حيثيت درته په يوه انساني جامعه کې در وښيم.زوروره! زه به د نو

يوه جامعه د درې طبقو نه جوړه ده: زوړ او ځوان او وړوکى؛ زاړه تېرې زمرانې

پورې مربوط دي او ماضي ته ګوري او واړه راتلرونکى نسرل دى او مسرتقبل د

ل دى چرې ې حرازلمي د اوس دي او اوس )حال د دوى دى او يوازهغوى دى،

سړى هغه ته په موجوديت او فعليت قايلېداى شي. ګويا زوړ )پرون دى او ووړ

لمى )نن دى. بله تشبيه به هم وکرړم: زاړه د )مفراخرو او روايراتو ز)سبا او

لمي )فعل او عمل دى. يو بله ال هرم زحيثيت لري او واړه )امېد او آرزو ده، او

فکر او حافظه ده، واړه د پټرو اسرتعداداتو واورئ: زاړه د دې اجتماعي وجدان

لمي د دې پيکر قوي بازو او د کار او عمرل الس او ز)امکاني قواوو مثال لري او

پښې دي.

لکه پرون دى، اما د پرون ورځرې خراطرات، پرونرۍ ويراړنې او ،ومو ويل زوړ

ي او د هغوى يادونه په سړي کې مناعت، د نفرس زافتخارات له مغزو څخه نه و

لمي به سپين ږيرو تره د عرزت پره سرترګه ززت او ملي غرور پيدا کوي، نو ع

ګوري. مونږ زړو ته د حافظې او فکر مقام ورکړ، بې لره فکرر او حرافظې هرېڅ

پروګرام نه جوړېږي او هېڅ عمل سر نه نيسي، واړه مو د آينده آرزوګانو سرره

جررتت پيردا تشبيه کړه او آينده خوږې آرزوګانې په سړي کې د عمل قوت او

کوي او د خوش بينۍ قريحه په سړي کې زياتوي، نو واړه د اجتماعي ژوندانه د

سلسلې همغه حلقه ده، خو يو ځاى ځلمي دي چې فکر او آرزو، تېر مفاخر او د

سبا خوش بيني به وول په خپلو مغزو کې يوځاى کروي او د ځران نره بره يرو

وي. تېر مفراخر او د سربا زمعجون مرکب جوړوي او دا د حيات څرخونه به ګر

WWW.AEL.AF

- 99 -

ه نه مړوي، بايد سرړى د حرال ډامېد به روح خوشالوي، منګر تن نه پټوي او ګې

نه استفاده وکړي او د )اوس په قلمرو کې ځان له ځاى پيدا کړي، هم دا سبب

ې اوس زدى چې شاعران تېره مړه بولي او راتلونکي ته نازېږېدلى وايي او يروا

و د وقت د اهميت او د ضرورت په خروا کرې نعررې ته په موجوديت قايلېږي ا

وهي او غلبلې کوي چې:

نګهدار فرصت که عالمى دمى است

ش دانا به از عالمى استيدمى پ

لمى، د حال پورې تړلى او د حال د صحنې بازيګر دى، د حيات تماشرا پره زنو

هغره ده توره ده، د ماضي او د مستقبل د ارتباط دپاره کمه کړۍ د اتصال وي،

لمى!! فرصت، وقت يا دغه دقيق او باريک )اوس په فکرر او زلمى دى، زهم دا

لمى کرار نره کروي او د زسودا کې، په تماشا کې، په خوب کې هم تېرېږي، که

لمى نه زلمى نه دى، که د سبا په امېد ناست دى، زتېرې زمانې سودا وړى وي،

ه کاريګر، فعال، چراالک لمى بزلمى څه چې ژوندى نه دى، زدى، که ويده وي،

او ويښ وي، نو به هله يوه جامعه د حال څښتنه شي او خپل پخواني مفراخر او

راتلونکى نېک بختي سره مربوطې کړي او يو به د بل سره وګنرډي، کره نره د

تباهي او د فنا او د بدبختۍ سېالب به دغه جامعه له دنيا محوه کوي.

نيمګړتياوې زياتې دي، هر څوک چرې لمى به څه کوي؟ کارونه ډېر اوزښه نو

عي ييوې نيمګړتيا ته ملتفت شي او هغه ورته د وولو نه اهمه ښکاره شي، نو طب

م، يه د وولو نه اول يو کار دوى ته ښرزده چې ځلمى به اول هغې ته رابلي، خو

WWW.AEL.AF

- 111 -

ما په فکر ډېر ضرور دى او په مونږ کې د هغې ډېره نيمګړتيا ده، هغه زچې هغه

ښه اخالق او سجيه!څه شى دى؟

راپورې خاندئ مه! دا د هغه واعظ خبره نه ده چې يې ويل: ښه کروئ برد مره

مونږ لويره زمونږ د ژوندانه حساسه نقطه ده، دا زکوئ. دا محض خبره نه ده! دا

مونږ د راتلونکي موجوديت او د اوس د بهبرود او د اصرالح د زنيمګړتيا ده، دا

ه دې کې تفصيالت هم درکړ.تهداب ګټه ده؟ غوږ کېږدئ، زه ب

لروو وخداى ته وګورئ! راځئ نوره رياکاري بس کړو او ځان جهان په دې ونه غ

مونږ ژبه، زچې مونږ پښتانه يو، مونږ د ښو سجاياوو او لوړو اخالقو خاوندان يو،

مونږ قول قول دى، مروت او شجاعت مو د پالر ميراث دى او... مرونږ زژبه ده او

مونږ اقتصادي نيمګړتيا دومرره نره زما په عقيده زق نه لرو. هرڅه لرو، خو اخال

مونږ علمي فقر دومره نه دى زيرات، زمونږ اخالقي کمزورۍ دي. زده، لکه چې

لکه چې مونږ د سجاياوو او نېکو ملکاتو نه خالص يرو. د دنيرا د تراريخ پراڼې

و او واړوئ راواړوئ، داسې به درمعلومه شي چې يو قوم کوم وخت چې د اخالق

د سجيې قوت موندلى، هغه په دنيا کې د خپل قوت او موجوديت سکه وهري،

منګر همدغه قوم بل وخت د دې دولت د محرومېدلو له کبله له پښو لوېدلى او

علم او مال او نورو حياتي عناصرو د دوى د فنا کېدو مخه نه ده نيولې.

هترين ګواه دى او دا لرې به نه ځو، د عربو تاريخ د اسالم نهضت د دې نظريې ب

د دې دپاره انتخابوم، که يو مسلمان هرومرو لږو ډېر د اسرالم د تراريخ سرره

شنا دى، د لمړنو مسلمانانو نهضت د اخالقو په زور او د سجاياوو پره قروت و، آ

روسته راغلل او کم وخت چې علم او دولت د ترقۍ او ډېرښرت وعلم او دولت

فت د تاتارو د ګذارونو په مقابله کرې لره پښرو په لوړه پايه کې و، د بغداد خال

WWW.AEL.AF

- 111 -

ولوېد، هو! هالکو چې بغداد ته ننوت، هلتره څره و چرې نره و؟ طرال، جرواهر،

تزئينات، لوړ لوړ عمارات، ډېر مال او منال، ډک بازارونه، مدرسې، کتابخرانې، د

يونان فلسفه، د هند تصوف، د ايران صنعت او آرت، دا وول په بغداد کې و، امرا

ته يو شى نه و او د هغه شي کمبود په وجه دا بال پېښه شوه، هغه څه شى و؟ هل

دا کړئ؟ او له بال ځان وژغورئ.يهغه علت پ

مونږ دا اخالقي نيمګړتيا دومره زياته او ډېره ده چې زه په دې څو پاڼو کې نه ز

شم کوالى چې د هغو وولو نيمګړتياوو په خوا او شا کې بحث وکړم او مقايسوي

تطبيقي جنبه يې در وښيم. دا يو جال کتاب غواړي او دا لوى دفتر دى، منګر او

دومره وايم چې علم او ثروت دواړه په دې پسې راځي، منګر دا دومره ډېر پره

چا پسې نه ځي، د علم نه تربيت په حيات کې ډېر په کارېږي او دمال نره ښره

لمو اوله وظيفه دا ده زاخالق او لوړه سجيه د انسان سره زيات کمک کوي، نو د

چې د مغزو بتخانې ورانې کړي، مداهنه او مجامله، خيانت او دروغ، بدعهدي او

بې وفايي، ونبلي او مفت خوري، اختالس او ارتشراء، خودنمرايي او تظراهر او

قبايحو سره مبارزه وکړي، چې دا په حقيقت کرې د تراريکو مغرزو وداسې نور

ې د ګټرو خټرو نره وي کلره زدي، بتان خو يوامواد او د بت پرستۍ لوى ارکان

بنيادمان، کله آرزوګانې، کله فکرونه د بتانو ځاى نيسي. د هغه شي سره چې د

انسان د سعادت دپاره نه په کارېږي چې په دنيا، آخرت کې په درد ونه خوري،

چې عملي قېمت نه لري، عشق او عالقه ساتل او په هغې کلک نښتل او د هغې

ل بت پرستي ده، ځلميان به دا دين ورکوي )حتى ال تکرون فتنرة ، نه دفاع کو

چې نور د دوى لميان بايد خپل ځان د ښه خلق او لوړې سجيې نمونه کاندي،ز

پيروي وکړي، که دى ويښ وي، که دوى فعرال وي، کره دوى د اخالقرو او درد

WWW.AEL.AF

- 112 -

و کرې خاوندان شي، دوى به په خپله خپله وظيفه وپېژني، د کارونو په اصالحات

به متردد نه شي، غيبي تاييدات به د دوى ملګرتيا وکړي.

لمو وظيفه ده، چې د ريا پردې څېري کړي چې سپينې سرپينې ووايري، زدا د

قوم خپلو معائبو ته ملتفت کاندي، پښتون ته د ده عيبونه دردونه ور وښيي او

چې کم د هغې په رفع او اصالح کې عمالً برخه واخلي. دې بې برخې پښتون ته

اخالق د پالر نيکه ورپاته و او يا هغه تعليم چې اسالم ورکړى و، هغره يرې لره

ثرار معنرى يرې يالسه وتلى دى او د نورو مباديو سره ال نه دي آشنا شوي، د ا

هېره کړې، خپل شخصي منافع د ملي منافعو دپاره قربانولو باندې نه پوهېږي،

کې څرخي او چې له ځان سرره دوى اجتماعي مفکوره د کورو کلي په خواوشا

مجرد شي او جګه اجتماعي آرزو او فکر وکړي، هغه فقط د قبيلې په خواوشرا

کې وي، د لوى پښتون مفکوره له منځه تللې او مليت په هغه معنى سره چرې

لمي وظيفه ده چې پښتون ته د مرکزيرت معنرى ور زالزم دى، نه پېژني، دا د

ورکړي او د ايثار او فداکارۍ خلعت ور وښيي او د لوى پښتون د تشکيل درس

واغوندي.

هو! ظلم کول ګناه ده، اما ظلم قبلول او ظلم ته تن ايښودل پسرتي ده، يقينراً

هغه سړى چې په حيوان يا په هغه انسان چې د دې په قردرت او اختيرار کرې

وي، ظلم کوي، يقيناً هغه د بل ظلم ته هم تن ږدي او دا ورته يو مسرلم قرانون

ناروا کوي، اما خپل به هم په چا نه خروري، ،ري. هغه چې د بل مال خوريښکا

د دې دواړو خرواوو اهميرت لره اما د بې انتظامي او ريا او د بې عدالتۍ محيط

منځه وړي، هغه چې د بل په خوږو پستو خبرو غولېږي او خوشحالېږي، دى بل

لمرو زسري، نرو دا د تو او خوږو خبرو يې تېر باسته هم غوړه مالي کوي او په پ

WWW.AEL.AF

- 113 -

وظيفه ده چې د دې افراط او تفريط مخه ونيسي او په دماغو کې د هرڅره نره

مخکې د ايمان قوت پيدا کړي، تنبلي او مفت خوري بد خوى او خصرلت دى او

د دې نه فقر او فالکت پيدا کېږي، موهوم پرستي يوه روې ملکه ده او ددې نره

لمي د بدو اخالقرو پره مبرارزه کرې زږ مونزجهل او ناداني روزنه مومي، نو که

کامياب شو، نو تاسې څه ګمان کوئ، علم او ثروت به د ارمغران پره څېرر دې

جايزې په توګه د اخالقو د مکتب شاګردانو تره وړانردې نره جامعې ته يا د يو

کړي؟هو، دا دواړه رحمته به خداى )جل وعلى شانه په دې جامعره ولروروي،

و اخالقو متخلق شي او د هر څه نه لمړى د ضمير او منګر هله چې دوى په نېک

وجدان مناعت او سرافت خاوندان شي. په پاى کې د ځلمو وظيفه د داده چرې

هى کار وکړئ او کار؟ نه لکه چې ما غوندې خبرې.

WWW.AEL.AF

- 114 -

د ګل پاچا الفت يادونه

.شنا ؤآالفت ) خداى ج دې و بخښي زما د ډېرې مودې

و خته شروع شوې وه او د ده ي د ځلمي توب ديشناآه منځ کښې زما او د ده پ

ې په همهغه تودښته دوام وکړ او اوس هم زما په زړه کښرې د هغره ي ېنيترمړ

ې پره ينه او احترام هماغسې ځاى لري. دا بې پروا او زړور شاعر چې اشعار يم

نا ډک دي ډېر محجوب سړى ؤ.ينه ويانتقاد اوسپ

نکى چې تراوسه مونږ سره د شعر په ژبه ګړېږي ډېررکم نا کوويدغه شاعر او و

ې د برل يې نه کولې اوهمېشه به يه او خاموش سړى ؤ، بې ضرورته خبرې يګو

ې کرولې ه يې لرله، ښې د مزې ووقې بيفه طبعه يښود. ډېره ظريخبرو ته غوږ ا

ې ادبي طنرز ؤ.ياتره يخو د ده په ووقو او وقالوکښې هم ادبي نکات پراته وه اوز

نري علومرو يل پره ديانه او سپکې ووقې مسخرې نه وې د ده تحصي)هغه عام

ل کړى ؤ. يې هم تحصيکښې په فقه کښې وه او په صرف اونحو او منطق کښې

ل يې توجه نه وه مګر د تحصياو د ادب خوا ته هيې شعر نه وايپه ځوانۍ کښې

WWW.AEL.AF

- 115 -

ۍې را ژونردي حهيدا شوه او دا قريجذبه پ څخه وروسته ورته ناڅاپه د شاعرۍ

الب غوندې روانه شوه.يشوه او داسې را ژوندۍ شوه چې د س

ې يرې ماته ولوستو او زما نظر بره يکه د چاپ دمخه به يده چې به کوم شعر ول

ن نه بل نظر نه لرلو.ين او آفريد تحس ريپکښې غوښته او ما به غ

شالى شو:ېد ده شعرپه پنځو برخو ) حداقل و

ط کښرې د ياسي او اجتماعي انتقادونه دي چې پره محريې سياته برخه يز ١)

رې چا غږ نه شوکوالى، ده په ډېرره ېرې او د قدرت د خاوندانو د وېاجتماع د و

ازادي خپل اوازجګ کړى ؤ.

مرانو سرره همردردي او پره يتينانو اويې د بې وزلو، مسرکيدوهمه برخه ٣)

کښرې دومرره د شتمنوانتقاد دى چې د دوى د حاله بې خبره دي. پدې برخه

وازونه شته چې سړى ژړوي او دخپلې اجتماع په بې عدالتي سړى آسوزه ډک

قانع کوي.

انوغندنه ده او پر هغوى هرم پره يا کاره زاهدانو او ماليې د ريمه برخه يدر ٢)

ډېره بې پروايي انتقاد کوي او په هغوى پورې په ډېره بېباکۍ خاندي.

ني او مذهبي احساسات دي چې ځراى يدې حمد، نعمت او يڅلورمه برخه ٣)

په ځاى څرګندېږي او دا جذ به خو د ده په نهاد کښې دومره ښخه پرته وه چې

ات غوندې کار ښکاري.يې زيدغه نورې برخې

مګر ډيرره ،که په کې لږ ده ې عشق او جمال دى چې دا خوايپنځمه برخه ٣)

.خوږه ده

WWW.AEL.AF

- 116 -

ې غټره معنرى يرانو کښرې يوړو ش ېرو نه وې او په ډيد ده سترګې ډېرې تېزب

ې د چا څخه نره يد ده سترګې ډېرې مړې وې او هېڅ طمعه او توقع .داکولهيپ

لرله اوهم دخپلې ګټې ووې په فکر کښې نه ؤ.

ي يد ده ثبات او استقامت په اخالقي خواکښې اوهم په ناسرته اووالړه او اشرنا

ولې تر وزارته پورې يانر ؤ چې د طالب العلمۍ د وخته رييکښې دومره ناقابل تغ

وشان سړى ؤ.يهم هغه

الي يډيار او داخالقو مثالي )ايد ده د پاره په ژوندون کښې د سلوک اورفتار مع

ې پخپل دې شعر کښې ښکاره کوي:يار دا دى چې دى يار او د شعر معيمع

کوم شعر ښه او څوک ښه شاعر دى؟

انسان دوه خواوې لري، يوه خوا عقل او منطق او بله خوا يې عواطف او جذبات

دي . د علم، صنعت، ساينس او وکنالوژۍ منبع ناطقه قوه ده. يعنې پر عقرل او

د مخيله قوې نه الهام اخلي او دهغه پر تخيل او منطقو اتکا لري او شعر او هنر

جذباتو بنا ده. شاعر دانسان عواطفو او روحي وارداتو نماينده دى، نو ځکه دى

د بل انسان عواطف او احساسات راپاروي او متاثر کوي يې.

انسان يوازې له نورو حيواناتو نه د ناطقه قوې په لرلو سره امتياز نه لري، بلکې

ندا هم کوي او نور حيوانات له ژړا او خندا نه محروم دي، نرو شراعر د ژړا او خ

ژړا او خندا له جهان سره ارتباط لري.

WWW.AEL.AF

- 117 -

تخيل او جذبات خوا وولنيز قيود نه مني او تر هرېڅ امرر او قاعردې الدې نره

راځي، نو ځکه زه شاعر د هر چا نه زيات انقالبي ګنم. شاعر داجتماعي قيرودو

ف ګړيږي او خپل عواطف او جذبات ازاد بيانوي. شاعر د رياکارۍ او ادابو پر خال

پردې او درياکارانو ګرېوان شلوي. دى په ښکاره سورې وهي، چې خولره يرې

راکړه. شاعر د ښکال او جمال مداح دى، دى د جمرال پره ربراب کرې خپلرې

قصيدې وايي.

وي او د ده پر دې سربېره شاعر د ژبې په انکشاف او ښايسته کولو کې کومک ک

ابتکارات، تشبيهات او استعارات د ژبې ذخيره زياتوي. شاعر د تخيل پر بنرا د

فيلسوف سره شباهت لري، ځکه فيلسوف هم د تخيل په زور د کايناتو پردې

شلوي او حقايق راڅرګندوي او شاعر هم د تخيل پره قروت د تحرت الشرعور

دا وجره ده، چرې اکثرر پردې څيري او دانسان روحي حقايق ښکاره کوي. هم

فالسفه شاعران هم وو. په مشرق کې بو علي سينا او حکيم عمرر خيرام عرم

شاعران او هم فيلسوفان وو او په مغرب کې ګويتي او نيچيي هرم شراعران او

هم فيلسوفان وو. د ا فهرست ډېر اوږد دى او اوس يې هم په دنيا کرې ژونردي

طفو بيرانګر وي او د برل احساسرات مثالونه شته. که شعر په رښتيا سره د عوا

بيان کړي، ښه شعر او ويونکى يې ښه شاعر دى.

نو پر دې بنا ما د جهاني په اشعارو کې دا صفت وليرده او زه يرې متراثر کرړم.

جهاني په خپلو سندرو کې د وطن په غم کې په زار زار ژړلي دي او هم يې پره

اراکوزيرا د ميررو خپله تخيلي ميخانه کې پره کرټ کرټ خنردلي دي. دې د

اوسېدونکي د شعر په بحر کې د درياب سفر کړى او د خيال په اسمان کې يرې

WWW.AEL.AF

- 118 -

وزرې خورې کړې دي. زه ويالى شم چې جهاني د شعر په قلمرو کې څانته ښه

مقام پيدا کړى او د شاعرانو په محفل کې يې ښه درنه کرسۍ نيولې ده.

څپرکى درېيم

مقالو دبي ا سيدشمس الدين مجروح د د

ځانګړنې

د سيد شمس الدين مجروح په ادبي مقالو باندې يوڅه ليکل هغه هم د نوموړي

د مقالو په دوو اړخونو )منځپانګې او ژبې يو مهم مګر سخت کار دى. خو دلته

د مقالو له محتوا ډکې کرښې سړي ته قوت وربښي چې په يادو دواړو اړخونو د

ته د رسيدو لپاره الزمه بولم چې لرومړى د پام وړ څه وليکي نو همدغې موخې

راوولو کړو مقالو په منځاپانګه )ښيګڼو اوبد ګڼو او بيا ورپسې يې پره ليکنرۍ

ژبه رڼا واچوم.

WWW.AEL.AF

- 119 -

کلونو پرورې پره برېال ١٢٣١تر ١٢٣١د مجروح ادبي مقالې په کابل مجله کې د

ه اړتيرا ت بېلو ګڼو کې چاپ شوي چې لټون او پيدا کېدو يې پوره زيار او وخت

چې له نيکه مرغه په دې کار وتوانېدم او دا دى په دې مقدمه کې هره ،درلوده

رڼااچوم. بل پسې څېړم او په مهمو وکو يې د خپلې پوهې تر کچېپه مقاله يو

په دې ادبي مقالو کې په هغو مهمو او اړينو موضوعاتو بحث شوى چې هره يوه

پوهراوي او زده کرړې ښره ،رۍبيردا ،هوښريارۍ ،يې د نسلونو لپاره د عبرت

موضوع په علمي توګه رانغراړي، پره هره مقاله په زړه پورې پيل ،درسونه دي

،چې د موضوع په وضاحت کې ډيره مرسته کوي ځينو کې مثالونه راوړل کيږي

د هرې موضوع لپاره په زړه پورې سرليک غوره شوى چې لوستونکى هڅروي

.موضوع تر پايه پورې ولولي

الو کې د پورته يادو شويو وولو ښيګڼو ترڅنګ چرې لرري يرې دوه په دې مق

يوه دا چې واکلې هرې موضوع عمده ستونزې هم زما په اند په کې ليدل کيږي

ترره ليکرروال اوږده مقدمرره ورکررړې او اوس مهررال د ليکنررو پرره څېررر يررې

په موضوع پيل نه دى کړى او له يوه اوږده بحث وروسته اصلي )مستقيماًراساً

وع ته راغلى، بيا د مقالې په وروستۍ برخه کې د موضوع تشريح تره ترم موض

بله ستونزه دا په کې ليدل کيږي چې ليکوال د ،شوى او هغه يې واضح کړې ده

عربي ژبې تر ډير اغېز الندې راغلى او په هره مقاله کې داسې عربري لغرات او

چې په معنى کلمې کارول شوي چې يوه عادي لوستونکي ته به ستونزمنه وي

نو عادي لوستونکي اړ کيږي چې ،يې ژر پوه شي او په اسانه ترې مفهوم واخلي

WWW.AEL.AF

- 111 -

الندې مې په ترتيرب سرره .بل چاته مراجعه وکړي د پوهېدو په موخه يې کوم

.په هره مقاله لنډه رڼا اچولې او موضوع مې له خپله انده تحليل کړې ده

په دې ادبي مقاله کې الندې تر سرليک د پښتو ليکلو بشپړ او مشترک سبک

مجروح لومړى هڅه کړې چې سبک ته تر ډيره قانع کوونکى او پرځاى تعريف

درلرود نرو د چې په ادبي مسايلو کې ښه بصيرت او عميق نظر پيدا کړي، هغه

سبک په اړه وايي چې سبک په نثر کې روح دى او دغه حس هغه مهرال ښره

ورته د زړه په سرترګو وکترل ىاحساس کېداى شي چې د سر د سترګو پرځا

.شي

يعنې سبک هغه شى دى چې لغات او الفاظ د اعضا او جوارحو غوندې، صرف و

پاره کار کروي او چرې دا ل ېد ضربان قلب او د وينې د چلند په شان د هغ نحو

.نور سره راغونډ شي، نو يو موجوديت ترې جوړ شي ېوول )او پات

غوښتنې تېر شي نو زما په اند بره پرورتنى که ليکواالن له ځاني ذوق او ځان

.تعريف د سبک لپاره قانع کوونکى او پرځاى وي

ې ځان يو سربک رامنځتره کرړي او د يروهزيو سړى نه شي کولى چې په يوا

خو په دې برخه کې د ژبې سرالري ليکرواالن او ،واحد سبک مخترع وبلل شي

الس معتبر سبک لپراره څرګند او ،څېړونکي کوالى شي چې د يوه وول منلي

او کومه موخه چې لري هغې ته ځان ورسوي. په کار شي

WWW.AEL.AF

- 111 -

دغه راز په دې مقاله کې وينګار شوى چې په پښتو ژبه کې دې هر څه او ډيرر

څه وليکل شي خو ښه دې وليکل شي چې له يوې خوا ژبه په هره برخره کرې

ګند شي چرې هرڅه ولري او له بلې خوا سبک په کې د لمر په څېر روښانه څر

الرويان خپله الر پيدا او مقصود منزل ته ورسيږي. له رڼاڅخه يې نور

او ښرکاره کرول د اوډون ،د خپلو لغاتو او اصرطالحاتو کرارولد په ليکنه کې

يرو لکره ،ظاهري بڼه داسې ښکلې کروي سبک د روح د قوت ترڅنګ د هغه

.خپل استادانه مهارت کاروي تابلو کې مصور چې په

تقليد ه دې ادبي مقاله کې په دې نظر دى چې ښه سبک کولى شي دليکوال پ

بله دا چې کلره ،او محافظه کارئ ګردونه لرې او په ځان بسيا لورى غوره کړي

نو سبک ،و او په مسلکي توګه وړاندې الړ شوزد ژبې له لومړنۍ دورې وو زموږ

بڼره ګټره قوت مومي او نور ترې په غروره او بهترره ،په خپله ځان څرګندوي

اخيستلى شي.

د مطلب وکي تره ونه کارو او هغه اوږدې او کږې وږې جملې ېغرض دا دى چ

د ېله کرغېړنو ترکيباتو نه ځان وژغورو او هغه څره چر ،له کږو وږو الرو رانشو

هغې نه بېزاره دى، بېزار شرو او د سرليم ذوق پره الرښرودنه او لهپښتو روح

و.قضاوت عمل وکړ

ليکلرو بشرپړ او نثر د پښتويا آدې مقاله کې پوښتنه شوې چې همدارنګه په

نه! نه يې لري! او پره لنډ ځواب ورکړى چې بېرته ليکوال لري؟ مشترک سبک

، ځکره چرې هرر ولررى هم نه شي او بايد توقع يې هم ونه اسلو کې سل کېد

رول، فکر او الره براب وول په يوه طرز لري او هغوى ليکوال خپل بېل ذوق او بېل

د عربي په لنډ او ژر وخت کې يې تمه نشي کېداى ځکه چې ،ستونزمن کار دى

WWW.AEL.AF

- 112 -

او د تاثير، د فارسي اغېزه، د اردو رنګ زموږ په نثرونو کې لره ورايره ښرکاري

غه سبک تکميل ممکن دى او دا کار هغه دخو د .سبک اشتراک يې وران کړى

او په همدې هوډ اړيمهال شونى دى چې وول ددې کار لپاره يوځاى مټې راونغ

رغنده ګام واخلي.

د پښرتنو تر دې سرليک الندې ادبي مقاله کې پښتانه دې څرنګ پښتانه وي

په څرنګوالي اوږدې خو په زړه پورې خبرې شوې دي دغه مقالره د مجرروح د

پنځرو مهمرو ارواښاد مجروح په دې مقاله کرې ډيرې خوښې وړ هم بلل شوې

ي توګه داسې قانع کوونکي ځوابونه ويلي چرې کره پوښتنو ته په علمي او واقع

دغه ياد خصوصيات پښتانه په شعوري توګه پره عمرومي ډول پره ځرانونوکې

په دوى کې موجودې ناخوالې به د تل لپاره له دې تاريخي وبر نو،رامنځته کړي

تېرې ناخوالې به بيا دا وبر به د هوسا ژوند نوې ساه واخلي او ،څخه کډه وکړي

لور هم ور ونه ګوري.په هغه

ليکوال هرې موضوع ته داسې الرې چارې په ګوته کوي چې هغه په علمري او

يې هوساينه او پرمختګ رامنځته کيږي. واقعي داليلو والړې او په عملي کېدو

رمان رڼا اچرولې چرې آنوموړي په هغه درد، احساس او په دې موضوع کې هم

رونو کې د لمر په څېر څرګند او ښکاره اغېز يې ددې وبر په وولو نسلونو او قش

.ده

پښرتانه دې ١)هغه دغه پنځه پوښتنې يوه په بلې پسې را اخلي او وايي چې

٢ مترقي وي که پرس مانرده؟ )٣وي که اوسنى )عصري ؟ ) جمعيتپخوانى

WWW.AEL.AF

- 113 -

باسرواده ٣)غوښتونکي آزاد دوست وي که اقتدار ٣؟ )يکه وږ ماړه دې وي

ه وي او که بې سواد

دې پوښتنو ته په ترتيب سره ځوابونه ويل شوي.

يپراره ښره او ښرېګڼه غرواړلد خپرل قروم او ملرت لومړى دا چې هرڅوک

نې وخت په انساني جوامعو کې يوه يځ، پرې لورېږييې خوشحالتيا او سعادت

او د هغې عقيدې په ترڅ کې خراص کلمرات او مخصوصه عقيده حکومت کوي

وخت بعضې کلمات پر اذهانو احاطره او سرلطه مصطلحات رواج شي او ځينې

د هغوى الفاظو ځينې بعضې عقايد زېږي او دا عقايد د جمعيتونو ېپيدا کړي چ

ګټې شي او د هغو خوځول او لرې کول ګواکې دنيا خوځرول او بنسټد بنياد )

ړنګول دي.

ځرانګړىته يرو وولنومدنيت انساني او د ژوند شرايط دا خبره ښکاره ده چې

بېلې بېال ورته وي، هومره انساني سره دا شرايط ېرنګ ورکوي او هر څومره چ

.يو بل ته ورته وي سره وولنې

فرق وکړي، هومره د فکر طرز او د ژوندانره څومره د ژوند شرايط م دا چېيدو

،ونره وسروود زړو پښتنو مقلدان موږ بايد په دې عصر کې کوي توپيراسلوب

نروي داب اوانروي ،ايجابرات ،ې غوښتنېن سره نوخپل ځا لهځکه نوى عصر

.يراوړ فکرونه

دغه وبر له زاړه فکر او زړې بړسرتنې څخره اوس ددې وخت دى چې نور دې

الس په سر او له نوي فکر سره د نوي لباس په فکر کې شي او ځان دې د وخت

. له غوښتنې سره برابر کړي ترڅو د نوي ژوند نوى خوند واخلي

WWW.AEL.AF

- 114 -

په دې پراخه نړۍ کې له خپلې قبيلوي محدودې ې پښتانه دې نورم دا چيدرې

ي او پر ځان دې دا پراخه نړۍ د مساپر د پيوندي او شليدلې شړۍ په څېر زوو

نه تنګوي او په دې لوى جهان کې دې په خالصو سترګو الوت پيل او هر ګروټ

او لره رقي انسان په توګه فقط د انسانيت په معنا ژوند وکرړيتکې دې د يوه م

.يزدې راوو خپلې اوسنۍ محدودې

او دود ىبرو ،پره خروىوولنو څخه له وږيو په نس مړې وولنې دا ثابته ده چې

لري. اقتصادي اوضاع د قوم پر کلترور د ژوندانره پره څرګند توپير دستور کې

رنګ او اسلوب ډېر ښکاره تاثير لري، د قوم د اقتصادي حالت ښره کېردل پره

دې سره د اقتصادي بناګانو انکشاف پره لهنعت بنا دي او تجارت او ص ،زراعت

. ماشين او عصري تجهيزاتو پورې اړه لري

برې ،خروارۍ ،نو په همدې اساس که پښتانه غواړي چې له دې اوسرني فقرر

لره موجرودې وکنرالوجۍ او غروره روزګارۍ او احتياجۍ څخه نجات ومرومي

رې نړۍ په څېر ګټه پورته کرړي اقتصادي او کرنيزو اغېزمنو الرو چارو دې د نو

.دوام ورکړي او خپل موجوده ژوند ته دې د يوه بډايه مليت په توګه

زادي د هر غيور وبر حرق او غوښرتنه ده چرې دا غوښرتنه او آڅلورم دا چې

خاصه بيا په پښتنو کې تر نورو که زياته نه وي نو کمه خو هريڅ نره ده او ددې

خرو پښرتانه دې ،ره قرباني هم ورکرړې دهپديدې د ترالسه کولو لپاره يې ډي

داسې هم نه چې په پټو سترګو تر ياد چتر النردې د نرورو هرڅره ومنري او د

زادي ولري چې ګټه يې څو برابرره آدوى بايد تل داسې ،هغوى قرباني دې شي

. څخه زياته او خوندي وي له زيان

WWW.AEL.AF

- 115 -

ډېرې وېرې او شته، خرافات او اتډېر اجتماعي او عنعنوي قيودپه پښتنو کې

چراپېر دي، نرو کره پښرتون د دې تررې د ځنځير په شان ېمالحظې شته چ

وچت کړي، که پښتانه د عنعناتو او رواياتو، زادۍ بېرغآو په مقابل کې د اتقيود

نو دې مخه کړيد احساساتو په عوض منطق ته ،او خرافاتو ځنځيرونه وشلوي

ود وخت لره دسيسرو او نرادود قوم به هم خپله ازادي ساتلې وي او هم به يې

.سره عقالني مقابله کړې وي

م دا چې د پښتنو لپاره چې ډير حياتي او اړين ده هغره د دوى لپراره زده ځپن

چې په وسيله يې دوى کولى شي د ژوند لوړو پوړيو تره ىاو سواد د پوهه ،کړه

ولرس د دېوولنره رامنځتره شري او له دې ولس څخه باصرالحيته ،ورسيږي

.او قدرتي استعداد به ډېر ښه مجرى پيدا کړي يعيطب

د يادې مقاله له روح او منځپانګې دا جوته کيږي چې پښتانه دې د زده کرړې

ځکه زده کړه د انسان او وولنې کچره د ،يپه خپل لوح ضمير کې نقش کړ هوډ

تحول او بدلون خواته بيايي چې بيا تحول د چا تابع نره شري کېرداى نرو کره

وند مو د زده کړې له الرې په وولو برخو کې بدلون وکړي نو اړينه غواړئ چې ژ

خو ډاډه اوسئ چې له دې علمي تحول سرره ،ده چې له ياد جريان سره به ځئ

بلکې ال مو د خپل نوم او هويرت پره اړه ،له منځه نه ځي ستاسو نوم او هويت

زده کړې مروخو که خداى مه کړه له ،پېژندنه او علمي پانګه نوره هم زياتيږي

مخ واړاوه او فاصله مو ترې ونيوه نو وپوهيږئ چې په ژوند کې د نورو ناخوالو او

تيارو ترڅنګ تل د سون توکو په څېر د نورو د راحت لپاره سوځېږئ چې بيابه

د تل لپراره بره په ډير لږ وخت کې نوم او هويت هم ورسره له منځه الړ شي او

.خداى مه کړه چلپا پرې راکش شي

WWW.AEL.AF

- 116 -

مقاله کرې ليکروال تر دې سرليک الندې په دغه د تاريخ په خواوشا کې دى

هڅه کړې چې د تاريخ ارزښت بيان کړي او خلکو ته وښيي چې تاريخ ولرې د

اهميت وړ دى او څنګه تاريخ له پيړيو راهيسې تر دې ځايه را ورسېد.

په دغه مقاله کې مخکې له دې چې ليکروال د تراريخ پره اړه خبررې وکرړي

لومړى د انسان په حافظه غږېدلى ځکه چې حافظه د تاريخ ليکلو لپراره هغره

اصل دى چې هر څه يې په ذخيره کې د تاريخ ليکلرو لپراره موجرود دي او د

اخيستل کيږي او ليکل کيږي.اليکلو پرمهال ترې د اړتيا وړ توکي ر

ددې ده ليکلي چې که انسان له حافظې څخه محروم پيدا شوى واى،نو بيابره

څخه کلياتو تره منتقرل شروى واى او جزئياتو له امکان نه و چې د ده فکر به

د نورو لره همدارنګه که د انسان حافظه نه واى، ده ته به ډيره مشکله واى چې

تجربو څخه دې استفاده کړې واى او نه به و توانېردلى چرې د زرګونرو کلونرو

لمسي ته پرېږدي او کره دا د انساني علمي ميراث له پالر نه زوى او له زوى نه

،پلرونو او نېکونو د تجربو محصول ته سينه په سينه تراوسه نه رامنتقل کېداى

هغه وخته به هر څوک نوې تجربې او نوې مطالعې ته محتاج واى.

تاريخ ته د حافظې په څېر ددې مقالې په يوه برخه کې ليکل شوي چې انسان

ديت په تاريخ او تاريخي روايراتو بانردې احتياج لري. همدارنګه د وولنې موجو

بناء ده.کوم وخت چې ال د خط اختراع نه وه شوې، کوم وخرت چرې انسران د

خښتې او پووکي نه د کاغذ کار اخيست، هغه وخت تاريخ موجود و.

WWW.AEL.AF

- 117 -

د تاريخ په ترتيب او تکوين کې يو عامل د انسان هغه روحيه بلل شوې ده چې

ونکو کردار، ژوند، کارنامې او واقعې ثبت او حفرظ بايد ددوى د مشرانو او الرښو

او تورياليتوب ته له کړي. دغه راز انسان د بدويت په مرحله کې جنګ و جګړو

نورو موضوعاتو څخه زيات اهميت ورکاوه او همدا المل و چې دوى به د خپلرو

مشرانو جنګي کارنامې، شخړې او د تاخت او تاز واقعې په ډېر شوق او افتخرار

.ړۍ پېړۍ زوتولېپې

ليکوال په دې مقاله کې قدامت خوښونې ته اشاره کړې او ليکلي دي چې روح

لږو ډېر له هر انسان سره شته او نن هم دا روحيه ښه ښکاره او څرګنده ده نرو

په همدې موخه په علومو کې پخوانيو افکارو ته محض د علرم او د تراريخ پره

ه لحاظ نويو نظرياتو ته هرر څرومره لحاظ ارزش ورکوي او د علمي استفادې پ

چې زيات وروستي وي، په زيات اهميت قايلېږي.

دا خبره ثابته ده چې تاريخ د سينو نه لوحو ته او د لوحرو نره پووکرو تره او د

پووکو نه کاغذونو ته رامنتقل شوى او د دې تبديل انتقال سره د تاريخ بڼه هم

ق نه راته، بلکې مظروف هم تغيرر ې د تاريخ په ظرف کې فرزبدلېده، يعنې يوا

کېده نو په همدې اساس د وخت په تېرېدو سره تاريخ له خرافاتو څخه لرږ لرږ

لرې کېده او له افسانې څخه زيات حقيقت ته راوړاندې شو.

په دې مقاله کې تاريخ له درې عناصرو څخه جوړ بلل شوى او يا له درې خامو

يرې سراړه واقعرات او دويرم ،واقعات موادو نه په الس راځي لومړى يې تاوده

نو دې ته په کتو چې شخړې ته تود جنرګ او .درېيم يې غير مريي واقعات دي

تبليغ او پروپاګنډ ته سوړ جنګ ويلى شو. واقعات هم دغه سړه او تروده خروا

WWW.AEL.AF

- 118 -

لري او دا تودې سړې دي چې د تاريخ په تکوين او د جوامعو په سرنوشت کرې

مريي واقعات هم جريانونه متاثره کولى شي. دخل لري او دغه راز غير

قواعدو او مقرارترو ،پر اسلوب دغه راز مجروح ددې مقالې په پاى کې د تاريخ

سرره اوږدې خبررې کرړې او باندې هم رڼا اچولې او په دې اړه يې په تفصريل

تاريخ يې د وولنې حافظه بللې ده.

محتوا له پيل څخه تريايره سرليک الندې مقاله کې ليکوال د مقالې تر پورته

خو په موضوع بانردې پيرل ،او د موضوع اوډون ته پوره پام شوى پورې ساتلې

شوى بحث يو څه په اوږده مقدمه پيل شوى چې کېداى شي هغره مهرال بره

همدغه ډول دود و.

که څه هم چې هغه د علم په اړه غږېدل له خپله وسه مقاله کېد علم په باب

راختل په خپله د لمر دليل دا يې په ډاګه کړې چې د لمر وتلې خبره ګڼلې خو

چې د علم پره ،اوس د علم په اړه نورو ته څه ويل ځکه ډير اړين نه دي او دى

چا چې ،اړتيا يې هر څوک ښه درک کولى شي ،ارزښت هر انسان ښه پوهيږي

د علم اهميت درک کړى نو د علم له مزايراوو څخره ډيرر بررخمن شروي او د

او هوساينې په حال کې دي. پرمختګ

د علم په حقيقيت باندې بحث ډير دقيق نظر او صالحيت ته اړتيرا لرري او دا

اړتيا هغه مهال ښه پوره کېداى شي چې خبرې کروونکى پره خپلره پره ژوره

د علرم .مطالعه سمبال او د علم د حاصلولو په الرو چارو کرې پروخ شروى وي

WWW.AEL.AF

- 119 -

له هره قلمه او له هرې خولې د هغې ليکل کيسه دومره اوږده او پيچلې ده چې

او ويل پوره نه دي.

په دې مقاله کې په ډاګه شوې چې علم هم د نورو څيزونو پره څېرر تغيرر او

غاز او انجام لري او انسان هم بايد لره دې حرالتونو آحرکت او سکون، ،تبديل

راګير او داسې نه چې د بې علمۍ په ګرداب کې يې ،سره بلد او ځان عيار کړي

د بې سوادۍ په تيارو کې معيروب چې بيا به ،د حرکت له رڼا يې بې برخې شي

ونه لري. الس او پېښې وهي خو ګټه به

برخه کې ډير په زړه پورې ليکلي چرې علرم د ددې مقالې په يوه بله مجروح

او د برې نو له همدې امله د عالم ژبه ډيره وسريع ،حکومت کوي انسان پر مغز

د عالم او د جاهل په منځ کې د بېلتون کنده دومره .ډيره محدود ده سواده تن

ژوره او ارته ده چې پر هغې باندې د ارتباط پول نه ايښودل کېږي.

که څوک وغواړي نو علم له چا څخه مخ نه اړوي له پاچا څخه نيولې تر ګردا او

بال او د چې د علم په ګاڼه ځانونه سم له لوى څخه تر واړه پورې وول کولى شي

.ژوندبريمنه او هوسا الر پيدا کړي خپل

چرې شوى د هغې ليکنې وضاحتتر سرليک الندې په يوه ليک کې توضح د

.ده ارواښاد الفت ته ليکلې مجروح

هغه مهال ددې وضاحت اړتيا حس کړه چې کله يې ترر دې سررليک مجروح

بيا ورته پره الندې چې پښتانه دې څرنګ پښتانه وي؟ يوه ليکنه خپره کړه او

ډاګه شوه چې يو شمېر ليکوالو ملګرو يې داسې احساس کرړې چرې ګونردې

مجروح په دې ليکنه کې د پښتنو وول دودونه بد ګنلي دي.

WWW.AEL.AF

- 121 -

؟خو هغه وايي چې دده له مخکنۍ ليکنې چې پښتانه دې څرنګه پښرتانه وي

ر چې حق ويل او حق اورېردل ډېر ،سم تعبير نه دى شوى خو بايد هير نه کړو

چې انسان د دې خاصې په برکت له زيران او ده ښه خوى دى او د خداى وعده

تاوانه ساتي.

د مجروح په اند، پښتون خو يو ملت دى او هر ملت څه خاص دود او دسرتور،

روايات او عنعنات، اخالقيات او خصوصيات لري، ما نه دي ويلي چې زموږ وول

دي، ما ويلي ډېر عنعنرات شرته، دودونه بد دي، زموږ وول دستورونه کرغېړن

.. .چې خرافات دي

هغه په دې توضيح کې د پښتنو دودنه په درې ډوله ويشرلي لرومړى ښره او

اړين، دويم بد او ناوړه او درېيم غير اړين دي چې لومړى ډول يې هغه دي چې

بايد په هر قيمت چې وي ساتنه يې وشي او بايد له السره ورنره کرړل شري او

چې ناوړه او بد دي بايد چې نور دا وبر ترې ځان خالص کرړي او دويم ډول يې

له ناوړه پايلو يې د تل لپاره ترې خوندي پاتې شي او درېيم ډول يې هم کره د

نو ډير زيان يې نه وينوو. ،وخت او شرايطو له امله له السه ورکړو

ل په دې توضيح کې مجروح بيا هم په دې وينګار کړى چې پښتانه دې له خېر

ويشنې او پښې ويشنې ځانونه خالص کړي او نه دې بل ته دا چرانس ورکروي

چې دوى په خېلونو وويشي، بلکې پښتانه دې خپل ځانونه د يوه ازمويل شوي

غيور ملت په توګه د اوږده تاريخ په رڼا لکه څرنګه چې ثابت شوي نور هم ښه

ترڅرو پرورې ،ځويثابت او وساتي او ناوړه خپل دودونه دې له ځانه لرې وغور

دوى د وخت او حاالتو له سم او ګټور پرمختګ سره ملګري، د خپل نوي نسرل

WWW.AEL.AF

- 121 -

يوې ښې هيلې د لرلو له امله بايد نره راتلونکى ولري او ددغسې لپاره روښانه

.راڅخه څوک خوابدي شي او نه هم زما ليکنه ناسمه تعبير شي

،مجروحه پورې مقاله کې په زړ په دېتر سرليک الندې او پښتانه رحمان بابا

رحمان بابا او د هغه شاعري د نايابه مرغلې په څېر بللې او هغه يرې د پښرتنو

هغه سرتاج يادکړى چې ددې وبر او ژبې لپاره يې هغه وياړونه ترالسره کرړي

چې اوس هم د ډيرى هېوادونو پوهران دده پره شراعرۍ او شخصريت بانردې

بې د معنوي بډاينې لپراره د پرام وړ څېړنې کوي او د رحمان شاعري د پښتو ژ

او وايي چې دده نظرياتو او خياالتو، د انساني جامعې په تکميل کې پانګه بولي

لويه برخه درلوده.

،چې د وولنې روايات به يرې راغونرډول ،په دې مقاله کې شاعر ته اشاره شوې

خپلې د ،په شعر کې به يې داخلول او نظم کول، د خپلې زمانې پوهه او معارف

،زمانې او د خپل ولس مفاخر او فضايل به يې په خپلو اشعارو کې زيرمره کرول

هغه يې ساتل او بيا يې دا وول بل نسل ته سپارل يا يې نقلول، دغره راز دوى د

ژبې د روزنې او ساتنې دنده پرر غراړه اخيسرتې وه، دوى د ژبرې د تکامرل او

ژبې له بدوي حالت څخره د ښايسته کولو مسووليت درلود،نو د دوى له برکته

له زواله ساتل شوې دي. تکامل او عالي مرتبو ته رسېدلي او

چې ښکال کمال ته رسوي، د هغې بې اختياره ستاينه کوي چې ىهمدا شاعر د

بيا له دې ستاينې څخه توري د مريو په څېر په يوه خواږه مروزون کرالم کرې

ان انسان په يو ناڅراپي هنګ او موسقيت پيداکړي،چې په اورېدو آوپيل شي،

د نرو همردا د جمرال او شراعر ،نڅا راولي او هر غمجن تن ته خوښي ورکروي

WWW.AEL.AF

- 122 -

رزوګانو لره لمبرو څخره آدوستۍ تنده ده چې موږ يې په شعر ماتوو او همدا د

ډکه سينه ده چې په دې روانو اوبو يې سړوو.

ه د شعر مجروح،د رحمن بابا د شاعرۍ په اړه په ډاګه وايي چې کله سړى د هغ

دېوان بېرته کړي او اشعارو ته يې مخ واړوي، دى ګومان کوي چې هغره د ده د

زړه خبرې کوي، هغه مهال سړى په دې خبره پوهيږي چې هغه مرموز کيفيات

د بندي مرغۍ په څېر تل ووپونه وهري او لکه ،چې د ده د سينې په پنجره کې

وزر پړقوي او ناڅاپه يې د الوتلو فضا پيدا کړې.

رحمان بابا د وولنې ناتفسيره شوي حراالت او خيراالت لرومړى د نازېږېردلي

جنين په څېر د مغزو په رحم کې ګرځولي، بيايې د حيات په ساحه کې داخل،

باال خره پيدا او بيا يې له قطرو درياب جوړ شوى دى. ،ورو ورو يې ودې کړي

سرتونزې او کرړه وړه ،نهد رحمان بابا صوفيانه خياالت او د وولنې بېالبېل رازو

نه يرې خرولې تره ،دده په ذهن کې د يوې ارزښتمنې شتمنۍ په څېر پراته وو

راتلل او نه يې پرې الس لګېده، خو يو وخت په ناڅاپي توګه د شعر پره قالرب

کې راڅرګند او د ده په مخکې مجسم شول،چې بيرا دده شراعرۍ د ورولنې د

.ښوونې بڼه غوره کړهوګړو لپاره د يوې روښانه او څرګندې الر

هوښيارانو ويلي چې د زرو قدر په زرګر وي او رښتيا يې هم ويلي، نو کره پره

انسان کې د زرګرۍ قريحه او د شاعرۍ صبغه نه وي، ده به هيڅکله د دې زرو

لکره: د ،قدر نه کولى، نو ځکه د رحمان غوندې خلکو قدر کوو او د هغه ويناوو

د موندلى دى.سرو زرو په څېر په موږ کې دو

WWW.AEL.AF

- 123 -

ددې مقالې په پاى کې مجروح په لنډو وکو اشاره کړې چې څروک ستاسرې د

زړه خبره کوي، چې له خبرو يې تاسې خونرد اخلرئ او د دنيرا غمونره پررې

خرت لپاره له آله انساني ژوند او مسووليت او د هېروئ، څوک چې تاسو د دنيا

د جمال محراب او د سړى چې ستاسې ارواح او هغه ارزښتمنې توښې خبروي

ښکال کووګۍ ته رسوي، نو هغه رحمان بابا دى او هغه پر موږ او تاسو حق لرري

وول پښتانه يې بايد په يراد د اوس پره څېرر ،چې په درنه سترګه ورته وګورو

. طرز تفکر څخه راتلوونکي نسلونه خبر کړي يادغونډې جوړې او د هغه له

مجرروح پره دې خبررې ډيرره اله کېتر سليک الندې په دې مق ړو شعرد و

سخته نيوکه کړې چې د پښتو ژبې شاعرانو او ليکوالو د ورولنې دغره مهرم او

يستلى او د هغوى لپاره يې نه په نثرر کرې اارزښتمن قشر)ماشومان له ياده

ددې ژبرې ليکوالرو او ،او نه يې په شعري قالب کې ورتره څره ليکلري کيسې

په سترګه ه برخه کې بيخي هير کړي او د هيڅشاعرانو خپل ماشومان د ادب پ

خو په ،چې دا کار ډير ناهيله کوونکى دى ،ورته کتل شوي او ال هم کتل کيږي

نورو ژبو او هېوادونو کې د ماشومانو حق ته لومړيتوب ورکول شوى او ورکرول

او نور مروږون ،شعرونه ،داستانونه ،د هغوى لپاره په خپله ژبه کې کيسې ،کيږي

انځوريز کتابونه ورته چاپ شوي او ډول ډول لوبو ترڅنګ ،نه ليکل شويکالمو

ددوى په ژبه ډرامې او فلمونه جوړ شوي دي.

په دې مقاله کې پښتانه ماشومان د وړو ادب له پلوه په دې خروار بلرل شروي

چې لويانو يې ورته کار نه دى کړى او د نثر او نظم په برخره کرې يرې ددوى د

ي ورته ليکلي او نه دغه موضوع ددې وبرر د تراريخ پره اوږدو اړتيا وړ څه نه د

جدي ګڼل شوې، ماشومانو ته د وړو په سترګه کتل شوي، د هغوى اوس او سبا

WWW.AEL.AF

- 124 -

په پام کې نه دي نيول شوي او نه ارزښت ورکړل شوى،که ددې ليکنې سرليک

د وړو په اړه ده خو خبره تر هغه څه لويه ده چې موږ يې په اړه فکر کوو.

ه دې مقاله کې دا په ډاګه ويل شوي دا چې موږ د خپلو ماشومانو لپاره څه نه پ

مينه نره دي ليکلي په دې معنى دي چې موږ په خپلو ماشومانو بې رحمه يو او

ورسره نه لرو او په دې برخه کې ځکه ګرم نه يو چې موږ د خپلو مشرانو قدر نه

تورې وريځې او پردې را د شپونو د وړو به چېرته وکړو. زموږ په قوم ،دى کړى

چې لرې کېدل يې قوي مټې او وينګ هوډ غواړي. ،خورې دي

هم شعر ته، موزون کالم ته، سور شين او بر کراڼي اوکرالي تره د ماشومان

نو بايد زموږ ليکروال ،لذت ترې اخلي اړتيا ورته لري او ،مينې په سترګه ګوري

شعر او نورو ادبي ژانرونو يو بډايره او شاعران د دوى له عمر سره سم دکيسې،

هم د نورو ژبو د ماشومان پره څو دوى ،ادبي ماشومانه چاپيريال رامنځ ته کړي

. څېر په خپله ژبه کې له هرڅه برخمن وي

ارواښاد مجروح د مصر له پالزمېنې قراهرې ، دا هغه ليک دى چېراغلى ليک

ى وراليږلر سره شعر هيو هلڅخه د هېواد وتلي ليکوال او څېړونکي رښتين ته

.په کابل مجله کې خپاره کړي دواړهترڅو

ددې ليک او شعر د ليږلو موخه دا په ګوته کرړې چرې وښريي تراوسره هغه،

پورې زه له دې مجلې سره عالقه لرم او غواړم چې اړيکه مې د مخکې په څېرر

.ورسره وينګه وي ترڅو ددې مجلې له نورو مطالبو ګټه پورته کړم

WWW.AEL.AF

- 125 -

په هېواد کې اوسېدل ستر نعمت ګڼلى او له هېواد څخه لرې اوسېدل يې هغه

. د خداى له دې لوى نعمت څخه بې برخې کېدل ګڼلي

لرومړى د دې اوسرني ؟ تر دې سرليک الندې مقاله کې له شعر نه څه غواړئ

ځينې يرې د ،عصر په اړه خبره شوې چې ځينو ورته د اتوم زمانې نوم ورکړى

دا نومونه هر چا پره خپرل ذوق ،او چا ورته د سرعت قرن ويلى برق زمانه بولي

ځکه چې په دې عصر کې ،خو مجروح دا عصر د کار او مادياتو بللى ،ايښي دي

هم ډير کار شوى او ال هم کيږي او دغه راز ماديات هم خپل اوج تره رسريدلي

د په داسې محيط کې چرې ،چې په تېره زمانه کې دې اندازې ته نه و رسيدلي

يې له هره ګووه خېژي، د شراعر او د زوږکاروبار له هنګامو ډک وي او د حيات

دلته وړ او مناسب ځاى نه پيدا کېږي، هغه ته د غرزل صوفي د پاره ګمان کوم

نو دا په دې معنرى سرايي او د ه ته د تفکر کولو او چرت وهلو موقع نه ورکوي.

ا دې د خط او خال پرځاى پره ي ،وکړي نه ده چې شاعر دې د پادشاهانو مدحې

ماشين او برق ستاينه وکړي، نه! يوه بره هرم نره کروي او ،شعر کې د فابريکې

.شاعر به د نر غوندې په دې دنيا کې ژوند کوي او خپلې غزلې به وايي

شعر او ادب په دنيا کې ډېر لوى رول لوبولى دى او لوبوي يې، د حماسرې پره

کړې او ځوانران يرې چرړو او ترورو تره صورت کې يې د جګړې هنګامه توده

چې فلسفي رنګ يې اختيار کړى، فکري انقالبونه يې په عالم کې پيدا ،ورکړي

خپرل رنګينره ذوق موزيک او د رسامۍ دنيرا خرو د جمرال او ،نو شعر ،کړي

چاپيريال او ملک لري، نو څوک څه حق لري چې شاعر او شعر د خپلره ملکره

وت هم نه لري، ځکه هغه په هر چا قوي دى او پره وباسي؟ نه! څوک دا زور او ق

WWW.AEL.AF

- 126 -

هر ځاى کې د هغه فرمان چلېږي، که تاسو د تلو او مسافرت زحمت پره ځران

قبول کړئ، زه به تاسې ته د هغه د حکومت اغېزه په يو نو کې هم در وښيم.

مخکې مو وويل چې شعر د حيات په مختلفو صحنو کرې اسرتخدام شروى او

سماني او ملکوتي مقامه نه راپرېوزي آى. نو شعر د خپل خپل رول يې لوبولى د

او چا دا نه دي ويلي چې شعر به ګوندې له دې غرضه بل کار نه کوي او يرا دې

.خپله اصلي وظيفه پرېږدي

شاعر د خپل محيط موجود دى، هغه د خپل ماحول نه هرومرو مترأثر کېرږي،

وحي مربي په حيث زموږ تداوي ښه ته به ښه او بد ته به بد وايي، کله به د يو ر

کوي او کله به د يو واعظ په څېر راته وينا کوي، خرو تاسرو د شرعر نره دا مره

غواړئ چې هغه دې ضرور تاسو ته د رياضري فرارمولې در وښريي او )دوه دوه

څلور دې په شعر کې راوړي او يا دې د ساينس درسونه او د اقتصاد نظريې په

.شاعر غنم او وربشې په ملک کې ډېر کړينظم کې ننه باسي او يا دې

واز )زما په ګمان بره د آد شاعر ملکوتي :مجروح ددې مقالې په پاى کې وايي

تسکين او راحت ښه وسيله وي او په بنيادم کې به د استوګنې او مقابلې قروه

. که شعر تاسو د څو لمحو دپاره له دغه عالمره ئپه دغه دنيا کې زياته پيدا کړ

، يروه مقدسره وظيفره يرې سررته ئاو د ځان سره مو مشغول کړ ئکړبېګانه

رسولې ده.

مقالره کرې د تر دې سرليک الندې د زلميانو حيثيت او وظيفه په جامعه کې

ځوان فعل ،وړتيا او د وولنې اړتيا ورته په ګوته شوي ،اهميت ،ځوان نسل قوت

،سرتړيااو عمل بلل شوى او هغه د ورولنې هغره پروړ پره ګوتره شروى چرې

WWW.AEL.AF

- 127 -

،نوښرت ،بلکرې پرمخترګ ،سستي او ناهيلي نره پېژنري ،ناسته، خوب،ماتې

او ځان د ژوند لوړو پوړيو ته رسول غواړي. ،کارکول

په دې مقاله کې ځوان مسووليت لرونکى او ورولنې تره وده ورکروونکى بلرل

شوى او هغه ته د ويښ انسان خطاب شوى ځکه چرې د ورولنې سرترګې هرم

.ته دي او له همدې قشر څخه د څه کولو هيله هم لريهمدغه ځوان قشر

دغه مقاله له پوره مفهوم او اهميت څخه برخمنه ده، د ځوان قشر مسرووليت

او مقام ښه په کې په ګوته شوى او هغه راتلوونکي ته متوجه شوى.

همدارنګه په دې مقاله کې ځوان کهول زغم ته رابلل شوى او ورتره پره ډاګره

نان دې په عمر له پخو مشرانو څخه ښه تجربه شوي کارونه ويل شوي چې ځوا

راواخلي او د هغوى کړه وړ دې د خپلې راتلونکې په موخه يوځلې له ځغلنرده

نظره تېر کړي،څو له اغېزمنو او مثبتو وکو يې ګټه واخيستل شي.

يوه يادونه اړينه بولم چې پر دوه مقرالو )د کرل پاچرا الفرت يادونره او د دغه

جهان باندې رڼا نه ده اچولې او نه مې دي تحليل کړي او المل يې دا و جهاني

چې د کتاب د چاپ په وروستيو مراحلو کې مې ترالسه کړې .

WWW.AEL.AF

- 128 -

اړخاو ژبنى کنى يمقالو لادبي مجروح د د

او پوره مفهوم ترڅنګ د هغرې ليکنرې ،پيغام ،په هره ليکنه کې د منځپانګې

پام وړ دى. هم ډير مهم او د ژبنى اړخ

ډيرى ليکواالن د ليکنې موضوع په زړه پرورې او د وخرت لره غوښرتنې او د

ىخو ليکنى او ژبنى اړخ يې بيا ډير کمرزور ،چاپيريال له اړتيا سره سمه واکي

،چې ان زياتره وخت د موضوع مفهوم په کې له السره ورکروي ،او نيمګړى وي

.چې المل يې د نامعياري ژبې کارونه ده

انشرا) ليرک ،ياري ژبې د کارونې ترڅنګ چې تر ډيره په امرال والړه دهد مع

.څخه بېلوي لري او همدا ليک نښې کره ليکنه له نا کره مهم ځاىنښې هم

د معتبر ،چې عام فهمه دغه راز هغه لغات او کلمات هم په ژبني اړخ کې راځي

ول مفهوم وړاندې علمي ارګان له خوا منل شوي او د ژبې وولو ويوونکو ته يو ډ

.کړي

پره دقرت ما د سيدشمس الدين مجروح راوولې کړې مقالې کې کتابپه دغه

خروږه او ،سره له ژبني اړخه څېړلي او مطالعه کړې مې دي چې ژبه يې روانره

ډول سره مراعات شوي نښې په پوره توګه په کې په دقيق ليک ،عام فهمه ده

.او الزم پام ورته شوى دى

WWW.AEL.AF

- 129 -

مقالو کې د ژبې روان والي ته د پام ترڅنګ ليکوال هڅه کړې چې په دې ادبي

کرې د فکر کوم چې ليکوال په عربي ژبره خو ،ژبه عام فهمه او سوچه وکاروي

له امله ددغې ژبې تر اغېزې الندې راغلى او مقالې يې له عربري زيات پوهېدو

ې عربي په دې مقالو کې ځينې ځايونه لوستونکى له داس .ژبې څخه متاثره دي

.لغاتو او کلمو سره مخ کيږي چې پوهېدل ورته يو څه ستونزمن وي

هغه مهال خو يو زده کړې زه ليکوال تر ډيره حده په دې ځکه نه مالمتوم چې

په دوديزه بڼه د کلي د جومات له امام او ياهم په مدرسو کې ترر تر ډيره پورې

د نرو ،و چانس برابر شوسړي ته به په بهر کې د زده کړ سره کېدې او که يونيم

د عربري اًهغو مخه به هم عربي هېوادونو ته وه چې بيا دغه ډول ليکواالن حتم

ژبې تر اغېز الندې راتلل نو ارواښاد مجروح هم يو له همدغې ډلرې ليکواالنرو

او هېواد کې وولې زده کړې پره دينري چې هغه مهال يې په کلي ولس و څخه

.دى ې په پوره توګه متاثربرخه کې کړې دي او له عربي ژب

يا لږ او ډير غواړم چې په دې برخه کې ځينې داسې لغات او کلمات راوړم چې

چې کېرداى شري ،اماليي نيمګړتيا لري او يا سخت عربي بڼه يې کارول شوې

او د ژبې سوچه والى ډير مطرح و دود استعمال په همدې ډول هغه مهال به يې

لکه د اوس په څېر. ،نه و

ې په ډول دلته راوړم چې د مجروح لره دې ګم چې يوڅه عربي لغات د بېلغواړ

انسجام ،تحديد، مظاهر ،مشترک ،اقتراح، نبض لکه .مقالو څخه مې راوول کړي

ملتفت،امثرال، ،جمود، ذکراء ،اسلوب ،بطي ،انحطاط ،متغير، تطورات ،مغايرت

ابه، متشر ،محاورات، جماعات، منشعب، معتقردات، نصرب العرين، تسرهيالت

،جرثروم ،منافات ،اعتزال ،مميزه، معاونت ،عشايرو ،تجدد ،تفکرات، مقتضيات

WWW.AEL.AF

- 131 -

،مبحث عنره ،عظيم ،متفرع، عجز، استنتاجات ،متوصل، مجرى، اوهام ،عوايقو

،اشرياء ،مغيبات ،تحت الشعود، انتباه، فروع ،شقوق ،قرابت ،مشاغل ،معاشرت

،تآاقتضرا ،عفريت ،مقادير ،افاديت ،تتبع ،انقياد ،متبدل، سير ،نهايت ،بدايت

...او نور مناعت ،خلعت ،معائب ،معابد ،مداح ،شايع ،طمانيت ،محجوب ،تشريع

برخې ته يې سړى ځير شي نو د مجروح په وولو مقالو کرې چې اماليي دغه راز

پرځاى ) ې )چه په دې ډول کارول شوې په داسې حال کې چې اوس د ) ه

. ې دهبڼه )چ سنۍکارول کيږي او

همدارنګه په يادو مقالو کې ليکوال چې د کونړ ) ختيځې سيمې اوسېدونکى

ده هم په وولو مقالو کې ،خو )کښې چې په کندهارۍ لهجه کې کارول کيږي ،و

پاته يې د )ه ،کارول کيږي ) کې په داسې حال کې چې اوس ،)کښې کارولې

پاتې د )ې په لرلو سره کارول چې اوس حال کې په داسې په لرلو سره کارولې

په دې مقالو کې بلکه د )ه په لرلو سره کارول شوې پّه داسې حال کرې ،کيږي

چې اوس د )ه پرځاى )ې کارول کيږي او بلکې ليکل کيږي. په وولو مقالو کې

د پاره په دې بڼه ليکل شوې خو اوس د )د پرځاى )له کارول کيږي چرې لره

په دې بڼه ليکل شوى په داسرې حرال کې لمړى مقالو پاره ليکل کيږي،په دې

يرو شرمېر ،کې اوس د )و په اضافه کولو سره لومړى په دې بڼه ليکل کيرږي

توپير لري. نورې کلمې هم شته چې ليکنۍ بڼه يې له اوسنۍ بڼې سره يوڅه

پره دې مقرالو ،دى کښلوشکل يې د ساه اوسنۍ چې ،څآکږولو ددې ترڅنګ

دغره ،کيږي ليکلبڼه په ) زموږ اوس په دې ډول ليکلى چې مونږ يې زکې )

بڼه کرې يرې د )ز پرځراى ) ځ اوسنۍراز )ګرزو داسې ليکل شوي چې په

WWW.AEL.AF

- 131 -

،څکاک ،آمالو، فراخ دلۍ، جزب ) هد، ) ګرځو راځي دغه ډول کيږي او کارول

څښاک ،،جذب پراخ دلۍ ،بڼه يې )حد،اعمالواوسنۍ برڅېره ليکل شوي چې

ليکل کيږي. برسيره او

هرم لهجه برخو کې ليکوال هغه خپله سيمه ييزه کليوالي ددغو مقالو په ځينو

...منګر او داسې نور ،قالرې قالرۍ لکه کارولې

د دري ژبې ډيرر د پورته ذکر شويو موضوعاتو تر خوا ليکوال په دې مقالو کې

تر اغېز وروسرته د په مقالو کې يې د عربي ژبې لغات او کلمات هم کارولي چې

.تر سترګو کيږي ژبه اغېزه هم ډيره دري

بلکرې پره ،بايد يادونه وکړم چې دغه وکي مې د نيوکې په بڼه نه دي ياد کړي

ددغو مقالو د ليکني او ژبني اړخ په سره لوستونکو له مې راوړي چې دې موخه

ې د او بله دا چې که په راتلونکي کې څروک غرواړي چر اړه بايد معلومات وي

نرو پره دې ،ارواښاد سيدشمس الدين مجروح د مقالو په ژبني اړخ څه ليکري

ور اضرافه مرسته شوې وي او د هغه په معلوماتو به يوڅره برخه کې به ورسره

. شوي وي

WWW.AEL.AF

- 132 -

ماخذونه

لمريزکال .اوسنى ليکوال.کندهار: دعالمه رشراد ١٢۱۱بينوا، عبدالرووف.) -١

خپرندويه وولنه.

لمريزکال اوسني ليکوال. )د مطيع اهلل روهيال په ١٢88عبدالروف.) بينوا، -٣

.عالمه رشاد خپرندويه وولنه :ترتيب او زياتونې . کندهار

.لمريزکال . شعر او ادب ) وولروونکى او مهرتمم ١٢٢٢) .عبداهلل ،بختانى -٢

مخونه. ١٢ -٢ ،کابل: پښتو وولنه. د کابل عمومي مطبعه

مه ١٣١لمريز کال . شپږمه ګڼه. وږي مياشت، پرله پسې ١٢٣٣کابل مجله.) -٣

مخونه. ٣ -٣کال، ١٢ګڼه،

مه ٣١١مه ګڼه.چنګاښ مياشت، پرله پسې ١لمريز کال . ١٢٢٣کابل مجله.) -٣

مخونه. ٣١، ٣ -١کال، ٣١ګڼه،

مه ٣١٣مه ګڼه. چنګاښ مياشت. پرله پسې ۱لمريز کال ١٢٢٣کابل مجله.) -١

مخونه. ٣۱ -٣٣، ٣ -١کال: ٣١ګڼه،

مره ٣١٢مه ګڼه، زمري مياشت. پرله پسې ١لمريز کال . ١٢٢٣کابل مجله) -١

مخونه. ١ -٣کال، ٣١ګڼه،

مره ٣١٣مه ګڼه، زمري مياشت، پرله پسې ١١لمريز کال . ١٢٢٣کابل مجله.)-8

مخونه. ٣٣ -١۱کال، ٣١ګڼه،

مره ٣٢١مه ګڼه، وري مياشت، پرله پسرې ٣لمريز کال . ١٢٢١کابل مجله.) -١

مخونه. ٣١ -٣٣کال، ٣١ګڼه،

WWW.AEL.AF

- 133 -

مه ګڼه، مرغرومي مياشرت، پرلره پسرې ١١لمريز کال . ١٢٣١کابل مجله.) -١١

مخونه. ٣-١مه ګڼه، ٣١١

مه ګڼره، ٣١١ګڼه، وري مياشت، پرله پسې ١لمريزکال . ١٢٣١کابل مجله.) -١١

مخونه. ١٣-١

مه ١او ٣ .هلمريزکال .د الفت يادونه.قلم مجل١٢١١مجروح، شمس الدين.) -١٣

. پېښور ګڼه:

لمريز . سرګذشت من، د) سريد االکبرر پره ١٢١١شمس الدين.) ،مجروح -١٢

چاپخونه. اهتمام . کابل: افغانستان وايمز

لمريزکال . مجموعه مقاالت علمي،سياسري ١٢١١) مجروح، شمس الدين. -١٣

.د) سيد االکبر په اهتمام ، افغانستان وايمز چاپخونه،و اجتماعي

منتخب شعرونه او يرا فريراد، د . لمريزکال١٢١١) .مجروح، شمس الدين -١٣

.)سيد االکبر په اهتمام . کابل: افغانستان وايمز چاپخونه

لمريزکال کوم شعر ښه او څوک ښره شراعر ١٢١١مجروح، شمس الدين.)-١١

–مخونه . ميوند کلتروري وولنره ١٣-١٢دى، د جهاني جهان د مقالو مجموعه .

کندهار.

ګڼرو ٣١٣، ٣١١لمريز کال . پښتووولنه)کابل مجلې د ١٢٣١ويښ زلميان. )- ١١

مخونه.٣١ -٢١په ځاى ،

WWW.AEL.AF

- 134 -

لړليک

مخ سرليک

- 1 - ............................................................... هدف او موضوع کتاب د

- 3 - ..................................................................................... سريزه

- 9 - ........................................................................... پرکىڅ ىړلوم

- 9 - ............................................. ژوندليک مجروح الدين شمس سيد د

- 17 - .................................................................. :ېنګړانځ مجروح د

- 21 - .................................................. نظرونه پوهانو د هړا په مجروح د

- 22 - .......................................................................... پرکىڅ دوهم

- 22 - ......................................... ېمقال ادبي مجروح الدين سيدشمس د

- 29 - .................................................... وي؟ تانهښپ ګرنڅ ېد تانهښپ

- 37 - ........................................................... ښېک خواوشا په تاريخ د

- 51 - ..................................................................... ېک باب په علم د

- 61 - .................................................................................. توضيح

- 69 - .......................................... تانهښپ او بابا رحمان يا جامعه او شاعر

- 76 - .............................................................................. شعر وړو د

- 81 - ...................................................................................... ليک

- 85 - ............................................................... ئ؟ړغوا هڅ نه شعر له

- 97 - ........................................ ېک جامعه په وظيفه او حيثيت زلميانو د

- 114 - ............................................................. يادونه الفت پاچا لګ د

- 116 - .......................................... دى؟ شاعر هښ وکڅ او هښ شعر کوم

- 118 - ....................................................................... پرکىڅ يمېدر

- 118 - ......................... ېنګړانځ مقالو ادبي د مجروح الدين سيدشمس د

- 128 - .................................... خړا ژبنى او ىليکن مقالو ادبي د مجروح د

- 132 - ............................................................................... ماخذونه

WWW.AEL.AF

یمننه او کور ودان

شخصتت هېتتداد لتتا اه ف هل تتا لتت د افغانستتنام ي تتر ک تت

( څخ د زړه ل ک يلل کدي چې د دې اثت ي مد اصف نلګ) راغ ښ

ه تتاړي چتتې د متتر اثتتامه د تتچتتات کتت تتې اهړه همکتتتهر ي تتر ک

ټدلتتد دمنتتد چتات لتتتې تتې ل تته کتتې دهر دا لتتتې يتت دهاه لتت ير يتدړ لتت

هېدادهالد څخ ل ختدما دمنتت ه ت کتده چتې لت خ ته ي لتدي اه

يادي هس د کنايدند د چات دا لتې ال لسې هغځدير

څخت د زړه لت ک ت يللت راه چتالدهنک ل کتدا د ځه ي ا ددې اثت لت

اه چالدلد جدګ شد ر ل ک دچې ددې اث د کده

ل ف هل ر ي ل

د افغانسنام ي ر ک

WWW.AEL.AF

WWW.AEL.AF