Vaganska pecina

8/14/2019 Vaganska pecina

1/34

REPUBLIKA SRPSKAMINISTARSTVO PROSVJETE I KULTUREREPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITUKAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

VAGANSKA PE]INA

BAWALUKA, 2008. godine


2/34


Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a 2

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG IPRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE PODZA[TITU SPOMENIKA PRIRODEVAGANSKE PE]INE KAOPRIRODNOG DOBRA ODIZUZETNOG ZNA^AJARukovodilac Jelena Kadi}

Obra|iva~

Goran Dujakovi},speleolog

Dr Du{an Mijovi}, geolog

Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um.

Goran Pani}, geograf

Fotografije

Goran Dujakovi}

Branko Karapanxa

Milan Paunovi}

Tehni~ka obrada

Jelena Savi}, dizajn

Goran Kalini}, obrada priloga

Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor Svetlana [iqegovi}


3/34



REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOGNASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je:

Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobrasadr`an je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome seprirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovuPrijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu za{titu `ivotne sredine.Republi~ki zavod za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasle}a RepublikeSrpske pripremio je Elaborat: Predlog za stavqawe pod za{titu spomenikaprirode "VAGANSKA PE]INA" kao prirodnog dobra od izuzetnog zna~aja saprijedlogom akta o za{titi.

Bawaluka, 2008. god.

Direktor Zavoda,

Svetlana [iqegovi}


4/34



SADR@AJPRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE VAGANSKAPE]INA KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNAÂJA IDENTIFIKACIJA

Vrsta i naziv prirodnog dobraOsnovna vrijednostPoloàjPovr{ina i granice za{titePrethodni status za{titeKategorijaMe|unarodni status

OPIS PRIRODNOG DOBRAPrirodaôvek i priroda

VREDNOVAWEOcjena ispuwenosti uslova za za{tituOcjena vrijednostiPrijedlog kategorije

KONCEPT ZA[TITEOptimalni model za{titeCiqevi razvojaProceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite

Reìm za{titeMjere odràvawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobraUpravqawe za{titomFinansirawe za{titeSmjernice

PRILOZIprilog 1: Poloàj Vaganske pe}ine na karti 1:100 000prilog 2: Poloàj na karti 1:25 000prilog 3: Zone za{tite i granice za{ti}enog podru~ja (karta 1:25 000)prilog 4: Geolo{ka karta podru~ja Jaw 1:100 000prilog 5: Plan pe}ineprilog 6: Rje{ewe o za{titi Vaganske pe}ine br. 06-UP-I-58-4/70

LITERATURA


5/34



I IDENTIFIKACIJA


6/34



VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA

Spomenik prirode "Vaganska pe}ina"

OSNOVNA VRIJEDNOST

Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa, koji ima nekoliko nivoa. Po koncentra-ciji i raznovrsnosti pe}inskog nakita Vaganska pe}ina je jedan od najzna~ajnijih pod-zemnih objekta Republike Srpske. Pe}ina je bogata sa atraktivnim pe}inskim nakitom ko-ji ~ine masivni oblici pe}inskih stubova, stalagmiti, stalaktiti i raznobojni salivikoji ispuwavaju najve}im dijelom sve dvorane i kanale pe}ine.

Pe}ina je istovremeno i stani{te nekoliko vrsta slijepih mi{eva: Barbaste lla ba rbaste l-

lus, Myotis bec hste inii, Myo tis em arg inatusiRhinolpp hus ferrumeq uinum.

POLO@AJ

Jugozapadna Republika Srpska, sjeveroisto~ni dio masiva Vitoroga.Teritorija op{tine [ipovo, selo Strojice, zaselak Vaganac.

Udaqenost: od [ipova 15 km, od Bawa Luke 108 km.

Pristupa~nost prirodnom dobru putni~kim vozilom iz dva pravca:

putem [ipovo-Kupres poslije sela Vagan, a daqe pje{a~kom stazom 500 m do pe}ine, {umskim putem od Podgore do mjesta Brezine ili sa puta [ipovo-Kupres do mje-

sta Brezine, a zatim oko 500 m pje{ice do pe}ine

Nadmorska visina: 920 metara

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mreì

X 4888,39 N

Y 6433,38 E

POVR[INA I GRANICA ZA[TITE

U za{ti}enom Spomeniku prirode Vaganska Pe}ina utvr|uje se reìm za{tite IIstepena.

Reìm za{tite drugog stepena obuhvata povr{inu od 12 hektara u obliku pravougaonika .Zbog nepostojawa katastra op{tine [ipovo ta povr{ina je odre|ena u odnosu nageneralni pravac pruàwa pe}ine (sjever-jug).Kra}a stranica pravougaonika iznosi 300 metara, odnosno po 150 metara u pravcu istok-zapad okomito na pravac pruàwa pe}ine. Duà stranica pravougaonika iznosi 400metara, odnosno po 100 metara se dodaje na ukupnu duìnu pe}ine u pravcu pruàwape}ine.Napomena: Pri izradi katastra op{tine [ipovo, Staralac je duàn uraditiparcelizaciju pomenute povr{ine.


7/34



PRETHODNI STATUS ZA[TITE

Vaganska pe}ina nalazila na listi za{ti|enih prirodnih dobara Zavoda za za{tituspomenika kulture BiH, Sarajevo Rje{ewem pod brojem 06-UP I-58/4/70 od 24.08.1970.godine.

KATEGORIJA

Spomenik prirode.

Prirodno dobro od izuzetnog zna~aja- kategorija.

ME\UNARODNI STATUS

IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument/ Natural Landma rk - Prirodni spomenik.

IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of

Nat iona l pa rks & Protec ted Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.

Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro Vagan-ska pe}ina je objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja i predlo`en je na verifikacijuEvropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a - ProGEO .


8/34



II OPIS PRIRODNOG DOBRA


9/34



PRIRODA

GEOLO[KA GRA\A

Geolo{ka prou~avawa oblasti jugozapadne Bosne datiraju jo{ od druge polovine 19.

vijeka kada su austrijski geolozi Mojsisivicza , Tietzea I Bittne ra (1880),opisali osnovnugeolo{ku gra|u. U kasnijem periodu izvo|ena su specijalisti~ka istraìvawa, a posebno

su zna~ajni radovi Katzer-a koji se posebno bavio podru~jem centralne Bosne (1903,1906, 1921. 1924, 1925), i kasnije êlebi} (1956), Jovanovi} (1957), zatim Pami}, Juri},Vujnovi} i drugi. Najpotpuniji prikaz geolo{ke gra|e istra`nog podru~ja dat je priizradi OGK SFRJ, list Bugojno 1981. godine.

Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja Vaganske pe}ine pripada zoni Sredi{wih Dinarida,gdje su na istra`nom terenu najve}im dijelom zastupqene mezozojske karbonatne mase(OGK, List Bugojno, 1981), prikazane na prilogu 4.

MezozoikNajstariji tvorevine razvijene su za vrijeme trijasa, koji su na istra`nom terenurasprostraweni u isto~nom dijelu.

Kampilski sedimenti (T12) su izdvojeni na vi{e lokaliteta, a predstavqaju ih plo~asti islojeviti kre~waci, sivi i crveni, ~esto ooliti~ni sa laporovitim proslojcima.Debqina ovih naslaga iznosi oko 200 metara.

Anizijski sedimenti (T21) su kontinuirano redovni pratilac dowotrijaskih naslaga, i naovom prostoru predstavqaju ih slojeviti i masivni mermerasti kre~waci, zatimkre~wa~ke bre~e i podre|eno dolomiti. U wima je konstatovana bogata i karakteristi~-

na fauna Meand rosp ira d inaric a , Physop orella c f. va rians, i mnogo konodontske faune kao

Enantiognathus ziegleri, Gondolella navicula, U {iroj okolini pe}ine, ovi sedimenti

izgra|uju i dolinu rijeke Jaw, podru~je sela Greda i Babi}i. Sedimentolo{kimistraìvawima determinisani su kao mikrospariti, pseudospariti, pjeskoviti mikro ipseudospariti, intraspariti, intrapelemkriti i mikriti. Od masivnih trijaskihkre~waka izgra|eni su i neki istaknutu planinski vrhovi u predjelu planine Duma~e(1.298 m n.v.). I dolomiti i kre~waci imaju prete`no crnkastu, tamniju boju i jako subituminozni. Debqina iznosi oko 400 m.

Iako je sredwotrijaski magmatizam veoma razvijen na {irem podru~ju, obuhvatom za ovajprikaz nisu uvr{}ene magmatske stijene, jer ih na izdvojenom prostoru nema.

Gorwi trijas (T3) izgra|uje ~itavu zapadnu stranu karstne povr{i Jawa. U izvori{nomdijelu Kupre{ke rijeke, odnosno Jawa, od Jezera do zaseoka Vodica, javqaju se tako|emezozojske tvorevine, samo su predstavqene *fli{nom* serijom. Masivni dolomiti,dolomiti~ni kre~waci, masivni bankoviti i slojeviti kre~waci imaju najve}e

rasprostrawewe. U wima je konstatovana prete`no megalodonska fauna, iako imaAulortuus sinuosus, A. osc ilens, Gyrop orella vesiculifera îtava serija je otkrivena udubokom kawonu Jawa, gdje ima debqinu i do 700 m.

Jurska perioda zapo~iwe nera{~lawenim sedimentima lijas-dogera (J1,2) koje predstavqajusivi plo~asti I slojeviti organogeno detriti~ni kre~waci sa obiqem faune megalo-dusa, brahiopoda i odlomaka meku{aca. Debqina ovih sedimenata nije velika oko 150 m.

Stijene gorwe jure, titonske starosti (J3,3) ve}inom su rasprostrawene zapadno, jugozapad-no i ju`no od podru~ja pe}ine. Prostiru se na potezu (ju`no) od oboda Kupre{kog poqa-Mr|enovci-Bajramovci do (zapadano) Crnih vrhova-Paqika na padinama planine Vitorogi jugozapadnih dijelova Jawske visoravni. Kre~waci su masivni, slojeviti, sa fosili-ma hidrozijskih vrsta. U podru~ju Kupre{kog poqa leè preko lijasko-dogerskih i gorwo-

trijaskih sedimenta. Zbog velike tektonske poreme}enosti, debqina im nije utvr|ena.

Kredni sedimenti su na istra`nom prostoru mahom razvijeni tokom dowe krede, a pred-stavqaju ih:


10/34



Sedimenti (K11,2) valendin-otrivske starosti koji u~estvuju u sinklinalnoj strukturi Ja-wa. Odlikuje ih kontinualni prelaz. Debqina ovih alohemo-sparitskih i mikritskih kre-~waka iznosi oko 700 m.Navi{e se nalaze barem-aptski (K13,4) organogeno detriti~ni kre~waci, naj~e{}e slo-jeviti, mo}nosti od 300-500 m.Nera{~alewa serija alb-cenomanskih (K1,2) kre~waka bogata je foraminiferama. Skoro ucijeloj oblasti oni su jako ~isti i sadrè preko 85% kalcijum bikarbonata, zbog ~ega sujako podlo`ni karstifikaciji. Jako su poreme}eni, izlomqeni i puni tektonskih i di-jagenetskih pukotina.

Centralni dio istra`nog prostora zauzimaju senonske tvorevine, predstavqene fli{om bre~ama, kalkarenitima i laporcima, debqine oko 300 m. odlikuje ih veoma izraènatektonska poreme}enost.

KenozoikVeoma mala masa miocenskih sedimenata ( 3M2,3), koja leì transgresivno preko starijih,zastupqena je severnim obodom istra`nog podru~ja. Ovaj paket izgra|uju kongerijskikre~waci, i plo~asti laporoviti kre~waci. êsto se javqaju i u bancima (Babi}I, Gre-da). Kako predstavqaju obodni dio basena, debqina im varira oko 300 m.

Kvartarne naslage u neposrednoj okolini Vaganske pe}ine su predstavqene deluvijalnimi aluvijalnim materijalom, koji se sre}e na dnu ve}ih vrta~a i uvala. Na povr{i Jawa nakojoj se nalazi Vaganska pe}ina nema mla|ih tvorevina. One se javqaju tek u dowem dije-lu doline rijeke Jaw u vidu aluvijalnih nanosa (al).

* * *Istra`ni prostor pripada strukturno-facijalnoj jedinici Gerzovo-Jaw-Plazenica, kojaje dio Sredi{wih Dinarida. Ovu jedinicu sa~iwava nekoliko tektonskih jedinica ni`-eg reda, na osnovu kojih Vaganska pe}ina sa okolinom pripada jedinici Pqevski podovi- \ulet - Mosor. Granicu prema sjeveru predstavqa sinklinala Jawa, a veliki plivskirasjed na sjeverozapadu ~ini granicu prema tektonskoj jedinici Gerzovo. .Jugozapadnagranica je ozna~ena spu{tawem sjeveroisto~nog krila du` rasjeda Rupe - Crni vrh-[eme-novci - Kupre{ko poqe. Najve}i dio tektonske jedinice izgra|uje sinklinala Smiqevac~ija osa blago tone na zapad.

Mezozojske tvorevine ubrane su kompleksno, u masi, grade}i antiklinale i sinklinale,dinarskog pravca pruàwa, odnosno sjeverozapad-jugoistok, a u sklopu velikog antikli-nirajuma Vitoroga. U predjelu oko Vaganske pe}ine i na povr{i Jaw, one imaju istipravac pruàwa padaju prema sjeveroistoku. Lokalana odstupawa su vrlo ~esta, jer sesekundarni nabori javqaju kako u kawonu Jawa tako na samoj povr{i. Izme}u trijaskefli{ne i karbonatne serije, na desnoj strani doline zapaàju se diskordatni odnosi.Tercijerne mase, tako|e, leè diskordatno preko krednih kre~waka, koji su u predjelu[ipovske kotline znatno spu{teni.

Za postanak Vaganske pe}ine od najve}eg zna~aja, pored rastvorqivosti karbonatnihsedimenata, su i rasjedi lokalnog karaktera, koje se zavisno od razmjere posmatrawamogu smatrati i tektonskim pukotinama, koje presjecaju mezozojske kre~wake skoro dosame fli{ne podine i upravne na pravac pruàwa nabora.

REQEF

Jawska karstna visoravan, predstavqa prostranu povr{ sa ~ije zapadne strane se nalaziplanina Vitorog (1.906 m n.v.). U okviru ove kre~wa~ke povr{i nalazi se prirodno dobroVaganska pe}ina.

Povr{ Jawa je fluvijalno-karstnog porijekla. Potpuno je karstifikovana, bez povr{inskerije~ne mreè, ali sa prepoznatqivim dolinskim oblicima, koji su preobraèni u nizo-ve vrta~a.

U blièm okruèwu Vaganske pe}ine isti~u se dvije morfolo{ke cjeline koje su bitno

odredile morfogenetske karakteristike same pe}ine. To su rijeka Jaw i visoravan Jaw.


11/34



Rijeka Jaw izvire u dubokom kawonu ispode sela Xaji}i, u rije~nom koritu na 612 m.n.v.Prema usmenom saop{tewu J. Petrovi}a, bojewa ponora Mrtvice u Kupre{kom poqu poka-zala su da se vode pojavquju na vrelu Jawa.

Prema R. Lazarevi}u, Vaganska pe}ina predstavqa najvi{i horizont velikog podzemnogsistema, razvijenog u vi{e nivoa, koji je izgradila podzemna rijeka. Faza kada je kroz

pe}inu proticala rijeka veoma je stara, {to se mo`e zakqu~iti iz visinske razlikeizme|u Vaganske pe}ine i vrela Jawa, koja iznosi 307,5 m. Upore|uju}i ovu razliku sasumom rije~ne i karstne erozije u drugim krajevima, karstna povr{ i Vaganska pe}ina supliocene starosti, s tim {to se Vagansko vrelo pojavquje tek kada je prestala aktivnaizgradwa Jawske fluvijalne povr{i. Pe}ina je vjerovatno sinhroni~na sa miocenskimjezerom, ~iji su sedimenti otkriveni oko sela Babi}i i Greda, na visini preko 800 m.Tek oticawe jezera omogu}ilo je usjecawe rijeke Jaw i spu{tawe hidrografskih zona,odnosno oja~alo je podzemnu cirkulaciju voda. To je bio kraj aktivne hidrigrafskefunkcije Vaganske pe}ine(Lazarevi}, 1999, str. 65).Lazarevi} zakqu~uje:Ovaj podatak ukazuje da izme|u Kupre{ke poqa i Jawa postojiveliki pe}inski sistem i to vi{espratni. Za sada su poznata dva takva sprata, Vaganskape}ina (najstariji sprat) i vrelo Jawa(najmla|i sprat). Vjerovatno postoje i sredwispratovi, s obzirom da visinska razlika izme|u Vaganske pe}ine i vrela Jawa iznosi307,5 m, ali jo{ nisu otkriveni. Po{to horizontalno rastojawe izme|u ponora u

Kupre{kom poqu i vrela Jawa prelazi 30 km, du`ina svakog sprata nije mawa od 60 km(Lazarevi}, 1999, str. 41).


12/34



Hidrogeolo{ke karakteristikeMorfohidrolo{ke odlike Vaganske pe}ineVaganska pe}ina predstavqa centralni dio jednog velikog sistema, od koga je za sada po-znat samo onaj koji je po woj i nazvan. Posmatrano u planu, pe}ina je relativno jed-nostavna i sastoji se iz jednog prostranog i nekoliko mawih, sporednih kanala. Profilglavnog kanala ukazuje da je taj kanal subhorizontalan, posmatrano od ulaza do najniègdijela kanala. Ukupna duìna pe}inskih kanala iznosi 420,5 m.

Na osnovu morfolo{ke analize izdvojene su slede}e osnovne cjeline Vaganske pe}ine:ulaz, glavni kanal i tri sporedna kanala.

U sklopu kre~wa~ke mase kojoj pripada Vaganska pe}ina, nalaze se i Lisi~ija pe}ina iJama na Kosi koje po istraìvawima predstavqaju dio jedinstvenog sloènijeg pe}insk-og sistema.

Podjela pe}inskog sistema na cjelineU {irem okviru posmatrano, Vaganska pe}ina predstavqa dio ve}eg sistema, dok se osta-li speleolo{ki objekti u blizini posmatraju kao objekti koji gravitiraju mogu}em si-stemu, trenutno bez speleolo{ke veze. Morfolo{ku podjelu kanala Vaganske pe}inepojedini autori dijele na sli~ne celine.

J. Petrovi}, @. Bogdanovi}, D. Bugarski i Z. Marijanac (1971.) izdvajaju slede}e cjeline:Glavni kanal, Dvorana raskr{}a, Desni kanal, Tre}i lijevi kanal, Drugi lijevi kanal iPrvi lijevi kanal.

R. Lazarevi} (1999.) iscrpno dijeli Vagansku pe}inu na morfolo{ke cjeline, a glavni kan-al na nekoliko dijelova: ôbanska dvorana, Lisi~iji kanal, Galerija Simele [olaje, Jaw-ski kanal, Sve~ana dvorana, Dvorana divova, Ponorski kanal i Dvorana Rade Marijanca.

Opis morfolo{kih odlika Vaganske pe}ine prikazan je na osnovu slede}ih izdvojenihpodcjelina:

Ulaz, Glavni kanal, od ulaza do Dvorana Rade Marijanca. Prvi lijevi kanal (Lisi~iji kanal); Drugi lijevi kanal (Jawski kanal); Lisi~ija pe}ina; Jama na Kosi.

UlazUlaz u Vagnasku pe}inu leì na nadmorskoj visini 919,5 m. [irina ulaza iznosi 5,1m, a

visina 2,5 m. Na ~etvrtom metru od ulaza, pe}ina je zatvorena re{etkastom konstrukcijom(kapijom) koja je postavqena u proqe}e 1980. godine. Kapija je sada djelomi~no o{te}enapa se u unutra{qost moè u}i sa strane kapije.

Glavni kanal, od ulaza do Dvorene Rade MarijancaNa ulaz se nastavqa mala, niska dvorana ôbanska (nazivi galerija u nastavku tekstabi}e kori{teni na osnovu imena koje je dao Lazarevi} (1999) koja je uglavnom siroma{-na pe}inskim nakitom. Dno galerije je pokriveno velikim naslagama sto~nog |ubreta, jerje vijekovima kori{tena kao skloni{te za ovce i koze. Ipak, u dvorani se nalaze i bigre-ne kade kao i nekoliko masivnih pe}inskih stubova i stalagmita u zavr{nom dijelu.

Dvorana Simele [ olaje nastavqa se na ulaznu dvoranu. Duìna dvorane iznosi 42,5 m, asa balkonom izme|u i ponorskim kanalima 85,5 m. [irina kanala kre}e se od 3-8 m, visi-

na od 2-9 m, a povr{ina 310 m2

.


13/34



Galerija se sastoji od dva sprata. Sada{wi niì kanal je uzan, i iz wega vode ponorskikanali koji se razvijaju u splet Jawskih kanala. Stariji sprat je za 4 m vi{i i od wega jeo~uvana {iroka terasa. Balkon je veoma bogat raznim formama pe}inskog nakita, tava-ni~nim, podnim i zidnim. Dominiraju masivni oblici pe}inskih stubova, stalagmita isalivi.

Na galeriju Simele [olaje se nastavqa

Sve~anadvorana. To je najve}a morfolo{kacjelina Vaganske pe}ine, izuzetno bogatasvim, posebno masivnim oblicima pe}ins-kog nakita. Duga~ka je 58 m, a visoka od 4-7m. Tlo dvorane je uglavnom bez nakita ili saniskim stalagmitima. Zidovi i strane dvo-rane u cjelosti su ispuwene kvalitetnim pe-}inskim nakitom. Salivi, koji u potpunostipokrivaju strane galerija, ~esto su gra|eniod ~istog iskri~avog kalcita koji svjetlucapod svjetlo{}u karbitnih lampi. Nakit je ra-znobojan, ali dominiraju bijeli oblici.

Zatim slijediDvorana divova. Duga je 55 m,a sa sporednim kanalima 65 m. Povr{ina iz-nosi 275m2, {irina se kre}e od 4-9 m, a vi-sina od 2-8 m. Dno dvorane je niè za 5-6 m uodnosu na Sve~anu dvoranu, pa je u ovom di-jelu i zastupqeniji mla}i pe}inski nakit.Dvorana je izuzetno ispuwena masivnim pe-}inskim stubovima ~ija koncentracija je to-lika da je prolaz izme|u wih mogu} samo vi-tkijim osobama. Pe}inski stubovi su visokiod 2-8 m, s pre~nikom od 1-2 m.

Ponorski kanal obuhvata zavr{ni dio mla|-eg horizonta i nastavqa se u planu pe}inena lijevoj strani glavnog kanal na Dvoranudivova. Kanal je duga~ak 40m, {irok je 4-6m,visok do 12m i zahvata povr{inu od 178m2.Kanal je siroma{an sa pe}inskim nakitompa preovla|uju goli, stjenoviti zidovi. Kan-al se zavr{ava suèwem kroz koji nije mog-u} daqi prodor u unutra{wost.

Na Dvoranu divova nastavqa se uski Kunin prolaz. Kanal je uzak i duga~ak samo 10 m.Prokopavawem su speleolozi iz ove dvorene 1980. godine u{li u Dvoranu Rade Marijan-ca . Novootkrivena dvorana je duga~ka 17,5 m, a sa sporednim kanalima 22,5m. Zahvatapovr{inu od 55m2, nepravilnog je oblika s {irinama od 1-4 m, a visinama prosje~no od0,6-3,0 m. Ovaj dio Vaganske pe}ine pripada starijem pe}inskom horizontu kao i Sve~anadvorana i ostale dvorane od ulaza, od kojih je razdvojena mla|im horizontom, razvije-nim u okviru Dvorane divova.Dvorana je bogata raznobojnim i dobro o~uvanim pe}inskim nakitom. Zavr{ava velikimsalivima koji su u potpunosti pegradili galeriju.

Prvi lijevi kanal (Lisi~ji kanal)Lisi~ji kanal se nalazi u produètku ulazne dvorane, duga~ak je 40 m sa povr{inom od132,0 m2. To je silazni kanal koji je veoma bogat tavani~nim i podnim pe}inskim nakitom.Povezan je jednim ili sa dva otvora sa Lisi~ijom pe}inom, koja se nalazi u neposrednojblizini Vaganske pe}ine. Veza nije prohodna za speleologe ali zato jeste za sitnu divqa~lisice, jazavce i sli~no. Po projektu turisti~kog ure}ewa R. Lazarevi}a ovaj kanal nijepredvi|en za ure}ewe zbog mogu}nosti znatnog o{te}ewa pe}inskog nakita.

Drugi lijevi kanali (Jawski kanali)Jawski kanali predstavqaju ponorske kanale koji su primali dio vode glavnog toka ili

male vode u prvoj fazi skar{}ivawa podzemne rijeke (.Lazarevi}, 1995). Kanali su uski,niski, sa izlomqenim uzdu`nim profilom, u kome se smjewuju usponi i padovi kanala.Visine su tako|e promjewive i kre}u se od 0,4-5 m, osim u pro{irewu gdje visina prela-zi 9 m. Wihova ukupna duìna iznosi 85 m, a povr{ina 208 m2. Ovi kanali su bogati raz-


14/34



novrsnim pe}inskim nakitom, promjenqivih dimenzija. Posebno su interesantni velikisalivi gra}eni od iskri~avog kalcita.

Lisi~ija pe}inaNalazi se neposredno uz Vagansku pe}inu.Ulaz u ovu malu pe}inu je {irok 1,7 m, a vis-ok oko 1m. Nadmorska visina ulaza 916 m.

Pe}ina je duga 9 metara, a sa jednim uzanimkanalom-jazbinom koji izlazi na povr{inu,dostiè 19 m i zahvata povr{inu od 23 m2.Od Lisi~ije prema Vaganskoj pe}ini vodiveoma uski pukotinski kanal. Kada se ispre-d ulaza u Vagansku pe}inu pored lijevog zi-da naloì vatra, dim izlazi iz Lisi~ije pe-}ine. U pe}ini nama pe}inskog nakita

Jama na KosiJama se nalazi ju`no, odnosno jugoisto~no od Vaganske pe}ine, na rastojawu od oko 500metara. Po rezultatima istraìvawa Lazarevi}a (1995) jama najvjerovatnije pripadasistemu Vaganske pe}ine. Ulazni otvor u jamu je nepravilan, s najve}om duìnom od 8 m i{irinom od 4 m. Dubina jame dostiè 12,5, a sa jednim strmim produètkom 18 m. Dno ja-

me, povr{ine od 12,8 m2,je zasuto razli~tim materijalom koji onemogu}ava prodor u bo~-ne kanale.

Troglofilska fauna Vaganske pe}ine

Iako su istraìvawa faune slijepih mi{eva Vaganske pe}ine obavqena 7- 10. 08.2001.samo preliminarna (period u kome su istraìvawa vr{ena je ne samo izuzetno krataknego i krajwe nepogodan za bilo kakve ozbiqnije zakqu~ke, s obzirom na ìvotni ciklusslijepih mi{eva), ve} i takva istraìvawa ukazuju na zna~aj ove pe}ine kao stani{ta zaza{titu i o~uvawe faune slijepih mi{eva.

Sprovedenim istraìvawima (Karapanxa, 2001) konstatovano je prisustvo 4 vrste:

Rhinolophus ferrumequinum (veliki potkovi~ar),

Myotisbechsteinii (dugouhi ve~erwak),

Myotisemarginatus ({iqouhi ve~erwak) i

Barbastellabarbastellus ({irokouhi qiqak).


15/34



Treba ista}i da je za posqedwe dvije vrste ovo prvi nalazi u Republici Srpskoj, a tako|e i

u BiH, ali i da se ove vrste, kao i Myotis emarginatus, nalaze na svim crvenim listama

Evrope i ugroène su na svjetskom nivou (prema IUCN, kategorisane su kao rawivevulnerab-

le VU).

Posqedwe dvije vrste posebno su osjetqive na promjene stani{ta, tako da bi za wihovuefikasnu za{titu i opstanak bilo neophodno osim same pe}ine za{tititi i okolnopodru~je sa o~uvanim {umskim stani{tima u kojima ove vrste love. Va`no je ista}i i toda ove vrste ne mijewaju ni stani{te ni skloni{te, osim {to su u pojedinim fazamaìvotnog ciklusa vi{e u {upqem drve}u nego u pe}ini, tako da je zbog ovoga i neophodnoda se u blizini pe}ine o~uva struktura {umskih stani{ta. Kada se ima u vidu i to daove vrste ne migriraju, svaki poreme}aj kako u skloni{tu (pe}ini), tako i u stani{tu ({u-mi) mogao bi biti fatalan, po wihov opstanak na datom podru~ju, {to se s obzirom nasvjetski zna~aj ovih vrsta ne smije dozvoliti.

Utvr|eni sastav vrsta u pore|ewu sa sli~nim pe}inama u prostorno bliskim dijelovimaBalkana, ukazuje i na potencijalno mnogo ve}i zna~aj Vaganske pe}ine za za{titu i

o~uvawe faune slijepih mi{eva, tako da daqa i potpuna hiropterolo{ka istraìvawaove pe}ine treba nastaviti.


16/34



ÔVJEK I PRIRODAUvidom u stawe na terenu, zapaàju se fizi~ki, ali i drugi vidqivi indikatori nepo-sredne ugroènosti.

U uòj zoni pe}ine, a posebno u samoj pe}ini primje}uju se direktni uticaji ~ovjeka(jako o{te}en pe}inski nakit), zbog ~ega je i postavqena matalna kapija na ulazu. Kapijaje trenutno o{te}ena pa je pristup u unutra{wosti pe}ine slobodan.

U {iroj zoni pe}ine nisu primje}eni degradacioni faktori. Iznijeto stawe (odnosi sena o{te}eni pe}inski nakit) je djelimi~no naru{ilo prirodne vrijednosti Vaganskepe}ine, ali ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa iza{tite prirodnog dobra.


17/34



I

II VREDNOVAWE


18/34



OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU

Vaganska pe}ina predstavqa suhu pe}inu. Odlikuju je relativno prostrani kanali ispu-weni masivnim pe}inskim nakitom me|u kojem ima i rijetkih formi. Pe}ina je isto-vremeno i stani{te rijetkih vrsta slijepih mi{eva. Pomenuti skup vrijednosti speleo-lo{kog objekta Vaganske pe}ine daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom oza{titi ìvotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02).

Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslovaza za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potrebai ciqeva za{tite prirode i ìvotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao:

Izvornost (autohtonost) stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glavnih ~inilaca,elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednimuticajem ~ovjeka,

Reprezentativnost pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobrau okviru grupe srodnih pojava,

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugroènosti odre|ene pojaveili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

Raznolikost - izraèna bogatstvom raznovrsnih, me|usobno kombinovanih, prirod-nih pojava i procesa,

Cjelovitost-koja izraàva stepen jedinstva i zaokruènosti odre|enog prostoraili pojave i wihovih sadràja,

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepotaprirodnog dobra.

Ispuwenost uslova za za{titu ocjewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tihfunkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqajunau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~ko-rekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovuizvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepenme|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije.

Prilikom valorizacije postojalo je i drugih problema, a jedan od va`nijih je svakakobio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~eiz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne moguegzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrednostivr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira napomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Vaganske pe}ine imaju sna`nuargumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.

Morfohidrolo{ke pojaveVaganska pe}ina po svojim dimezijama i karakteristikama spada u najzna~ajnijespeleolo{ke objekte Republike Srpske, nau~no vrednovane u okviru radne grupe zaspeleologiju pri izradi Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske.

Kao pojedina~ni objekti jedinstvene speleomorfolo{ke pojave izdvojeni su:

Glavni kanal, od ulaza do Dvorana Rade Marijanca. Prvi lijevi kanal (Lisi~iji kanal); Drugi lijevi kanal (Jawski kanal); Lisi~ija pe}ina;

Jama na Kosi. Masivan pe}inski nakit sa rijetkim formama.


19/34



OCJENA VRIJEDNOSTI

Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrijednovawa izvr{eno je na osnovukvalitativne analize obiqe`ja podru~ja Vaganske pe}ine po zastupqenim prirodnimkomponentama.

IzvornostVaganska pe}ina je gotovo u potpunosti sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat,koji ima razgranatu mreù kanala i horizonata i zajedno sa ostalim dijelovima spe-leolo{kog sistema pokazuje prirodu razvoja ovog kra{kog predjela.

ReprezentativnostReprezentativnost Vaganske pe}ine i izdvojenog predjela ogleda se u:

jedinstvenosti skupa geomorfolo{kih i spelomorfolo{kih obiqe`ja koji odra-àvaju istoriju stvarawa terena i razvoja karstnog procesa.

Pojavi masivnog nakita, od iskri~avog kalcita, me|u kojima se izdvajaju i rijetkeforme,

Jedinstvenosti determinisanih vrsta faune slijepih mi{eva koje su istovremenoi ugroène vrste u svijetu,

Jedinstvenom prirodnom spomeni~kom nasqe|u, zbog ~ega je Vaganska pe}inasvrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske

RijetkostZna~ewe pojma ili kategorije rijetkostispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava ob-jekata neìve prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvan-


20/34



titativno izraàvawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz rijetkost kao vrijedn-ost sebi, koja je izraèna kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~u-vawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i reìma za{tite) za ostvarivawe tog ciqa.S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa i hidrografije predstavqaju rijet-kost svojom pojavom i na~inom izraènosti koja je obiqeèna kao geonasqe|e u okvirukojeg egzistuje specifi~an biotop sa svojevrsnom faunom slijepih mi{eva, zakqu~uje seda je podru~je Vaganske pe}ine izuzetno.

RaznolikostSpomenik prirode Vaganska pe}ina pokazuje znatan znatan stepen raznolikosti prirod-nih sadràja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednos-ti. Kategorija raznolikostiukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i proce-sa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog ìvog svijeta, i moè se oc-jewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obiqe`japredeonog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

CjelovitostCjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednicaprostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na izu-

zetnu iznijansiranost pojma cjeline u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno eko-lo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju cjelinau nau~nim dis-ciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nogkao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednostijednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posqedi~no povezane i time obezbjede uslo-vi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnihvrijednosti Vaganske pe}ine u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosnolako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika pojave i predjelaPejsa`no-ambijentalne vrijednosti Vaganske pe}ine se visoko rangiraju i poredsubjektivnosti doìvqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju naizuzetnoj pojavnoj i predjelnoj raznolikosti i nenaru{nosti predeonog lika direktnimefektima privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izraàja zbogmogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitogprostora ~iji su oni dio. Skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetikapredela i pored pose}enosti turista i dobre pristupa~nosti objektu.

PRIJEDLOG KATEGORIJE

Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnogsavjeta za geo-nasqe|e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe|a

(Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja Vaganske pe}ine po ve}inikriterijuma imaju najvi{i rang u trostepenoj skali vrednovawa, i da ovo podru~je moèuspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, kao i da se nalazi u blizini[ipova, predlaè se svrstavawe Vaganske pe}ine u prirodna dobra od izuzetnogzna~aja, odnosno prirodna dobra I kategorije.


21/34


22/34



OPTIMALNI MODEL ZA[TITE

Koncept za{tite Spomenika prirode Vaganske pe}ine zasniva se na dosada{wim iskust-vima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na:

o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, o~uvawu predionih odlika, uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,

ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radomstvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano zaobjekat geonasqe|a balkanskog zna~aja pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju

geolo{kog nasqe|a (ProGEO ).

CIQEVI RAZVOJA

Op{ti ciqeviProstorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni programrazvoja, postavqa slijede}i op{ti ciq razvoja: postizawe racionalne organizacije iure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima)u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nogsocijalnog i ekonomskog razvoja, a prije svega sa za{titom ìvotne sredine.

Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu, obezbijediti:

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}iboqu povezanost spomenika prirode sa okruèwem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazimotiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz:

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u trì{ni sistem kori{}ewaturisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala,

ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje ob-ezbje|uju pripremu podru~ja,

logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim od-redbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|una-

rodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predlaè se usvajawe me-

|unarodne kategorije III,

Upravqawe podrazumijeva: za{titu i programsko usmerjavawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i aktivnosti; o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marin-

skih predjela i odràvawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwei dru{tvenih i kulturnih manifestacija;

podr{ka na~inu ìvota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{-tvenog i kulturnog miqea zajednice;

o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridruènih vrsta i ekosistema;

eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti; mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalite-

tima podru~ja;


23/34



podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~nojdobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja;i

doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz od-rìvih oblika turizma).

Posebni ciqeviS obzirom na status i funkcije Vaganske pe}ine kao za{ti}enog prirodnog dobra, i ve}i-nom zapu{tenost okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sana-ciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su:

obiqeàvawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqaweinformativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog redai reìma;

zatvarawe ulaznog otvora providnim materijalom uz ostavqawe prolaza za slijepemi{eve, ili - ukoliko to bude boqe rje{ewe, takve prolaze obezbijediti na nekomdrugom mjestu (kod kapije);

izvr{iti opremawe rasvjete u pe}ini i izvesti dodatne ure|iva~ke radove za obila-zak pe}inskih kanala; obim i vrstu radova prilagoditi kao prema projektu R. Lazare-vi}a, ali i budu}oj namjeni pe}ine, pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Istraìva~ki radoviProgram istraìvawa Vaganske pe}ine podrazumijeva slijede}e radove:

nastavak speleomorfolo{kih istraìvawa u pe}ini, du` speleolo{kog sistema i okolini; uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini;

istraìvawe pe}inske faune; paleontolo{ka istraìvawa u pe}ini.

Rezultate planiranih istraìvawa Vaganske pe}ine i planove sanacije i ure|ewa po-trebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja.

Bliè uslove odràvawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata iposjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE

Proceduralni aspekt za{titeNa osnovu prijedloga Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnognasqe|a Republike i odredbi Zakona o za{titi ìvotne sredine ("Slu`beni glasnik RS",br.50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu Vaganske pe}ine ustatusu i pod nazivom Spomenik prirode "Vaganska pe}ina ". Aktom o za{titi trebaustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvataVagansku pe}inu, Lisi~iju pe}inu i Jamu na Kosi koji predstavqaju jedinstvenumorfolo{ku i hidrolo{ku cjelinu.

S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro odizuzetnog zna~aja dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti VladeRepublike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo iekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a

Republike Srpske.


24/34



Prostorni i vlasni~ki aspekt za{titeZa za{titu u svojstvu spomenika prirode osim Vaganske pe}ine predlaè se prostor uwenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inom od 12 hektara na karti 1:25 000, listJajce 3-2, prikazane na prilogu 3.

RE@IM ZA[TITE

Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predlaè za za{titu neophodno jeuspostaviti reìm za{tite stepena koji }e biti regulisan Izmjenama i dopunamaZakona o za{titi prirode.

U konkretnoj primjeni, navedeni reìm podrazumijeva tretman Spomenika prirode"Vaganska pe}ina" kao za{ti}eno prirodno dobro poluotvorenog tipa, odnosnoograni~ene posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. U zavisnosti od koncepta

masovne turisti~ke posete u izdvojenom djelu, od ulaza do Dvorane divova, predvi|en jei dio pod reìmom za{tite stepena, koji se na povr{ini terena obuhva}enog za{titomne iskazuje.

Na osnovu ovakvog reìma neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa,utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno.

Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enogprostora za koje se osnovano predpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posqediceza za{ti}eni Spomenik prirode "Vaganska pe}ina", podlijeù proceduri dobijawasaglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi ìvotne sredine i Uredbe o projektima zakoje se provovodi procjena uticaja na ìvotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedenaprocedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta.

Bliè uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posjetilaca naza{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenimuslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnognasqe|a Republike Srpske.

MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA

Na podru~ju Spomenika prirode "Vaganska pe}ina", u smislu odràvawa,ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju: Nau~na istraìvawa; Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom reìmu.

Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima,ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije.

Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{-tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom - ure|ewe sa-obra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomeni-ka prirode.

Zadràvawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a moè se predvidjeti i asfaltiraweiskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi seomogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namjene.

Zadràvawe elektromreè podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu usloviza wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe.

Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{avaambijentalna cjelina.

Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje moè imati iskqu~ivopejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela.


25/34



Na podru~ju spomenika prirode Vaganska pe}ina, u ciqu odràvawa, ure|ivawa i raz-voja prirodnog dobra, i sprovo|ewa reìma za{tite stepena zabrawuje se: Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom

podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi

nadle`ni dràvni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu. Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog

interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite ìvotne sredine.

Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugogotpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju.

Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugihobjekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promene kvaliteta zemqi{ta,voda, vazduha, ìvog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline.

Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskihdokumenata Staraoca.

Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava ivikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbani-sti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan

postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata. Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena vaè}im prostornim

ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa reìmima imjerama za{tite podru~ja.

Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila.

Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog udrugi vodotok, i izmejna hidrodinami~nih karakteristika i reìma vodotoka bezsaglasnosti nadle`nih institucija.

Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda za za{titu kulturnoistorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i Staraoca;

Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...),ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka.

Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka.

Formirawe deponija bilo kog otpada.

Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta. Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih

vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{tai odlagawe stajskog |ubriva.

Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnimmaterijama.

Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. îsta sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno

kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama. Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati

procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela.

Preoravawe prirodnih livada i pa{waka. Sadwa, zasejavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni ìvi svijet ovog

podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta. Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i ìvotiwskih vrsta. Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i ìvotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti

ili drugih zakonski regulisanih kategorija. Naseqavawe vrsta ìvotiwa stranih za prirodni ìvi svijet ovog podru~ja, u

slobodnom prostoru.

UPRAVQAWE ZA[TITOM

Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe Vaganske pe}ine za za{ti}eno pri-rodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirod-nim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumeva efikasno planirawe, pra}ewe


26/34



stawa, preduzimawe mjera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirod-nih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite.

U preduzimawu mijera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vri-jednosti, neìve i ìve prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode trebaposvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu.

Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa uPrograme razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za Staraocaspomenika prirode Vaganska pe}ina odredi Skup{tina op{tina [ipovo.

Me|usobne obaveze staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodnoje regulisati ugovorom koji moè biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma jezna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova ko-ji nisu u skladu sa propisanim reìmom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni dasprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITE

Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istraìvawa i izvo|ewa rado-va na za{titi potrebno je obezbediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba deo radova koji se odnose naturisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pruì ode-|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odràvawaza{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se delom iz sopstvenihsredstava Staraoca, a delom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namenskih fondovaRepublike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni ko-risnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE

U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih intere-sa, neophodno je odmah pristupiti:

1. Obezbje|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazu-mijevalo izradu slede}ih dokumenata:- sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra;- prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokume-

nata ili delova programa regionalnog razvoja podru~ja [ipova.

2. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva:- utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih

objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovogelaborata;- uspostavqawe katastra instalacija;- revizija, aùrirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim po-

vr{inama.

3. Organizaciji za{tite na podru~ju i to:- formirawe slu`be nadzora;- organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz

urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe;- u saradwi sa Zavodom za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a

Republike Srpske i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istraìvawaza{tite etnonasle|a na za{ti}enom prostoru, odnosno rekonstrukcija zaru{enih i

zapu{tenih vodenica i drugo.


27/34



V

I PRILOZI


28/34



SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INAPolo`aj Vaganske pe}ine 1:100 000(Topografska karta l. Jajce, 1985.)

Spomenik prirode Vaganska pe}ina

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X 4888,1000 N

Y 6432,1950 E

Nadmorska visina 920 m

Prilog 1


29/34



SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INAPolo`aj Vaganske pe}ine 1:25 000

(Topografska karta l. Jajce 3-2,1978.)

Spomenik prirode Vaganska pe}ina

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X 4888,39 N

Y 6433,38 E

Nadmorska visina 920 m

Prilog 2


30/34



SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INAZone za{tite i granice za{ti}enog podru~ja na karti 1:25 000

Prilog 3


31/34



SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INAGeolo{ka karta podru~ja Jaw 1:100 000

(OGK Bugojno L 33-143, 1980.)

Legenda

Aluvijum Dolomiti (anizijski kat)

Gline i lapori sa ugqem i

bentonitom

Kre~waci i laporci sa amonitima

(kampilski potkat)Fli{: bre~e, kalkareniti i laporci Granica osmatrana i

aproksimativna ili pokrivanaKre~waci sa foraminimerama(alb-cenoman)

Eroziona ili tektonsko erozionagranica

Kre~waci sa algama iorbitolinama (barem-apt)

Osa sinklinale

Kre~waci sa algama igastropodima (valendotriv)

Osmatran rasjed

Elipsaktinijski kre~waci Pokriven rasjed

Kre~waci sa brahiopodima(lijas-doger)

Fotogeolo{ki osmatran rasjed

Dolomiti i kre~waci samegalodonima

Polo`aj pe}ine

Prilog 4


32/34


Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INAPlan Vaganske pe}ine

Prilog 532


33/34


SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INARje{ewe o za{titi Vaganske pe}ine br. 06-UP-I-58-4/70


34/34


L

ITERATURA

Bogdanovi}, @; Bugarski, D.; Marijanac, Z.; Petrovi}, J. (1971): Vaganska pe}ina u Bosni .-

Zbornik radova Prirodno-matemati~kog fakulteta, 1, Novi Sad

Vujnovi}, L., (1981), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu SFRJ 1:100 000 list Bugojno, L 33-143, Savezni geolo{ki zavod, Beograd

Vujnovi}, L., (1981), Osnovna geolo{ka karta SFRJ, 1:100 000. list Bugojno, L 33-143, Savezni geolo{ki zavod, Beograd

Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske.-zavod za uxbenike i nastavnasredstva, Srpsko Sarajevo,

Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj.- Srpske zemqe i svijet,Bawa Luka

Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj.- Zbornik radovaSimpozijuma Resursi RS , Bawa Luka

Lazarevi} R. (1999): Vaganska pe}ina.- Srpsko geografsko dru{tvo, Beograd

Marijanac, Z. (1970): Vaganska pe}ina.- Priroda, LVII, br. 5, Zagreb

Petrovi}, J. (1969): Izvje{taj o Vaganskoj pe}ini.- (neobjavqeno)

Documents

Vaganska pecina