politika ekonomike

politika ekonomike 2012

1. ROLI, POZITA DHE RNDSIA E EKONOMIS S APLIKUSHME N SHKENCN EKONOMIKO - JURIDIKE

Kryerja e aktivitetit ekonomik n mas t konsiderueshme varet nga siguria juridike, pra pushteti publik-shteti sht i obliguar t siguroje kushte pr funksionimin e prodhimit. zhvillimi ekonomik, mundsia e shkollimit dhe standardi jetsor i popullsis nuk varen vetm nga niveli i efikasitetit t prodhimit, por edhe nga politika e shprndarjes s t ardhurs. Stabiliteti i mimeve dhe fuqia blerse e paras nuk varen nga politika monetare, por edhe nga normat juridike me t cilat garantohet dhe sigurohet konkurrenca efektive. Disa autor, ekonomin e aplikueshme q e zbaton shteti, e definojn si aspekti ekonomik i politiks shtetrore n kuptim t gjer, kurse interaksioni i gjithanshm i faktorve ekonomik, politik dhe shoqror n jetn publike sht shkak i paraqitjes s krkess pr menaxhim efikas dhe adekuat t ekonomis nga ana e shtetit.

Funksionimi i sistemit ekonomik, juridik dhe politik sht i kushtzuar nga roli, funksioni dhe ndrhyrja e shtetit, dhe anasjelltas. Ndrhyrja e shtetit n jetn e ekonomis sht e rregulluar me norma ligjore. Shteti aprovon masa dhe instrumente t ndryshme me an t t cilave e rregullon funksionimin e jets ekonomike.

Aplikimi i normave juridike me t cilat rregullohet funksionimi i sistemit ekonomik paraqet aktivitet t pushtetit publik me interes t veant. Ekonomia e aplikueshme sht shkenc praktike. Detyr speciale e ekonomis s aplikueshme sht t tregoj pr gjendjen faktike n fushn e ekonomis, pastaj aspektet kritike t saj, dhe s fundi u propozon organeve t legjislacionit dhe administrats masa adekuate pr degt e ekonomis.

Ekonomia e aplikueshme sht shkenc e cila miret me realitetin ekonomik t ekonomis kombtare. Studion ligjshmrit e zhvillimit t shoqris n prgjithsi. Ekonomia e aplikueshme sht disiplin e pastr kombtare, i prshkruan, normon dhe propozon zgjidhje problemeve ekonomike brenda ekonomis kombtare. Ekonomia e aplikueshme sht disiplin speciale ekonomike, njkohsisht edhe komperative, krahason ekonomin e vendit me ekonomin e shteteve tjera. T gjithve na intereson t dim far sht gjendja dhe ka po ndodh n ekonomin ton kombtare, por gjithsesi edhe n ekonomin botrore, dhe ka mund t presim n periudhn e ardhshme. T gjith presim me padurim lajme t mira nga jeta ekonomike, shtrohet pyetja cilat jan lajme t mira dhe t kqija:LAJMET E MIRA ( nga jeta ekonomike)a) Shtimi i produktivitetit t puns;b) Shtimi i t ardhurs reale pr banor;c) Shtimi i punsimit;d) Shtimi i eksportit t produkteve industriale;e) Prmirsimi i pozits s ekonomis kombtare n tregtin botrore.

LAJME T KQIJA (nga jeta ekonomike)a) Rnia e t ardhurs;b) Shtimi i ngarkess kreditore n raport me t ardhurn;c) Shtimi i puns jasht orarit;d) Shtimi-rritja e papunsis, n vend t punsimit t plot;e) Rnia e standardit t popullsis.

Problemet m kruciale ekonomike q e mundojn shoqrin bashkkohore konsiderohen: Inflacioni, Papunsia, Shpenzimet pr armatim, Deficiti buxhetor, Varfria dhe pabarazia, Ndotja e rrethit-ambientit, / - Rregullativa shtetrore e biznesit etj.

KUPTIMI-OBJEKTI I STUDIMIT TE EKONOMISE SE APLIKUESHME

Ekonomia e aplikueshme sht shkenc e cila studion rolin e shtetit n zhvillimin ekonomik brenda do ekonomie kombtare duke i kushtuar kujdes t njjt prodhimit, shprndarjes, kmbimit dhe konsumit. Po ashtu, studion masat dhe instrumentet q i ndrmerr dhe aplikon shteti n realizimin e rolit t tij n fushn e ekonomis.

SHKOLLAT E MENDIMIT EKONOMIK MBI ROLIN E SHTETIT E SHTETIT N EKONOMI

Paraqitja e doktrinave ekonomike q pasqyrojn rolin e shtetit dhe ndrhyrjen e shtetit n ekonomi n kuptimin modern sht e lidhur me:a) Paraqitjen e kapitalizmit,b) Shkencs ekonomike moderne, dhec) Diferencave ideologjike n politik.

Doktrinat ekonomike lidhur me rolin e shtetit dhe ndrhyrjen e shtetit n ekonomi mund ti klasifikojme ne:a) Doktrinat nga periudha e paraqitjes se kapitalizmit( merkantilizmi, fiziokratizmi)b) Doktrinat nga periudha e kapitalizmit industrial dhe monopolistik (liberalizmi dhe protekcionizmi)c) Doktrinat e kapitalizmit te vonshem (intervencionizmi)d) Doktrinat e shteteve socialiste

shkollat kryesore dhe me aktualle te mendimit ekonomik mbi rolin e shtetit ne ekonomi jane :1 DOKTRINA LIBERALE. Themelues jan Adam Smith dhe David Rikardo. Karakteristika t ksaj shkolle jan. Mosndrhyrja e shtetit n ekonomi, Konkurrenca e lir n ekonomi, Dhe se n ekonomi vepron nj dor e padukshme. Sipas Smithit individin dhe kapitalistin e nxisin pr tu marr me aktivitet ekonomik: egoizmi, afiniteti, dshira pr liri, shprehia e puns dhe afiniteti pr tregti.

2 DOKTRINA INTERVENCIONISTE. Themelues sht Xhon Kejnzi i cili ishte pr ndrhyrjen e shtetit n ekonomi. Karakteristikat e ksaj doktrine jan. Se nuk duhet mbshtetur n dorn e padukshme, Intervenimi shtetror sht i domosdoshm pr sukses kundr krizs n ekonomi dhe n vend t dors s padukshme rekomandohet dora politike ( e shtetit).

NOCIONI I SISTEMIT EKONOMIKO-SOCIALsistemin ekonomiko-social e shprehim n kuptim t serive t gjrave q e karakterizojn:a) Prona,b) Prpunimi dhe shfrytzimi i informatave,c) Procesi i marrjes s vendimeve, dhed) Rregullat e sjelljes

SISTEMET BASHKOHORE EKONOMIKE SOCIALENe sistemet bashkohore ekonomike socoale jane duke ngjare nryshime dhe tansformime te medha. Jane duke u paraqitur pikepamje dhe teori te reja ne dallim me ato klasike: keto teori jane:

I. Teoria e re e sistemit ekonomiko-socialKjo teori sht e lidhur me paraqitjen dhe ndikimin e tri revolucioneve teknologjiko-shkencore: Revolucionit automatiko kibernetik, Revolucionit ushtarako teknologjik, dhe Revolucionit social.

II. Teoria e kapitalizmit kolektivKjo teori thekson se jan ndryshuar kushtet dhe rrethanat themelore t marrdhnieve pronsore.Nuk egziston me kapitalizmi i tipit qe ka funksionuar me pare. Po ngritet nje sistem i ri ekonomiko-social i ashtuquajtur sistemi i ekonomise koorporative

Kjo teori sht e lidhur me emrin e autorve Gordon Minz dhe Adolf Berles, t cilt n shpjegimet e tyre nisen nga tri konstatime: Nga diferencimi apo disperzimi i prons aksionare, Nga ndarja shkputja e prons nga kontrolla, Nga shprndarja e aksioneve n mes t numrit t madh t aksionarve.

III. Teoria e konvergjimit t kapitalizmit bashkkohor dhe socializmitTeoria e konvergjimit te sistemeve eonomiko-sociale niset nga konstatimi se kapitalizmi dhe socializmi per shkak te ndikimit te zhvillimit shkencor-teknikolojik po i humbin dallimet dhe kundertheniet mes tyre.

Vetit e ksaj teorie jan: Nnvizon ngjashmrit e ngritura t dyja sistemeve, Kapitalizmi po fiton gjithnj e m shum veti t socializmit, ndrsa socializmi po fiton gjithnj e m shum veti t kapitalizmit bashkkohor, Zhvillimi dhe aplikimi i shkencs, tekniks dhe teknologjis po sjell deri te konvergjimi i kapitalizmit dhe socializmit. Po krijohet nj shoqri e re e ashtuquajtur shoqria e Tipit t przier.

Autort n shpjegimin e ksaj teorie kan pr baz dy aspekte kryesore:a) Tekniko-teknologjike, dhe b) Ekonomiko-sociale.

NDRYSHIMET QE PO NGJAJNE SOT NE DY SISTEMET EKONOMIKE BASHKOHORE

Ndryshimet me te rendesishme qe po ngjajne ne dy sistemet ekonomike bashkohore jane:1. Forcimi i rolit te shtetit ne kapitalizem dhe dobesimi i tij ne socializem.2. Dobesimi i elementit te tregut dhe forcimi i planifikimit ne sistemin kapitalist, ndersa e kunderta ne sistemin socialist.3. Ne kapitalizem zvogelohen diferencat sociale ndersa ne socializem rriten dallimet ne te ardhura.

TIPOLOGJIA IDEOLOGJIKE DHE EKONOMIKE E SISTEMEVE EKONOMIKO-SOCIALE BASHKOHORENese me teper theksohen vetit e ekonomike dhe logjika ekonomike e tregut kemi te bejm me nje sistem ku dominon tipologjia ekonomike.Nese kemi te bejm me nje sistem ku theksohot aspekti ideologjik dhe karakteristika sociale, ather kemi te bejme me tipologjine ideplogjike.

KLASIFIIMI I SISTEMEVE EKONOMIKO-SOCIALEKAPITALIZMISOCIALIZMI ITREGUTSOCIALIZMI ME PANE

Struktura e marrjes se vendimeveKryesisht decentralistKryesisht decentralistKryesisht centralist

Mekanizme i sigurimit te informataveKryesisht nga treguKryesisht nga treguKryesisht te planifikuara

E drejta e pronesKryesisht prona privateProna shteterore dhe kolektiveKryesisht prona shteterore

Sistemi i nxitjes se motivimitKryesishtmaterialMaterial dhe moralMaterial dhe moral

SISTEMET EKONOMIKE SOIALEEKONOMIA E TREGUT

EKONOMIA E PERZIEREKONOMIA E PLANIFIKUAR

Karakteristikat esenciale1.prona private2. seleksionmi i tregut se cka te prodhohet3.dobia personale profiti4.mekanizmi i cmimeve(konkurenca)Lidh karakteristika esenciale te ekonomise se tregut dhe ekonomise se planifikuarKarakteristikat esenciale1.prona shteterore2.prodhimi dhe shperndarja e resurseve me vendim te shtetit3. shperndarja me plan4. caktimi steteror i cmimeve

TIPET - MODELET E SISTEMEVE EKONOMIKE

Modelet e sistemeve ekonomike m karakteristike sot konsiderohen:1. Modeli Amerikan;2. Modeli Gjerman;3. Modeli Japonez;4. Modeli Suedez5. Modelet e sistemeve administrativo komandues,6. Modeli i ish shteteve socialiste, modeli Kinez dhe Rus

1. Modeli Amerikan karakterizohet: Me aktivitet ndrmarrs t prmbajtur, Nuk e shtron shtjen e barazis sociale, sht i bazuar n produktivitet t lart dhe i orientuar n arritjen e suksesit personal.

2. Modeli Gjerman: Konsiderohet model i ekonomis sociale t tregut, Shteti aktivisht ndikon n mimet, doganat dhe normat teknike t produkteve, Modeli funksionon me sintagmn: mirqenie pr t gjith, mirqenie nprmjet gars konkurruese n treg.

3. Modeli Japonez karakterizohet: Me temp t ngadalshm t shtimit t standardit jetsor t popullsis,pagat jane me te uleta se niveli i prodhimit. Si rezultat i karakteristiks s par mimet kushtuese t produkteve jan m t ulta, Prparsi i jepet interesit shtetror ndaj atij individual.

4. Modeli Suedez karakterizohet: Me komponent t fuqishme sociale, I orientuar n zvoglimin e prmbajtur t dallimeve sociale, me ane te rishperndarjes se te ardhurave kombetare. KY model ndryshe quhet socializmi funksional. Prodhimi bartet n nivel t firmave private,te cilat punojne ne baze te konkurences ne treg. Sigurimi i standardit t lart. Punesimi, arsimimi, sigurimi social dhe shume elemente teinfrastruktures, komunikacioni, punet hulumtuese shkencore dhe veprimtarit zhvillimore i lihen shtetit.

3. KOMPONENTT E EKONOMIS S APLIKUESHME

1. Rrethi-ambienti Fizik2. Rrethi-ambienti Ekonomiko-shoqror

1. Instrumentet n Analizat Ekonomike;2. Instrumentet n Teorin Ekonomike1. Organet shtetrore, org. publiko-juridike, dhe org. politike;2. Organizatat Ndrkombtare;3. Firmat-ndrmarrjet

1. Materialo-prodhuese;2. Ekonomiko-sociale;3. Politiko-sociale

Qllimet e Ekonomis s Aplikueshme

Bartsit e Ekonomis s AplikueshmeInstrumentet e Ekonomis s AplikueshmeRrethi-ambienti i Ekonomis s Aplikueshme

Bartsit e Ekonomis s Aplikueshme

3.1.

Bartsit e ekonomis s aplikueshme i klasifikojm n tri grupe kryesore:a) Organet shtetrore, organet publiko juridike, organizatat politike;b) Organizatat Ndrkombtare;c) Trupat operative (firmat) ndrmarrjet.

3.1.1. Organet shtetrore bartse t ekonomis s aplikueshmeEkonomia e Aplikueshme paraqet prpjekjen e bartsve t saj q me mjete t caktuara t arrij qllimet e caktuara n nj rreth t caktuar.

N emr t shtetit udhheqin organet shtetrore, t cilat aprovojn dispozita t ndryshme ligjore dhe sigurojn aplikimin e tyre. Numri i ktyre organeve sht i madh, dhe numri, lloji, prbrja, kompetencat, raportet reciproke dhe mnyra e puns se ketyre organeve eshte i parapar me kushtetut, ligje dhe akte tjera. Organet shtetrore n qdo shtet m pak apo m shum jan bartse t ekonomis s aplikueshme.Struktura e organeve n Kosov q kujdesen pr hartimin dhe aplikimin e normave juridike n fushn ekonomike jan:a) Kuvendi organi m i lart ligjvns,b) Qeveria si organi ekzekutiv i kuvendit, dhec) Ministrit dhe organet tjera administrative n kuadr t Qeveris.

3.1.1.1. Organet Publiko Juridike Organet publiko juridike q kryejn funksione publike n fushn e ekonomis jan:

ODAT EKONOMIKE jan institucion i karakterit publiko juridik, harmonizojn interesat e antarve t saj me ato t shoqris. Lajmrohen si bartse direkte t ekonomis s aplikueshme. Formohen me qllim t mbrojtjes dhe prparimit t ekonomis dhe pjesve t saj. Dallojm dy lloje t odave ekonomike:1. Odat ekonomike evropiane kontinentale t cilat kan karakter juridiko publik formohen me ligj dhe antarsimi sht i obligueshm.2. Odat ekonomike anglo saksone jan t karakterit juridiko privat dhe antarsimi sht i vullnetshm.

BURSAT jan tregje t prhershme n t cilat veprojn rregulla dhe uzansa t veanta.Bursat ndahen n:1. Valuto-devizore (bhet shitblerja e parave t huaja),2. Bursat Efektive (shitblerja e letrave me vler),3. Bursa e mallrave-produkteve (n to bhet shitblerja e mallrave t ndryshm apo t veant),4. Bursat e shrbimeve (shitblerja e shrbimeve t ndryshm).

Ne bursa punet mund ti lidhin vetem antaret e saj, punet ne bursa kryhen nepermjet ndermjetesuesve-senzalve. Punt n bursa lidhen:a) Promte (t menjhershme), dheb) Me termin. Themelimi i bursave bhet me dispozita ligjore.

3.1.1.2 Organet politikePartit q jan n pushtet, nprmjet parlamentit dhe ministrive angazhohen n realizimin e programit t tyre ekonomik.

Sindikata sht forma m masovike e organizimit t puntorve. Karakteri dhe veprimtaria e ksaj organizate n koh dhe hapsir sht ndryshuar. Keto organizata kane qellime te kjarta ekonomike, politike dhe sociale. Sa dhe si do ti imponohen shtetit si bartese te ekonmise se aplikueshme varet ne rend te pare nga numri dhe veteorganizimi i punetoreve. N jetn politike dhe ekonomike paraqiten akter dhe grupe t ndryshme q ndikojn n krijimin dhe formulimin e ekonomis s aplikueshme duke ushtruar presione t ndryshme n organet shtetrore, t tilla jan: grupet e presioneve, shoqatat e kapitalistve, lidhja e industrialistve, bashkesite profesionale, organizatat e rinise, organizatat e grave etj.

3.1.2. Organizatat NdrkombtareKto organizata klasifikohen n:a) Organizatat ndrkombtare n kuadr t OKB-sb) Organizatat ndrkombtare jasht prbrjes s OKB-sc) Organizatat ndrkombtare t shteteve n zhvillima) Organizatat ndrkombtare n kuadr t OKB-s

Kshilli ekonomiko-social sht organ i OKB-s, angazhohet t ndihmoj n krijimin e kushteve pr nj mirqenie dhe stabilitet m t madh. Kshilli studion dhe jep rekomandime pr shtje ndrkombtare nga lmi i kulturs, arsimit, shndetsis dhe shtjeve ekonomiko-sociale. Per qeshtje ekonomiko-sociale keshilli pergadite rezoluta dhe konventa te cilat ja paraqet kuvendit te pergjithshem te OKB-se.

Banka Ndrkombtare pr zhvillim dhe rindrtim (IBRD) sht krijuar n vitin 1944 n Uashington dhe prkrah projekte pr rindrtim dhe zhvillim ekonomik. Banka sht formuar pr dy qllime: Pr rindrtimin e vendeve t shkatrruara nga lufta, dhe Jep investime pr zhvillimin m t shpejt ekonomik t shteteve t pazhvilluara t bots.

Kredit iu jepen shteteve dhe ndrmarrjeve me garancione shtetrore. Mjetet e banks formohen nga deponimet e shteteve antare. Deponimi sht i caktuar n form t kuots. Banka punon me principin e shoqris aksionare, ka statusin e vet, ndrsa organet e banks jan: Kshilli i guvernatorve ku do shtet drgon nga dy antar, zakonisht guvernatort e Banks qendrore dhe zvendsi i tij. Kshilli ekzekutiv, ka spaku 12 antar, nga t cilt 5 i emrojn shtetet antare me deponim m t madh.

Fondi Monetar Nderkombtar (IMF) sht institucion i specializuar i OKB-s, sht formuar n vitin 1944, selin e ka n Uashington. fush veprimi i tij sht: shtjet monetare dhe financiare me interes t prbashkt pr vendet antare.Mjetet i siguron nga kontributi i vendeve antare.Organi m i lart sht kshilli i guvernatorve, ku do shtet jep nga dy antar sipas rregullit kta jan ministrat e financave ose guvernatort e banks qendrore apo zvendsit e tyre.Detyrat e Fondit jan:a) Stabilizimi i valuts nacionale,b) Heqja e kufizimeve devizore n pagesat ndrkombtare, dhec) Krijimi i marrdhnieve n mes valutave t disa shteteve.

Organizatat Ndrkombtare e Puns (ILO) sht formuar pas lufts s Par botrore n kuadr t lidhjes s popujve. Pas lufts s dyt botrore e ka fituar statusin e institucionit t OKB-s. Selin a ka n Gjenev. Qllimi i saj sht q me marrveshje ndrkombtare t siguroj kushte m t mira t puns dhe pozit m t mir t puntorve. Antar t ILO-s jan shtetet t cilat e pranojn statutin e saj. Organi m i lart sht konferenca e prgjithshme. N mbledhjet e prkohshme do shtet drgon nga 4 delegat (dy prfaqsues t qeveris , nj perfaqesues i pundhnsve dhe nj i punmarrsve). Konferenca bjen rekomandime mbi:a) Bashkimin e lir n sindikata,b) Kohzgjatjen e puns dhe caktimin e mditjeve minimale,c) Mbrojtja e grave n pun dhe pengimin e puns s fmijve t mitur, d) E drejta n pushim dhe mbrojtje shndetsore.

ILO ka kshillin ekzekutiv dhe organin administrativ profesional Byron Ndrkombtare t Puns.

Konferenca e kombeve te bashkuara per tregti dhe zhvillim(UNCTAD) Nuk sht organizat ku antart do t jen ngusht t lidhur me obligime t caktuara andaj edhe rezultatet e ksaj organizate jan modeste. UNCTAD angzhohet ne zhgjidhjen e problemeve t regjionev te pa zhvilluara. N mbledhjet e saja debatohet pr problemet n tregtin ndrkombtare dhe zhvillimin e shpejtuar t ekonomive t prapambetura. UNCTAD ka 170 antare dhe aktivitetin e tij e zhvillon nepermes gjashte komisioneve: a)komisioni perlendet e para, b)komisioni per produkte industriale, c) komisioni per sherbimin dhe financimin e tregtise, c) komisioni per komunikacion ajror, d)komisioni per transfer te teknologjise dhe pashkpunim mes vendeve ne zhvillim dhe e)komiteti special per preferenca.

Organizata e KB-s pr zhvillim industrial (UNIDO) Kjo organizat zhvillon aktivitet n lmin e industrializimit t shteteve t pazhvilluara.

Organizata e KB-s pr bujqsi dhe ushqim(FAO) Selin ka n Rom dhe detyrat e saja jan: T ndikoj n rritjen e shpejt t prodhimtaris bujqsore n shtetet e pazhvilluara dhe prmirsoj ushqimin e popullsis n kto shtete.

Marrveshja e prgjithshme mbi dogann dhe tregtin (GATT-WTO) Eshte marrveshje mbi principet e politiks tregtare ndrkombtare dhe tregtis multilaterale dhe bazohet n kto parime: a. Pranimi i vullnetshm i rregullave n prparimin e tregtis ndrkombtare, b. Shtetet antare ne tregtine reciproke pranojn klauzoln e favorizimit me t lart, c. Zvoglimi i barrierave n tregtin e jashtme me biseda dhe d. respektimi i tregtis s drejt( tarifat dhe barrierat tregtare te jen sipas marrveshjes).

b) Organizatat ndrkombtare jasht prbrjes s OKB-s

Organizata pr zhvillim Ekonomik dhe Bashkpunim (OECD) prfshin 24 shtete antare m t zhvilluara perndimore dhe paraqet nj lloj t prpjekjes pr integrim ekonomik. SHBA kishte dalur me nj program pr rindrtimin e Evrops pas lufts s dyt dhe kjo ndihm kishte pr qllim:a) Pengimin e ndikimit politik t BRSS,b) Forcimin e aleatve t saj, dhec) Krijimin e partnerve ekonomik gjegjs.

Bashksia Ekonomike Evropiane (UE) Bashksia ekonomike evropiane Apo unioni evropian sht formuar me marrveshjen e Roms t vitit 1957 nga 6 shtetet m t zhvilluar t Evrops perndimore: Gjermanis, Francs, Italis dhe shteteve t Beneluks-it Qllimet e krijimit jan realizimi i bashkimit t madh t popujve t Evrops.

Unioni ekonomik monetar (UEM)Me krijimin e Unionit ekonomik dhe monetar sht parapar krijimi i sistemit monetar evropian (SME) ku n vitin 2002 EURO hyn n prdorim dhe bhet valut legale zyrtare n unionin evropian.

Politika e prbashkt bujqsoreUnioni evropian ka arritur te krijoj politiken e perbashket bujqesore.Unioni evropian paguan mbi 50 miliard subvencione bujqsore.

Politika e prbashkt tregtarePolitika e perbashket tregtare eshte rregulluar ne marrveshje t formimit t unionit. N marrveshje theksohet se shtetet antare deshirojn t kontribuojn n: n zhvillim harmonik t tregtis botrore, zvoglimin apo heqjen e barrierave doganore dhe nxjerrjen e rregullave t prgjithshme t konkurrencs.

Politika sociale e EU-seSipas marrveshjes s formimit t unionit shtetet antare t unionit jan pajtuar mbi nevojn e prmirsimit t kushteve t jets dhe puns s puntoreve dhe te mundosohet barazimi dhe harmonizimi i kushteve ekonomiko sociale ne mes te shteteve anetare.

Organizata Aziatiko-Pacifike per Bashkpunim Ekonomik (APEC) Eshte grupacion regjional me obligime jo te fuqishme. Eshte themeluar me iniciativen e kryeministrit australian Bob Ilok me 1989. APEC-u perfshine 18 vende anetare: Australia, Brunej, Kanada, Kili, Kina, Honkongu, Indonezia, Japonia, Korea e jugut, Malejzia, Meksika,Zelanda e re, Papua guinea e re, Filipinet, Singapori, Tajvani, Tajlanda, SHBA-te. Keto 18 vende bejne 50 % e bruto produktit boteror dhe 40% e tregtise boterore dhe gati po aq te populsise boterore.

c) Organizatat ndrkombtare ekonomike n vendet n zhvillim

1. Shoqata e Ameriks Qendrore e Tregtis s lir (CAFTA) 1960,2. Shoqata Latino-Amerikane e Tregtis s Lir (LAFTA) 1961,3. Shoqata e Karaibeve t Tregtis s Lir (CARIFTA) 1967,4. Organizata e prbashkt Afro-Malgashe (OCAM) 1965,5. Unioni Doganor dhe Ekonomik i Afriks Qendrore 1965,6. Bashksia Ekonomike e Afriks Lindore 1966,7. N vitin 1967 n Afrik u themeluan edhe tri organizata rajonale me karakter ekonomik:a) Tregu i prbashkt i Afriks Lindore,b) Unioni Doganor i Afriks perndimore, dhec) Tregu i prbashkt Arab i lindjes s afrme.8. N Azi m t njohura jan dy organizata ekonomike ndrkombtare rajonale:a) Kooperimi regjional pr zhvillim i themeluar m 1964 (Pakistani, Irani dhe Turqia), dheb) Shoqata e vendeve t Azis Jug-Lindore, e themeluar m 1966.9. Organizata e vendeve Arabe prodhuese t Nafts OPEC-u, e themeluar m 1969 (Iraku, Arabia Saudite, Xhamairia Arabe e Libis dhe Kuvajti)

3.1.3. Trupat operative (firmat) ndrmarrjet Ndrmarrja paraqet subjekt t pavarur ekonomik dhe person juridik, e cila prodhon t mira materiale ose kryen shrbime t caktuara pr nevojat e tregut.

Ajo kryen veprimtari t caktuar ekonomike dhe paraqet trsi ekonomike, teknike dhe shoqrore dhe ofron shrbime t ndryshme n suaza dhe parime t sistemit ekonomik dhe shoqror t vendit.

Ndrmarrja sht subjekt juridik i s drejts q ushtron veprimtari ekonomike me qllim t realizimit t fitimeve.

Format e Ndrmarrjeve N shtetet me sistem centralist dominojn ndrmarrjet me pronsi shoqrore, t cilat menaxhohen n mnyr administrative dhe udhhiqen nga organet prkatse shtetrore.

N ekonomit e tranzicionit, marr globalisht, format m t rndsishme organizative t ndrmarrjeve jan: Ndrmarrjet n pronsi publike, me t cilat menaxhon shteti dhe jan n pronsi t shtetit, t cilat kryejn veprimtari dhe shrbime publike. Ndrmarrje private, t gjitha ato q jan n pronsi private dhe q kryejn veprimtari t ndryshme ekonomike dhe shrbime. Ndrmarrje t prziera, t cilat n forma t ndryshme bashkohen me qllim t ngritjes s efikasitetit n afarizm dhe t fitimeve m t mdha. Sot n rrethana bashkkohore n t gjitha ekonomit n t cilat funksionon ekonomia e tregut, kemi edhe forma te tjera t ndrmarrjeve. Ndr m t zakonshmet jan:

a) Ndrmarrjet e pavarura individuale i formojn personat fizik, t cilt edhe jan pronar t firms. Kto zakonisht jan ndrmarrje t vogla dhe themelohen n lmenj shrbyes, e shum pak n lmenj prodhues.

Karakteristika kryesore t ktyre firmave jane: pronari i firms njherit sht edhe menaxher i firms, t punsuarit zakonisht jan antart e familjes, q nuk do t thot se nuk punsohen edhe puntor nga jasht, pronari drejtprdrejt merr vendime afariste dhe komunikon me puntort, pronari bn vetfinancimin e firms pasi q bankat pak e prkrahin afarizmin e tyre, pronari disponon me tr fitimin dhe prgjigjet pr obligimet ndaj shtetit etj.

Ne kuader te ketij lloji te ndermarjeve dominojne veqanerisht mikro-ndermarrjer por edhe nderrmarjet e vogla dhe te mesme .Sipas EU mikro-nderrmarrjet punesojne 2-10 njerez qe zakonisht jane anetare te familjes, nderrmarrjet e vogla punesojn deri 50 punetore dhe qarrkullimi vjetor nuk kalon 7 milion euro apo bilanci vjetor i gjendjes nuk kalon 5 milion euro, kurse nderrmarrjet e mesme punesojne deri ne 250 punetore dhe qarkullimi vjetor nuk kalon me shume se 40 milion euro si dhe e kane gjendjen e bilancit vjetor jo me shume se 27 milion euro.b) Shoqria me prgjegjsi t pakufizuar (solidare) bhet me marrveshje mes antarve t saj dhe t gjith antart prgjigjen pr obligimet me tr pronn q posedojn. T gjith antart jan t barabart ndaj t drejtave dhe detyrimeve.c) Shoqria me prgjegjsi t kufizuar Themelohet n baz t marrveshjes s antarve t shoqris, t cilt bashkojn punn dhe mjetet me qllim t formimit t nj ndrmarrje t prbashkt pr t kryer veprimtari t caktuar me prgjegjsi t kufizuar.

N kapitalin themelues secili prej investitorve merr pjes me shum t caktuar, sipas interesit q e shpreh pr kt shoqri. Dmth. shumat e avancuara nuk do te thote te jene te barabarta.

Prgjegjsit e antarve ndaj obligimeve jan t kufizuara, varsisht nga vlera e avancuar e mjeteve financiare.

N ndarjen e fitimit antart e shoqris marrin pjes n mnyr proporcionale me kapitalin e avancuar.

Po ashtu, edhe me rastin e likuidimit t shoqris, pjesmarrja e investitorve n kompensim t pasuris do t jet n proporcion me kapitalin e avancuar.

d) Shoqrit aksionare (SHA)paraqesin formn m organizative t ndrmarrjeve t mdha, q formohen me bashkimin e shum kapitaleve individuale n nj kapital t prbashkt q quhet kapital aksionar, i cili krijohet me pjesmarrjen e avancimeve q i japin aksionaret me blerjen e numrit t caktuar t aksioneve ne tregun e burses. Me kt rast aksionarve u jepen letrat me vler q quhen aksione (fletaksione), dhe t cilat tregojne pronesine dhe vleren nominale te aksionit dmth. vleren e deponuar ne shoqerine aksionare, ne baze te se ciles fitohet e drejta n udheheqje, vendosje dhe ne ndarjen e fitimit.

Madhsia e kapitalit aksionar varet nga themeluesi dhe vlera e aksioneve. Ndrsa, shumn m t ult t nevojshme pr themelimin e shoqris aksionare e prcakton qeveria apo organi i autorizuar prej saj.

Aksionart pjesn e fitimit mund ta marrin n dy forma: Prmes Dividents, q do t thot se poseduesit e aksioneve pr do aksion q posedojn marrin nj shum t caktuar nga ndrmarrja ku i kan aksionet(fitimi nga kapitali aksionar), dhe Prmes riinvestimit, q d.m.th. se shoqria aksionare mund t mos ua shprndaj fitimin aksionarve, por at pjes ta investoj n fondet kryesore q n t ardhmen do tu shtohen fitimet e mbajtsve t aksioneve.

e) Shoqria komanditore paraqet formn e ndrmarrjeve t prziera dhe prbhen prej dy lloj aksionarsh: t brendshm dhe t jashtm. Aksionart e brendshm udhheqin dhe prgjigjen pr detyrimet e kompanis me tr pasurin e tyre. Ndrsa pjesa e jashtme e aksionarve nuk merr pjes drejtprdrejt n udhheqje dhe afarizm, ndonse mund t japin sugjerime dhe nuk prgjigjen pr obligimet e ndrmarrjes, por gzojn pjesmarrjen n fitimin e ndrmarrjes, proporcionalisht me apitalin e avancuar. Keta quhen komanditore.

f) KARTELET paraqesin formn m t hershme dhe m t thjesht t bashkimit t ndrmarrjeve kapitaliste n shoqrit aksionare.

Ne kartele nderrmarrjet e bashkuara formalisht mbajne statusine pavaresise.

N kartele bashkohen dy e m shum ndrmarrje me qllim t realizimit t qllimeve t tyre afariste n fusha t caktuara dhe duke kryer aksione t prbashkta t arrin rritje t profitit.

Ekstra profiti i arritur nuk ndahet n ndrmarrjet antare t kartelit, por at e mbajn pr vete ndrmarrjet t cilat edhe e fitojn.

Organizata t ndryshme q hyn n kartel bjn marrveshje t ndryshme pr t ardhur deri te prfitimet m t mdha financiare, q m kryesore jan: Karteli pr kufizimin e mimeve, Karteli n kufizimin e prodhimit, Kartele pr ndarjen e tregjeve, Karteli pr shfrytzimin e patentave dhe t licencave.

g) TRUSTETparaqesin bashkimin e disa ndrmarrjeve t s njjts deg n nj ndrmarrje t prbashkt me qllim t vnies s monopolit n treg.

Trusti udhheq politik t prbashkt afariste dhe n interes t t gjitha ndrmarrjeve t bashkuara n trust.

Pr dallim nga karteli, ku pjesmarrja e ndrmarrjeve n fitim bhej proporcionalisht nga avancimi i kapitalit, ktu fitimi oi ndrmarrjeve m rentabile derdhen n fondin e akumulimit t tr trustit.

h) KONCERNET paraqesin formn m t lart t bashkimit t ndrmarrjeve n ekonomin e tregut, prkatsisht n kapitalizm. Me rastin e bashkimit ktu ndrmarrjet plotsisht e humbin pavarsin e tyre juridike. N koncerne bashkohen ndrmarrje t degve t ndryshme.

i) KORPORATAT Korporatat kane statusin e personit juridik dhe formohen me qellim te kryerje se disa veprimtarive publike. Me kororata aktualisht kuptohen nderrmarrjet qe kryejne veprimtari publike ne fusha te ndryshme dhe jane ne pronesi te shtetit.

j) HOLDINGU paraqet shoqri e cila n aktivn e vet ka vetm aksione t shoqrive t tjera.

Holdingu kryen veprimtari financiare q jane n interes t shoqrive q i kontrollon dhe udhheq me to.

Shoqria holding mjetet e saja i plason n nj numr m t madh t shoqrive aksionare dhe n seciln prej tyre disponon me kontroll t aksioneve.

Shoqria Holding mund t udhheq dhe t kontrolloj aktivitetet n fushn e prodhimit dhe n sektorin komercial t shoqrive t cilat jan n kuadr t saj.

SISTEMI BANKARSistemi financiar paraqet nj nnsistem shum t rndsishm t sistemit t prgjithshm ekonomik, veqmas te politikes se aplikuar ekonomike. Ndrkaq, sistemi bankar paraqet pjes t sistemit financiar, kurse bankat jan instrument m t rndsishm t ktij sistemi.

Sistemi bankar kryen nj sr shrbimesh si t sektorit ekonomik dhe jo ekonomik ashtu edhe t popullsis duke br sistemin e pagesave.

Bankat jan organizata ekonomike t cilat merren me:a) Pranimin dhe ruajtjen e parave t gatshme, b) Huazimin e parave,c) Me ndrmjetsimin n qarkullimin e pagesave, dhed) Marrjen dhe dhnin e kredive pr klient t tyre. N do shtet ekziston nj sistem bankar, q marr globalisht, prbhet prej dy niveleve:a) Niveli i par n t cilin bn pjes vetm Banka Qendrore apo Banka e Emituese,b) Niveli i dyt ku prfshihen t gjitha llojet e bankave dhe institucioneve t tjera financiare.

Banka Qendrore (Emetuese)N krye t sistemit bankar t do vendi qndron Banka Qendrore, dhe sht i vetmi institucion financiar dhe zen vendin kryesor n sistemin financiar t vendit prkats.

N do shtet ekziston vetm nj bank unike qendrore apo emetuese, kjo bank sht nn kontrollin e plot t shtetit.

ndr funksionet m kryesore te bankes qendrore konsiderohen:1. E drejta pr t emetuar (shtypur) para n valuten zyrtare shtetrore n monedha dhe kartmonedha,2. Siguron likuiditetin e sistemit bankar, si at kombtar ashtu edhe at ndrkombtar,3. Mbikqyr punn e bankave komerciale,4. Bn licencimin e bankave komerciale,5. Bn ruajtjen dhe depozitimin e metaleve fisnike, si dhe paraqitet n rolin e arks shtetrore.Bankn qendrore e drejton guvernatori.

Bankat e nivelit t dytBankat e nivelit te dyte parashihen me dispozita ligjore dhe i nnshtrohen banks qendrore. Keto banka mund t jen private dhe shtetrore dhe formohen me lejen e banks qendrore.

Pr t themeluar kto lloje t bankave, themeluesi duhet t siguroj kapitalin themeltar, lartsin e s cils e cakton Banka Qendrore.

Bankat mund ti dallojm edhe nga aspekti i territorit ku veprojn, ku dallojm: Banka Kombtareveprimtarin e kryejn brenda territorit t vendit dhe iu shrbejn nevojave kombtare t vendit.dhe Ndrkombtare. Bankat ndrkombtare veprimin e tyre e zhvillojn n shum shtete, formohen me bashkimin e kapitalit t disa shteteve. Te tilla jane p.sh. Banka boterore per zvillim dhe ri ndertim, fondi monetr nderkombetar (IMF), banka europiane per zhvillim etj.

Sistemi bankar ne kosoveSistemi bankar ne kosove formohet prej dy niveleve:a) Autoriteti bankarUshtrone funksionin e Bankes Qendrore, me perjashtim se nuk ka te drejten e emetimit te parase.b) Bankat komerciale

3.2. Qllimet e Ekonomis s Aplikueshme

DEFINICIONI I QLLIMEVE N EKONOMIN E APLIKUESHMEMe qllimet n ekonomin e aplikueshme nnkuptojm nj gjendje t ardhshme e cila dshirohet t arrihet, e cila ndryshon nga e tanishmja, dhe e cila nuk realizohet vetvetiu nga proceset e ndryshme q ngjajn, por, arrihet me aksion t dobishm dhe t prshtatshm t t gjith subjekteve vendimmarrse.

Qllimet mbajn n vete shum dimensione, mirpo, gjat seleksionimit dhe caktimit t tyre posarisht duhet pas parasysh kto dimensione:1. Dimensionin noramtivo - vleror. Ky dimension shpesh sht i tejtheksuar, sepse buron nga dshira autonome e t tjerve, d.m.th. n momentin e marrjes s vendimeve duhet t respektohen edhe dshira e pjesmarrsve t tjer n proceset ekonomike dhe shoqrore.2. Dimensioni prognozues njohs. Sipas ktij dimensioni pjesmarrsit t cilt i caktojn dhe i definojn qllimet ekonomike dhe shoqrore duhet t ken aftsi t njohjes t realitetit ekzistues t ekonomis kombtare, n mnyr q ti prognozojn parashikojn sa m sakt lvizjet dhe trendet e zhvillimeve ekonomike dhe sociale.3. Dimensioni politiko aksionar. Ktu kemi t bjm me aktivitetin politik dhe akcional q ndrmarrin hartuesit dhe zbatuesit e qllimeve ekonomiko sociale. Duhet patjetr t zhvillohet nj aktivitet i ngjeshur n programin e qllimeve, me qllim q t informohen qytetart dhe ti pranojn qllimet e propozuara.

KUNDERTHENIET E QELLIMEVE DHE PERPJEKJET PER UNITETIN E TYRE

Ne ralizimin e qellimeve ekonomike shteti shteti hase ne probleme te ndryshme. problemet me keryesore qe hase shteti ne realizimin e qellimeve ekonomike jane:1. kundertheniet ne ekonomine kombetare qe egzistojne ne mes interesave individuale dhe grupeve sociale2. kundertheniet midis regjioneve gjeokrafike3. kundertheniet midis degeve dhe sektoreve te veqanta te ekonomise4. Qellimi me i larte i cdo shoqerie eshte egzitimi i shtetit (tere ekonomia kombetare i nenshtrohet interesave shteterore. Kujdesi i popullsise i nenshtrohet t te mbrojtjes se shtetit)

Uniteti i qllimeve arrihet me krijimin e nj rendi t caktuar, ku qllimet e ulta dhe t vogla i nnshtrohen (subordinohen) qllimeve t larta.

SISTEMI I PERGJITHSHEM I QELLIMEVEShum autor i klasifikojn qllimet e ekonomis s aplikueshme n disa grupe:

Qllimet e Ekonomis s AplikueshmeQllimet Materialo - Prodhuese

Qllimet Ekonomiko - Sociale

Qllimet Politiko - Sociale

1. Qllimet Materialo prodhuese t cilat kan t bjn me ann ekonomike t jets dhe jan pjes e riprodhimit shoqror, grupohen n tri nngrupe:a) Qllimet q i prkasin procesit t puns,b) Qllimet e fazs s veant t prodhimit, dhec) Qllimet e rezultatit t prodhimit.Kto qllime kan kto karakteristika: Jepen pr tr territorin e vendit, por mund t jepen edhe pr regjione t caktuara, I prkasin forcave prodhuese t shoqris, Jan t kuantifikueshm t matshme.

2. Qllimet Ekonomiko Sociale: karakteristikat e tyre jan: Vshtir identifikohen, I prkasin marrdhnieve n prodhim dhe strukturs ekonomike t shoqris, T gjitha nuk mund t shprehen, Vshtir kuantifikohen maten, dhe vshtir prcaktohet realizimi i tyre, Shprehin interesin e klasave shoqrore apo shtress s caktuar t shoqris, Zbatohen n dy situata t ndryshme dhe at:a) Pas rnies s sistemit t vjetr ekonomiko social, dheb) Gjat krijimit t nj sistemi t ri, respektivisht marrdhnieve t reja.

3. Qllimet Politiko sociale: mund t klasifikohen: Qllimet e kushteve t prgjithshme t jetess dhe t puns (rritja e standardit te jeteses), Qllimet e zhvillimit t disa veprimtarive jo ekonomike,(shkenca, shendetsia, arsimimi) Qllimet m t prgjithshme (Psh. Disa vlera te sistemit ekonomiko-social si liria ekonomike, te drejtat e njeriut etj).

3.3. Instrumentet e Ekonomis s Aplikueshme

Instrumentet kan shum kuptime, dhe at:a) Instrumentet paraqesin madhsi ekonomike,b) Jan element i sistemit institucional,c) Dhe s fundi instrumentet jan mjete me t cilat realizohet nj detyr apo shum detyra t caktuara ekonomike. Na paraqiten dy kategori t cilat duhet patjetr ti njohim, kto jan:1. DETYRATformalisht mund ti definojm si gjendje e dshiruar, rrug drejt s cils duhet ecur.

Profesori nga Belgjika, Kirchen, n analizat e tija qe ka br ka ardhur deri te definimi i 12 detyrave m t rndsishme dhe at:

detyrat t natyrs konjukturale dhe me afat t shkurtr:1. Punsimi inkuadrimi i plot,2. Stabilizimi i mimeve,3. Prmirsimet n bilancin e pagesave.

detyrat e natyrs strukturale, kto jan detyra t caktuara n afat t gjat, t tilla jan:4. Zgjerimi i prodhimit,5. Ndryshimet n faktort e prodhimit,6. Prmbushja e nevojave kolektive,7. Prmirsimet n shprndarjen e t ardhurs dhe pasuris,8. Dhnia e prioriteteve dhe e masave mbrojtse regjioneve dhe degve t ekonomis.

N grupin e tret marrin pjes detyrat q jan m pak t rndsishme:9. Prmirsimi i konsumit personal,10. Siguria n furnizim,11. Ndryshimet n strukturn e popullsis,12. Zvoglimi i orarit t puns.

2. MASAT Me masa nnkuptojm prdorimin e instrumenteve n moment t caktuar me qllim t kryerjes s nj apo m shum detyrave.

Masa n ekonomin e aplikueshme mund t jen:a) Zvoglimi i tatimit n t ardhura ose aprovimi i buxhetit etj,b) Heqja e ndonj mase, p.sh. heqja e kontrollit direkt. Zakonisht vendimet pr heqjen e masave bhen n shum etapa.

KLASIFIKIMI I INSTRUMENTEVEProfesor Kirchen instrumentet i ka klasifikuar n dy grupe kryesore:

I. Instrumentet n analizat ekonomike

1. Instrumentet nga grupi i financave publike-Kto instrumente kan t bjn me t hyrat dhe t dalat publike t shtetit dhe saldon e tyre. N kt grup instrumentesh bjn pjes instrumentet e politiks fiskale (doganat, akcizat, tatimet etj). -Instrumentet nga ky grup jan kompetenc e shtetit, por mund ti nxjerrim edhe prej nivelit m t ult.-Te kto instrumente sht me rndsi afati, nuk guxohet t vonohet n aplikimin e tyre.

2. Instrumentet kredito-monetare-Me politikn monetaro-kreditore intervenohet n nxitimin e zhvillimit ekonomik, duke prcjell masn e paras n qarkullim dhe duke u dhn kredi subjekteve ekonomike dhe firmave private me kushte t volitshme.-Kto instrumente karakterizohen me shprndarje shum t madhe institucionale, shteti i ndrmerr n mnyr t befasishme dhe jan t fshehura. Profesori Kirchen i thekson 17 lloje t instrumenteve t tilla t cilat i grupon n 4 kategori:a) Huat dhe kredit shtetrore,b) Operacionet n tregun e hapur,c) Instrumentet kreative bankare, dhed) Instrumentet q ndikojn n huat dhe kredit e institucioneve tjera.

3. Kurset devizore (valutore)-Jan instrumente t veanta dhe nuk ndahen n grupe t posame. Kan tri karakteristika t rndsishme:a) Jan instrumente t forta,b) Bjn ndryshime t fuqishme n ekonomin kombtare, dhec) Ndikojn n mnyr emotive ngase me kto shprehet raporti i valuts nacionale ndaj valutave tjera.

-Ndryshimi i kursit shkakton rritjen e mimeve dhe ndryshime n shprndarjen e t ardhurs. Kurset devizore mund t jen:a) Fikse dhe individuale,b) T llojllojshme dhe fikse,c) Unike dhe rrshqitse.

4. Instrumentet e kontrolls direkte-Jan t fuqishme, shkaktojn efekte t shpejta, shfrytzohen n periudha t krizave, n mnyr q n afate t shkurta ti zgjedhin problemet e grumbulluara ekonomike. -Jan m pak efikase n afate t gjata. Dyfish jan t dobishme, jan selektive dhe shkaktojn efekt t madh.-Profesor Kirchen operon me 16 lloje t instrumenteve t ktilla, i klasifikon n 3 kategori:a) Instrumentet e kontrollit t marrdhnieve t jashtme,b) Kontrolli i mimeve dhe shrbimeve,c) Lloje tjera t kontrollit n ekonomin nacionale (investimet, eksploatimi i burimeve natyrore dhe burime tjera ekonomike dhe racionalizimi i harxhimeve).

5. Reforma e sistemit-Kto instrumente jan prezent n katr grupet e mhershme dhe me ndihmn e tyre reformohet sistemi dhe ndrrohet struktura e tij. Dhe e gjith kjo bhet me an t ndryshimeve ligjore.-Instrumentet e reformave t sistemit klasifikohen n 3 grupe:a) Instrumentet cilsore,b) Instrumentet e reforms institucionale t cilat direkt i prkasin prodhimit, dhec) Instrumentet t cilat i krijojn institucionet ndrkombtare t cilat kufizojn veprimin e lir t qeverive.

II. Instrumentet n teorin ekonomike - ndahen n pes grupe, dhe at:

1. Instrumentet e njohjesShfrytzohen n prgatitjen e vendimeve sidomos n momente t vshtira ekonomike dhe sociale si pas lufts. Me an t ktyre instrumenteve qeverit dshirojn t shprndajn racionalist burimet e rralla. Si m t rndsishme n kt drejtim jan: tabelat input-output dhe e balancave ekonomike, me t cilat pasqyrohet aktiviteti ekonomik i t gjitha subjekteve

2. Instrumentet intervenuesePr kah natyra jan komplekse dhe globale psh , kufizimi i kredive kur shteti dshiron t ndihmoj ndonj deg t ekonomis apo t ruaj standardin jetsor. Pr kah karakteri jan Buxhetor dhe Monetar.me politikn buxhetore preken te hyrat apo t dalurat e shtetit.

3. Instrumentet internacionaleI rregullojn marrdhniet ekonomike n tr territorin e shtetit, por mund ti rregullojn edhe brenda regjionit t tij, sektorit apo degs, me qllim q t lehtsohet qarkullimi i mallrave, kapitalit, njerzve etj.

4. Instrumentet strukturaleN afate t gjata ndryshojn bazn e funksionimit t ekonomis kombtare . Kto njkohsisht jan instrumente sistemore.

5. Instrumentet e politiks ekonomike vijueseKto instrumente shrbejn pr vendosjen n afat t shkurtr t gjendjes e cila ka devijuar nga parimet e caktuara ekonomike. Kto m s shpeshti prdoren n bujqsi, hulumtime shkencore etj.

SELEKSIONIMI I INSTRUMENTEVEGjat seleksionimit t instrumenteve duhet pasur parasysh dy an: Ana politiko sociale, e cila fuqimisht ndikon n zgjedhjen e instrumenteve. N disa shtete grupet e qytetarve nuk jan indiferent n zgjedhjen dhe ndikimin e instrumenteve sepse aplikimi i tyre mund tu shkaktoj, respektivisht ti sjell n pozit t pavolitshme ekonomike dhe sociale. Ana teknike. Kjo tregon n fakt se qeveria mund t vij n situat t palakueshme nse duhet n mnyr precize t definon disa efekte. N kto raste qeveria duhet t veproj n mnyr elastike n konceptin e zgjidhjes s ndonj problemi n planin kombtar.

Rrethi - ambienti e Ekonomis s Aplikueshme

3.4.

N pyetjen se cila sht fusha ku vepron ekonomia e aplikueshme dhe ku duhet t aplikohet, prgjigja sht n rrethin ambientin e caktuar.

Ne do ti prdorim dy kuptime: Rrethi hapsira fizike prcaktohet n mes t pikave, drejtimeve, hapsirs dhe vllimit. Elementet e strukturs s nj ekonomie kombtare jan vendosur n hapsir t caktuar fizike dhe si t atilla shkaktojn pasoja ekonomike.

Rrethi shoqroro ekonomik paraqet trsin e marrdhnieve prodhuese n territorin e caktuar e cila nuk sht e thn se sht e barabart n fushn shoqrore. Mund t definohet si trsi e marrdhnieve prodhuese n procesin e prodhimit.

4. EKONOMIA KOMBTARE

4.1. KUPTIMI I EKONOMIS KOMBTAREEkonomin kombtare e prbjn t gjitha t mirat materiale, si dhe personat fizik dhe juridik q kryejn veprimtari ekonomike dhe shrbime t ndryshme brenda kufijve t shtetit t caktuar, e t cilt gjenden nn juridiksionin e tij. N kuadr t ekonomis kombtare ekziston sistemi unik juridik, sistemi unik ekonomik, sistemi unik monetar-kreditor, njsia e njjt monetare, sistemi i prbashkt i tregtis s jashtme, tregu unik i brendshm etj.

4.2. STRUKTURA E EKONOMIS KOMBTAREN literaturn ekonomike ndarja sektoriale e ekonomis kombtare bhet n baz t ktyre parimeve:a) Parimi teknologjik. N baz t ktij parimi ekonomia kombtare ndahet n lmenj t ndryshm ekonomik. Kjo sht ndarje konvencionale dhe prfshin lmenjt kryesor ekonomik, t cilt jan:1. Industria e xehtaria,2. Bujqsia dhe peshkimi,3. Pylltaria,4. Ekonomia e ujrave,5. Ndrtimtaria,6. Komunikacioni dhe lidhjet,7. Tregtia,8. Hoteleria dhe turizmi, dhe 9. Zejtaria.

b) Parimi institucional. Sipas ktij parimi ekonomia kombtare ndahet n:1. Ndrmarrje,2. Ekonomi shtpiake,3. Institucionet e administrats s prgjithshme,4. Ekonomi fshatare, dhe5. Subjektet e tjera.

c) Parimi funksional. Sipas ktij parim, ekonomia kombtare ndahet n disa sektor, t cilat kan funksion t ndryshm n riprodhimin e zgjeruar. Pr nevoja t zhvillimit ekonomik dhe analiza tjera ekonomike duhet hartuar bilancet q prfshijn sektort:1. Sektori i prodhimtaris,2. T hyrat dhe t dalat e popullsis,3. T hyrat dhe t dalat e lmenjve joprodhues,4. Konsumi personal dhe i prbashkt,5. Sektori i investimeve, dhe6. Sektori i marrdhnieve me botn.

4.3. BEGATIA E PRODHUARN literaturn ekonomike me termin begati kuptojm trsin e t mirave t cilat i ka nj shoqri, nse ato t mira jan t dobishme pr njeriun.

Andaj, me begati t prodhuar kuptojm t gjitha t mirat materiale q jan rezultat i puns s njeriut, cilat nj vend i ka n momentin e dhn.

Kur begatise se prodhuar i shtojm pasurin natyrore dhe saldon e krkesave dhe obligimeve ndaj bots, fitojm madhsin e begatis kombtare. Andaj, begatia kombtare, marr parimisht, prfshin pasurit natyrore dhe begatin e prodhuar.

Marr globalisht, begatia e prodhuar ndahet n dy fonde:

1. FONDET KRYESORE. -fondet kryesore e n kuadr t tyre fondet prodhuese e kan funksionin barts t zhvillimit ekonomik.

-N fondet prodhuese bjn pjes mjetet pr prodhim( fabrikat, ndrtesat, makinat dhe pajisjet), rrugt dhe instalimet e ndryshme.

-Fondet kryesore ndahen n:a) Fondet kryesore n lmenj ekonomik,b) T mira publike, dhec) Lmenj joekonomik.

-Format m t rndsishme pr t shprehur vlern e fondeve prodhuese jan: Vlera furnizuese paraqet vlern furnizuese t mjeteve, duke i perfshire aty edhe shpenzimet e transportit dhe t instalimit. Vlera e tanishme (reale) fitohet kur nga vlera furnizuese heqim vlern e harxhuar t amortizimit. Vlera e re mimi aktual q ato pajisje e kan n treg. Vlera e tregut paraqet vlern e cila do t arrihej me rastin e shitjes s mjeteve prkatse n treg. Pra, vlera e tregut shpreh vlern konkrete t fondeve kryesore prodhuese sipas mimeve aktuale n treg.

2. FONDET XHIRUESE. N literaturn profesionale ekonomike, me fonde xhiruese zakonisht nnkupton stoqet apo rezervat. Rezervat klasifikohen n:1. Rezerva afariste n ndrmarrjet ekonomike2. T mirat konsumuese n amvisri, q ndahen n:a) T mirat konsumuese afatgjate: mobilet, pajisjet n teknikn e bardh etj.b) T mirat gjysm afatgjate: veshmbathjet etj.c) T mirat aktuale: lndt djegse, ushqimore etj.

1. SISTEMI DEVIZOR

1.1. Kuptimi i sistemit devizor Sistemi devizor paraqet varg dispozitash ligjore me t cilat rregullohet, kufizohet ose ndalohet qarkullimi i mallrave dhe i shrbimeve me botn, t fituarit dhe t disponuarit me deviza, si dhe t gjitha pagesat me deviza, si dhe t gjitha pagesat me botn.

Pr nga forma sistemi devizor mund t jet:a) Sistem i ashpr (centralist) devizor sht ather kur me dispozita ligjore rregullohet do qarkullim i mallrave dhe i shrbimeve me botn, do pages dhe arktim nga bota, si dhe fitimi dhe disponimi me deviza. b) Sistemi i lir devizor sht ather kur me dispozita ligjore sht rregulluar vetm nj pjes e qarkullimit t mallrave dhe e shrbimeve, vetm disa pagesa dhe arktime me botn, apo vetm disa forma t fitimit dhe t disponimit me deviza.

N kuadr t sistemit devizor dhe t funksionimit t tij, dispozitat ligjore jan ato me t cilat rregullohen kto shtje: pagesat n afarizm me botn, blerja dhe shitja e devizave, fitimi dhe disponimi i devizave, mnyra e funksionimit t tregut devizor, kontrolli devizor, mnyra e nxjerrjes dhe t futjes s devizave dhe e letrave me vler etj.

1. DEVIZAT paraqesin para t huaja me t cilat disponon shteti, subjekti juridik apo personi fizik n botn e jashtme. Aktualisht devizat jan t gjitha krkesat e arktuara n bot n mjete t jashtme t pagess.

2. Valuta pr kah kuptimi i vendit shpreh paran e huaj, me t cilat disponon nj vend, pa marr parasysh prejardhjen e tyre.3. Kursi devizor (intervalutor) paraqet mimin e valuts s huaj t shprehur n njsin monetare t vendit dhe anasjelltas. Me fjal t tjera, kursi devizor paraqet raportin vlersor n mes monedhs s vendit dhe valuts s huaj.

Kursi devizor mund t jet direkt dhe indirekt.Kursi devizor direkt shpreh raportin e valuts nacionale ndaj valuts s huaj, prkatsisht sa njsi monetare t vendit duhet dhn pr nj njsi ose njqind njsi t valuts s huaj, si p.sh. 1$=140lek.Ndrkaq, mnyra indirekte e shprehjes s kursit devizor e paraqet formn inverse t kursit t drejtprdrejt, pra shpreh vlern e nj njsie t valuts nacionale ndaj valuts s huaj, p.sh. 140lek=1euro.

4. Tregu devizor prfshin blerjen dhe shitjen e devizave t valutave t ndryshme pr valut t vendit, n mes bankave dhe personave t tjer n kuadr t nj vendi, apo n mes vendeve t ndryshme.

5. Veprimtaria devizore paraqet tregtin me mjete t huaja t pagess edhe at t devizave si form e pagess dhe e kambialeve, e eqeve dhe e valutave n form t njsis monetare. N kuptim t ngusht t fjals, punt devizore paraqesin tregtin n mes bankave paguese.

5.2. FAKTORT NGA T CILT VARET STRUKTURA DHE VLLIMI I TREGUTEkzistojn faktor t shumt t cilt ndikojn n formimin, vllimin dhe strukturn e tregut kombtar, me rast po i prmendim vetm m kryesort, e q jan:a) Vllimi dhe struktura e prodhimit t ekonomis kombtare,b) Lartsia e t ardhurave kombtare dhe shprndarja e tyre,c) Pajisja teknike e tregut,d) Faktori subjektiv, {ndikimi i popullsis n tregun kombtar sht i ndryshm, por ai kryesisht shprehet nprmjet:1. Numrit t popullsis,2. Strukturs socio ekonomike,3. Strukturs moshore, gjinore dhe fetare e popullsis.}

e) Komunikacioni.

5.3. MASAT PR STABILIZIMIN E TREGUT -Mund t thuhet se stabiliteti i tregut kombtar shprehet prmes stabilitetit t nivelit t mimeve. N oft se n nj vend nuk keni rregullime n nivelin e mimeve, ather themi se fjala sht pr treg stabil, prkatsisht ekonomi stabile t atij vendi.

-Prandaj, edhe n ekonomin e tregut, pr stabilizimin e tregut sht i nevojshm intervenimi i shtetit, i cili mund t bhet me masa dhe instrumente t ndryshme t politiks aplikative ekonomike.

-Masat m t rndsishme me t cilat intervenon shteti n stabilizimin e tregut:

a) Masat administrative i ndrmerr shteti me qllim t stabilizimit t tregut kombtar. Ato paraqesin masat me t cilat shteti n mnyr t drejtprdrejt intervenon n rregullimin e raporteve n mes oferts dhe krkess. P.sh. nse importi i mallrave rregullon rrjedhat ekonomike n vend, rrit apo zvoglon ofertn agregate.

b) Masat ekonomike N kushtet e ekonomis s tregut, masat ekonomike jan m adekuate, me t cilat ndikohet n stabilizimin e tregut. Stabilizimi i tregut me masa ekonomike nuk i cenon t drejtat e subjekteve ekonomike q ato n mnyr t pavarur ti rregullojn raportet ekonomike n mes vete. Marrja konkrete e ktyre masave varet prej situats q ekziston n tregun kombtar. P.sh. shtja e punsimit, prkatsisht e papunsis, do t zgjidhet n baz t oferts dhe krkess s fuqis puntore n tregun e puns.

c) Masat me karakter afatshkurtr jan ato me t cilat shteti intervenon n treg, prej t cilave menjher mund t priten efektet e stabilizimit t raporteve reciproke n mes t oferts dhe krkess n tregun kombtar. P.sh. n kto masa mund t bjer zvoglimi i kredive pr disa qllime apo pr shfrytzues t caktuar, q ka pr qllim ndalimin e inflacionit dhe stabilizimin e mimeve, q drejtprdrejt shprehet n stabilizimin e tregut kombtar.

d) Masat me karakter afatgjat ndikojn n evitimin e shkaqeve t mos stabilitetit t tregut kombtar. Efektet e tyre nuk jan t menjhershme, si ishte rasti te masat me afat t shkurtr, por n nj periudh t gjat kohore ato ndikojn n stabilizimin e tregut vendor. N kto masa mund t numrohet, bie fjala, shfrytzimi m racional i kapaciteteve ekzistuese, ngritja e produktivitetit t puns, importimi apo eksportimi i mallrave etj.

-Prej masave tjera, q ndikojn n harmonizimin e raporteve n mes oferts dhe krkess, duhet prmendur: Rritjen e vllimit t prodhimit- vjen duke shfrytzuar n shkall m t madhe kapacitetin me ngritjen e nivelit t produktivitetit t puns, rritjen e turneve t puns etj., e cila ndikon n rritjen e madhsis s t mirave materiale t destinuara pr treg me kapacitet ekzistues. Importin po ashtu ndikon n rritjen e fondit t mallrave n tregun kombtar. Pra, n kt rast importi i mallrave rrit ofertn efektive dhe prdoret me qllim t harmonizimit t raporteve n mes oferts e krkess. Kjo bhet ather kur n tregun kombtar mungon ndonj lloj i mallit, e pr t plotsuar nevojat e konsumatorve dhe pr t luftuar monopolin n tregun e brendshm bhet importi i atyre mallrave. Shfrytzimin e rezervave t mallrave paraqet mas me t ciln ndikohet n rritjen e oferts, p.sh. nse paraqitet mungesa e artikujve kryesor ushqimor n treg, bhet ngritja e nivelit t mimeve t tyre dhe n kt mnyr trungohet standardi jetsor i popullats. Shteti pr t evituar kt rregullim n tregun kombtar, nga rezervat e veta shtetrore nxjerr n treg sasi t caktuara t ktyre artikujve dhe n kt mnyr furnizon me kta artikuj dhe pengon rritjen e mimeve, prkatsisht rregullimin e tregut. dhe Zvoglimin e mass monetare paraqet masn me t ciln ndikohet n zvoglimin e krkess efektive n tregun kombtar. Si dihet, rritja e krkess efektive drejtprdrejt shprehet n ngritjen e nivelit t mimeve dhe n kt mnyr shkaktohet rregullimi i tregut vendor.Njra ndr masat m kryesore pr zvoglimin e krkess efektive, sht zvoglimi i paras n qarkullim, i cili n rend t par bhet nprmjet restrikcionit t politiks kreditore. Ndrkaq, ecurit e mdha inflatore shkaktojn rregullime t mdha n ekonomi, d.m.th. mos stabilitet n treg.

6. MATJA E NIVELIT TE JETESS DHE POLITIKA KONSUMUESE

6.1. KUPTIMI I NIVELIT JETSOR

Niveli jetsor i popullsis s nj vendi varet nga shkalla e zhvillimit t forcave prodhuese t vendit prkats, n nj an, dhe n ann tjetr shpreh shkalln sasiore dhe cilsore t prmbushjes s nevojave materiale dhe jo materiale t njeriut.

Pr prcaktimin e nivelit jetsor merren tregues t shumt ekonomik e jo ekonomik, ata zakonisht agregohen n 4 grupe indikatorsh kryesor, e q jan:a) Treguesit e prgjithshm shprehin standardin jetsor, matet shkalla e plotsimit t nevojave ekzistenciale t popullsis.b) Treguesit diferencial bjn prcaktimin e dallimeve t nivelit jetsor n mes disa grupeve socio ekonomike t popullsis s nj vendi.c) Treguesit e puns prcaktojn kushtet e punsimit, prkatsisht papunsis, kushtet e vendit t puns, koha e puns, pushimi n pun, prshtatjes s vendit t puns, mosha n raport me vendin e puns etj. dhe d) Treguesit politiko shoqror prcaktojn ndikimin e njeriut ne jetn politike, n udheheqje, n marrjen e vendimeve etj.

Lartsia e t ardhurave kombtare t prgjithshme shpreh nivelin e arritur t zhvillimit t forcave prodhuese t vendit prkats.

6.2. KONSUMI FINALKomponentt kryesor t konsumit final jan:a) KONSUMI PERSONAL Konsumi personal paraqet konsumin e prgjithshm t popullsis s nj vendi n periudh t caktuar kohore. konsumi individual, prbhet prej dy komponentve kryesor: Prej mjeteve monetare,(Fondi I konsumit personal pas heqjes s obligimeve ndaj shoqris dhe obligimeve t tjera si psh. Tatimi, taksat, kursimet etj. paraqet krkesn agregate dhe fuqin blerse t popullsis) dhe Prej konsumit natyror. (Konsumi natyror parqet shpenzimin e t mirave materiale t cilat I prodhon vet individi apo familja dhe ato I shpenzon pr plotsimin e nevojave te veta dhe t antareve t familjes s vet)

Marr n prgjithsi, t gjitha nevojat personale t popullsis mund t ndahen n: Parsore (primare) apo t detyrueshme, ku bjn pjes ushqimi, veshmbathja, banimi dhe produkte tjera pa t cilat nuk mund t ekzistoj njeriu;

Dytsore (sekondare), q jan m pak t nevojshme, n krahasim me t parat, pr ekzistencn e njeriut, e ku marrin pjes pushimet verore, udhtimet e ndryshme, argtimet etj.

Luksoze, q paraqesin dika m ekstra pr ekzistencn e njeriut, n krahasim me nevojat e dy grupeve paraprake.

b) KONSUMI SHTETROR (SHOQROR)Prbhet prej dy komponentve kryesor dhe at nga: Konsumi i prbashkt, q e prbjn mjetet me t cilat zhvillohen veprimtarit publike, q shrbejn pr plotsimin e nevojave t prbashkta, q prbhen nga kta lmenj: shndetsia, arsimi, kultura, shkenca, mbrojtja sociale, kultura fizike, arti etj.; dhe

Konsumi i prgjithshm, q e prbjn mjetet e dhna pr veprimtari jo prodhuese, e q jan t nevojshme n jetn e prditshme t popullsis, si jan organet shtetrore: administrata, gjyqet, organet prfaqsuese, organizatat shoqrore, sigurimi, odat ekonomike, mbrojtja e popullsis etj.;

c) INVESTIMET Paraqesin pjes t t ardhurave kombtare, t cilat shpenzohen n konsum prodhues. Derisa mjetet investive gjenden n procesin e prodhimit, flitet pr konsum final, mirpo me rastin e kryerjes s procesit t prodhimit apo ngritjes s objektit dhe aktivizimit t tij nga aspekti ekonomik, ather kryhet edhe procesi investiv, me rats m nuk flitet pr t mira investive, por pr fonde kryesore.

7. POLITIKA E TREGTIS S JASHTME

7.1.1. KUPTIMI I TREGTIS S JASHTME

N kushtet e zhvillimit bashkkohor ekonomik ndrkombtar nuk mund t ket ekonomi autokratike. Edhe vendet m t zhvilluara t bots pa tregti t jashtme nuk mund ti plotsojn nevojat e veta e as t zhvillohen.

Tregtia e jashtme paraqet pjes shum t rndsishme t ekonomis kombtare dhe mund t definohet n: N kuptim t ngusht, me rast kuptojm eksportin dhe importin e mallrave, dhe N kuptimin e gjer, me rast kuptojm, pos importit dhe eksportit t mallrave, edhe t shrbime t ndryshme.

Nga aspekti makroekonomik tregtia e jashtme, marr globalisht, mund t definohet si kmbim mallrash dhe shrbimesh t ndryshme t nj vendi me vendet e tjera t bots, e cila n vete ngrthen dy komponent kryesor:

1. Eksportin. eksporti paraqet shitjen e mallrave dhe t shrbimeve t ndryshme t nj vendi me vendet tjera t bots.

2. Importin. Me import kuptojm blerjen e t mirave materiale dhe shrbimeve t ndryshme.

Me politik t tregtis s jashtme kuptojm nj sr masash me t cilat shteti ndikon n qarkullimin e mallrave dhe t shrbimeve me vendet tjera t bots. Ktu hyjn rregullativa t ndryshme juridike e ekonomike me t cilat rregullohen transaksionet ekonomike t vendit prkats me ekonomit e vendeve tjera t bots.

N politikn e tregtis s jashtme, nga forma dallojm dy sisteme kryesore: Sistemin e tregtis s lir, sipas t cils marrdhniet ekonomike ndrkombtare zhvillohen n mnyr t lir, pa przierjen e shtetit.

Sistemin e proteksionizmit, N sistemin e proteksionizmit shteti ne marrdhniet ekonomike ndrkombtare merr masa mbrojtse me qllim t mbrojtjes dhe zhvillimit t ekonomis kombtare.

7.1.2. FAKTORT Q E KUSHTZOJN TREGTIN E JASHTME

Marrdhniet ekonomike ndrkombtare jan t domosdoshme dhe kushtzohen nga nj varg faktorsh, e m t rndsishmit jan:a) Shprndarja e pabarabart e pasurive natyrore,Lendet e para q jan baz materiale e do prodhimi n shoqri jan t shprndara n pikpamje gjeografike n mnyr jot barabart n bot. Kshtu q t gjitha vendet jan t detyruara disa m pak e disa m shum t importojn lnd t para nga vendet e tjera.

b) Zhvillimi i pabarabart dhe kushtet e ndryshme t prodhimit,bota sht e ndar dysh, n nj an kemi vendet industrialist shum t zhvilluara dhe n ann tjetr vendet ekonomikisht jo mjaft t zhvilluara. Vendet e zhvilluara prodhojn produkte finale ndrsa vendet jot zhvilluar prodhojn prodhime parsore.

c) Niveli i shpenzimeve t prodhimit,N shum vende ekzistojn firma dhe deg t ndryshme t cilat pr shkak t madhsis prodhuese realizojn t ardhura t larta apo kan shpenzime t ulta pr njsi t prodhimit. Kjo ju mundson atyre t jen konkurrent n tregun botror.

d) Zhvillimi i komunikacionitkomunikacioni bn t mundshm importimin e mallrave pr t cilat ka nevoj nj vend dhe eksportimin e t mirave materiale t nj vendi n vendet e tjera.

7.2. INSTRUMENTET KRYESORE T POLITIKS S TREGTIS S JASHTME

T gjitha instrumentet e tregtis s jashtme i ndajm n:

I. MASAT AUTONOME T NJ VENDI (SHTETI)

Kto masa, si form kryesore t zbatimit t politiks s tregtis s jashtme, mund t ndahen n:a) Masat organizative t politiks s tregtis s jashtme N pajtim me sistemin ekonomiko shoqror do vend prcakton formn dhe mnyrn e organizimit t tregtis s jashtme. N kt drejtim na paraqiten sisteme t ndryshme t organizimit t tregtis s jashtme, e m karakteristike jan: Sistemi decentralist i organizimit t tregtis s jashtme, Sistemi gjysm decentralist i organizimit t tregtis s jashtme, Sistemi centralist i organizimit t tregtis s jashtme.

b) Masat rregullative t tregtis s jashtme. Me kto masa shteti prpiqet q t ndryshoj afarizmin e subjekteve ekonomike n tregtin e jashtme n pajtim me qllimet q i ka prcaktuar ti realizoj me politikn e tregtis s jashtme n ekonomin kombtare. Kto masa, sipas veprimit t tyre, n tregtin e jashtme mund t ndahen n:

Masat me t cilat ndikohet n lartsin e mimeve -Qllimi kryesor i ktyre masave sht q nprmjet lartsis s mimeve t mallrave t importuara dhe t eksportuara t ngritt aftsia konkurruese e ekonomis kombtare, duke zvogluar importin e duke rritur eksportin. -N kuadr t ktyre masave numrohen:1. DOGANAT paraqesin nj lloj tatimi q i paguhet shtetit me t cilin ngarkohet malli me prejardhje t vendit apo t jashtm, i cili kalon kufirin shtetror, pa marr parasysh se a sht fjala pr mallin e importuar, t eksportuar apo transit. Doganat si instrument i tregtis s jashtme kryesisht kan karakter t mbrojtjes s ekonomis kombtare, si dhe burim kryesor t mjeteve buxhetore t shtetit. Dallojm disa lloje doganash. Ndarja e doganave bhet sipas kritereve t ndryshme. Sipas qllimit, doganat ndahen n: Dogana fiskale t cilat paraqesin burim financiar mjaft t rndsishm t t hyrave publike t shtetit. Mjetet nga doganat grumbullohen vetm nga shteti nprmjet organeve t veta prkatse dhe shrbejn pr plotsimin e nevojave t popullsis, dhe Doganat ekonomike apo mbrojtse kan pr qllim mbrojtjen dhe nxitimin e zhvillimit t ekonomis kombtare. Me dogana ekonomike rritet aftsia konkurruese e ekonomis s vendit n tregun e brendshm dhe n tregun ndrkombtar. Nprmjet doganave mbrojtse shteti ndikon n nivelin e mimeve t prodhimeve t mallrave n ekonomin e vendit.

Sipas origjins s mallrave, doganat ndahen n: Doganat eksportuese, Doganat importuese, dhe Doganat transite.

Sipas mnyrs s doganimit, dallohen: Doganat ad valorum (vlersore) zbatohen n mnyr t barabart dhe njsoj n t gjitha llojet e mallrave, edhe pse mimet e tyre mund t jen t ndryshme. Doganat specifike prcaktohen pr do lloj malli ve e ve, varsisht se pr qfar lloj malli bhet fjal.

Sipas mnyrs s veprimit, dallohen doganat: Doganat diferenciale karakterizohen me qasje t ndryshme t mallit, varsisht nga cili vend vjen malli, me far mjetesh t komunikacionit importohet etj. Doganat preferenciale paraqesin dogana diferenciale, me tendenc q nj vend apo nj lloj i caktuar i mallit t favorizohet n krahasim me nj vend apo lloj tjetr t mallit. Pos llojeve t cekura t doganave, n praktikn ekonomike hasim edhe n lloje tjera t doganave si: Doganat luftarake dhe retrosive, Dogana ndshkuese, Doganat ani-dumping (zbatohen ne rastin kur nj vend do t pengoj dumpingun q nj vend tjetr e zbaton n tregun e brendshm t saj, duke shitur mallin me mime m t ulta se sa q jan mimet vendore pr prodhimet prkatse)

2. MSAT JASHTDOGANORE prfshijn kryesisht instrumentet e politiks monetare kreditore, t politiks fiskale, t tarifave t komunikacionit etj. N grupin e masave jashtdoganore, m t rndsishme jan

A) premit, q zakonisht u jepen ndrmarrjeve eksportuese, shum rrall atyre importuese.

B) Masat q ndikojn n sasin e mallrave q u nnshtrohen transaksioneve t jashtme. N kuadr t ktyre masave t politiks s tregtis jashtme bjn pjes:1. Ndalesat paraqesin mas shtetroreme t cilat ndalohet importimi, eksportimi apo transiti i t gjitha, apo disa llojeve t mallrave, q vlen pr t gjith apo vetm pr disa vende.Ndalesa e importit bhet me motive t ndryshme t siguris shndetsore apo morale, ndrsa ndalesa e eksportit zakonisht arsyetohet me motive t siguris s ekonomis kombtare.Pos ktyre ndalesave, ekzistojn edhe ndalesa t motivuara me shkase politike, q ndryshe quhen embargo.2. Sistemi i lejeve me t cilin shteti prcakton n mnyr t prpikt llojet dhe sasit e mallrave q mund t importohen apo eksportohen. Nse nj mall nuk sht n sistemin e lejeve, ai nuk mund as t importohet e as t eksportohet.3. Kontingjenti paraqet dispozita me t cilat lejohet madhsia maksimale e importit apo e eksportit t prodhimit t caktuar n periudh t caktuar kohore.

III. MASAT NDRKOMBTARE

-Kto masa mund t jen me karakter bilateral dhe multilateral.

-Si instrument m kryesore q bn pjes n kt grup t masave, jan: kontratat ndrkombtare ekonomike me an t t cilave rregullohen marrdhniet e ndrsjella ekonomike mes dy e m shum vendeve.N kontratat ndrkombtare ekonomike zakonisht hasim parimet:

Parimi (klauzola) i favorizimit m t madh,(vendi t prkats I njihen t gjitha t drejtat, favorizimet dhe koncesionet q I jan dhn n par cilit do vend tjetr)

Parimi preferencial,(mundson dhnien e koncesioneve speciale nj vendi n krahasim me vende tjera)

Parimi i tretmanit nacional.(Nnkupton q shtetet kontraktuese qytetart dhe persona juridik t bashk kontraktuesit ti trajtojn pr disa shtje saktsisht t prcaktuara ashtu si I trajtojn edhe qytetart dhe personat juridik t vendit t vet)

7.3. KUPTIMI I BILANCIT T TREGTIS S JASHTME DHE I PAGESAVEZhvillimi ekonomik kombtar i nj vendi matet me treguesit m relevant makroekonomik, si: bruto produkti shoqror, produkti shoqror, t ardhurat kombtare etj. pr nj banor.

Ndrkaq aktiviteti ekonomik ndrkombtar i nj vendi shprehet nprmjet tregtis s jashtme.

Pasqyrn reale t kmbimit ndrkombtar do vend e paraqet nprmjet:a) bilancit t tregtis s jashtmeBilanci i tregtis s jashtme paraqet raportin n mes vlers s mallrave t eksportuara dhe mallrave t importuara.

b) bilancit t pagesave Bilanci i pagesave pasqyron t gjitha krkesat dhe borxhet e nj vendi ndaj vendeve tjera. Bilanci i pagesave paraqet raportin ndrmjet t hyrave dhe t dalave.

8. MBI PRMBAJTJEN E SHTETIT DHE T MIRQNIES SOCIALE

8.1. KONCEPTI I SOTM I SHTETIT T MIRQENIES SOCIALEShteti i mirqenies Sociale mund t prcaktohet shteti q kujdeset t siguroj nj jetes t prshtatshme normale pr shtetasit e vet, me synim t arritjes s mirqenies s prgjithshme t tyre.

Tre karakteristika t prbashkta q jan pjes e veprimtaris s shtetit:a) Kryerjen e funksionit social pr sigurimin e jetess s prshtatshme t shtetasve dhe minimizimin e t kqijave apo vuajtjeve.b) Sistemi i mjeteve financiare t aprovuara shoqrisht.c) Shrbime sociale n t gjitha nivelet e strukturs sociale.

8.2. PRCAKTIME T PERSONALITETEVE SHTETRORE N ecurin historike t nocionit shtetit t mirqenies sociale jan t shumt personalitetet shtetrore dhe politikan, t cilt n nj mnyr apo tjetr jan shprehur, pr kuptimin, prmbajtjen dhe rndsin e tij.

S pari do t veonim Otto Von Bismark, i cili lidhi fjaln mirqenie me fjaln shtet, kur nprmjet nj deklarimi t tij do t theksonte se ...politika e shtetit duhet t jet e till q t kultivoj te klasat pa pronsi iden se shteti sht jo vetm nj institucion i nevojshm, por gjithashtu sht i atill, q njeh sjelljen e mirqenies dhe avantazhet direkte.

M von do t jet Uinston Qrqill, i cili dha nj vizion t ri politik pr shtetin, duke vn theksin n mirqenien dhe n t drejtat ekonomike e sociale t individve q duhet t sigurohen brenda ktij shteti.

N vitet 30-ta Franklin Rusvelt, presidenti i SHBA-ve q do t deklaronte: ..Qeveria ka detyr t prcaktuar q t prdor t gjith pushtetin dhe resurset e saj pr t prballuar problemet e reja sociale.

Nj prcaktim tjetr ka pr baz konceptin e ekonomistit dhe sociologut t shquar britanik Ulillia Beverixh. Sipas tij, shteti i mirqenies sht ai q vendos t luftoj pes t kqijat e njerzimit pr arritjen e nj mirqenie t prgjithshme, ku secili t ket para t mjaftueshme, shndet t mir, kushte t mira strehimi, arsimim t mir dhe punsim t rregullt.

T.H. Marshall shquhet pr kontributin q ka dhn n sundimin dhe prcaktimin e kategorive t t drejtave dhe lirive t individit. Ai i ndan ato n t drejta civile e juridike, t drejta sociale.

8.3. KOMPONENTT E SHTETIT T MIRQENIES SOCIALE i veojm ato si m posht:

a) Sigurimet sociale kan t bjn me kujdesin, mbrojtjen e sigurimin me prfitime materiale t shtresave n periudhat m kritike t jets s tyre normale.Sigurimi Social ndahet n 8 grupe:1. Sigurimi shndetsor 2. Sigurimi i nnave me fmij3. Sigurimi i papunsis4. Kompensimet familjare (shtesa familjare)5. Sigurimet pr dmtimet n pun6. Sigurimet pr pension pleqrie7. Sigurimi i invaliditetit8. Sigurimi i paaftsis pr pun.

b) Asistenca sociale e njohur si prfitim i kompensimit social, ku futet asistenca ose prfitimi pr veterant e lufts, ndihma pr fmijt e vegjl, ndihma pr grat shtatzna dhe m n prgjithsi pr t varfrit.

c) Mireqenia

d) Rishperndarja e te ardhurave

1-FAKTORI DEMOGRAFIK. Ka t bj me raportin midis grup moshave t reja dhe t vjetra , numrit t grave dhe t burrave, raportin n mes t smurve dhe te shndoshve dhe midis lindshmris dhe vdekshmris. Pra tani vdekshmria ka zbritur dhe sht rritur jetgjatsia .

2-FKATORI EKONOMIK. N prgjithsi mund t thuhet se zhvillimi I mirqenies eci n prputhje me fazat apo epokat e zhvillimit ekonomik, t shtimit t prodhimit kombtar dhe t rritjes s t ardhurave. Sa m t mdha t jen t ardhurat aq m e lart sht mirqenia dhe e kundrta, kur t ardhurat jan t pakta , t pamjaftueshme edhe mirqenia nuk sht e mire.

3-FAKTORI POLITIK. N radhn e ndikimit t faktorve sht edhe ai politik q gjen zbatim prmes programeve t ndryshme t partive politike t cilat prfaqsojn alternative t ndryshme.

4- FAKTORI I JASHTM. S fundi sht faktori I jashtm ose ndrkombtar ai I cili ka t bj me ndikimet q vendet apo shtetet ushtrojn ndaj njri tjetrit.2