Polityka gospodarcza materiały do wykładu Cz. II Doktryny …kpg/wp-content/uploads/2018/01/Polityka... · Dygresja – bilans płatniczy państwa Bilans płatniczy - zestawienie

Polityka gospodarcza – materiały do wykładu Cz. II

Doktryny polityczno -ekonomiczne

Dr hab. Krzysztof Oplustil, prof. UJ

Katedra Polityki Gospodarczej UJ

Merkantylizm

XV/XVI w., Hiszpania, Francja, Anglia, Włochy

Ideologia tworzącej się burżuazji (mieszczaństwa, kupców,

bankierów, przemysłowców) w okresie akumulacji kapitału –

kapitalizm kupiecki (lac. mercari – handlować)

wytwór myśli mężów stanu, urzędników, kupców oraz

finansowych i gospodarczych przywódców owych czasów

Tło historyczne:

wzrost znaczenia i wpływów politycznych klasy kupieckiej,

rozwój miast kupieckich w Europie Zachodniej,

Reformacja – rozwój etyki protestanckiej

Odkrycia geograficzne i napływ kruszców

Rozwój absolutyzmu

Merkantylizm

Założenia doktryny

o bogactwie człowieka i całych narodów decyduje wielkość

zgromadzonych zasobów kruszcowych (złota, srebra) –

bullionizm

Prawo Kopernika-Greshama: zły pieniądz wypiera z obrotu

pieniądz lepszy (zawierający więcej kruszcu) , M. Kopernik –

Zasady bicia monety, 1526

Napływ kruszcu prowadził do inflacji (zob. później w XX w.

ilościowa teoria pieniądza, prekursor w XVI w. – J. Bodin)

Merkantylizm

Założenia doktryny

Gospodarka jest grą o sumie zerowej – jeśli ktoś zyskuje, ktoś inny

musi tracić

Dodatni bilans obrotów z zagranicą – przewaga eksportu nad

importem w stosunkach z każdym państwem,

Modyfikacja: Tomasz Mun (1571-1641) – dopuszczał import

tanich surowców

Tworzenie zagranicznych rynków zbytu poprzez kolonizację i

przejmowanie zasobów

Zasada autarkii (samowystarczalności) gospodarczej

Protekcjonistyczna polityka handlowa (cła), negatywne nastawienie

do wolnej konkurencji

Interwencjonizm państwowy (m.in. rozwój manufaktur,

infrastruktury, gwarantowanie niskich cen żywności, przyznawanie

monopoli na handel z określonymi obszarami)

Dygresja – bilans płatniczy państwa

Bilans płatniczy - zestawienie wszystkich transakcji

dokonanych między rezydentami (gospodarką krajową) a

nierezydentami (zagranicą) w danym okresie

sprawozdawczym; opisuje relacje gospodarki z zagranicą.

Składa się z rachunków:

Bieżącego - obejmuje transakcje w zakresie towarów, usług

(zestawienie eksportu i importu kraju w określonym czasie – bilans

handlowy) , dochodów pierwotnych oraz dochodów wtórnych

Kapitałowego – obejmuje transfery kapitałowe o charakterze

inwestycyjnym, przede wszystkim fundusze unijne.

Finansowego - zawiera transakcje finansowe z zakresu inwestycji

bezpośrednich, portfelowych, pozostałych inwestycji, pochodnych

instrumentów finansowych oraz oficjalnych aktywów rezerwowych

Merkantylizm Przedstawiciele i krytycy :

Thomas Mun (XV/XVI w.) – „Bogactwo Anglii w handlu

zagranicznym” (1621), postulat ograniczenia konsumpcji

towarów zagranicznych

Jean Bodin (XVI w.) – politolog i uczony, zauważył związek

pomiędzy ilością pieniądza w gospodarce a rosnącymi cenami

dóbr

A. de Montchretien (zabójcza zagraniczna konkurencja), J.B.

Colbert

Krytycy – D. Hume (XVIII w. – ciągłe utrzymywanie

dodatniego bilansu w handlu z zagranicą jest niemożliwe), A.

Smith

Późniejsi zwolennicy – niemiecka szkoła historyczna (XIX w.)

J.M. Keynes (XX w.)

Fizjokratyzm

• Miejsce i czas: Francja (także Polska) XVIII/pocz. XIX w.

• Przedstawiciele: F. Quesnay („Tablice Ekonomiczne”), R.J. Turgot

w Polsce – S. Staszic, H. Kołłątaj

• Tło historyczne – liczebność i znaczenie klasy ziemiańskiej

• Założenia doktryny:

• Koncepcja porządku naturalnego, którego podstawami są:

wolność osobista, własność prywatna i wolność gospodarcza

(leseferyzm, fr. Laissez faire, laissez passer )

• Koncepcja produktu czystego (produit net) – dochodem czystym

jest suma dóbr wytworzonych w ciągu roku w rolnictwie, wszystkie

inny dziedziny handlu i przemysłu są nieprodukcyjne

• Fizjokratyczna struktura społeczna – klasa produkcyjna i „jałowa”

• Koncepcja jednego podatku od ziemi

Liberalizm i ekonomia klasyczna

• Założenia liberalizmu jak nurtu doktrynalnego:

– Indywidualizm (w aspekcie etycznym, socjologicznym,

ekonomicznym)

– Egalitaryzm (jednakowy system wartości społecznych

oraz ten sam system normatywny; równość szans dla

wszystkich)

– Uniwersalizm (istnieją niezmienne i uniwersalne prawa

natury, także ekonomiczne)

– Melioryzm (instytucje społeczne i gospodarcze są

samoregulujące się, samonaprawiające się, nie wymagają

ingerencji człowieka, sterowania)

• Prekursorzy: T. Hobbes, D. Hume, J. Locke (liberalizm

polityczny)

Liberalizm i ekonomia klasyczna

• Szkoła klasyczna w ekonomii:

– gospodarka w długim okresie, jeżeli nic nie będzie zakłócać jej

funkcjonowania, rozwija się w sposób zrównoważony

– nierównowaga na rynku wywoływana jest przez przejściowo

działające czynniki zewnętrzne

– działanie „niewidzialnej ręki rynku” – motyw realizacji

własnego interesu przez jednostki prowadzi do samoregulacji

procesów gospodarczych

– wolność polityczna i gospodarcza to nierozdzielnie ze sobą

związane, komplementarne elementy

– postulat uelastycznienia stawek płac, zniesienia ograniczeń

prawnych

– pieniądz ma charakter neutralny, wzrost jego podaży prowadzi

do wzrostu inflacji

Szkoła ekonomii klasycznej

• Adam Smith - „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa

narodów” (1776 r.)

– Indywidualizm, człowiek jako homo oeconomicus, niewidzialna

ręka rynku , zasadnicza harmonia interesu indywid. i społ.

„Człowiek kieruje wytwórczością tak, aby jej produkt posiadał

możliwie najwyższą wartość, myśli tylko o swym własnym zarobku, a

jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna

ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie

zamierzał osiągnąć. Mając na celu swój własny interes człowiek

popiera interesy społeczeństwa znacznie lepiej niż wtedy, gdy

zamierza służyć im rzeczywiście.”

„Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy

naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes. Zwracamy się

nie do ich humanitarności, lecz do egoizmu i nie mówimy im o

naszych własnych potrzebach, lecz o ich korzyściach.”

Szkoła ekonomii klasycznej • Adam Smith:

– Znaczenie wolnej konkurencji jako instrumentu

przeciwdziałającemu nadużywaniu wolności gospodarczej

– Praca jako źródło bogactwa jednostki i narodów , teoria wartości

opartej na pracy (wartość użytkowa i wartość wymienna, określona

przez ilość pracy potrzebnej do wytworzenia i koszt utrzymania

pracownika )

– Perspektywa międzynarodowa – międzynar. wymiana gospodarcza

nie jest grą o sumie zerowej (ktoś zyskuje, ktoś musi tracić), lecz

przynosi zyski dla obydwu stron transakcji; prawdziwym sposobem

na bogacenie się narodów jest międzynar. współpraca oparta na

podziale pracy i specjalizacji, a nie nieustanna wojna wszystkich ze

wszystkimi

Szkoła ekonomii klasycznej • Adam Smith - cd:

– Znaczenie przedsiębiorców w akumulacji kapitału produkcyjnego

– Leseferyzm w handlu wewnętrznym i zewnętrznym ( z wyjątkami)

– Państwo „jako stróż nocny”, zadanie państwa – ochrona własności

prywatnej, bezpieczeństwa, wolnej konkurencji, zapewnienie

edukacji powszechnej, infrastruktury publicznej

– Zasady prawa podatkowego (proporcjonalność, równość,

efektywność poboru, pewność kryteriów)


• J.B. Say („Traktat o ekonomii politycznej”, 1803)

– prawo Say’a („prawo rynków”): „podaż kreuje popyt”:

Produkcja towarów (podaż) przynosi efektywny, tzn.

realizowany w wydatkach globalny popyt, wystarczający na

zakup całej podaży towarów. Nadprodukcja nie może istnieć –

cena każdego sprzedanego towaru przynosi innym podmiotom

dochód w postaci płac, odsetek, zysku lub renty, wystarczający na

zakup tego produktu. Zaburzenia gospodarcze mają charakter

przejściowy, składając się na cykl koniunkturalny

– Teza o neutralności pieniądza, pieniądz jest „wozem dla

przekazywania wartości produktów”

– Pojęcia przedsiębiorcy jako osoby ponoszącej ryzyko

gospodarcze


• Thomas Malthus (1766-1834, „Zasady ekonomii

politycznej”, „Rozprawa o prawie ludności”)

– Prawo ludności (statyczna teoria zasobów, maltuzjanizm):

liczba ludności jest ograniczona przez środki utrzymania. I jedno

i drugie wzrasta, jednak liczba ludności wzrasta w postępie

geometrycznym (szybciej), a podaż środków utrzymania - w

postępie arytmetycznym (wolniej).

Równowagę przywróci sama nędza – jest ona czymś

koniecznym, podobnie jak wojny epidemie, itp. Sprzeciw wobec

publicznej pomocy społecznej opartej na redystrybucji

dochodów

– Krytyka prawa Say’a : wskutek zubożenia i rozmnożenia klas

najniższych, których przedstawiciele nie będą mogli

skonsumować tego co wyprodukowali


• Thomas Malthus (1766-1834, „Zasady ekonomii

politycznej”, „Rozprawa o prawie ludności”)

• Krytyka: „Inteligencja - w tym leży główna różnica między

zwierzęciem a człowiekiem. Zarówno jastrząb jak i człowiek jedzą

kurczaki, ale im więcej jastrzębi tym mniej kurczaków, podczas gdy

im więcej ludzi tym więcej kurczaków” (H. George, Progress and

Poverty, 1879)

Szkoła ekonomii klasycznej • Pułapka maltuzjańska – sytuacja, w której wzrost

produktywności i ilości dochodów skutkuje zwiększeniem

populacji, nie prowadzi jednak do wzrostu standardów

życiowych.

• Przeciwieństwo: hipoteza konwergencji

– poszczególne społeczeństwa nie są układami odizolowanymi

– przepływy kapitału pozwalają na naturalne wyrównywanie

poziomu życia dzięki temu, że kraje słabiej rozwinięte są

równocześnie bardziej konkurencyjne pod względem kosztów

pracy.

– Jednak: Pułapka średniego rozwoju (dochodu) państw

rozwijających się, które nie są w stanie przestawić się na

gospodarkę innowacyjną (ograniczają się do odtwarzania

rozwiązań technicznych państw bogatszych i konkureownaia

tanią siłą roboczą)


• David Ricardo (1772-1823, „Zasady ekonomii politycznej i

opodatkowania”)

– „Żelazne prawo płac”: Na rynku pracy ukształtuje się płaca

naturalna na poziomie minimalnym, tj. na poziomie kosztów

utrzymania umożliwiającym przeżycie robotnikom. Płaca ta to

„cena, która jest niezbędna, aby umożliwić ogółowi robotników

utrzymanie i zachowanie swego gatunku, nie zwiększając, ani

też nie zmniejszając ich liczby”

– Teoria wartości opartej na pracy (jednak: wartość dóbr

jest również pochodną ich rzadkości)


• D. Ricardo - Teoria kosztów komparatywnych:

– każdy kraj powinien skupić się na produkcji oraz eksporcie tych dóbr,

których względne koszty produkcji są mniejsze niż w innych krajach,

a uzyskane dzięki temu środki przeznaczyć na import towarów

produkowanych taniej za granicą.

– Specjalizacja i wymiana handlowa mogą być korzystne dla

wszystkich krajów biorących w niej udział

– decydujące znaczenie dla korzyści czerpanych przez obydwu

partnerów handlowych z wymiany ma względny stosunek kosztów

produkcji dóbr, będących przedmiotem wymiany w krajach

partnerów, a nie bezwzględny poziom nakładów jakie w

poszczególnych krajach należy ponieść na wytworzenie tych dóbr.

– O wartości danego dobra w wymianie będzie decydować wartość

nakładów, jakie kraj może zaoszczędzić, powstrzymując się od

produkcji tego dobra i specjalizując się w produkcji innego dobra


• Teoria kosztów komparatywnych - przykład:

– Koszt mierzony w roboczogodzinach (rbg)

– Niemcy: 1 rbg kosztuje 10 euro; Polska: 1 rbg - kosztuje 10 zl

– Koszt alternatywny: w Niemczech wyprodukowanie 10

dodatkowych drukarek „kosztuje” rezygnację z 240 koszul; w Polsce

– z 300 koszul. Koszt względny produkcji drukarek jest więc niższy

w Niemczech, które powinny się skoncentrować na ich produkcji, a

importować koszule z Polski

– Krytyka: ryzyko nadmiernej specjalizacji, powstanie monokultur

gospodarczych (zob. Podręcznik, s. 394 i n.)

10 drukarek 10 koszul

Niemcy 24 rbg (240 euro) 1 rbg (10 euro)

Polska 60 rbg (600 zl) 2 rbg (20 zl)

„Choroba holenderska” • regres gospodarczy spowodowany odkryciem i intensywną

eksploatacją złóż surowców naturalnych.

• Nazwa od problemów gosp. Holandii, będących wynikiem

eksploatacji złóż gazu ziemnego na Morzu Północnym w latach

60-tych XX w. („klątwa surowcowa”)

• Zaniedbanie innych dziedzin gospodarki, eksploatacja „wysysa”

kapitał i pracę z innych zastosowań (twierdzenie

Rybczyńskiego)

• silna aprecjację waluty, co podważa konkurencyjność innych

towarów i osłabia eksport; w okresie dekoniunktury (spadku cen

surowców) – gwałtowna deprecjacja

• Przykłady: Norwegia, Rosja, Polska (lata 70-te XX w.)

• Zapobieganie: tworzenie funduszy specjalnego przeznaczenia

(sovereign wealth funds), inwestycje w rozwój technologii

Handel międzynarodowy – cd.

• Teoria obfitości zasobów – dostępność i ceny

zasobów, przede wszystkim kapitału i pracy

• Teoria luki technologicznej – czynnikiem decydującym

w strukturze handlu zagr. jest postęp technologiczny

• Leapfrogging – „przeskakiwanie” na wyższe stadium

rozwoju

• Oszczędne innowacje (frugal albo Gandhian

innovation)

• Wymiana międzygałęziowa i wewnątrzgałęziowa

Dygresja: instrumenty polityki protekcjonistycznej

• Cło – importowe lub (rzadziej) eksportowe, od wartości (ad

valorem) lub określona kwota na jednostkę towaru

• Kontyngenty – ograniczenia ilościowe lub wartościowe

importu

• Bariery pozataryfowe – przepisy administracyjne

dyskryminujące towary zagraniczne, prowadzące do

utrudnienia lub podrożenia importu, jak przepisy w zakresie

standardów (np. sanitarnych)

• Opłaty wyrównawcze – w ramach postępowania

antydumpingowego

• Subwencje eksportowe – bezpośrednie lub pośrednie

• Embargo

Dygresja: Tendencje liberalizacyjne w handlu

międzynarodowym

• 1.1. 1948 r. – wejście w życie Układu Ogólnego w sprawie

Taryf Celnych i Handlu (GATT), podstawa wielostronnego

systemu współpracy handlowej i liberalizacji handlu

• 1994 r. – utworzenie Światowej Organizacji Handlu (WTO),

podpisanie umowy o liberalizacji handlu usługami (GATS) -

General Agreement on Trade in Services – GATS) oraz o

ochronie własności intelektualnej (TRIPS)

• Zasady WTO (zob. podręcznik, s. 405 i n.)

– zasada równego traktowania towarów krajowych i zagranicznych

– zasada (klauzula) najwyższego uprzywilejowania

– zasada wzajemności korzyści i ustępstw

– zasada uczciwej konkurencji

Dygresja: Formy międzynar. współpracy i integracji

gospodarczej

• Bilateralne i multilateralne umowy handlowe i

kooperacyjne np., umowy o wzajemnym popieraniu i

ochronie inwestycji (BIT), o wspólne przedsięwzięcia czy

umowy stowarzyszeniowe z blokiem gospodarczym

• Strefa wolnego handlu – zniesienie ograniczeń we wzajemnej

wymianie towarowej, przy zachowaniu autonomii każdego z

nich w polityce handlowej wobec państw spoza ugrupowania

(EFTA, NAFTA, ASEAN)

• Unia celna – oprócz zniesienia ograniczeń we wzajemnej

wymianie handlowej, także jednolita polityka celną wobec

państw z zewnątrz (np. Mercosur – Brazylia, Argentyna,

Paragwaj, Urugwaj)

Dygresja: Formy międzynar. współpracy i integracji

gospodarczej

• Wspólny rynek –oprócz swobodnej wewnętrznej wymiany

towarowej i jednolitej polityki celnej obejmuje także swobodę

przepływu czynników produkcji (pracy, usług, kapitału) między

państwami tworzącymi to ugrupowanie gospodarcze (EWG)

• Unia gospodarcza – ścisła koordynacja polityki gospodarczej

(przede wszystkim polityki monetarnej, fiskalnej, zatrudnienia)

państw członkowskich, co zakłada daleko idącą harmonizację

odpowiednich gałęzi prawa i utworzenie wspólnotowych instytucji

(UE)

• Unia walutowa – wspólna waluta i jednolita polityka pieniężna

• Unia polityczna – przeniesienie kompetencji decyzyjnych na

wspólne instytucje także w zakresie np. polityki zagranicznej czy

obronnej

Krytycy ekonomii klasycznej

• Niemiecka szkoła historyczna - Negacja istnienia ogólnie

obowiązujących praw ekonomicznych, podkreślanie

znaczenia indywidualnych warunków gospodarczych

– Adam Müller – koncepcja państwa jako

ponadindywidualnego organizmu społecznego, który

obejmuje całokształt życia jednostek, znaczenie

„kapitału duchowego”

– Georg F. List – „Narodowy system ekonomii

politycznej” – protekcjonizm wychowawczy , teoria

stadiów rozwoju


• Socjalizm

– utopijny: Saint-Simon, Ch. Fourier, P. J. Proudhon („własność to

złodziejstwo”); R. Owen (spółdzielnie produkcyjne)

– „naukowy” – marksizm

• Marksizm

– „materializm dialektyczny” (w nawiązaniu do G.W.F. Hegla) –

założenie, że wszystkie zjawiska świata zewnętrznego cechuje ciągły

ruch i współzależność.

– Teoria „bazy” (stosunki ekonomiczne) i „nadbudowy” (instytucje

prawne i społeczne), hasło „Byt określa świadomość”

– Walka klas jako prawo historyczne , siła napędowa rozwoju ,

rewolucja jako „parowóz dziejów” prowadząca do kolejnej „formacji

społeczno-ekonomicznej”

– dążenie do społeczeństwa „bezklasowego”, bez własności prywatnej,

komunizmu


• Słabości kapitalizmu wg Marksa:

– władza reprezentuje interesy klasy ekon. najsilniejszej, jednak:

rozwój partii socjalistycznych, związków zawodowych

– niesprawiedliwy podział dochodu – wartość dodatkowa, wytwarzana

przez robotników, jest zagarniana przez kapitalistów; jednak: rozwój

świadczeń socjalnych ze strony państwa, ubezpieczenia społeczne

(bismarckowskie Niemcy – 1884, 1887 r., Anglia)

– podatność systemu kapitalistycznego na kryzysy i bezrobocie, czyli

depresje; jednak: rozwój idei państwa opiekuńczego

– rozwój monopoli, coraz większa koncentracja kapitału w ręku coraz

mniejszej liczby, jednak: rozwój ustawodawstwa antymonopolowego

• Utopijność marksizmu: bankructwo idei społeczeństwa bez państwa,

państwo socjalistyczne było w istocie totalitarne; błędne założenie, że

gospodarka socj. będzie tak samo wydajna jak kapitalistyczna

Krytycy ekonomii klasycznej • Instytucjonalizm –

– przekonanie, że ogólnej teorii ekonomicznej nie można oprzeć

na koncepcji „człowieka ekonomicznego”. Motywy, którymi

kieruje się człowiek, są bardziej złożone – istotną rolę

odgrywają tu bodźce moralne, psychologiczne, wpływające na

postawy osób prowadzących działalność gospodarczą, na

hierarchię uznawanych przez nie wartości i celów.

– Ekonomia powinna badać również instytucje społeczne, które

mają istotne znaczenie dla zachowań ekonomicznych. Te

instytucje to np. władze państwowe, związki zawodowe,

organizacje finansowe, organizacje społeczno gospodarcze,

struktury własnościowe i organizacyjne, nawyki myślowe,

powszechnie uznane reguły i zasady postępowania. Instytucje te

podlegają ewolucyjnemu rozwojowi.


• Instytucjonalizm – przedstawiciele:

– Thorstein Veblen – 1899 r. „Teoria klasy próżniaczej” –

krytyka klas posiadających, nowobogackich kapitalistów,

krytyka konsumpcji na pokaz, ostentacyjnego bogactwa i

pogardy dla pracy, zjawiska „rywalizacji w konsumpcji”

– J.K. Galbraith – koncepcja tzw. społeczeństwa obfitości, w

którym producenci, poprzez reklamę wywołuję pragnienie

posiadania ich produktów („fabrykowanie nowych potrzeb”);

terror reklamy, obezwładniający konsumenta, oraz terror

środowisk, w których ludzie oceniają siebie według ilości i

jakości posiadanych dóbr.

Teoria sił równoważących – rozstrzyganie konfliktów społ.

na zasadzie kompromisu i konsensusu ; państwo jako

korporacja


• Społeczna nauka Kościoła katolickiego :

– Leon XIII – encyklika „Rerum Novarum” (1891 r.), krytyka socjalizmu

– Pius XI – encyklika „Quadragesimo Anno“ (1931 r., w czterdziestolecie

„Rerum Novarum”), zasada subsydiarnej (pomocniczej) roli państwa

– Jan XXIII – inicjator odnowy Kościoła, Soboru Watykańskiego Drugiego

(1962/63). Encykliki „Mater et Magistra”, „Pacem in Terris”, Postulat

ochrony prawa własności jako prawa naturalnego i upowszechnienia tego

prawa.

– Jan Paweł II, encykliki “Laborem exercens” (1981), “Centesimus Annus”

(1991), w których papież zawarł krytykę zarówno kolektywnego

socjalizmu, jak i liberalnego kapitalizmu oraz społeczeństwa

konsumpcyjnego. podkreślenie społecznej roli pracy

– Benedykt XVI : Caritas in veritate - wyzwania, jakie stawia kryzys gosp.

Krytycy ekonomii klasycznej - Keynes

• Doktryna J.M. Keynesa:

– dzieło „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, 1936

– wady kapitalistycznej gospodarki mogą być usunięte w ramach

ustroju rynkowego, dzięki umiejętnemu kierowaniu procesami

ekonomicznymi w skali makro,

– gospodarka rynkowa jest z istoty niestabilna i wymaga aktywnej

polityki gospodarczej państwa

– możliwe jest zaistnienie ogólnej i długotrwałej równowagi

ekonomicznej przy niepełnym zatrudnieniu; przyczyną jest

niedostateczny popyt globalny

– zerwanie z prawem Say’a: możliwa jest nadprodukcja, gdyż ceny i

płace nie są w pełni elastyczne, tzn. nie dostosowują się

natychmiast do zmieniających się okoliczności („lepkość” cen).

Krytycy ekonomii klasycznej - Keynes • Odwrócenie prawa Say’a – to nie podaż tworzy popyt, lecz

popyt stymuluje podaż. Funkcję stymulatora popytu może i

powinno pełnić państwo.

• aktywna polityka fiskalna: zwiększenie wydatków

inwestycyjnych poprzez wydatki z budżetu w celu zwiększenia

zagregowanego popytu

• obniżka stóp procentowych co ma skłaniać przedsiębiorstwa i

konsumentów do zaciągania kredytów inwestycyjnych i

konsumpcyjnych (jednak polityka monetarna ma charakter

drugorzędny w stosunku do polityki fiskalnej)

• działanie „automatycznych stabilizatorów koniunktury” –

narzędzia łagodzące wahania koniunkturalne „samoczynnie”,

bez konieczności podejmowania decyzji politycznych (np.

progresywny system podatkowy, zasiłki)


• polityka redystrybucji dochodu – progresywne

opodatkowanie wysokich dochodów, ulgi dla inwestorów,

zasiłki dla bezrobotnych

• umiarkowany protekcjonizm, np. ograniczenie importu,

zapewnienie dodatniego bilansu handlowego

• wszelkie posunięcia polityki stymulujące popyt na

inwestycje w ostatecznym rachunku doprowadzą do

wzrostu produkcji, i do wzrostu konsumpcji (efekt

mnożnikowy)

• Mnożnik keynesowski (m) jest to stosunek zmiany

produkcji do powodującej ją zmiany w wydatkach

autonomicznych m = dPKB/dW


• Mnożnik (m) stanowi również odwrotność krańcowej

skłonności do oszczędzania (k.s.o.); m = 1/k.s.o.

(im mniejsza k.s.o., tzn. im mniej przeznaczamy na

oszczędności, a więcej wydajemy – na konsumpcje lub

inwestycje – tym mnożnik jest wyższy)

• Prowadzenie polityki antycyklicznej, zwalczanie recesji

w krótkim okresie, „dostrajanie koniunktury”.

• Postulat interwencjonizmu państwowego w celu

realizacji stabilizacyjnej funkcji państwa i zwalczania

bezrobocia


• Interwencjonizm może być finansowany poprzez zaciąganie

kredytów przez państwo i powstanie deficytu budżetowego.

• Deficyt budżetowy i dług publiczny nie są zjawiskiem

jednoznacznie niekorzystnym – tak długo, jak istnieje

bezrobocie, a oszczędności przekraczają inwestycje

• Roboty publiczne – nawet jeżeli mogą się wydawać

bezużyteczne, zwiększają popyt inwestycyjny, przy czym

dzięki mechanizmom mnożnikowym ich efekt może być

relatywnie duży (USA: polityka New Deal prezydenta

Roosvelta , lata 30-te XX w.).

• Jednak: należy unikać efektu „wypychania” inwestycji

prywatnych przez inwestycje publiczne (zob. niżej).

Dygresja: deficyt budżetowy i dług publiczny

• Deficyt budżetowy (państwowy) jest stanem budżetu

(rocznego planu finansowego państwa), w którym suma

wydatków budżetu państwa jest wyższa od możliwych do

uzyskania w danym roku dochodów państwowych.

• Deficyt budżetowy jest wyrazem nadmiernych wydatków

publicznych – nadmiernych nie w stosunku do potrzeb, lecz

do realnych możliwości danego państwa

• Dług publiczny - suma pozostających do spłaty finansowych

zobowiązań państwa, wynikających przede wszystkim z

kredytów i pożyczek, zaciągniętych w krajowych i

zagranicznych instytucjach w latach ubiegłych, oraz

wyemitowanych już papierów wartościowych, pozostających

do wykupienia.


• (Teoretyczne) sposoby pokrycia luki budżetowej:

– podwyżka podatków i innych danin publicznych na rzecz Skarbu

Państwa

– świadczenia nieodpłatne pochodzące z zagranicy (np. pomoc

finansowa ze strony innych państw lub instytucji, MFW, UE, Banku

Światowego)

– dodrukowanie pustego pieniądza poprzez bank centralny,

pozostający pod wpływem rządu

– sprzedaż rezerw dewizowych i przeznaczenie uzyskanych sum

wyrażonych w walucie krajowej na sfinansowanie wydatków

– zadłużenie się w kraju i za granicą, bądź w postaci kredytów i

pożyczek sensu stricto (w sensie prawnym), bądź poprzez emisję

skarbowych papierów wartościowych (obligacji, bonów),

podlegających wykupowi (wraz z odsetkami) w przyszłych okresach.


• Negatywne skutki wzrostu długu publicznego:

– wzrost kosztów obsługi zadłużenia oraz zapłaty coraz wyższych

odsetek za nowo zaciągane kredyty (tzw. efekt śniegowej kuli),

w skrajnym przypadku - „bankructwo” państwa

– międzypokoleniowy transfer zasobów – spłata długu obciąża

przyszłe pokolenia

– Efekt wypychania - dodatkowy popyt na kredyt, zgłaszany

przez państwo, prowadzi do obniżenia możliwości

kredytowych banków komercyjnych oraz do wzrostu stóp

procentowych, będących ceną tego kredytu, spadek aktywności

sektora prywatnego

– w dłuższym okresie - wzrost podatków i danin publicznych,

zahamowanie wzrostu gospodarczego


• Konstytucyjne i ustawowe regulacje chroniące przed

nadmiernym wzrostem deficytu i długu:

– Sejm nie może ustalić wyższego poziomu deficytu

budżetowego od tego, który zaproponował rząd w

przedłożonym Sejmowi projekcie ustawy budżetowej (art.

220 ust. 1 Konstytucji).

– inicjatywa ustawodawcza w zakresie ustawy o

zaciąganiu długu publicznego oraz ustawy o udzielaniu

gwarancji finansowych przysługuje wyłącznie Radzie

Ministrów (art. 221 Konstytucji).


– ustawa budżetowa nie może przewidywać bezpośredniego pokrywania

deficytu budżetowego przez zaciąganie zobowiązania w centralnym

banku państwa (art. 220 ust. 2 Konstytucji, art. 123 TFUE). NBP nie

może więc udzielać Skarbowi Państwa pożyczek skierowanych na

finansowanie wydatków budżetowych

• Kwestia pośredniego finansowania deficytu, tzw. luzowanie ilościowe (ang.

Quantitative Easing - QE) zwiększanie podaży pieniądza przez bank centralny poprzez

kupno aktywów finansowych od banków (np. rządowych papierów wartościowych)

lub innych papierów z rynku.

• QE stosowane przez EBC (60 mld euro miesięcznie), cel: pobudzenie koniunktury,

pieniądze banku centralnego mają za pośrednictwem sprzedających obligacje banków

trafić do przedsiębiorców i konsumentów w formie kredytów, co wsparłoby

konsumpcję i inwestycje w celu ożywienia osłabionej koniunktury

• Ryzyko powstawania baniek spekulacyjnych i inflacji

– zakaz zaciągania pożyczek lub udzielania gwarancji i poręczeń

finansowych, w następstwie których państwowy dług publiczny

przekroczyłby 3/5 wartości rocznego PKB (art. 216 Konstytucji)


– ustawa o finansach publicznych z 17.8.2009 r.

przewiduje procedury ostrożnościowe i sanacyjne w

przypadku, gdy dług publiczny zbliża się do określone

relacji do PKB (50%, 55% i 60%); pierwszy próg

uchylono w 2013 r.

– Reguła wydatkowa (w ustawie o fin. publ.,

zapobiegająca nadmiernemu deficytowi): wzrost

wydatków elastycznych powinien być skorelowany z

przeszłym i prognozowanym wzrostem PKB oraz z

poziomem inflacji


– UE: Pakt stabilności i wzrostu (Stability and Growth Pact) z

1997 r. – zbiorcza nazwa dwóch rozporządzeń unijnych:

• pakt zobowiązuje kraje Unii Gospodarczej i Walutowej do

utrzymywania równowagi budżetowej w średnim okresie

• państwa nie powinny przekraczać wartości progowej

deficytu (3% PKB), a w okresie wzrostu gospodarczego

dążyć do generowania nadwyżki budżetowej.

• w rzeczywistości kryteria te nie były przestrzegane przez

państwa członkowskie i pomimo ich notorycznego

naruszania nigdy nie doszło do zastosowania kar

przewidzianych przez Pakt.


– Pakt fiskalny z 2012 r. – odpowiedź na kryzys zadłużenia w

UE, umowa pomiędzy 25 krajami UE:

• wprowadzenie do prawa krajowego reguły fiskalnej, która

zobowiązuje państwa do utrzymywania zrównoważonych finansów

publicznych (deficyt strukturalny nie wyższy niż 0,5% PKB)

• zadłużenie nie więcej niż 60% PKB

• Sankcje za nieprzestrzeganie – muszą być określone w

konstytucjach państw, czuwa nad tym Trybunał Sprawiedliwości

UE, ponadto możliwość ograniczenia środków unijnych

• większa kontrola Rady Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej

nad stanem finansów publicznych państw (prewencyjna kontrola

budżetów narodowych)

• przestrzeganie Paktu jest warunkiem skorzystania z pomocy z

Europejski Mechanizm Stabilności (700 mld euro)

Krytycy ekonomii klasycznej - Keynes • Inflacja ma charakter bardziej popytowy niż monetarny;

występuje w sytuacji, gdy konsumenci zgłaszają większy popyt

globalny, niż gospodarka jest w stanie zaspokoić („przegrzanie

gospodarki”) wywierając nacisk prowadzący do wzrostu

poziomu cen

• Ograniczona skuteczność polityki pieniężnej, tj. dalszej obniżki

stóp procentowych przez bank centralny przy już istniejących

niskich stopach – „pułapka płynności”: ludzie „trzymają”

gotówkę w oczekiwaniu wyższych stóp

• założenie, że (przynajmniej w krótkim okresie) między inflacją a

bezrobociem istnieje wymienność, można obniżać bezrobocie

kosztem wzrostu inflacji – krzywa Philipsa (następny slajd).

• Głównym zadaniem państwa ma być walka z bezrobociem,

nawet kosztem wysokiej inflacji

Krytycy ekonomii klasycznej – Keynes krzywa Philipsa


• Kryzys keynesizmu: lata 70-te, nowe czynniki inflacjogenne,

wzrost cen ropy, spirala cen i płac, nacisk płac na koszty i

ceny; próba zamrożenia płac za Nixona nie dała rezultatu.

• Próby keynesowskiego pobudzania gospodarki powodowały

jedynie wzrost inflacji przy niezmienionym bezrobociu i

stagnacji gospodarczej – „stagflacja” (połączenie inflacji i

stagnacji), a nawet „slumpflacja” (połączenie recesji i inflacji).

• Koncepcje Keynesa nie ingerowały bowiem w sferę cen i płac,

ograniczały się do sfery makroekonomii. Metody

keynesistów odnosiły się do okresu gdy problemem było

bezrobocie i deflacja, tj. spadające ceny, a nie inflacja.

Neoliberalizm

• Wiara w system prywatnej przedsiębiorczości i wolny,

konkurencyjny rynek oraz niechęć do rozszerzania

ekonomicznych funkcji państwa.

• Koncepcja „państwa-minimum”, ograniczającego się do

tworzenia i podtrzymywania ładu instytucjonalno prawnego

chroniącego gospodarkę rynkową oraz walczącego z inflacją.

• Antyetatyzm, krytyczny stosunek do państwowych instytucji

regulujących gospodarkę, rosnących wydatków publicznych i

podatków,

• Niewiara w skuteczność postulowanych przez keynesistów

metod regulowania koniunktury i oddziaływania na

gospodarkę. Polityka ta zakłóca grę sił rynkowych i przynosi z

reguły skutki odmienne od zamierzonych .

Neoliberalizm • Krytyka aktywnej polityki fiskalnej ze względu na

opóźnienia w reakcji systemu gospodarczego na bodźce

fiskalne. Opóźnienia te występują na etapie:

– diagnozy, tj. rozpoznania i oceny zmian zachodzących w

gospodarce (trudności w dokładnym ustaleniu, w jakiej fazie

cyklu koniunkturalnego ona się znajduje),

– podejmowania i wdrażania określonych instrumentów

oddziaływania, co wiąże się z reguły z koniecznością

zastosowania przewlekłych procedur legislacyjnych i

administracyjnych,

– reakcji uczestników życia gospodarczego na zastosowane

instrumenty polityki fiskalnej.

Neoliberalizm – monetaryzm • Monetaryzm – Milton Friedman (1912-2006, Nobel w 1976 r.),

E. Phelps (Nobel 2006) : Głównym zadaniem państwa jest walka

z inflacją, przede wszystkim środkami polityki monetarnej, gdyż

inflacja jest zjawiskiem wyłącznie pieniężnym.

• Podaż (ilość) pieniądza w obiegu ma rosnąć stopniowo, w tym

samym tempie co produkcja (PKB). Polityka monetarna powinna

być prowadzona przez bank centralny, niezależny od rządu.

• oparcie na ilościowej teorii pieniądza (równanie obiegu

pieniądza, równanie Fishera):

- M × V = P × Q, gdzie M – ilość pieniądza w obiegu, V – prędkość

pieniądza , P – poziom cen, Q – wielkość produkcji

Neoliberalizm – monetaryzm • Krytyka państwa opiekuńczego, krytyka związków zawodowych, postulat

nieaktywistycznej polityki fiskalnej

• Tzw. iluzja pieniądza (tj. nierozróżnianie między płacami nominalnymi a

realnymi) może występować najwyżej w krótkim okresie (inaczej

Keynesiści).

• W długim okresie zamienność między inflacją a bezrobociem nie

występuje, a krzywa Philipsa ma kształt pionowy (rośnie inflacja, a

bezrobocie wraca do pierwotnej wysokości)

• Naturalna stopa bezrobocia (NAIRU)- poziom bezrobocia występujący

w gospodarce gdy rynek znajduje się w stanie równowagi, tj. działania

pobudzająca gospodarkę będą prowadziły jedynie do wzrostu inflacji; suma

bezrobocia:

– frykcyjnego (związane z poszukiwaniem innej pracy lub zmianą

miejsca zamieszkania) oraz

– strukturalnego (wynika z rozbieżności między popytem na pracę i

podażą pracy).

Neoliberalizm – ekonomia podaży

• przeciwstawianie się popytowym ujęciom keynesizmu,

postulat reorientacji kierunków oddziaływania państwa:

oddziaływanie na stronę podażową – przedsiębiorców

(supply side economics),

• stwarzanie sprzyjających warunków do rozwoju

produkcji, inwestowania, obniżania kosztów działalności

gospod., zmniejszanie obciążeń podatkowych, stymulacja

postępu technicznego i innowacyjnego, ochrona wolnej

konkurencji.

• ważniejsze od zarządzania popytem jest stworzenie przez

państwo bodźców do oszczędzania i inwestowania,

poprzez obniżenie podatków, kosztów pracy i deregulację

Neoliberalizm – ekonomia podaży

• Wzrost oszczędności oznacza wzrost stanu depozytów

bankowych, co prowadzić będzie do potanienia kredytu,

zachęcając przedsiębiorców do inwestycji

• Polityka gospodarcza powinna być stała, przewidywalna,

długoterminowa.

• USA, lata 80-te XX w.– „Reaganomika” (za kadencji

prezydenta Reagana), liberalna polityka oparta na walce z

inflacją

• Prezydent USA R. Reagan: „Government is not the solution to our

problem; government is the problem.”

• Alfred Laffer – krzywa Laffera : przy pewnym poziomie

obciążenia podatkowego, wpływy budżetowe z tytułu podatków

maleją,

Krzywa Laffera

Neoliberalizm – teoria racjonalnych oczekiwań

• Kwestionowanie sensu prowadzenia polityki gospodarczej

poza stabilizacyjnymi działaniami rządu i banku centralnego

• Polityka makroekonomiczna, mająca służyć zwalczaniu

bezrobocia, prowadzi jedynie do wzrostu inflacji.

• Zachowanie uczestników życia gospodarczego dostosowuje

się bowiem do zmian w polityce gospodarczej i neutralizuje

te zmiany. Ludzie analizują politykę gospodarczą nie dają się

systematycznie oszukiwać rządzącym.

• Np. w razie ekspansywnej polityki fiskalnej, tj. zadłużania się

państwa, przedsiębiorcy antycypować będą wzrost stóp

procentowych i ograniczą inwestycje.

Neoliberalizm – szkoła austriacka

• Ludwig von Mises, F.A. von Hayek (1899-1992, „Droga do

zniewolenia”, „Konstytucja wolności”):

• założenie, iż nie można panować nad życiem społecznym, nad

procesami społecznymi i gospodarczymi

• koncepcja katalaksji – tworzącego się spontanicznie ładu

społecznego, na który składają się najbardziej podstawowe

struktury społeczne, polityczne i gospodarcze (takie jak np.

rodzina, własność).

• Krytyka modeli opartych na planowaniu, krytyka inżynierii

społecznej, scjentyzmu - poglądu filozoficznego, który

upatruje w nauce remedium na wszelkie problemy społeczne.

Neoliberalizm – szkoła austriacka • Państwo nie jest w stanie zastąpić rynku jako mechanizmu

alokacji zasobów ponieważ nie dysponuje i nie może

dysponować niezbędnym zasobem informacji. Informacja

jest rozproszona wśród uczestników rynku, którzy

podejmują w decyzje gospodarcze w oparciu o posiadaną

wiedzę i racjonalne oczekiwania.

• Podkreślenie komplementarnego charakteru wolności

politycznej i ekonomicznej

• U podstaw systemów totalitarnych (zarówno faszyzmu, jak i

komunizmu) leży centralne planowanie, i podporządkowanie

wolności jednostki celom państwa na drodze przymusu.

• Krytyka Keynesa: Recesja jest efektem przeinwestowania,

boom gospodarczy i obniżenie stóp procentowych skłaniają do

nieprzemyślanych inwestycji

Ordoliberalizm

Lata 20-ste XX w. (Walter Eucken , A. Müller-Armack, tzw. Szkoła

Fryburska), po wojnie - „kapitalizm reński” (soziale

Marktwirtschaft, Ludwig Erhardt), w skrócie:

„porządek (ład)” + liberalizm

„Porządek” (niem. Ordnung): rządy państwa prawa oraz

respektowanie zasad etycznych w działalności gospodarczej

„Trzecia droga” - próba połączenia modelu gospodarki

wolnorynkowej z nowoczesnym realistycznie pomyślanym systemem

zabezpieczeń społecznych

Postulat przezwyciężenia atomizacji społeczeństwa, odbudowa

podstawowych wspólnot i więzi łączących jednostki (rodzina, parafia,

sąsiedztwo, środowisko zawodowe, gmina), przy zagwarantowaniu

ich wolności indywidualnej (swoboda wyboru zawodu, dysponowania

majątkiem, prowadzenia działalności gospodarczej)

Ordoliberalizm

• Walka z monopolami, zasada subsydiarności ingerencji

państwa w gospodarkę, prymat polityki ustrojowej nad

biężącym regulowaniem gospodarki

• Rozróżnienie między:

– polityką ustrojową (systemową) – tworzenie ram

instytucjonalno-prawych wspomagających prywatną

własność, swobodną przedsiębiorczość i wysoką

konkurencyjność

– bieżącym regulowaniem procesów gospodarczych – to

powinno to mieć charakter umiarkowany, nacisk położony

na politykę pieniężną, nastawioną na zwalczanie inflacji, i

politykę antymonopolową,

Ordoliberalizm • Sprzężenie zasady wolności rynkowej z zasadą ugody

społecznej i solidarności społecznej - komplementarny

charakter polityki gospodarczej i polityki społecznej

• Opiekuńczość państwa i redystrybucja dochodów nie powinna

tłumić inicjatywy jednostki, poczucia odpowiedzialności i

dyscypliny jednostek, nie może sprzyjać postawom

roszczeniowym. Polityka ta powinna być oparta na::

– zasadzie subsydiarności (pomocniczości) – ingerencja państwa ma być

wyjątkiem, państwo powinno pomagać jedynie wówczas, gdy sama

jednostka, jej rodzina i społeczność lokalna wyczerpią możliwości

wzajemnej pomocy,

– zasada ekwiwalentności – należy zachować równowagę między

dostarczanym jednostce świadczeniem socjalnym a jej własnym

wkładem, np. w formie składki ubezpieczeniowej.

Documents

Polityka gospodarcza materiały do wykładu Cz. II Doktryny …kpg/wp-content/uploads/2018/01/Polityka... · Dygresja – bilans płatniczy państwa Bilans płatniczy - zestawienie