11

Biznesi dhe ambienti Biznesi dhe ambienti ekonomik i tijekonomik i tij

Prof. Dr. Besim BeqajProf. Dr. Besim Beqaj

22

Shtetet e botës kryesisht janë ndarë në mes të atyre që kanë ndjekur Shtetet e botës kryesisht janë ndarë në mes të atyre që kanë ndjekur koncepte kapitaliste dhe atyre që kanë zhvilluar sisteme komuniste koncepte kapitaliste dhe atyre që kanë zhvilluar sisteme komuniste apo socialiste. Për ta përmbledhur diskutimin e mëparshëm, dy apo socialiste. Për ta përmbledhur diskutimin e mëparshëm, dy sistemet e mëdha ekonomike të cilat sot shtyhen për dominim në botë sistemet e mëdha ekonomike të cilat sot shtyhen për dominim në botë mund të definohen si në vijim:mund të definohen si në vijim:

1. Ekonomitë e Tregut të Lirë 1. Ekonomitë e Tregut të Lirë – ekzistojnë në ato vende ku tregu – ekzistojnë në ato vende ku tregu kryesisht përcakton se cilat produkte dhe shërbime duhen ofruar, se kryesisht përcakton se cilat produkte dhe shërbime duhen ofruar, se kush do t’i marri ato, dhe përcakton mënyrën se si do të zhvillohet kush do t’i marri ato, dhe përcakton mënyrën se si do të zhvillohet ekonomia. Termi i famshëm që përdoret për ta përshkruar këtë sistem ekonomia. Termi i famshëm që përdoret për ta përshkruar këtë sistem ekonomik është kapitalizëm. Ai bazohet në principet e Adam Smithit. ekonomik është kapitalizëm. Ai bazohet në principet e Adam Smithit.

2. Ekonomitë e kontrolluara2. Ekonomitë e kontrolluara – ekzistojnë kur qeveria është ajo që – ekzistojnë kur qeveria është ajo që merr vendimet për atë se cilat produkte dhe shërbime duhen prodhuar, merr vendimet për atë se cilat produkte dhe shërbime duhen prodhuar, se kush do t’i marrë ato, dhe përcakton mënyrën se si do të zhvillohet se kush do t’i marrë ato, dhe përcakton mënyrën se si do të zhvillohet ekonomia. ekonomia. TTermermeet që përdoren për t’i përshkruar variacionet e këtij t që përdoren për t’i përshkruar variacionet e këtij sistemi ekonomik janë Socializmi dhe Komunizmi. Të dyja këto sistemi ekonomik janë Socializmi dhe Komunizmi. Të dyja këto bazohen mbi principet e Karl Marksit. bazohen mbi principet e Karl Marksit.

33

Trendi Trendi i soti sotëëm m ëështshtëë se se shtetet e ashtuquajtura kapitaliste shtetet e ashtuquajtura kapitaliste vazhdojnë të lëvizinvazhdojnë të lëvizin drejt socializmit ndërsa shtetet e drejt socializmit ndërsa shtetet e ashtuquajtura socialiste të lëvizin drejt kapitalizmit. Po ashtuquajtura socialiste të lëvizin drejt kapitalizmit. Po themi “të ashtuquajtura” sepse asnjëherë nuk ka pasur themi “të ashtuquajtura” sepse asnjëherë nuk ka pasur shtete që kanë qenë plotësisht kapitaliste apo socialiste. shtete që kanë qenë plotësisht kapitaliste apo socialiste. Të gjitha shtetet e sotme janë një kombinim i këtyre dy Të gjitha shtetet e sotme janë një kombinim i këtyre dy sistemeve. sistemeve.

Sistemi i shteteve që lëvizin drejt njëri tjetrit e ka krijuar atë Sistemi i shteteve që lëvizin drejt njëri tjetrit e ka krijuar atë që sot njihet si që sot njihet si ekonomi e përzierekonomi e përzier. Këto ekonomi . Këto ekonomi ekzistojnë aty ku disa resurse shpërndahen nga tregu, dhe ekzistojnë aty ku disa resurse shpërndahen nga tregu, dhe disa nga shteti. disa nga shteti.

44

Mjedisi i biznesit ka njMjedisi i biznesit ka një ë efekt jashtëzakonefekt jashtëzakonisht tisht tëë madh madh ppëërr suksessuksesetet apoapo dështimet e ndërmarrësve. Pesë faktorët mjedisor dështimet e ndërmarrësve. Pesë faktorët mjedisor kyç për kyç për zhvilliminzhvillimin e bizneseve dhe krijimin e vendeve të punës e bizneseve dhe krijimin e vendeve të punës janë:janë:

1. Mjedisi ekonomik (përfshirë 1. Mjedisi ekonomik (përfshirë kkëëtu edhetu edhe rregulloret mbi taksat)rregulloret mbi taksat)2. Mjedisi teknologjik2. Mjedisi teknologjik3. Rrethanat konkurruese3. Rrethanat konkurruese4. Mjedisi social4. Mjedisi social5. Mjedisi global i biznesit5. Mjedisi global i biznesit

55

66

Mjedisi ekonomikMjedisi ekonomik Kuptimi i ambientit ekonomik dhe Kuptimi i ambientit ekonomik dhe

tregut ndërkombëtar i ndihmon tregut ndërkombëtar i ndihmon menaxherët të parashmenaxherët të parashoohin trendet dhe hin trendet dhe ngjarjet të cilat mund të ndikojnë në ngjarjet të cilat mund të ndikojnë në zhvillimin e biznesit të tyre në të zhvillimin e biznesit të tyre në të ardhmen.ardhmen.

Elementet e mjedisit ekonomik janElementet e mjedisit ekonomik janë:ë:• GNP (Bruto Produkti i Përgjithshëm vendorGNP (Bruto Produkti i Përgjithshëm vendor• GDP Per capita ( Të hzrat për kokë banori)GDP Per capita ( Të hzrat për kokë banori)

77

Mjedisi ekonomikMjedisi ekonomik Ambienti ekonomikAmbienti ekonomik i një vendi analizohet në bazë të: i një vendi analizohet në bazë të:

• InflacionitInflacionit• Shkallës së papunësisëShkallës së papunësisë• Borgjeve shtetëroreBorgjeve shtetërore• Shpërndarjës së profititShpërndarjës së profitit• Shkallës së varfërisëShkallës së varfërisë• Bilancit të pagesaveBilancit të pagesave

Liria ekonomikeLiria ekonomike është shkalla deri në të cilën qeveritë është shkalla deri në të cilën qeveritë intervenojnë në aktivitetet ekonomike. intervenojnë në aktivitetet ekonomike. Sistemet Sistemet ekonomikeekonomike determinojnë se kush është pronar dhe determinojnë se kush është pronar dhe kush kontrollon resurset. Në ekonominë e tregut prona kush kontrollon resurset. Në ekonominë e tregut prona private është ajo që mbizotron, ndërsa në ekonomitë e private është ajo që mbizotron, ndërsa në ekonomitë e planifikuara qeveria kontrollon dhe ka në pronë resurset.planifikuara qeveria kontrollon dhe ka në pronë resurset.

88

Mjedisi ekonomikMjedisi ekonomik Krizat ekonomike aziatike dhe dalja Krizat ekonomike aziatike dhe dalja

nga ajo u kushtëzua me reformat në nga ajo u kushtëzua me reformat në filozofinë afariste në drejtim të filozofinë afariste në drejtim të ekonomisë së tregut.ekonomisë së tregut.

Inflacioni ku çmimet rriten ndërsa vlera e Inflacioni ku çmimet rriten ndërsa vlera e parasë bie mund të sjellë vendin në parasë bie mund të sjellë vendin në situatë jokonkurente. Rezultat i kësaj janë situatë jokonkurente. Rezultat i kësaj janë kamatat e larta të kapitalit të cilat ulin kamatat e larta të kapitalit të cilat ulin zhvillimin dhe rritjen ekonomike. Kjo zhvillimin dhe rritjen ekonomike. Kjo shkakton mosbesimin në qeveritë dhe në shkakton mosbesimin në qeveritë dhe në pragramet e tyre. pragramet e tyre.

99

Për mundësuar rritjen e sipërmarrësisë, qeveria mund Për mundësuar rritjen e sipërmarrësisë, qeveria mund të:të:

Qeveria mund të zvogëlojë riskun e sipërmarrësisë duke miratuar Qeveria mund të zvogëlojë riskun e sipërmarrësisë duke miratuar

ligje që u mundësojnë sipërmarrësve nënshkrimin e kontratave të ligje që u mundësojnë sipërmarrësve nënshkrimin e kontratave të zbatueshme nga gjykatat. Shumë shtete sot nuk kanë ligje të tilla, zbatueshme nga gjykatat. Shumë shtete sot nuk kanë ligje të tilla, dhe në këtë mënyrë e rrisin dukshëm riskun e nisjes së një dhe në këtë mënyrë e rrisin dukshëm riskun e nisjes së një biznesi. biznesi.

Qeveria mund të themelojë një monedhë shtetërore që mund të Qeveria mund të themelojë një monedhë shtetërore që mund të tregtohet në tregjet botërore. Një element i cili ia pamundëson tregtohet në tregjet botërore. Një element i cili ia pamundëson Rusisë bashkëngjitjen në tregjet botërore dhe forcimin ekonomik Rusisë bashkëngjitjen në tregjet botërore dhe forcimin ekonomik është mungesa e një monedhe të tregëtueshme. është mungesa e një monedhe të tregëtueshme.

1010

Qeveria mund të fokusohet në eliminimin e korrupsionit në biznes Qeveria mund të fokusohet në eliminimin e korrupsionit në biznes dhe në qeveri. Në shumë shtete të varfra marrja me biznes është dhe në qeveri. Në shumë shtete të varfra marrja me biznes është shumë e vështirë sepse qeveritë janë shumë të korruptuara. Në shumë e vështirë sepse qeveritë janë shumë të korruptuara. Në këto shtete është shumë e vështirë të merret leje për ndërtimin e këto shtete është shumë e vështirë të merret leje për ndërtimin e një fabrike, apo edhe për hapjen e një dyqani, sepse u duhet një fabrike, apo edhe për hapjen e një dyqani, sepse u duhet dhënë ryshfete zyrtarëve. Liderët e korruptuar të bizneseve mund dhënë ryshfete zyrtarëve. Liderët e korruptuar të bizneseve mund t’i kërcënojnë konkurrentët dhe ta minimizojnë konkurrencën.t’i kërcënojnë konkurrentët dhe ta minimizojnë konkurrencën.

Qeveria mund t’i mbaj taksat dhe rregulloret në nivel minimal. Qeveria mund t’i mbaj taksat dhe rregulloret në nivel minimal. Sipërmarrësit kërkojnë përfitime sa më të mëdha nga investimet e Sipërmarrësit kërkojnë përfitime sa më të mëdha nga investimet e tyre, përfshirë këtu edhe investimin e tyre kohor. Nëse qeveria u tyre, përfshirë këtu edhe investimin e tyre kohor. Nëse qeveria u merr bizneseve shuma të mëdha parash përmes taksave atëherë merr bizneseve shuma të mëdha parash përmes taksave atëherë bizneset mund të binden se nuk ia vlen të investohet. bizneset mund të binden se nuk ia vlen të investohet.

11111111

Të diplomuarit më të suksesshëm të universiteteve në të ardhmen Të diplomuarit më të suksesshëm të universiteteve në të ardhmen do të jenë ata që do të mund të gjinden në autostradën e do të jenë ata që do të mund të gjinden në autostradën e informacionit. informacionit.

INTERNET-i është një rrjet i pajisjeve kompjuterike dhe të INTERNET-i është një rrjet i pajisjeve kompjuterike dhe të

telekomunikacionit i cili i lidh njerëzit gjithandej botës në një telekomunikacionit i cili i lidh njerëzit gjithandej botës në një sistem unik komunikimi. Informatat mbi gati secilën temë që mund sistem unik komunikimi. Informatat mbi gati secilën temë që mund ta imagjinoni tani mund të gjinden në internet. ta imagjinoni tani mund të gjinden në internet.

Pa marrë parasysh profesionin të cilin e zgjidhni, gjasat janë se ju Pa marrë parasysh profesionin të cilin e zgjidhni, gjasat janë se ju do të bëheni më produktiv nëse përdorni teknologjitë më të reja, do të bëheni më produktiv nëse përdorni teknologjitë më të reja, përfshirë këtu kompjuterët, modemet, fakset, etpërfshirë këtu kompjuterët, modemet, fakset, etjj. .

1212

Konkurrenca në mes të bizneseve kurrë nuk ka qenë më e madhe Konkurrenca në mes të bizneseve kurrë nuk ka qenë më e madhe se sot. Disa kompani e kanë gjetur përparësinë e tyre konkurruese se sot. Disa kompani e kanë gjetur përparësinë e tyre konkurruese duke u fokusuar në prodhimin e produkteve të cilësisë së lartë. duke u fokusuar në prodhimin e produkteve të cilësisë së lartë. Synimi i shumë kompanive është që të kenë Synimi i shumë kompanive është që të kenë zero defektezero defekte – asnjë – asnjë gabim në produktet e tyre. Disa kompani si MOTOROLA në SHBA gabim në produktet e tyre. Disa kompani si MOTOROLA në SHBA dhe TOYOTA në Japoni i janë afruar përmbushjes së këtij dhe TOYOTA në Japoni i janë afruar përmbushjes së këtij standardi. standardi.

Megjithatë, për ruajtjen e përparësisë konkurruese nuk mjafton Megjithatë, për ruajtjen e përparësisë konkurruese nuk mjafton

vetëm prodhimi i një produkti cilësor. Sot kompanitë duhet të vetëm prodhimi i një produkti cilësor. Sot kompanitë duhet të ofrojnë produkte CILESORE dhe SHERBIME të jashtëzakonshme ofrojnë produkte CILESORE dhe SHERBIME të jashtëzakonshme për për ÇÇMIME konkurruese. MIME konkurruese.

Për këtë arsye sot kompania General Motors (GM) po zhvillon Për këtë arsye sot kompania General Motors (GM) po zhvillon fabrika për prodhimin e veturave në Argjentinë, Poloni, Kinë, fabrika për prodhimin e veturave në Argjentinë, Poloni, Kinë, Tajlandë. Kombinimi i cilësisë dhe krahut të lirë të punës me koston Tajlandë. Kombinimi i cilësisë dhe krahut të lirë të punës me koston e minimizuar të distribucionit ka rezultuar me tregje më të mëdha e minimizuar të distribucionit ka rezultuar me tregje më të mëdha dhe rritje afatgjate të GM-së. dhe rritje afatgjate të GM-së.

1313

Prodhuesit dhe organizatat shërbyese në të gjithë botën kanë Prodhuesit dhe organizatat shërbyese në të gjithë botën kanë mësuar se konsumatorët e sotshëm janë shumë kërkues. Ata nuk mësuar se konsumatorët e sotshëm janë shumë kërkues. Ata nuk dëshirojnë vetëm prodhime të kualitetit të lartë për çmime të ulëta, dëshirojnë vetëm prodhime të kualitetit të lartë për çmime të ulëta, por edhe shërbime të mira. Në fakt, produktet në shekullin 21 do të por edhe shërbime të mira. Në fakt, produktet në shekullin 21 do të jenë të dizajnuara jenë të dizajnuara nnëë at atëë m mëënyrnyrë që të mund ta “fascinojnë, ë që të mund ta “fascinojnë, magjepsin dhe kënaqin” konsumatorin, duke i tejkaluar edhe pritjet magjepsin dhe kënaqin” konsumatorin, duke i tejkaluar edhe pritjet e tija. e tija.

Secila organizatë prodhuese dhe shërbyese në botë duhet ta ketë Secila organizatë prodhuese dhe shërbyese në botë duhet ta ketë një shenjë mbi derën e saj që u thotë punëtorëve se një shenjë mbi derën e saj që u thotë punëtorëve se KONSUMATORI ESHTE MBRET. Biznesi tani ka filluar të KONSUMATORI ESHTE MBRET. Biznesi tani ka filluar të drejtohet nga konsumatori, dhe jo nga menaxhmenti. Kjo do të drejtohet nga konsumatori, dhe jo nga menaxhmenti. Kjo do të thotë se vendin e parë duhet ta zënë dëshirat dhe nevojat e thotë se vendin e parë duhet ta zënë dëshirat dhe nevojat e konsumatorit. konsumatorit.

1414

ËËshtë e mundur që një biznes t’i kënaq konsumatorët e vet por shtë e mundur që një biznes t’i kënaq konsumatorët e vet por jo edhe t’i përmbush disa nga nevojat e komunitetit në të cilin jo edhe t’i përmbush disa nga nevojat e komunitetit në të cilin operon. Për shembull, në përpjekjet e tyre për t’i kënaqur operon. Për shembull, në përpjekjet e tyre për t’i kënaqur punëtorët dhe klientët, firmat mund të ndërmarrin veprime që e punëtorët dhe klientët, firmat mund të ndërmarrin veprime që e dëmtojnë mjedisin. Një rezultat i tillë është jashtëzakonisht i dëmtojnë mjedisin. Një rezultat i tillë është jashtëzakonisht i padëshirueshëm në mjedisin e sotshëm të biznesit. padëshirueshëm në mjedisin e sotshëm të biznesit.

Organizatat e rangut botëror në të ardhmen duhet të përpiqen Organizatat e rangut botëror në të ardhmen duhet të përpiqen që t’i përmbushin nevojat e të gjitha palëve me interes. që t’i përmbushin nevojat e të gjitha palëve me interes. Palët Palët me interesme interes janë të gjithë njerëzit që mund të fitojnë apo të janë të gjithë njerëzit që mund të fitojnë apo të humbin nga politikat dhe aktivitetet e një organizate. humbin nga politikat dhe aktivitetet e një organizate.

1515

1616

Demografia është studimi statistikor i popullsisë në raport me Demografia është studimi statistikor i popullsisë në raport me madhësinë, densitetin dhe karakteristikat e saja. madhësinë, densitetin dhe karakteristikat e saja.

Bota e sotme po kalon nëpër ndryshime të mëdha të cilat po Bota e sotme po kalon nëpër ndryshime të mëdha të cilat po ndikojnë në mënyrë dramatike në mënyrën tonë të jetesës, në ndikojnë në mënyrë dramatike në mënyrën tonë të jetesës, në vendbanimet tona, në gjërat të cilat ne i blejmë dhe në mënyrën vendbanimet tona, në gjërat të cilat ne i blejmë dhe në mënyrën se si e kalojmë kohën. se si e kalojmë kohën.

Për më tepër, zhvendosjet e mëdha të popullsisë po u japin disa Për më tepër, zhvendosjet e mëdha të popullsisë po u japin disa firmave mundësi më të mëdha ndërsa të tjerave po ua firmave mundësi më të mëdha ndërsa të tjerave po ua zvogëlojnë ato. zvogëlojnë ato.

1717

1818

1. Pengesat ndaj biznesit1. Pengesat ndaj biznesit

Tabela vijuese tregon listën e plotë të pengesave me të cilat ballafaqohet Tabela vijuese tregon listën e plotë të pengesave me të cilat ballafaqohet biznesi, të radhitura nga vetëm ndërmarrësit në vitin 2005. Të dhënat biznesi, të radhitura nga vetëm ndërmarrësit në vitin 2005. Të dhënat tregojnë se ndërmarrësit kanë perceptim negativ për mjedisin e biznesit. tregojnë se ndërmarrësit kanë perceptim negativ për mjedisin e biznesit. Barrierat kryesore që e pengojnë biznesin në Kosovë janë kombinimi i Barrierat kryesore që e pengojnë biznesin në Kosovë janë kombinimi i konkurrencës së padrejtë bashkë me korrupsionin dhe ekonominë informale. konkurrencës së padrejtë bashkë me korrupsionin dhe ekonominë informale. Në anën tjetër ekziston një pakënaqësi e madhe e ndërmarrësve me Në anën tjetër ekziston një pakënaqësi e madhe e ndërmarrësve me shërbimet publike (furnizimi me energji dhe ujë). (Riinvest NVM-të 2006).shërbimet publike (furnizimi me energji dhe ujë). (Riinvest NVM-të 2006).

Intensiteti absolut do të jetë 100 në rastet kur respondentët e konsiderojnë Intensiteti absolut do të jetë 100 në rastet kur respondentët e konsiderojnë një pengesë specifike si diçka me rëndësi maksimale, pra kur respondentët një pengesë specifike si diçka me rëndësi maksimale, pra kur respondentët e vlerësojnë një pengesë specifike me shkallë të lartë, dhe anasjelltas. e vlerësojnë një pengesë specifike me shkallë të lartë, dhe anasjelltas.

1919

PengesaPengesaIntensiteti Intensiteti

(T(Tëë gjitha nd gjitha ndëërmarrjet)rmarrjet)1.1. Konkurrenca e padrejtKonkurrenca e padrejtëë 78 78 2.2. KorrupsioniKorrupsioni 76 76 3.3. Ekonomia informale/e zezEkonomia informale/e zezëë 73 73 4.4. ShShëërbimet Publike (Energjia dhe Uji)rbimet Publike (Energjia dhe Uji) 70 70 5.5. Taksat e larta Taksat e larta 69 69 6.6. RrugRrugëët dhe Telekomunikacioni t dhe Telekomunikacioni 64 64 7.7. Evazioni Fiskal Evazioni Fiskal 62 62 8.8. Konkurrenca e FortKonkurrenca e Fortëë 60 60 9.9. Pengesat administrative Pengesat administrative 58 58 1010

.. Mungesa e LigjeveMungesa e Ligjeve 58 58 1111

.. Vonesa e pagesave (mbledhja e borxheve) Vonesa e pagesave (mbledhja e borxheve) 54 54 1212

.. Qasjet nQasjet nëë financime (mungesa e burimeve nd financime (mungesa e burimeve ndëërkombrkombëëtare) tare) 44 44 1313

.. Mungesa e KMungesa e Këërkesrkesëës s 44 44 1414

.. Mungesa e informatave pMungesa e informatave pëër Bizneset r Bizneset 39 39 1515

.. Kapacitetet e Kufizuara Kapacitetet e Kufizuara 28 28 1616

.. Sigurimi i materialeve, makinave dhe pajisjeve Sigurimi i materialeve, makinave dhe pajisjeve 27 27 1717

.. Niveli i aftNiveli i aftëësive tsive tëë pun punëëtortorëëveve 13 13 1818

.. AftAftëësitsitëë menaxhuese menaxhuese 8 8

2020

Tabela vijuese e tregon zhvillimin e barrierave për vitet 2000-Tabela vijuese e tregon zhvillimin e barrierave për vitet 2000-20052005

Aty ne mund të shohim se problemet me ligjin dhe Aty ne mund të shohim se problemet me ligjin dhe implementimin e tij kanë rënë në masë të madhe që nga viti implementimin e tij kanë rënë në masë të madhe që nga viti 2000, ndonëse ato vazhdojnë të konsiderohen si një nga barrierat 2000, ndonëse ato vazhdojnë të konsiderohen si një nga barrierat kryesore në listën e përgjithshme të barrierave. Ajo është një kryesore në listën e përgjithshme të barrierave. Ajo është një ndër pengesat kryesore që kanë pësuar rënie të madhe në ndër pengesat kryesore që kanë pësuar rënie të madhe në intensitet dhe në pozitën e saj, duke lëvizur nga vendi i dytë në intensitet dhe në pozitën e saj, duke lëvizur nga vendi i dytë në vitin 2002 në vendin e gjashtë në vitin 2006. vitin 2002 në vendin e gjashtë në vitin 2006.

Në anën tjetër qasja në financa ka treguar rritje të vazhdueshme Në anën tjetër qasja në financa ka treguar rritje të vazhdueshme në listë, përderisa taksat e larta dhe konkurrenca e fortë kanë në listë, përderisa taksat e larta dhe konkurrenca e fortë kanë mbetur stabile duke mbetur në maje të listës. mbetur stabile duke mbetur në maje të listës.

2121

PengesatPengesat 20020000

20020011

20022002 20020033

20020044

20020055

LigjLigjet et (Implementimi i (Implementimi i

tyre)tyre)

8585 7676 6767 5252 5555 5858

Konkurrenca e Konkurrenca e padrejtpadrejtëë

7575 7575 7575 7272 7979 7878

Qasja nQasja nëë financa financa 6161 7676 5454 5252 5151 4444

Taksat e lartaTaksat e larta 5151 5757 5959 6868 6464 6969

Konkurrenca e fortKonkurrenca e fortëë 4949 5858 6363 6565 6666 6060

KorrupsioniKorrupsioni    4141 4242 4949 6868 7676

Vonesat nVonesat nëë pagesa pagesa          5656 5454 5454

2222

““Ekonomia informale” përbën pengesë më të madhe për sektorin e Ekonomia informale” përbën pengesë më të madhe për sektorin e prodhimeve në krahasim me atë të tregtisë, dhe edhe më të madhe në prodhimeve në krahasim me atë të tregtisë, dhe edhe më të madhe në krahasim me shërbimet. Sektori i shërbimeve i konsideron si pengesa krahasim me shërbimet. Sektori i shërbimeve i konsideron si pengesa kryesore taksat e larta dhe shërbimet publike në telekomunikacion. kryesore taksat e larta dhe shërbimet publike në telekomunikacion.

Në anën tjetër vonesat në pagesa përbëjnë problem serioz për Në anën tjetër vonesat në pagesa përbëjnë problem serioz për ndërmarrjet tregtare në krahasim me të dy sektorët e tjerë. ndërmarrjet tregtare në krahasim me të dy sektorët e tjerë.

ËËshtë e qartë se sa u përket pengesave të ndërlidhura me mjedisin e shtë e qartë se sa u përket pengesave të ndërlidhura me mjedisin e

brendshëm nuk ka kurrëfarë dallimi në mes të sektorëve. brendshëm nuk ka kurrëfarë dallimi në mes të sektorëve.

Si përfundim, është me rëndësi të përmendet se analiza sektoriale Si përfundim, është me rëndësi të përmendet se analiza sektoriale tregon se mjedisi i jashtëm përbën pengesën kryesore dhe u shkakton tregon se mjedisi i jashtëm përbën pengesën kryesore dhe u shkakton më shumë presion NVM-ve në krahasim me mjedisin e brendshëm. më shumë presion NVM-ve në krahasim me mjedisin e brendshëm.

2323

BarrieratBarrierat ProdhimProdhim

SherbimSherbim

ee Tregti Tregti

Konkurrenca jolojaleKonkurrenca jolojale 81 81 73 73 80 80 Korrupsioni Korrupsioni 78 78 71 71 80 80 Ekonomia Informale/ e zezEkonomia Informale/ e zezëë 76 76 64 64 78 78 Taksat e larta Taksat e larta 70 70 67 67 71 71 ShShëërbimet publike (rryma dhe uji)rbimet publike (rryma dhe uji) 69 69 66 66 75 75 Konkurrenca e ashpKonkurrenca e ashpëër/fortr/fortëë 65 65 58 58 52 52 RrugRrugëët dhe Telekomunikimett dhe Telekomunikimet 64 64 64 64 65 65 Evazioni fiskalEvazioni fiskal 61 61 58 58 69 69 Ngarkesat administrativeNgarkesat administrative 59 59 58 58 56 56 LigjshmLigjshmëëria ( ligjet dhe zbatimi i tyre)ria ( ligjet dhe zbatimi i tyre) 57 57 61 61 56 56 Vonimi i pagesave ( Inkasimi i borxheve)Vonimi i pagesave ( Inkasimi i borxheve) 57 57 44 44 60 60 Mungesa e kMungesa e këërkesrkesëëss 46 46 41 41 45 45 Qasja nQasja nëë kredi ( mungesa e burimeve kredi ( mungesa e burimeve

eksterne te financimit)eksterne te financimit) 44 44 42 42 48 48 Mungesa e informacioneve pMungesa e informacioneve pëër biznesr biznes 40 40 38 38 38 38 Kapacitetet e pamjaftueshmeKapacitetet e pamjaftueshme 28 28 28 28 31 31 Sigurimi i materialit, makinave dhe pajisjeveSigurimi i materialit, makinave dhe pajisjeve 26 26 25 25 26 26 Niveli i aftNiveli i aftëësive tsive tëë t tëë pun punëësuarvesuarve 12 12 14 14 14 14 AftAftëësitsitëë tuaja menaxheriale tuaja menaxheriale 8 8 9 9 8 8

2424

Eksporti dhe Eksporti dhe iimporti janë aktivitete shumë të rëndësishme mporti janë aktivitete shumë të rëndësishme ndërmarrëse. Përderisa e para tregon aftësinë e ndërmarrjeve ndërmarrëse. Përderisa e para tregon aftësinë e ndërmarrjeve kosovare për të konkurruar në tregjet ndërkombëtare, e dyta siguron kosovare për të konkurruar në tregjet ndërkombëtare, e dyta siguron stabilitet buxhetor dhe e rrit ofertën për konsumatorët kosovarë. stabilitet buxhetor dhe e rrit ofertën për konsumatorët kosovarë.

Prezenca e ndërmarrjeve kosovare në tregjet ndërkombëtare mbetet Prezenca e ndërmarrjeve kosovare në tregjet ndërkombëtare mbetet simbolike. Në krahasim me vitet e kaluara, penetrimi i NVM-ve në simbolike. Në krahasim me vitet e kaluara, penetrimi i NVM-ve në këto tregje mbetet konstant. Që nga viti 2002, pjesëmarrja e NVM-ve këto tregje mbetet konstant. Që nga viti 2002, pjesëmarrja e NVM-ve në aktivitete eksportuese kurrë nuk ka qenë më e madhe se 6.5 (viti në aktivitete eksportuese kurrë nuk ka qenë më e madhe se 6.5 (viti 2003), ndërsa të dhënat nga ky vit tregojnë pak a shumë të njëjtin 2003), ndërsa të dhënat nga ky vit tregojnë pak a shumë të njëjtin përpjesëtim. Në anën tjetër, të dhënat përpjesëtim. Në anën tjetër, të dhënat gjithgjithashtu tregojnë se ashtu tregojnë se pjesëmarrja e NVM-ve në aktivitete importuese është mjaft më e pjesëmarrja e NVM-ve në aktivitete importuese është mjaft më e madhe krahasuar me ato të aktiviteteve eksportuese. madhe krahasuar me ato të aktiviteteve eksportuese. NdonNdonëësese numri numri ka rënë në krahasim me vitet e para pas luftës, importi mbetet ka rënë në krahasim me vitet e para pas luftës, importi mbetet akvititeti kryesor i ndërmarrjeve kosovare. Rreth 35% të ndërmarrjeve akvititeti kryesor i ndërmarrjeve kosovare. Rreth 35% të ndërmarrjeve kosovare kanë importuar në vitin 2005. kosovare kanë importuar në vitin 2005.

2525

2626

2727

2828

Ekziston një perceptim negativ në mesin e ndërmarrësve Ekziston një perceptim negativ në mesin e ndërmarrësve për nivelin e korrupsionit. Edhe të dhënat e fundit për nivelin e korrupsionit. Edhe të dhënat e fundit flasin pflasin pëër r një rritje te perceptimeve negative. një rritje te perceptimeve negative.

Përderisa në vitin 2004 rreth 72% të ndërmarrësve Përderisa në vitin 2004 rreth 72% të ndërmarrësve menduan se korrupsioni është shumë i përhapur, në vitin menduan se korrupsioni është shumë i përhapur, në vitin 2005 ky numër është rritur në 79%. 2005 ky numër është rritur në 79%.

Në përgjithësi ndërmarrësit kosovarë besojnë se korrupsioni Në përgjithësi ndërmarrësit kosovarë besojnë se korrupsioni është i përhapur në Kosovë. Ata gjithashtu besojnë se ky është i përhapur në Kosovë. Ata gjithashtu besojnë se ky fenomen nuk është luftuar sa duhet. fenomen nuk është luftuar sa duhet.

2929

3030

   20052005 20042004 20032003

1. Rritja e kostove p1. Rritja e kostove pëër shkak tr shkak tëë k këërkesave prkesave pëër ryshfetr ryshfet 21.821.8 20.720.7 20.920.9

2. Pengesat n2. Pengesat nëë aktivitetet e biznesit p aktivitetet e biznesit pëër shkak tr shkak tëë shtyrjeve burokratike artificialeshtyrjeve burokratike artificiale 17.917.9 17.517.5 15.715.7

3. Pengesat n3. Pengesat nëë aktivitetet e biznesit p aktivitetet e biznesit pëër shkak tr shkak tëë cilcilëësissisëë s sëë dob dobëët tt tëë sh shëërbimeve publikerbimeve publike 18.418.4 17.717.7 15.915.9

4. E mir4. E mirëëmban konkurrencmban konkurrencëën e padrejtn e padrejtëë 22.822.8 23.223.2 2525

5. Krijon nj5. Krijon njëë mjedis t mjedis tëë pap papëërshtatshrshtatshëëm pm pëër investimer investime 19.119.1 20.820.8 22.422.4

  TotaliTotali 100100 100100 100100

3131

Një aspekt tjetër kufizues për rritjen e mëtejme të NVM-ve ëNjë aspekt tjetër kufizues për rritjen e mëtejme të NVM-ve ështshtëë edheedhe mungesa e mundësisë për të thith mungesa e mundësisë për të thithurur investime të jashtme. investime të jashtme. Financimi i NVM-ve mbetet çështje prioritare Financimi i NVM-ve mbetet çështje prioritare përkundrejt përkundrejt indikacioneve për rritje në sektorin financiar gjatë vitit të kaluar. indikacioneve për rritje në sektorin financiar gjatë vitit të kaluar.

Në bazë të hulumtimeve të bëra nga MTINë bazë të hulumtimeve të bëra nga MTI-ja-ja, NVM-të e pyetura , NVM-të e pyetura konsiderojnë se problemet me investimet e konsiderojnë se problemet me investimet e jashtmejashtme ppëërbrbëëjnjnëë nj njëërrëën n ndndëër brengatr brengat më serioze për biznesin e tyre. Në përgjithësi, më serioze për biznesin e tyre. Në përgjithësi, investimet e investimet e jashtmejashtme nuk konsiderohen si të mjaftueshme për nuk konsiderohen si të mjaftueshme për nevojat e NVM-ve. nevojat e NVM-ve.

Sektori financiar komercial ka përjetuar zhvillime të rëndësishme. Sektori financiar komercial ka përjetuar zhvillime të rëndësishme. Numri i degëve të bankave është rritur nga 47 në Mars të vitit 2002 Numri i degëve të bankave është rritur nga 47 në Mars të vitit 2002 në 112 në Dhjetor të vitit 2002, në 112 në Dhjetor të vitit 2002, ndndëërsa rsa në 7 banka, 40 degë dhe në 7 banka, 40 degë dhe 100 zyra në vitin 2003. Në fund të vitit 2004 ishin shtatë banka, 42 100 zyra në vitin 2003. Në fund të vitit 2004 ishin shtatë banka, 42 degë dhe 158 zyra të degëve, një rritje prej dy degëve dhe 58 degë dhe 158 zyra të degëve, një rritje prej dy degëve dhe 58 zyrave të degëve që nga viti 2003. Megjithatë, sistemi financiar në zyrave të degëve që nga viti 2003. Megjithatë, sistemi financiar në Kosovë mbetet i pazhvilluarKosovë mbetet i pazhvilluar sa duhet sa duhet. .

3232