Szkoła Policji w Katowicach

Prawo cywilne cz. III

Podmioty stosunku cywilnoprawnego

– osoby fizyczne

Opracowanie:

podinsp. Piotr Górnik podkom. Janusz Kaleta

Zakład SłuŜby Kryminalnej

SZK

OŁA POL ICJI

Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2010

2

Wszelkie prawa zastrzeŜone – Szkoła Policji w Katowicach 2010

KsiąŜki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezaleŜnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3

Spis treści

Wykaz waŜniejszych skrótów 5

Wstęp 7

1. Pojęcie podmiotu stosunku cywilnoprawnego 9

2. Osoby fizyczne 10

2.1. Zdolność prawna osób fizycznych 10

2.2. Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych 13

2.3. Indywidualizacja osoby fizycznej 15

3. Dobra osobiste 17

Tablice 23

Literatura 31

4

5

Wykaz waŜniejszych skrótów

art. artykuł

Dz. U. Dziennik Ustaw

k. c. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny

(Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

k. k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny

(Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)

k.p.c ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania

cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późń. zm.)

k.r.o ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy

(Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późń. zm.)

n. następne

s. strona

6

7

Wstęp

W codziennym Ŝyciu spotykamy się nieustannie z sytuacjami uregulowanymi

przez prawo cywilne. RównieŜ policjanci w trakcie wykonywania codziennych

czynności słuŜbowych bardzo często spotykają się z zagadnieniami wchodzącymi

w zakres tego prawa. W związku z tym znajomość przez nich zagadnień z zakresu

prawa cywilnego pozwoli na lepsze wykonywanie przez nich czynności słuŜbowych.

Jednocześnie wiedza ta moŜe być przez nich wykorzystywana w Ŝyciu codziennym.

Niniejsze opracowanie jest kontynuacją opracowania z zakresu prawa

cywilnego, w którym dotąd przedstawiono charakterystykę prawa cywilnego, jego

systematykę, zasady w nim występujące, źródła prawa cywilnego oraz charakterystykę

stosunku cywilnoprawnego i zdarzeń cywilnoprawnych.

Wskazanym jest zapoznanie się przez policjantów z proponowanym

opracowaniem tym bardziej, Ŝe w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu

przeznaczona jest skromna liczba godzin dydaktycznych.

W pracy oparto się o stan prawny na dzień 1 grudnia 2009 r.

8

9

1. Pojęcie podmiotu stosunku cywilnoprawnego

Jednym z elementów stosunku cywilnoprawnego są jego podmioty.

Podmiotami stosunków prawa cywilnego, określonymi przez prawo cywilne, mogą

być osoby fizyczne (ludzie) i osoby prawne, tj. twory sztuczne, które prawo uznaje za

mające podmiotowość prawną, np. przedsiębiorstwo państwowe, spółdzielnia, bank,

szkoła wyŜsza, gmina, spółka akcyjna1.

Z podmiotowością prawną wiąŜą się: zdolność prawna i zdolność do czynności

prawnych.

1. Zdolność prawna jest wspólną cechą podmiotów prawa cywilnego. Jest to

moŜliwość bycia podmiotem (nabywania) praw (podmiotowych) i obowiązków

regulowanych przepisami prawa cywilnego. Jest ona naturalną i nieodłączną

konsekwencją podmiotowości prawnej. Nie moŜna się jej zrzec ani ograniczyć

w drodze czynności prawnej. Zdolność prawna w zasadzie powstaje wraz

z uzyskaniem podmiotowości prawnej i utrzymuje się przez cały czas istnienia,

tej ostatniej2.

2. Zdolność do czynności prawnych to moŜliwość nabywania praw i zaciągania

zobowiązań w drodze czynności prawnych dokonywanych przez podmiot,

oznacza zdolność do stawania się podmiotem praw i obowiązków w wyniku

działań obejmujących nie tylko czynności prawne, lecz takŜe czyny (zarówno

zgodne z prawem, jak i bezprawne, np. wyrządzenie szkody czynem

niedozwolonym)3.

1 Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001, s. 45. 2 A. Lipiński, Kompendium prawa cywilnego – Część ogólna i prawo rzeczowe, Zakamycze 2004, s. 41. 3 E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego, C.H. Beck 2005, s. 37.

10

2. Osoby fizyczne

KaŜdy człowiek od chwili urodzenia aŜ do śmierci jest podmiotem prawa

cywilnego, a zatem podmiotem, który moŜe posiadać prawa podmiotowe prawnie

chronione. W ten sposób nawet niemowlę moŜe posiadać prawa podmiotowe oraz

związane z tymi prawami obowiązki (np. dziecko moŜe stać się właścicielem

nieruchomości w wyniku dziedziczenia). Ta moŜliwość jest związana z przyznaną

wszystkim osobom fizycznym zdolnością prawną4.

2.1. Zdolność prawna osób fizycznych

Zdolność prawna to moŜność bycia podmiotem praw i obowiązków ze sfery

prawa cywilnego. Zdolność tę posiada kaŜdy człowiek w jednakowym stopniu, bez

względu na wiek czy stan umysłu bądź stan zdrowia5.

Początkiem zdolności prawnej człowieka jest chwila jego urodzenia (art. 8

k.c.), a więc moment oddzielenia od ciała matki. Niezbędną przesłanką nabycia

zdolności prawnej jest, by dziecko urodziło się Ŝywe; nie ma przy tym znaczenia, czy

jego organizm zdolny jest spełniać samodzielnie funkcje Ŝyciowe. Zdolność prawną

nabędzie więc takŜe noworodek niezdolny do Ŝycia, który urodził się Ŝywy, lecz Ŝył

krócej niŜ 24 godziny. Przyjście na świat dziecka nieŜywego spowoduje brak

zdolności prawnej po jego stronie, co będzie miało swoje konsekwencje np. w prawie

spadkowym przy ustalaniu kręgu spadkobierców.

PoniewaŜ ustalenie faktu Ŝywych narodzin człowieka moŜe niekiedy nastręczać

trudności, dlatego w art. 9 k.c. wprowadzono domniemanie prawne, według którego

ustawa przyjmuje, iŜ dziecko przyszło na świat Ŝywe. Jest to domniemanie prawne

usuwalne (wzruszalne) – praesumptio iuris tantum – co oznacza, Ŝe moŜe być ono

obalone dowodem przeciwnym. KaŜdy więc, kto chce wzruszyć domniemanie

wynikające z art. 9 k.c. i wywodzi, iŜ dziecko urodziło się martwe, powinien ten fakt

wykazać. Domniemanie to prowadzi zatem do przerzucenia cięŜaru dowodu6.

4 M. Piotrowski, Prawo cywilne – Krótki wykład, Poznań 2002, s. 38. 5 TamŜe, s. 38. 6 E. Gniewek, op. cit., s. 29.

11

W pewnym zakresie nawet płód (nasciturus) jest chroniony przez prawo,

w odniesieniu od zdarzeń, które miały miejsce w okresie płodowym, a dotyczyły tej

osoby, pod warunkiem Ŝywych narodzin. Ochrona ta przejawia się w takich sferach

jak dziedziczenie, darowizna, ochrona w związku z doznaniem szkody oraz w zakresie

moŜliwości ustanowienia kuratora dla ochrony praw takiego dziecka7.

Zdolność prawna człowieka ustaje zawsze z chwilą jego śmierci, która

wyznacza tym samym kres osoby fizycznej. W następstwie tego gasną lub przechodzą

na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa lub obowiązki.

Zmarły nie moŜe równieŜ nabywać w swoim imieniu Ŝadnych nowych praw

i obowiązków.

Ze względu na doniosłe konsekwencje prawne, jakie wywołuje śmierć

człowieka, a zwłaszcza z uwagi na potrzebę ochrony Ŝycia i zdrowia ludzkiego

w związku z dokonywanymi przeszczepami jego organów, szczególnej doniosłości

nabiera problem jasnego określenia chwili śmierci człowieka. Za taką uznaje się tzw.

śmierć mózgową, polegającą na trwałym i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia

mózgu. Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządza go urząd stanu

cywilnego po przedstawieniu mu karty zgonu, wystawionej przez lekarza – co jest

przypadkiem typowym – oraz na podstawie pisemnego zgłoszenia właściwego organu

prowadzącego dochodzenie, co do okoliczności zgonu. Ponadto urząd stanu cywilnego

sporządza akt zgonu na podstawie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych:

o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za zmarłego8.

Są przypadki, w których śmierć człowieka jest niewątpliwa, jednakŜe nie

sporządzono aktu zgonu w trybie zwykłym. Dla takich sytuacji przewidziano

szczególny tryb postępowania sądowego o stwierdzenie zgonu (art. 535 – 538 k.p.c.).

W postanowieniu stwierdzającym zgon sąd oznacza ściśle chwilę śmierci, stosownie

do wyników postępowania. Gdyby jednak dokładnie ustalenie takiej chwili nie było

moŜliwe, przyjmuje się najbardziej prawdopodobną datę śmierci. Postanowienie sądu

o stwierdzeniu zgonu ma charakter deklaratoryjny, nie tworzy bowiem nowego stanu,

7 M. Piotrowski, op. cit., s. 38. 8 Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 6, C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 152, 153.

12

a jedynie stwierdza fakt śmierci. Orzeczenie sądu rejonowego stanowi podstawę do

sporządzenia aktu zgonu przez urząd stanu cywilnego9.

Uzyskanie karty zgonu nie jest moŜliwe w razie zaginięcia człowieka. Tego

rodzaju sytuacja powoduje przewaŜnie liczne wątpliwości oraz stan niepewności,

zwłaszcza w zakresie sytuacji rodzinnej, postępowania z majątkiem zaginionego itd.

Rozwiązaniem tej sytuacji jest instytucja uznania za zmarłego10. Porównanie

instytucji uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu przedstawia tablica nr 1.

Przepisy wprowadzają dwie przesłanki uznania za zmarłego, które muszą

zachodzić kumulatywnie:

− fakt zaginięcia osoby, która ma być uznana za zmarłą,

− upływ od chwili tego zaginięcia pewnego czasu, róŜnego zaleŜnie od sytuacji,

w jakiej to zdarzenie zastąpiło.

Zaginionym według prawa polskiego jest osoba, o której nie wiadomo czy

Ŝyje11.

Zaginiony moŜe być uznany za zmarłego po upływie 10 lat od końca roku

kalendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze Ŝył. Ten zasadniczy

termin ulega ze względu na wiek zaginionego, wydłuŜeniu albo skróceniu. Gdyby

bowiem zaginiony w chwili uznania ukończył 70 lat, to wystarczy upływ 5 lat.

Natomiast w Ŝadnym razie nie wolno nikogo uznać za zmarłego przed końcem roku

kalendarzowego, w którym ukończyłby on 23 lata (art. 29 k.c.). W postanowieniu sąd

oznacza chwilę przypuszczalnej („domniemanej”) śmierci, którą stosownie

do okoliczności uznał za najbardziej prawdopodobną, a w przypadku braku takich

danych – pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się

moŜliwe. JeŜeli w orzeczeniu ustalono tylko dzień „domniemanej” śmierci, naleŜy

przyjąć, Ŝe zaginiony zmarł o godz. 24.00 (art. 31 k.c.)12.

JeŜeli zaginięcie człowieka nastąpiło w związku z bliŜej określonymi w ustawie

zdarzeniami, które zwiększają prawdopodobieństwo jego śmierci (np. katastrofa

statku, wojna), wtedy terminy oczekiwania ulegają istotnemu skróceniu. Gdy kilka

9 E. Gniewek, op. cit., s. 33, 34. 10 A. Lipiński, op. cit., s. 48. 11 Z. Szczurek, op. cit., s. 47. 12 Z. Radwański, op. cit., s. 154.

13

osób zaginęło podczas groŜącego im wspólnie niebezpieczeństwa, to w przypadku

braku innych ustaleń naleŜy przyjąć, Ŝe zmarły one równocześnie (art. 32 k.c.).

Przesłanki uznania za zmarłego w przypadku podstawowym i w przypadkach

szczególnych przedstawia tablica nr 2.

Postanowienie o uznaniu za zmarłego wiąŜe wszystkie osoby dopóty, dopóki

nie zostanie uchylone w rezultacie odrębnego postępowania w którym sąd ustali,Ŝe

osoba zaginiona Ŝyje albo Ŝe zmarła w innej chwili niŜ oznaczono to w postanowieniu

o uznaniu za zmarłego ( art. 539 – 543 k.p.c.)13.

2.2. Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych

Zdolność do czynności prawnych to moŜliwość, aby poprzez dokonywanie

czynności prawnych nabywać prawa podmiotowe i zaciągać zobowiązania. Przyjmuje

się, Ŝe dokonywanie czynności tego rodzaju moŜe być powierzone jedynie takiej

osobie fizycznej, która wykazuje odpowiedni stopień świadomości odnośnie do

skutków prawnych dokonywanych czynności. Dlatego zdolność do czynności

prawnych człowiek uzyskuje dopiero wraz z upływem czasu, pod warunkiem,

Ŝe wzrostowi biologicznemu towarzyszy wzrost świadomości. MoŜe się równieŜ

zdarzać, Ŝe zakres posiadanej zdolności do czynności prawnych zmniejsza się lub taką

zdolność osoba traci całkowicie. Z punktu widzenia zakresu zdolności do czynności

prawnych osób fizycznych wyróŜnić moŜna trzy sytuacje:

− brak zdolności do czynności prawnych,

− ograniczona zdolność do czynności prawnych,

− pełna zdolność do czynności prawnych.

Przyjmuje się, Ŝe dla oceny, czy dana osoba fizyczna moŜe rozsądnie

dokonywać czynności prawnych, decydujące są dwie kwestie: wiek oraz stan

psychofizyczny osoby14.

13 TamŜe, s. 154. 14 M. Piotrowski, op. cit., s. 38–39.

14

Zdolności do czynności prawnych nie mają małoletni do 13 lat oraz osoby

ubezwłasnowolnione całkowicie. Takie ubezwłasnowolnienie moŜe zostać orzeczone

wyłącznie w odniesieniu do osoby, która:

− ukończyła 13 lat, a jednocześnie

− na skutek choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego lub innych

zaburzeń osobowości (pijaństwo, narkomania) nie jest w stanie pokierować

swym postępowaniem (art. 13 k.c.).

Czynność prawna dokonana przez taką osobę w zasadzie jest (bezwzględnie)

niewaŜna, chyba Ŝe dotyczy ona drobnych, bieŜących spraw z zakresu Ŝycia

codziennego. JeŜeli taka czynność prawna doprowadziła do zawarcia umowy,

ta ostatnia jest waŜna z chwilą jej wykonania, chyba Ŝe pociąga za sobą raŜące

pokrzywdzenie ubezwłasnowolnionego (art. 14 k.c.). Ustawodawca wyszedł

z załoŜenia, Ŝe w ograniczonym zakresie osoby te mogą jednak korzystać ze zdolności

do czynności prawnych. Ustalenie, na czym polega istota wspomnianych „drobnych

spraw” wymaga indywidualnej oceny kaŜdego stanu faktycznego. Dla

ubezwłasnowolnionego całkowicie sąd ustanawia opiekę, chyba Ŝe

ubezwłasnowolniony pozostaje (ze względu na wiek) pod władzą rodzicielską15.

Przesłanki oraz skutki całkowitego i częściowego ubezwłasnowolnienia

przedstawia tablica nr 3.

Z chwilą ukończenia 13 lat, aŜ do osiągnięcia pełnoletniości osoba fizyczna

posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Jej moŜliwości w zakresie

dokonywania czynności prawnych są zróŜnicowane. W zakresie niektórych spraw

osoba taka uzyskuje moŜliwości, jakie posiada osoba mająca pełną zdolność

do czynności prawnych, co oznacza, Ŝe moŜe określonych czynności prawnych

dokonywać zupełnie samodzielnie:

− czynności prawne, które nie są ani zobowiązujące, ani rozporządzające,

− umowy naleŜące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieŜących

sprawach Ŝycia codziennego,

− umowy o pracę,

− rozporządzenie zarobkiem,

15 A. Lipiński, op. cit., s. 43.

15

− czynności dotyczące przedmiotów, które zostały oddane tym osobom

do swobodnego uŜytku.

Niektóre czynności prawne mogą być jednak dokonywane wyłącznie przez

osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych i nie mogą być dokonane

w imieniu tej osoby przez osobę w omawianym tu wieku, ani nie mogą być

dokonywane w imieniu tej osoby przez jej przedstawicieli ustawowych (np.

sporządzenie testamentu). Pozostałe czynności prawne mogą być dokonywane przez

ww. osoby za zgodą ich przedstawicieli ustawowych (rodziców bądź opiekunów).

Zgoda ta moŜe być wyraŜona takŜe po dokonaniu czynności prawnej (co nazywamy

„potwierdzeniem”). JednakŜe do chwili uzyskania takiej zgody (lub do chwili

uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych przez małoletniego) skuteczność

prawna tej czynności jest zawieszona16.

Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie. Są to więc

osoby, które ukończyły 18 rok Ŝycia, a ponadto osoby małoletnie, które zawarły

związek małŜeński. Odnosi się to tylko do kobiet, bo im sąd moŜe zezwolić

na zawarcie małŜeństwa z ukończeniem 16 roku Ŝycia. Kobiety te nie tracą nabytej

zdolności w razie uniewaŜnienia małŜeństwa. Osoby korzystające z pełnej zdolności

do czynności prawnych mogą dokonywać w granicach obowiązującego porządku

prawnego i w sposób zgodny z przepisami prawa wszelkich czynności prawnych

samodzielnie, czyli własnym działaniem, czy to osobiście, czy teŜ przez

ustanowionego pełnomocnika. Osoba mająca zdolność do czynności prawnych moŜe

być jej pozbawiona całkowicie lub częściowo na mocy orzeczenia sądu okręgowego17.

Zakres zdolności do czynności prawnych przedstawia tablica nr 4.

2.3. Indywidualizacja osoby fizycznej

Występowanie człowieka w stosunkach społecznych, w tym takŜe

cywilnoprawnych, wymaga zindywidualizowania podmiotu, wskazania cech

wyróŜniających go spośród innych osób. Indywidualizacja jest niezbędna przy

16 M. Piotrowski, op. cit., s. 39–40. 17 Z. Szczurek, op. cit., s. 51.

16

określaniu sfery praw i obowiązków konkretnej osoby, ustaleniu jej

odpowiedzialności, oznaczeniu dóbr osobistych, wskazaniu jej pozycji w stosunkach

rodzinnych.

Cechami indywidualizującymi człowieka są w szczególności: imię i nazwisko,

stan cywilny oraz miejsce zamieszkania.

Nadanie dziecku imienia naleŜy do atrybutów władzy rodzicielskiej, gdyŜ

z reguły rodzice dokonują odpowiedniego wyboru imienia i zgłaszają ten fakt

w urzędzie stanu cywilnego w celu sporządzenia aktu urodzenia. JeŜeli przy

sporządzeniu aktu urodzenia rodzice nie dokonali wyboru imienia (imion) dziecka,

kierownik urzędu stanu cywilnego wpisuje do aktu urodzenia jedno z imion zwykle

uŜywanych w kraju, czyniąc o tym stosowną wzmiankę. Niedopuszczalne jest

wpisywanie do aktu urodzenia więcej niŜ dwu imion, a takŜe imienia ośmieszającego,

nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej oraz imienia niepozwalającego odróŜnić płci.

Rodzice dziecka mogą w ciągu sześciu miesięcy od daty sporządzenia aktu urodzenia

złoŜyć kierownikowi urzędu stanu cywilnego pisemne oświadczenie o zmianie imienia

(imion) dziecka wpisanego do aktu urodzenia w chwili jego sporządzenia. Zmiana

imienia moŜe nastąpić takŜe wskutek przysposobienia dziecka. Nazwisko zaleŜne jest

od pochodzenia człowieka od określonych rodziców (ojca), urodzenia w małŜeństwie

(art. 88 k.r.o.), uznania przez ojca (art. 89 § 1 k.r.o.), ustalenia ojcostwa (art. 89 § 2

k.r.o.), zawarcia małŜeństwa (art. 25 k.r.o.), przysposobienia (art. 122 i 126 § 2 k.r.o.).

Nazwisko moŜe składać się najwyŜej w dwóch części (członów). Dyrektywa ta ma

zastosowanie równieŜ do nazwisk w przypadku zawarcia małŜeństwa lub

przysposobienia18.

Stan cywilny osoby fizycznej obejmuje pochodzenie człowieka od określonych

rodziców oraz informację o pozostawaniu w związku małŜeńskim. Informacje

te podlegają ujawnieniu w księgach stanu cywilnego. Te ostatnie są wyłącznym

dowodem istnienia ujawnionych w nich okoliczności.

Miejsce zamieszkania to miejsce przebywania z zamiarem stałego pobytu,

o czym decyduje zobiektywizowany zamiar danej osoby, ujawniający się

w koncentracji jej aktywności Ŝyciowej (art. 25 k.c.). MoŜna mieć tylko jedno miejsce

18 E. Gniewek, op. cit., s. 43, 44.

17

zamieszkania, niekoniecznie toŜsame z miejscem zameldowania na pobyt stały. JeŜeli

dana osoba nie ma miejsca zamieszkania, ustawy przewidują rozwiązania zastępcze

(np. w odniesieniu do właściwości miejscowej sądu, doręczania pism procesowych).

Pochodne miejsce zamieszkania dotyczy osób, których interesy reprezentują ich

rodzice bądź opiekunowie. W zasadzie jest nim miejsce zamieszkania tych ostatnich

(art. 26 i n. k.c.)19.

3. Dobra osobiste

Atrybutem kaŜdej osoby fizycznej są dobra osobiste.

Przepisy prawa cywilnego nie zawierają definicji tego zwrotu. NaleŜy jednak

przyjąć, Ŝe odnosi się on do uznanych przez system prawny wartości (tj. wysoko

cenionych stanów rzeczy), obejmujących fizyczną i psychiczną integralność

człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, co stanowi

przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej20.

Dobra osobiste człowieka są kategorią niemajątkową, nieodłącznie związaną

z jego istnieniem, bez względu na wraŜliwość psychiczną, wiek, zdolność do

czynności prawnych, stan majątkowy danej osoby itd. Nie dają się bezpośrednio

wyrazić w kategoriach ekonomicznych, chociaŜ mogą na nie wywierać znaczący

wpływ (np. w zakresie reputacji zawodowej). Są nimi zwłaszcza:

− zdrowie,

− wolność,

− cześć,

− swoboda sumienia

− nazwisko lub pseudonim,

− nietykalność mieszkania,

− twórczość artystyczna.

19 A. Lipiński, op. cit., s. 47. 20 Z. Radwański, op. cit., s.156.

18

Wyliczenie to ma zatem charakter przykładowy, o czym świadczy określenie

„zwłaszcza”. Cytowany przepis nie wyklucza zatem istnienia innych dóbr osobistych.

Omawiane przepisy mają charakter bezwzględnie obowiązujących21.

Odnosząc się do poszczególnych dóbr osobistych ujętych w art. 23 k.c. naleŜy

zauwaŜyć:

1. Odnośnie dobra osobistego jakim jest zdrowie, niewątpliwe ochronie podlega

równieŜ nietykalność cielesna oraz Ŝycie, a wszystkie te trzy dobra osobiste

odnoszą się do sfery integralności fizycznej człowieka. Dobra te ze względu na

swoją doniosłość są chronione równieŜ prawem karnym, zaś obowiązek ich

poszanowania i ochrony został zapisany w art. 38 i 41 Konstytucji RP oraz

licznych dokumentach międzynarodowych. Szczegółowe wymogi dotyczące

ochrony zdrowia i Ŝycia ludzkiego zawarte zostały w regulacjach prawnych

i etycznych dotyczących opieki medycznej, eksperymentu medycznego.

2. Wolność jest równieŜ dobrem osobistym człowieka, którego ochrona

gwarantowana jest konstytucyjnie oraz prawem międzynarodowym,

a realizowana nie tylko na gruncie prawa cywilnego, ale i prawa karnego.

Pojęcie wolności jako dobra osobistego powinno być wykładane szeroko,

naleŜy nim objąć zarówno „wolność do”, jak i „wolność od”, zarówno wolność

w sensie fizycznej swobody poruszania się, decydowania o swoich czynach, jak

i wolność w sensie wolności psychicznej, jako wolności od zastraszenia, gróźb.

3. Cześć jest wartością właściwą kaŜdemu człowiekowi, utoŜsamianą równieŜ

z tzw. dobra sławą, dobrym imieniem. Podlega ochronie w kaŜdej dziedzinie

Ŝycia człowieka, w sferze prywatnej, rodzinnej, zawodowej oraz sferze

aktywności społecznej czy publicznej. Naruszenie tego dobra osobistego moŜe

mieć miejsce w przypadku pomówienia o naganne postępowanie, w kaŜdej

sferze aktywności jednostki, jeśli moŜe to narazić ją na negatywne oceny

ze strony społeczeństwa, odebrać jej naleŜny prestiŜ czy narazić na utratę

zaufania koniecznego dla pełnionych funkcji, wykonywanego zawodu, czy

prowadzonej działalności. Sama negatywna ocena osoby czy teŜ jej

21 A. Lipiński, op. cit., s. 45.

19

postępowania nie musi zawsze prowadzić do naruszenia czci osoby

krytykowanej.

Jednak krytyka nie powinna przekraczać granic potrzebnych dla osiągnięcia jej

celu, nie moŜe być to krytyka złośliwa, lecz powinna być wywaŜona, rzeczowa

i oparta na ocenie faktów oraz podjęta w interesie społecznym, ogólnym. Nieco

łagodniejszej ocenie poddana jest krytyka przedstawiana w odpowiedniej

formie literackiej, kiedy dopuszczone są czasem bardziej dosadne środki

ekspresji. Ale i w takim przypadku powinna to być krytyka podjęta w interesie

ogólnym, nie zmierzająca do szykanowania osoby krytykowanej.

4. Swoboda sumienia – to dobro osobiste jest emanacją jednego z podstawowych

i tradycyjnie wymienianych praw człowieka, gwarantowanego zarówno

w Konstytucji RP, jak i w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka

i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r., czy Karcie Praw

Podstawowych UE. Swoboda sumienia obejmuje zarówno wolność myśli,

sumienia i wyznania, tak w znaczeniu pozytywnym, jak i w znaczeniu

negatywnym, a więc i prawo nieujawniania swoich przekonań, konfesji lub jej

braku. W aspekcie pozytywnym to wolność uzewnętrzniania tak indywidualne,

jak i zbiorowo, prywatnie i publicznie swoich przekonań czy wyznania.

Swoboda sumienia oznacza równieŜ zakaz dyskryminacji ze względu na

poglądy lub wyznanie.

5. Nazwisko i pseudonim podlegają ochronie, której celem jest uniemoŜliwienie

uŜywania tych danych przez osoby nieuprawnione. Szczególny reŜim

wprowadzony został dla ochrony danych osobowych ustawą z dnia 29 sierpnia

1997 r. o ochronie danych osobowych. Zgodnie z art. 1 ustawy, kaŜdy ma

prawo do ochrony dotyczących go danych osobowych. Funkcją tego prawa jest

przede wszystkim ochrona sfery prywatności jednostki. Ochrona nazwiska

została w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego rozstrzygnięta równieŜ na ochronę

nazw grup ludzkich. Sąd NajwyŜszy przyjął, Ŝe nazwa takiej grupy moŜe

stanowić dobro osobiste kaŜdego z jej członków (por. wyr. SN z 30.05.1988 r.,

I CR 124/88, OSN 1989, Nr 5, poz. 87).

6. Wizerunek rozumiany jako utrwalony w jakiejkolwiek technologii obraz osoby

ludzkiej podlega ochronie. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga, co do

20

zasady, zwolnienia osoby na nim przedstawionej, chyba Ŝe osoba ta otrzymała

zapłatę za pozowanie i nie poczyniono przy tym zastrzeŜenia wymogu

zezwolenia, albo chodzi o rozpowszechnienie wizerunku osoby powszechnie

znanej, który został wykonany w związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji

publicznych, społecznych czy zawodowych. Ponadto bez zezwolenia moŜe być

równieŜ rozpowszechniany wizerunek osoby, stanowiący jedynie szczegół

pewnej całości, takiej jak zgromadzenia, krajobraz, impreza publiczna. Na

zasadach podobnych do ochrony wizerunku, orzecznictwo przyznało ochronę

dobru osobistemu, jakim jest głos człowieka, chroniąc przed nieuprawnioną

jego emisją w środkach masowego przekazu.

7. Tajemnica korespondencji jest tylko jednym z aspektów wolności

komunikowania się oraz ochrony sfery prywatności. Ochronę tajemnicy

korespondencji gwarantują przepisy art. 47 i 49 Konstytucji RP oraz Konwencji

o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a spośród przepisów

ustaw szczególnych – ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo

telekomunikacyjne i ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe.

Tajemnica korespondencji jest prawem o charakterze gwarancyjnym dla

ochrony wolności komunikowania, nawiązywania więzi międzyludzkich

i ochrony prywatności.

8. Nietykalność mieszkania jest prawem gwarantowanym jednostce w art. 50

Konstytucji, konwencjach międzynarodowych i chronionym równieŜ normami

prawa karnego (art.193 k.k.). NaleŜy przyjąć, Ŝe dobro to obejmuje ochronę tak

samego mieszkania, jak i innych pomieszczeń, a takŜe pojazdów, z których

korzysta lub z którymi w pewien sposób związana jest jednostka. Naruszenie

nietykalności mieszkania moŜe być w pewnych sytuacjach dozwolone

wyraźnym przepisem ustawy i moŜe nastąpić tylko wskutek wszczęcia

odpowiedniej procedury, co dotyczy przede wszystkim działań operacyjnych

organów dochodzeniowo-śledczych.

9. Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska podlega

równieŜ ochronie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego o dobrach

osobistych, acz w związku z regulacjami szczególnymi, praktyczne znaczenie

tych przepisów dla ochrony dóbr osobistych twórcy czy wynalazcy jest

21

mniejsze. Ustawami szczególnymi w tym zakresie są: ustawa z dnia 4 lutego

1994 r. o Prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawa z dnia 30

czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej22.

Sytuację tego, czyje dobro naruszono, polepsza art. 24 k.c. Zakłada on

domniemanie bezprawności naruszenia dobra osobistego. Ma ono charakter

wzruszalny. Do czasu wykazania, Ŝe naruszenie było zgodne z prawem, traktuje się je

jako bezprawne. Dopuszczalne jest jednak naruszenie cudzych dóbr osobistych

w sposób nienoszący znamion bezprawności. Tak więc bezprawność naruszenia

cudzych dóbr osobistych wyłączają:

− zgoda uprawnionego; podlega ocenie z punktu widzenia art. 58 k.c.

(przykładami mogą być zabiegi medyczne, zawody sportowe, uprawianie

praktyk seksualnych),

− działania oparte na normie prawnej lub będące realizacją prawa podmiotowego;

przykładami mogą być działania w obronie koniecznej (art. 422 k.c.) bądź

w stanie wyŜszej konieczności (art. 423 k.c.), a takŜe działania funkcjonariusza

publicznego stanowiące wykonywanie obowiązków określonych ustawą (np.

w razie tymczasowego aresztowania orzeczonego przez sąd, zatrzymania przez

organ ścigania itd.).

W świetle wymagań Kodeksu cywilnego środkami ochrony dóbr osobistych są

roszczenia o:

− zaniechanie groźby naruszeń, chyba Ŝe nie są one bezprawne,

− usunięcie skutków naruszenia – moŜna Ŝądać, by naruszający dopełnił

czynności niezbędnych do usunięcia skutków, w szczególności przez złoŜenie

oświadczenia o określonej treści (np. zawierającego wyrazy ubolewania

z powodu pomówienia danej osoby).

Ten, czyjego dobro osobiste zostało naruszone, moŜe nadto Ŝądać:

− zadośćuczynienia pienięŜnego, lub

− zapłaty odpowiedniej sumy pienięŜnej na wskazany cel społeczny (art. 24 k.c.

ic fine).

22 M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice, C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 59–62.

22

O ile zaś takie naruszenie dobra osobistego spowodowało powstanie szkody

(pojmowanej jako uszczerbek materialny), poszkodowany moŜe domagać się jej

naprawienia (zob. art. 415 k.c., wedle którego ten, kto z winy swej wyrządził

drugiemu szkodę obowiązany jest do jej naprawienia)23.

23 A. Lipiński, op. cit., s. 45, 46.

23

Tablice

Tablica nr 1 Instytucje uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu

Stwierdzenie zgonu

Uznanie za zmarłego

Przesłanki

1) akt zgonu nie został

sporządzony i 2) śmierć danej osoby

jest niewątpliwa

1) osoba zaginęła i 2) od chwili zaginięcia upłynął określony w ustawie okres czasu

Tryb postępowania

nieprocesowe przed sądem rejonowym

Charakter orzeczenia

deklaratoryjny

konstytutywny

Źródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,

C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 256

24

Tablica nr 2

Przesłanki uznania za zmarłego w przypadku podstawowym i w przypadkach

szczególnych

PRZYPADEK PODSTAWOWY

Uznaną za zmarłą moŜe zostać:

• osoba która jest zaginiona;

• minęło 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze

Ŝyła, ale

- 5 lat – gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył 70 lat,

- nie przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby 23 lata.

Gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych, to uznanie nie moŜe

nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego (a dla II wojny światowej – od

9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne zostały zakończone, chyba Ŝe według okoliczności

nie mogły one mieć wpływu na wiadomości o Ŝyciu zaginionego.

Przykłady

A ma 50 lat

B ma 64 lata

C ma 67 lat

D ma 72 lata

E ma 10 lat

F ma 15 lat

- kaŜdy z nich był widziany ostatni raz 10.10.2004 r. Uznanie za zmarłego najwcześniej moŜliwe

jest:

A – 1.1.2015 r. – liczymy od 31.12.2004 r. 10 lat – do 31.12.2014 r. „nie przed końcem roku”

– a więc najwcześniej uznanie moŜe nastąpić: 1.1.2015 r.

B – 1.1.2011 r. – B w roku 2010 ukończy 70 lat, w tej chwili upłynie juŜ 6 lat od ostatnich

wiadomości o nim (a wystarczy 5) – więc po zakończeniu roku, w którym ukończy 70 lat

moŜe być uznany za zmarłego.

C – 1.1.2020 r. – C ukończy 70 lat w 2007 r., w tym roku miną 3 lata od końca roku, gdy była o nim

ostatnia wiadomość, a k.c. wymaga 5 lat, więc jeszcze trzeba 2 lata odczekać – do końca 2009

r., a więc uznanie moŜe nastąpić 1.1.2020 r.

25

D – 1.1.2010 r., D juŜ ma ukończone 70 lat, naleŜy więc tylko od roku, w którym była o nim

ostatnia wiadomość odczekać 5 lat, to będzie do 31.12.2009 r., a więc z dniem 1.1.2010 r.

moŜna uznać go za zmarłego.

E – 1.1.2018 r. – po pierwsze od końca roku, w którym była o nim ostatnia wiadomość musi

upłynąć 10 lat – tj. 31.12.2014 r., pod drugie jednak nie moŜe to nastąpić przed końcem roku,

kiedy E ukończy 23 lata, tj. przed 31.12.2017 r., a więc najwcześniej 1.1.2018 r.

F – 1.1.2015 r. – od końca roku, w którym była o nim ostatnia wiadomość musi upłynąć 10 lat – tj.

31.12.2014 r., wtedy F będzie miał ukończone 23 lata (w 2012 r.), w więc najwcześniej moŜe

być uznany za zmarłego 1.1.2015 r.

PRZYPADKI SZCZEGÓLNE

1) podróŜ lotnicza lub morska

zaginiony,

- w czasie podróŜy powietrznej lub morskiej,

- w związku z katastrofą statku lub okrętu albo innym szczególnym zdarzeniem moŜe

zostać uznany za zmarłego:

• 6 miesięcy od katastrofy/zdarzenia

ale jeŜeli katastrofy lub zdarzenia nie moŜna stwierdzić, to:

• 1 rok od dnia, w którym statek miał przybyć do portu przeznaczenia

+ 6 miesięcy,

a jeŜeli statek nie miał portu przeznaczenia, to:

• 2 lata od ostatniej wiadomości o statku + 6 miesięcy

- gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych,

to uznanie nie moŜe nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego

(a dla II wojny światowej – od 9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne

zostały zakończone, chyba Ŝe według okoliczności nie mogły mieć one wpływu na

wiadomości o Ŝyciu zaginionego.

2) inne bezpośrednie niebezpieczeństwo dla Ŝycia

- zaginiony,

- w związku z innym bezpośrednim niebezpieczeństwem dla Ŝycia:

• moŜe zostać uznany za zmarłego w 1 rok od dnia, w którym

niebezpieczeństwo ustało/powinno według okoliczności ustać

26

- gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych,

to uznanie nie moŜe nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego

(a dla II wojny światowej – od 9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne

zostały zakończone, chyba Ŝe według okoliczności nie mogły mieć one wpływu na

wiadomości o Ŝyciu zaginionego.

3) udział w działaniach wojennych

- zaginiony, który

- brał udział w działaniach wojennych

lub

- przebywał na obszarze objętym działaniami wojennymi i istnieje prawdopodobieństwo,

Ŝe zaginięcie pozostaje w związku z wywołanym tymi działaniami niebezpieczeństwem

dla Ŝycia

• moŜe zostać uznany za zmarłego w 1 rok od końca roku

kalendarzowego, w którym działania wojenne zakończono (ale dla

zaginionych w związku z II wojna światową – od 9.5.1945 r.).

3) internowanie

- zaginiony,

- w czasie wojny lub działań wojennych, który został

- pozbawiony wolności przez władze obcego państwa,

- i osadzony w miejscu gdzie jego Ŝyciu groziło szczególne niebezpieczeństwo,

• moŜe zostać uznany za zmarłego w 1 rok od końca roku

kalendarzowego, w którym działania wojenne zakończono (ale dla

zaginionych w związku z II wojną światową – od 9.5.1945 r.).

5) przymusowe wywiezienie

- zaginiony,

- w czasie wojny lub działań wojennych, który został

- wywieziony przymusowo poza granice państwa,

• moŜe zostać uznany za zmarłego w 3 lata od końca roku

kalendarzowego, w którym jeszcze Ŝył, a jednocześnie co najmniej

2 lata od końca roku kalendarzowego, w którym działania wojenne

zakończono (ale dla zaginionych w związku z II wojna światową –

od 9.5.1945 r.).

Źródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,

C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 253–255

27

Tablica nr 3

Przesłanki oraz skutki całkowitego i częściowego ubezwłasnowolnienia

Przesłanki ubezwłasnowolnienia (przesłanki muszą być spełnione łącznie)

częściowego

całkowitego

1) pełnoletni, 2) z powodu choroby psychicznej,

niedorozwoju umysłowego, innego rodzaju zaburzeń, innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii,

3) nie jest w stanie kierować swym postępowaniem, ale stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego,

4) potrzebna jest pomoc dla prowadzenia spraw tej osoby.

1) po ukończeniu 13 lat 2) wskutek choroby psychicznej,

niedorozwoju umysłowego, innego rodzaju zaburzeń, innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii,

3) nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

skutki ubezwłasnowolnienia

1) ograniczenie zdolności do czynności prawnych,

2) ustanowienie kuratora.

1) pozbawienie zdolności do czynności

prawnych, 2) ustanowiony zostaje opiekun, chyba Ŝe ubezwłasnowolniony pozostaje pod władzą rodzicielską.

Źródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,

C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 258

28

Tablica nr 4

Zakres zdolności do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych

Pełna Ograniczona Brak

1 2 3 4

Grupa osób osoba, która ukończyła 18 lat lub zawarła związek małŜeński (kobieta za zgodą sądu opiekuńczego moŜe zawrzeć związek małŜeński po ukończeniu 16 roku Ŝycia – i nie traci zdolności mimo uniewaŜnienia małŜeństwa) o ile nie jest ubezwłasnowolniona

- osoby w wieku między 13 a 18 rokiem Ŝycia,

- częściowo ubezwłasnowolnieni,

- osoby, dla których został ustanowiony przez sąd w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie doradca tymczasowy (art. 549§ 1 k.p.c.)

- osoby, które nie ukończyły 13 lat, - ubezwłasnowol- nieni całkowicie

Czynności prawne takich osób

waŜne, o ile nie zachodzą inne podstawy niewaŜności

czynności prawne pole-gające na zaciągnięciu zobowiązania lub roz-porządzeniu prawem osoby o ograniczonej zdolności – waŜne tylko za zgodą przedstawiciela ustawowego przy czym:

- umowy mogą zostać następczo potwierdzone przez przedstawiciela ustawowego lub samą tę osobę, po uzyskaniu przez nią pełnej zdolności do czynności prawnych, - czynności jednostronne bez zgody są niewaŜne

umowy powszechnie zawierane w drobnych bieŜących sprawach Ŝycia codziennego są waŜne bez zgody przedstawiciela ustawowego

co do zasady – czynności prawne są niewaŜne ale waŜne są umowy powszechnie zawierane w drobnych bieŜących sprawach Ŝycia codziennego, z chwilą ich wykonania, o ile nie pociąga to za sobą raŜącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej

29

1

2

3

4

rozporządzenie własnym zarobkiem jest waŜne bez zgody przedstawiciela, chyba Ŝe sąd opiekuńczy inaczej postanowi, osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma pełną zdolność w zakresie czynności prawnych dotyczących określonych przedmiotów majątkowych, oddanych tej osobie przez przed- sławiciela ustawowego, do swobodnego uŜytku, chyba Ŝe dla tych czynności według ustawy nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego (tzn. potrzeba zgody sądu opiekuńczego)

Źródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,

C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 256–257

30

Literatura

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93

z późn. zm.).

2. Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do Kodeksu Cywilnego – Księga pierwsza

– Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003.

3. Gniewek E., Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998.

4. Hałgas M., Kostański P., Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,

C. H. Beck, Warszawa 2006.

5. Kubiński P., Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys

wykładu, Olsztyn 1996.

6. Lipiński A., Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe,

Zakamycze 2004.

7. Piotrowski M., Prawo cywilne. Krótki wykład, Wydawnictwo WSB, Poznań

2002.

8. Radwański Z., Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone,

Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003.

9. Szczurek Z., Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001.

10. Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej,

wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.

11. Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej,

wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001.