Prawo pracy II Rzeczypospolitej - zdziejowprawa.pl · Prawo pracy II Rzeczypospolitej Szkic dla celów dydaktycznych 1. Uwagi ogólne ... J. Bardach, B. Leœnodorski, M. Pietrzak:

�Z Dziejów Prawa�. T. 2 (10). Katowice 2009

Prace Naukowe Uniwersytetu �l¹skiego nr 2704, s. 233�257

WOJCIECH ORGANI�CIAK

Prawo pracy II RzeczypospolitejSzkic dla celów dydaktycznych

1. Uwagi ogólne

Prawo pracy stosunkowo niedawno sta³o siê odrêbn¹ ga³êzi¹ prawa, a swymikorzeniami tkwi nadal w prawie cywilnym, które od czasów antycznych zna³oumowê najmu pracy (us³ug). Kszta³tuj¹ce siê na prze³omie XVIII i XIX stuleciazmiany ustrojowe i spo³eczne doprowadzi³y do likwidacji krêpuj¹cych rozwójekonomiczny struktur feudalnych, a tworz¹cy siê wówczas kapitalizm wolnokon-kurencyjny zacz¹³ na szersz¹ ni¿ dotychczas skalê wykorzystywaæ umowê najmupracy, z uwzglêdnieniem jednak naczelnej zasady prawa zobowi¹zañ, tj. swobodyumów. Cywilnoprawna metoda regulacji zatrudnienia w warunkach dynamicznierozwijaj¹cych siê metod organizacji produkcji wymaga³a znacznie �ci�lejszego ni¿dotychczas podporz¹dkowania siê pracowników pracodawcom. Liberalne podej-�cie do problematyki stosunków pracy w warunkach faktycznej nierówno�ciobu stron stosunku pracy nie tylko przyczyni³o siê do zmian w prawie cywilnymi powstania nurtów socjalnych, ale � co dla nas wa¿niejsze � doprowadzi³o dowykszta³cenia siê odrêbnej ga³êzi, jak¹ obecnie jest prawo pracy. Interesuj¹canas dziedzina zaczê³a siê w du¿ej mierze kszta³towaæ jako zespó³ norm chroni¹-cych pracowników przed nadmiern¹ eksploatacj¹ ich si³, zdrowia, a nawet ¿ycia.Jako przyk³ad mog¹ pos³u¿yæ ograniczenia dokonane w odniesieniu do pracydzieci: w Wielkiej Brytanii do 1802 roku, w Prusach od 1839 roku, we Francji od1841 roku, w Austrii od 1859 roku, ograniczenia wykorzystywania pracy kobiet:w Wielkiej Brytanii od 1844 roku, we Francji od 1848 roku, w Niemczech od1878 roku, w Austrii od 1884 roku. W procesie kszta³towania siê prawa pracy,

234 Wojciech Organi�ciak

oprócz stosowania konstrukcji w³a�ciwych prawu cywilnemu w postaci przepi-sów bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cych, niebagatelne znaczenie odegra³y tak¿e meto-dy regulacji stosunków prawnych w³a�ciwe prawu administracyjnemu. Dla egze-kwowania coraz liczniejszych nakazów i zakazów wydawanych przez w³adzepañstwowe w celu regulacji stosunków pracy od drugiej po³owy XIX wiekuzaczê³y powstawaæ specjalne s³u¿by nadzoruj¹ce postêpowanie pracodawców,a z czasem powo³ywano do ¿ycia w niektórych krajach odrêbne s¹downictwopracy. Na przyk³ad inspekcja przemys³owa pojawi³a siê: w Wielkiej Brytaniiw 1833 roku, w Prusach w 1853 roku, we Francji w 1874 roku, a w Austrii �w 1885 roku. Prze³om XIX i XX wieku charakteryzowa³ siê miêdzy innymistosunkowo dynamicznym wyodrêbnianiem siê prawa pracy z prawa cywilnego.Jednym z wa¿niejszych kierunków wydzielania siê prawa pracy by³o nieraz dale-ko id¹ce zastêpowanie dotychczasowej swobody umów ró¿nymi ograniczeniami,maj¹cymi na celu zapewnienie pracownikowi, jako s³abszemu podmiotowi sto-sunku pracy, minimalnych standardów w zakresie: gwarancji zatrudnienia i jegoochrony, minimalnej p³acy, maksymalnego czasu pracy itp.

Po odzyskaniu niepodleg³o�ci w 1918 roku w Polsce obowi¹zywa³y �ród³aprawa pracy pañstw zaborczych. Najlepiej rozwiniête by³o ustawodawstwo po-niemieckie, w którym umowa o pracê uznawana by³a za rodzaj kontraktu cywil-nego. Generalnie mo¿na przyj¹æ, i¿ bêd¹ca obecnie jedn¹ z naczelnych regu³ustawodawstwa pracy zasada wolno�ci pracy obowi¹zywa³a jeszcze przed odzy-skaniem niepodleg³o�ci przez Polskê. Stosunki pracownicze uregulowane bo-wiem by³y niejednolicie dla wielu ga³êzi gospodarki i handlu, co wiêcej, w ramachposzczególnych regulacji mo¿na by³o odnale�æ przejawy ró¿nego traktowaniapracowników ze wzglêdu na wykszta³cenie, rodzaj wykonywanej pracy, ale rów-nie¿ z uwagi na charakter pracodawcy. Obowi¹zuj¹ce po pierwszej wojnie �wia-towej prawo pracy by³o zatem niejednolite nie tylko z uwagi na fakt ponad 120--letniej niewoli, ale tak¿e ze wzglêdu na wystêpuj¹ce w ustawodawstwach pañstwzaborczych rozbie¿no�ci. Gdy dodatkowo na³o¿y siê na ten stan bardzo zmienio-ne spojrzenie na rolê i pozycjê pracowników, bêd¹ce efektem zrewolucjonizowa-nej Europy, nie mówi¹c ju¿ o sytuacji w Rosji Sowieckiej, to dopiero wtedymo¿na dojrzeæ nieco szerzej ogrom zadañ, jaki stan¹³ przed wszystkimi podejmu-j¹cymi trud unifikacji i kodyfikacji polskiego prawa pracy, które po pierwszejwojnie �wiatowej trzeba by³o niejako tworzyæ od podstaw. Warto podkre�liæ, i¿zadanie to spoczê³o g³ównie na barkach Ministerstwa Pracy i Opieki Spo³ecznej,natomiast Komisja Kodyfikacyjna mia³a w nim udzia³ g³ównie za spraw¹ kodeksuzobowi¹zañ1.

1 Z uwagi na dydaktyczny charakter niniejszego tekstu przypisy maj¹ g³ównie przekazaæzainteresowanym studentom podstawy �ród³owe i bibliograficzne, nie maj¹ natomiast charakteruw pe³ni naukowego. S. P ³ a z a: Historia prawa w Polsce na tle porównawczym. Cz. 3. Okresmiêdzywojenny. Kraków 2001, s. 265�277; A. R a c z y ñ s k i: Polskie prawo pracy. Warszawa

235Prawo pracy II Rzeczypospolitej. Szkic dla celów dydaktycznych

2. Umowa o pracê

Do 1928 roku stosunek pracy by³ g³ównie regulowany przepisami kodeksówBGB, ABGB oraz Kodeksu Napoleona i zawartymi tam regulacjami odnosz¹cy-mi siê do umowy o pracê czy umowy o �wiadczenie us³ug. Generalnie nale¿ypodkre�liæ, i¿ umowa o pracê charakteryzowa³a siê osobist¹ zale¿no�ci¹ pracow-nika i jego podporz¹dkowaniem poleceniom pracodawcy w procesie pracy. Naj-wa¿niejszym obowi¹zkiem pracodawcy w odniesieniu do pracownika by³o wy-p³acanie mu wynagrodzenia, co by³o konsekwencj¹ traktowania pracy jako towa-ru. Ryzyko ekonomiczne pracy ponosi³ pracodawca, co odró¿nia³o umowy cywil-noprawne od umowy o pracê. Zród³ami prawa pracy, poza przepisami powszechnieobowi¹zuj¹cymi, by³y umowa o pracê oraz uk³ady zbiorowe pracy. Tym samymstosunek pracy ujmowany jako ca³okszta³t stosunków miêdzy pracownikiema pracodawc¹ mia³ coraz wiêcej cech publicznoprawnych. W XIX stuleciuw stosunkach pracy zdecydowanie dominowa³y zasady prywatnoprawnego po-rz¹dku, nawi¹zuj¹ce do prawa cywilnego i swobody umów2.

Pierwszym wa¿nym posuniêciem maj¹cym na celu unifikacjê stosunku pracyw Polsce by³o wydanie w 1928 roku dwóch Rozporz¹dzeñ Prezydenta o umowieo pracê robotników oraz pracowników umys³owych. Przepisy z 1928 roku nieuchyla³y regulacji zaborczych. Nadano im charakter ustaw szczególnych, maj¹-cych w przysz³o�ci uzupe³niaæ ogólne regulacje przygotowywanego kodeksu zo-bowi¹zañ. Stosunkowo szeroki zakres obowi¹zywania regulacji z 1928 roku �pracowników przemys³u, handlu, transportu i biurowo�ci � przyczyni³ siê doznacznego uporz¹dkowania dotychczasowego stanu prawnego. Przepisy rozpo-

1930, s. 16 i nast.; L. G ó r n i c k i: Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypo-spolitej Polskiej w latach 1919�1939. Wroc³aw 2000, s. 439 i nast. Por. te¿ A. L i t y ñ s k i:Historia prawa Polski Ludowej. Warszawa 2005, s. 252 i nast.; T. Z i e l i ñ s k i: Prawo pracy.Zarys systemu. Czê�æ 1. Ogólna. Warszawa�Kraków 1986, s. 110�121; M. P i e t r z a k: Prawopracy. W: J. B a r d a c h, B. L e � n o d o r s k i, M. P i e t r z a k: Historia ustroju i prawa polskiego.Warszawa 1993, s. 571; K. S ó j k a - Z i e l i ñ s k a: Historia prawa. Warszawa 1998, s. 278�279;E. B o r k o w s k a - B a g i e ñ s k a, B. L e s i ñ s k i: Historia prawa s¹dowego. Zarys wyk³adu. Po-znañ 1999, s. 279�280.

2 Je¿eli idzie o regulacje z czasów zaborów, to w Kodeksie Napoleona w zasadzie tylko art.1780 nawi¹zywa³ do stosunków pracy przez przyjêcie, i¿ �nie mo¿na zobowi¹zaæ siê do us³ugjak tylko na pewien czas lub do okre�lonego przedsiêwziêcia�. Natomiast w kodeksie niemieckimBGB znajdowa³o siê niemal 20 paragrafów po�wiêconych g³ównie zagadnieniom ogólnym umo-wy o �wiadczenie us³ug. Sprzyja³o to rozwojowi regulacji szczególnych, jak choæby niemieckaordynacja przemys³owa z 1911 r. Przepisy dotycz¹ce stosunków pracy znajdowa³y siê tak¿ew niemieckim kodeksie handlowym §§ 59�75. Podobnie rzecz wygl¹da³a na terenach dawnejGalicji. Z. F e n i c h e l: Zarys polskiego prawa robotniczego: z uwzglêdnieniem prawa zagranicz-nego oraz tekstem polskich ustaw. Warszawa 1930, s. 38 i nast. Por. te¿ T. Z i e l i ñ s k i: Prawopracy. Zarys systemu. Czê�æ 1. Ogólna..., s. 79�80.


rz¹dzeñ nie obejmowa³y takich grup pracowniczych, jak: robotnicy rolni, nauczy-ciele i wychowawcy, s³u¿ba domowa. Mimo to pojawia³y siê g³osy porównuj¹ceregulacje z 1928 roku z kodeksem pracy, tym bardziej, ¿e obowi¹zywa³y one a¿do 1974 roku, tj. do uchwalenia obecnie obowi¹zuj¹cej kodyfikacji. W rzeczywi-sto�ci by³a to realizacja koncepcji niemieckiej, austriackiej i w³oskiej, rozró¿nia-j¹ca stosunek pracy robotników i pracowników umys³owych, której niezaprze-czalnym dokonaniem by³o zunifikowanie przepisów dotycz¹cych stosunku pracyw II Rzeczypospolitej. Przepisy z 1928 roku dawa³y pracownikom stosunkowoszerokie uprawnienia i liczne gwarancje trwa³o�ci stosunku pracy, jak: ochronaprzed wypowiedzeniem stosunku pracy w okresie odbywania æwiczeñ wojsko-wych, nienaruszalno�æ stosunku pracy w przypadku przejêcia zak³adu pracyprzez nowego pracodawcê, wprowadzenie obligatoryjnych okresów wypowie-dzenia stosunku pracy, gwarancje zapewnienia bezpiecznych i higienicznych wa-runków pracy, ochrona przed �ci¹ganiem przez przedsiêbiorców op³at za u¿ywa-nie narzêdzi pracy, ochrona przed pobieraniem odsetek od po¿yczek udzielanychprzez pracodawcê. W przepisach z 1928 roku odnajdujemy nastêpuj¹ce korzyst-ne dla pracowników rozwi¹zania: ksi¹¿eczki obrachunkowe zapewniaj¹ce kon-trolê nad prawid³owo�ci¹ obliczania wynagrodzenia pracowników (art. 25�31),mo¿liwo�æ wydawania regulaminów pracy (art. 48�59) czy nowe ujêcie kar po-rz¹dkowych i wykorzystanie funduszu kar na cele kulturalne i o�wiatowe, a niejak dotychczas oddanie ich do dyspozycji pracodawcy (art. 43�45). Kapitalneznaczenie dla generalnej wyk³adni przepisów prawa pracy mia³o przyjêcie kon-strukcji norm granicznie zastêpuj¹cych. Powodowa³o to, i¿ wchodzi³y one w ¿y-cie zamiast mniej korzystnych dla pracowników regulacji zawartych w umowieo pracê czy uk³adzie zbiorowym, a tym samym nie by³o potrzeby uniewa¿nieniaca³ej umowy, a jedynie zast¹pienia jej niezgodnych z prawem zapisów normamiprawa znajduj¹cymi siê w rozporz¹dzeniach z 1928 roku3.

W momencie wydawania rozporz¹dzeñ z 1928 roku, które w odniesieniu dokodeksów zaborczych stanowi³y legis specialis, istnia³ ju¿ projekt polskiego ko-deksu zobowi¹zañ. Jego wej�cie w ¿ycie w 1934 roku oznacza³o powstanie no-

3 Dwa Rozporz¹dzenia Prezydenta RP z 16 marca 1928 r. o umowie o pracê robotnikówi pracowników umys³owych (Dz.U.R.P. 1928, nr 35, poz. 324 i 325). Artyku³ 1 Rozporz¹dzeniao umowie o pracê pracowników umys³owych stanowi³, i¿ �Wszelkie postanowienia umów indy-widualnych reguluj¹ce stosunek pracy mniej korzystnie dla pracowników umys³owych, ani¿elito czyni rozporz¹dzenie niniejsze, s¹ wa¿ne, a w miejsce ich obowi¹zuj¹ w³a�ciwe postanowie-nia rozporz¹dzenia niniejszego�. Na temat wprowadzenia ogólnej normy ustawowej dotycz¹cejuk³adów zbiorowych w kodeksie zobowi¹zañ zob. L. G ó r n i c k i: Prawo cywilne..., s. 439i nast.; S. P ³ a z a: Historia..., s. 278�280. Tam te¿ zob. obszern¹ literaturê dotycz¹c¹ umowyo pracê, s. 280�283. Szerzej por. np. J. Z a g r o d z k i: Umowa o pracê pracowników umys³o-wych. Warszawa 1930, s. VIII�XVI; S. S z y m o r o w s k i: Umowa o pracê robotników. Warsza-wa 1930, s. VII�XVI; M. � w i ê c i c k i: Instytucje polskiego prawa pracy 1918�1939. Warsza-wa 1960, s. 136�147.


wej regulacji stosunków pracy. Kodeks zobowi¹zañ w tytule IX, traktuj¹cymo umowach o �wiadczeniu us³ug, w dziale pierwszym kodyfikowa³ �Umowê o pra-cê�. Znalaz³y siê tam g³ównie przepisy o charakterze ogólnym, definiuj¹ce umo-wê o pracê, wa¿niejsze prawa i obowi¹zki stron stosunku pracy, w tym zasadwynagradzania za pracê, oraz przepisy bardziej szczegó³owe zakazuj¹ce nieod-p³atnego �wiadczenia pracy, ponoszenia przez pracownika ryzyka ekonomiczne-go. Generalnie nale¿y podkre�liæ, i¿ przepisy kodeksu zobowi¹zañ sta³y na znacz-nie wy¿szym poziomie legislacyjnym ni¿ normy rozporz¹dzeñ z 1928 roku. Wzo-rowa systematyka, kompletno�æ regulacji oraz szersze ni¿ w kodeksach pozabor-czych uwzglêdnianie nadrzêdno�ci interesu pracowniczego nakazuj¹ bardzo wy-sok¹ ocenê rozwi¹zañ dotycz¹cych stosunku pracy przyjêtych w polskim kodek-sie zobowi¹zañ4.

3. Czas pracy

Jednym z wa¿niejszych postulatów pracowniczych po zakoñczeniu pierwszejwojny �wiatowej by³o wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, przy utrzymaniu6-dniowego tygodnia pracy. Decyzja o wprowadzeniu 8-godzinnego dnia pracyby³a jednym z pierwszych posuniêæ ustawodawczych tworz¹cych siê w³adz cen-tralnych odrodzonej Polski. 23 listopada 1918 roku Tymczasowy Naczelnik Pañ-stwa Józef Pi³sudski i premier Jêdrzej Moraczewski podpisali dekret o 8-godzin-nym dniu pracy i 46-godzinnym tygodniu pracy, co oznacza³o przyjêcie bardzopostêpowego wówczas modelu angielskiego z 6-godzinn¹ sobot¹ pracuj¹c¹5. Wartowspomnieæ, i¿ nieco wcze�niej 8-godzinny dzieñ pracy przewidywa³y uchwa³yró¿nych lokalnych o�rodków w³adzy, jakie kszta³towa³y siê w listopadzie 1918roku na ziemiach polskich, na czele z Tymczasowym Rz¹dem Ludowym w Lu-blinie, którym kierowa³ Ignacy Daszyñski6. Licz¹ce w 1918 roku kilkadziesi¹t lathas³o 8-godzinnego dnia pracy, 8-godzinnego snu i 8-godzinnego wypoczynkuby³o jednym z wa¿niejszych postulatów ró¿nych ruchów pracowniczych i spo-

4 Nale¿y zauwa¿yæ, i¿ dopiero ostateczna redakcja przepisów kodeksu zobowi¹zañ doty-cz¹cych umowy o pracê przynios³a tak nowoczesne i dostosowane do istniej¹cych rozwi¹zañz 1928 r. uregulowanie stosunków pracy. Wiêcej zob. L. G ó r n i c k i: Prawo cywilne..., s. 439�440; Z. F e n i c h e l: Prawo pracy. Komentarz. Kraków 1939, s. 3�192.

5 �Dziennik Praw Pañstwa Polskiego� [dalej: Dz.Pr.P.P.] 1918, nr 17, poz. 42.6 K. K u m a n i e c k i: Odbudowa pañstwowo�ci polskiej, najwa¿niejsze dokumenty 1912�

styczeñ 1924. Warszawa 1924, s. 131. W manife�cie Tymczasowego Rz¹du Ludowego RepublikiPolskiej z 7 listopada 1918 r. w pkt. 8 czytamy: �W przemy�le, rzemios³ach i handlu wprowa-dzamy niniejszym 8-godzinny dzieñ roboczy�. Cyt. za: Manifest Tymczasowego Rz¹du Ludowe-go Republiki Polskiej. Oprac. J. L e w a n d o w s k i. Lublin 1978, s. 3.


³ecznych, co doceniono na forum miêdzynarodowym, wprowadzaj¹c do art. 427traktatu wersalskiego zasadê 8-godzinnego dnia pracy. O wadze problemu �wiad-czy³o tak¿e uchwalenie przez nowo powsta³¹ Miêdzynarodow¹ OrganizacjêPracy (MOP lub ILO), na jej pierwszej konferencji w Waszyngtonie, konwencjio 8-godzinnym dniu pracy i 48-godzinnym tygodniu pracy7.

Doprecyzowanie regulacji dotycz¹cych czasu pracy w II Rzeczypospolitejnast¹pi³o wraz z wydaniem ustawy z dnia 18 grudnia 1919 roku o czasie pracyw przemy�le i handlu, któr¹ zreszt¹ kilkakrotnie nowelizowano. Nie tylko utrzy-mywa³a ona 8-godzinny dzieñ i 46-godzinny tydzieñ pracy, ale wyra�nie wskazy-wa³a, i¿ s¹ to w zasadzie maksymalne normy czasu pracy; ich przekroczeniew wymiarze 120 godzin rocznie dopuszcza³a w wyj¹tkowych okoliczno�ciach,tj. w razie szczególnych potrzeb zak³adu pracy i za zezwoleniem Ministra Pracyi Opieki Spo³ecznej. Nale¿y podkre�liæ, i¿ ustalono wysoko�æ dodatku za pracêw godzinach nadliczbowych w wysoko�ci 50% p³acy za pierwsze dwie godzinynadliczbowe (pracownik dostawa³ zatem 150% przys³uguj¹cego mu standardowowynagrodzenia) oraz 100% za ka¿d¹ nastêpn¹ godzinê nadliczbow¹, a tak¿e zapracê w nocy, niedziele i �wiêta (w tym ostatnim przypadku pracownik otrzymy-wa³ 200% standardowego wynagrodzenia). Nale¿y jednocze�nie podkre�liæ, i¿niemal jednocze�nie uchwalona konwencja waszyngtoñska z 1919 roku ustana-wia³a jedynie 25-procentowy niezró¿nicowany w ¿aden sposób dodatek (pracow-nik dostawa³ zatem 125% wynagrodzenia)8.

Ju¿ w trakcie prac nad ustaw¹ sejmow¹ z 1919 roku pojawi³y siê g³osydomagaj¹ce siê zast¹pienia 46-godzinnego tygodnia 48-godzinnym tygodniem pracy,co oznacza³oby zlikwidowanie tzw. angielskiej soboty. Wysuwano tak¿e postulatynawo³uj¹ce miêdzy innymi do: zmniejszenia liczby �wi¹t, zmiany korzystnychrozwi¹zañ dotycz¹cych pracy w tzw. ruchu ci¹g³ym i zrównania kompetencjiministra w³a�ciwego do spraw pracy i ministra w³a�ciwego do spraw przemys³ui handlu w zakresie miêdzy innymi zezwoleñ przekraczania limitów czasu pracy.Do postulowanego przez krêgi przemys³owe wyd³u¿enia czasu pracy do 48 go-dzin dosz³o w 1933 roku, a wiêc jeszcze w dobie wielkiego kryzysu. Co wiêcej,

7 W. L a n d a u: O�miogodzinny dzieñ pracy. Warszawa 1927, s. 20�29. Warto wskazaæ, i¿Polska znajduje siê w liczbie 29 pañstw za³o¿ycieli MOP, która pierwotnie dzia³a³a jako agendaLigi Narodów, a obecnie w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. M. � w i ê c i c k i: Pra-wo pracy. W: Historia pañstwa i prawa Polski 1918�1939. T. 5. Cz. 2. Red. F. R y s z k a.Warszawa 1968, s. 256�257.

8 Szerzej patrz: W. L a n d a u: O�miogodzinny..., s. 29�37; M. � w i ê c i c k i: Instytucje...,s. 16�29; Dz.U. 1920, nr 2, poz. 7. Wa¿niejsze nowele: ustawa z 7 listopada 1931 r. Dz.U.1931, nr 101, poz. 772; ustawa z 22 marca 1933 r. Dz.U. 1933, nr 27, poz. 227. Warto podkre-�liæ, i¿ przepisy o czasie pracy w ogólnym zarysie przetrwa³y a¿ do po³owy lat siedemdziesi¹-tych ubieg³ego wieku w Polsce, kiedy to wszed³ w ¿ycie kodeks pracy oraz reformy czasu pracy,które w 1974 r. wprowadza³y 6 wolnych sobót, a w 1975 r. 12 wolnych sobót. Por. A. L i t y ñ -s k i: Historia..., s. 263.


nast¹pi³o obni¿enie stawek za pracê w godzinach nadliczbowych, które od tegomomentu wynosi³y ju¿ tylko o 25% za pierwsze dwie godziny i o 50% za kolejnegodziny9.

Warto tak¿e przypomnieæ, i¿ w latach trzydziestych XX wieku toczy³y siêdyskusje na forum MOP oraz w niektórych krajach, w tym równie¿ w Polscenad skróceniem pracy w przemy�le wêglowym. Ich efektem by³o miêdzy innymiskrócenie czasu pracy w górnictwie francuskim, belgijskim, amerykañskim i pol-skim. Rodzimi górnicy pracuj¹cy na powierzchni nie mogli pracowaæ d³u¿ej ni¿8 godzin, natomiast pracuj¹cy pod ziemi¹ uzyskali skrócenie czasu pracy do 45godzin tygodniowo, pracuj¹cy w warunkach szczególnie ciê¿kich i niebezpiecz-nych dla zdrowia � do 42 godzin tygodniowo, a pracuj¹cy w temperaturzeponad 28°C � do 36 godzin tygodniowo. W literaturze przedmiotu do�æ po-wszechny jest pogl¹d oparty na analizie sprawozdañ inspekcji pracy, i¿ przepisyo czasie pracy by³y najczê�ciej ³amanymi normami prawa pracy II Rzeczypospo-litej. Przedsiêbiorcy nie tylko wyd³u¿ali niezgodnie z przepisami czas pracy, ale� co gorsza � nie zawsze p³acili wynagrodzenie przewidziane za nadgodziny.Niewiele zmieni³o siê nawet po zmianach w prawie z 1931 roku, które zaostrza³ysankcje za naruszanie przepisów o czasie pracy10.

4. Urlopy

W zakresie prawa do urlopów pracowniczych Polska, dziêki ustawie z 16 mar-ca 1922 roku, wyprzedzi³a wiele pañstw, nierzadko znacznie bogatszych i lepiejuprzemys³owionych. Ustawa o urlopach dla pracowników zatrudnionych w prze-my�le i handlu przewidywa³a miesiêczny wymiar ich urlopu dla pracownikówumys³owych. Natomiast pracownicy fizyczni w ka¿dym z dwóch pierwszych latpracy u tego samego pracodawcy mieli prawo do 8 dni w roku, a po przepraco-waniu trzech lat u tego samego pracodawcy wymiar ich urlopu wynosi³ 15 dniw ka¿dym kolejnym roku kalendarzowym. Ustawa nie obejmowa³a zak³adówrzemie�lniczych zatrudniaj¹cych do czterech pracowników oraz pracowników

9 Dz.U. 1933, nr 27, poz. 227. Por. S. P ³ a z a: Historia..., s. 283�285. Tam te¿ obszer-na literatura na temat czasu pracy w II RP. Na temat problemów interpretacyjnych zob. np.L. L e w a n d o w s k i: Czas pracy i urlopy. £ód� 1934, s. 7�27.

10 Stosowne rozporz¹dzenia wyda³a 20 lipca 1937 r. Rada Ministrów. Dz.U. 1937, nr 56,poz. 440�442. Nast¹pi³o dwudziestokrotne podniesienie wysoko�ci kary grzywny, co wiêcej� wprowadzono obligatoryjn¹ karê aresztu dla �recydywistów�. Por. Dz.U.R.P. 1931,nr 101, poz. 772. Por. te¿: S. P ³ a z a: Historia..., s. 284; M. � w i ê c i c k i: Prawo pracy..., s. 257,279�280.


le�nych i rolnych. Ustawa o urlopach nie obowi¹zywa³a do 1935 roku na obsza-rze objêtym autonomi¹ �l¹sk¹11.

Urlop dla pracowników umys³owych mia³ byæ nieprzerwany, co zapewnia³oo wiele d³u¿sz¹ i pe³niejsz¹ regeneracjê si³ tej grupy zatrudnionych. Urlop dlapracowników fizycznych � na podstawie decyzji pracodawców � by³ niejedno-krotnie dzielony. Regulacja z 1922 roku pozbawia³a tak¿e pracowników urlopuw przypadku rozwi¹zania przez nich stosunku pracy, co � jak wiadomo � niezawsze musia³o siê wi¹zaæ z win¹ pracownika. Najwiêksze kontrowersje po-wstawa³y na p³aszczy�nie interpretacji sformu³owañ �dni urlopu� oraz �wynagro-dzenia za ca³y czas urlopu�. Pracodawcy wliczali bowiem do czasu urlopu nie-dziele i �wiêta, czego konsekwencj¹ by³o nie tylko skrócenie urlopów, ale tak¿eobni¿enie kwot wynagrodzenia za czas urlopu. Problem ten znalaz³ odbicie w roz-bie¿nej interpretacji jak¿e wa¿nego uprawnienia pracowniczego, dokonywanejprzez G³ównego Inspektora Pracy oraz S¹d Najwy¿szy. Do 1933 roku przyjmo-wano kompromisowe rozwi¹zanie, polegaj¹ce na wliczaniu do czasu urlopu pra-cowników fizycznych niedziel i �wi¹t, za które urlopowani otrzymywali wynagro-dzenie. Rozwi¹zanie to nie zadowoli³o jednak pracodawców, którzy stosowaliró¿ne wybiegi, zmierzaj¹ce do pozbawienia pracowników fizycznych prawa dourlopu; miêdzy innymi zwalniali ich przed dniem nabycia prawa do urlopu, forso-wali propozycje zmierzaj¹ce do obni¿enia wymiaru urlopu z 8 do 4 i z 15 do 8 dni(bez rezultatu) oraz zaliczania jako dni urlopowych niedziel i �wi¹t, bez obowi¹z-ku p³acenia za te dni. To ostatnie rozwi¹zanie, nazywane odliczaniem tzw. �wiê-tówek, sta³o siê faktem od 1933 roku12.

5. Ochrona pracy pracowników m³odocianych

Warto przypomnieæ, i¿ ochrona pracy pracowników m³odocianych i kobietnale¿a³a do jednych z pierwszych regulacji w zakresie europejskiego prawapracy, swymi pocz¹tkami siêgaj¹cego pierwszej po³owy XIX wieku13. Po³¹czenie

11 Dz.U.R.P. 1922, nr 40, poz. 334. Rozci¹gniêcie obowi¹zywania ustawy na obszar Górne-go �l¹ska nast¹pi³o w 1935 r., na mocy ustawy Sejmu �l¹skiego z 26 marca 1935 r. Dz.U. �l.1935, nr 6, poz. 9. Na temat prawa pracy obowi¹zuj¹cego na obszarze Górnego �l¹ska por.:J. J o ñ c z y k: Prawo pracy w górno�l¹skiej czê�ci województwa �l¹skiego. W: Historia pañstwai prawa Polski. T. 5. Cz. 2..., s. 293�301; K. K o s m o l, T. B a r t n i c k i: Ustawodawstwo pracyobowi¹zuj¹ce w górno�l¹skiej czê�ci województwa �l¹skiego. Katowice 1936, s. XI i nast.

12 Szerzej patrz: L. L e w a n d o w s k i: Czas pracy i urlopy..., s. 30�35; M. � w i ê c i c k i:Instytucje..., s. 224�239

13 Zagadnienie ochrony pracy m³odocianych oraz kobiet najlepiej zosta³o opracowane w po-wojennej monografii autorstwa J. J o ñ c z y k: Ochrona pracy kobiet i m³odocianych w polskim


ochrony pracy m³odocianych i kobiet w ustawie z 2 lipca 1924 roku, z uwagi nanie zawsze tak¹ sam¹ specyfikê obu grup pracowniczych, oceniane jest jako b³¹dformalny. Natomiast ocena merytorycznych rozwi¹zañ, jakie wprowadzonow okresie miêdzywojennym, nawet w literaturze z okresu Polski Ludowej by³astosunkowo wysoka, mimo i¿ ustawa nie obejmowa³a pracowników le�nictwai rolnictwa, a tak¿e zatrudnionych w zak³adach �nieprowadzonych na sposóbprzemys³owy�14.

Polskie prawo pracy okresu miêdzywojennego zakazywa³o zatrudniania m³o-dzie¿y poni¿ej 15. roku ¿ycia, co w konsekwencji oznacza³o wystêpowanie bar-dziej korzystnych regulacji ni¿ rozwi¹zania Konwencji MOP, które zakazywa³ymiêdzy innymi zatrudniania przy pracach rolnych osób poni¿ej 14. roku ¿ycia.Pracownikiem m³odocianym by³y zatem osoby w wieku pomiêdzy 15. a 18.rokiem ¿ycia. Pracodawca przed dopuszczeniem pracownika m³odocianego dopracy mia³ obowi¹zek sprawdzenia, czy kandydat uzyska³ pozytywny wynik wstêp-nych badañ lekarskich wykluczaj¹cych przeciwwskazania do zatrudnienia. Obo-wi¹zkowe by³y tak¿e okresowe badania lekarskie pracowników m³odocianych.Szczególnym przywilejem pracowników m³odocianych by³o zaliczanie na poczettygodniowego czasu pracy sze�ciu godzin nauki zawodu. Pracownicy m³odociani(poza pewnymi wyj¹tkami) objêci byli zakazem zatrudniania w porze nocnej orazw godzinach nadliczbowych. Bardzo wa¿nym instrumentem ochrony pracowni-ków m³odocianych by³y zakazy zatrudniania �m³odocianych i kobiet w warun-kach, w których praca jest szczególnie niebezpieczna lub szkodliwa dla zdrowiaoraz przy robotach ciê¿kich lub niebezpiecznych dla zdrowia, moralno�ci i do-brych obyczajów�15.

W 1927 roku zosta³o wydane, jako rozporz¹dzenie Prezydenta RP, prawoprzemys³owe, w którym znajdowa³y siê dwa fragmenty wa¿ne dla regulacji sto-sunku pracy m³odocianych. By³y to przepisy normuj¹ce umowy o naukê zawoduw rzemio�le i przemy�le. Pracodawca zatrudniaj¹cy uczniów mia³ obowi¹zekzawierania umowy o naukê zawodu, ta za� mog³a trwaæ do 4 lat i mia³a byæ

przemy�le w latach 1918�1939. Warszawa 1961, tam te¿ obszerna literatura, s. 337�348.Szczególnie istotne s¹ rozdzia³y traktuj¹ce: o czasie pracy i wypoczynku pracowników m³odo-cianych i kobiet, s. 133�188; o ochronie zdrowia i ¿ycia, s. 189�244; o ochronie macierzyñ-stwa, s. 245�277; o stosunku pracy m³odocianych, s. 278�332. S. P ³ a z a: Historia..., s. 286�287.

14 Ustawa z dnia 2 lipca 1924 r. w przedmiocie pracy m³odocianych i kobiet. Dz.U.R.P.1924, nr 65, poz. 636; J. J o ñ c z y k: Ochrona pracy..., s. 333�336; S. P ³ a z a: Historia...,s. 286; M. � w i ê c i c k i: Prawo pracy..., s. 264�266.

15 Spisy robót wzbronionych m³odocianym i kobietom wydano dwukrotnie rozporz¹dzenia-mi z dnia 29 lipca 1925 r. (Dz.U.R.P. 1925, nr 81, poz. 558) oraz z dnia 3 pa�dziernika 1935 r.(Dz.U.R.P. 1935, nr 78, poz. 484). Nale¿y dodaæ, i¿ w spisie z 1935 r. niemal piêciokrotnieposzerzono katalog prac wzbronionych pracownikom m³odocianym, a czterokrotnie � kobie-tom. Wiêcej na ten temat J. J o ñ c z y k: Ochrona pracy..., s. 189�244; M. � w i ê c i c k i: Insty-tucje..., s. 78�86.

16 Z Dziejów Prawa


bezp³atna. Uczeñ zobowi¹zywa³ siê nie tylko do nabywania wiedzy praktycznejpod okiem pracodawcy, ale tak¿e do podnoszenia swych umiejêtno�ci teoretycz-nych przez kontynuowanie dokszta³cania w szkole. Prawo przemys³owe w swejpierwotnej wersji nie zabezpiecza³o w wystarczaj¹cym stopniu uczniów przedró¿nymi niew³a�ciwymi zachowaniami pracodawców, którzy nierzadko stawialitrudne warunki aplikuj¹cym, je�li chodzi o naukê zawodu; miêdzy innymi doumów wpisywano nawet obowi¹zek dop³at za naukê zawodu, nie mówi¹c o tym,¿e w wielu sytuacjach ucz¹cy siê zawodu nie otrzymywa³ wynagrodzenia za sw¹pracê. Pozycja pracowników m³odocianych poprawi³a siê po zmianach ustawo-wych z lat 1931 i 1934. Doprowadzi³y one do: wprowadzenia zakazu bezp³atnegozatrudniania m³odocianych, sformalizowania umów o naukê zawodu przez zapro-wadzenie obowi¹zku rejestracji umów w izbach przemys³owo-handlowych lubrzemie�lniczych, wprowadzenia egzaminów na wykwalifikowanych pracowni-ków, zakazu ³¹czenia nauki zawodu z bezp³atnym �wiadczeniem pracy przezuczniów, uchylenia przepisu prawa przemys³owego, dopuszczaj¹cego stosowaniekar grzywny i aresztu w stosunku do uczniów niewype³niaj¹cych obowi¹zkudokszta³cania siê w szkole16.

6. Ochrona pracy kobiet

Wspomniana ju¿ ustawa z 1924 roku w przedmiocie ochrony pracy m³odocia-nych i kobiet nawi¹zywa³a do uregulowañ i poszerza³a niektóre wcze�niejszeregulacje, w tym tak¿e prawa miêdzynarodowego, zakazuj¹ce miêdzy innymizatrudniania kobiet do pracy nocnej (Konwencja berneñska z 1906 roku o pracynocnej kobiet i konwencje waszyngtoñskie MOP z 1919 roku w sprawie pracynocnej kobiet i ochrony macierzyñstwa). Do wa¿niejszych dobrodziejstw usta-wy z 1924 roku, stosowanej w odniesieniu do kobiet zatrudnionych w przemy�lei handlu, nale¿y zakaz zatrudniania pod ziemi¹, przy pracach niebezpiecznychlub szkodliwych. Warto wspomnieæ, i¿ zakaz pracy kobiet w nocy i pod ziemi¹w kopalniach zosta³ uchylony w 1951 roku, co szczególnie w odniesieniu do tegoostatniego zakazu by³o d¹¿eniem do równouprawnienia kobiet i mê¿czyzn.W przypadku zatrudnienia przez zak³ad wiêcej ni¿ 5 kobiet pracodawca mia³

16 Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z dnia 7 czerwca 1927 r. (Dz.U.R.P. 1927, nr 53, poz.468). Ustawa z dnia 7 listopada 1931 r. w przedmiocie noweli ustawy z 1924 r. w przedmio-cie pracy m³odocianych i kobiet (Dz.U.R.P. 1931, nr 101, poz. 773). Ustawa z dnia 10 marca1934 r. w przedmiocie nowelizacji prawa przemys³owego z 1927 r. (Dz.U.R.P. 1934, nr 40,poz. 350). Szerzej por. J. J o ñ c z y k: Ochrona pracy..., s. 278�332; S. P ³ a z a: Historia...,s. 286; M. � w i ê c i c k i: Prawo pracy..., s. 278.


obowi¹zek zapewnienia im odrêbnych ubikacji, przebieralni i umywalni, a w przy-padku zatrudnienia ponad 100 kobiet zak³ad winien by³ posiadaæ odrêbne urz¹-dzenia k¹pielowe, a nawet ¿³obek przyfabryczny. Ten ostatni przywilej wdra¿anonajd³u¿ej, z uwagi na zawieszenie tego obowi¹zku na cztery lata, a potem przezró¿ne próby jego obchodzenia17.

W zakresie ochrony macierzyñstwa ustawa z 1924 roku zawiera³a wiele no-woczesnych wówczas rozwi¹zañ, które mo¿na podzieliæ na prawa przys³uguj¹cew okresie ci¹¿y i po³ogu oraz w okresie karmienia i opieki nad niemowlêciem.W czasie ci¹¿y i po³ogu ustawa z 1924 roku przyznawa³a kobietom prawo doprzerw w �wiadczeniu pracy w wymiarze sze�ciu dni w ka¿dym miesi¹cu (czegonie zna³a np. Konwencja waszyngtoñska z 1919 roku w sprawie ochrony macie-rzyñstwa) i co wa¿niejsze � fakultatywne wstrzymanie siê od pracy na sze�æ ty-godni przed porodem i obowi¹zkowe przerwanie pracy przez okres sze�ciu tygodnipo porodzie, co sta³o z kolei w zgodzie z rozwi¹zaniem Konwencji MOP. Ustawaz 1924 roku przewidywa³a tak¿e ochronê trwa³o�ci zatrudnienia kobiet w okre-sach 6-tygodniowych przerw i zakaz wypowiadania oraz rozwi¹zywania bez wy-powiedzenia stosunku pracy. Nale¿y podkre�liæ, i¿ lepsza ochrona stosunku pra-cy dotyczy³a pracownic umys³owych, a to z uwagi na 3-miesiêczny okres wypo-wiedzenia (pracownice fizyczne � 2 tygodnie). Pracownice umys³owe mia³y pra-wo do otrzymania pe³nego wynagrodzenia za okres przys³uguj¹cych przerw. Nato-miast pracownice fizyczne za comiesiêczne przerwy 6-dniowe w okresie ci¹¿ymog³y liczyæ na zasi³ek chorobowy w wysoko�ci 60%, a od 1934 roku � 50%zarobku, natomiast za przerwê po³ogow¹ w wymiarze 8 tygodni wyp³acano 100%,a za pozosta³e 4 tygodnie � jedynie 60%, a po 1934 roku 50% zarobku i to podwarunkiem, ¿e wstrzymanie siê od pracy by³o efektem choroby, a nie samejci¹¿y. Je¿eli chodzi o uprawnienia zwi¹zane z opiek¹ nad niemowlêciem, to na planpierwszy wysuwa siê uprawnienie do dwóch pó³godzinnych przerw na karmienieniemowl¹t piersi¹, które w przeciwieñstwie do wspomnianej Konwencji MOPz 1919 roku by³y p³atne. Innym wa¿nym, choæ � jak ju¿ wskazywano � niezre-alizowanym do koñca rozwi¹zaniem w ustawie z 1924 roku by³o wprowadzenieobowi¹zku funkcjonowania ¿³obków przy zak³adach zatrudniaj¹cych ponad 100kobiet, w których mo¿na by³o pozostawiæ dziecko zwykle do 15 miesi¹ca ¿ycia18.

17 Ustawa z dnia 2 lipca 1924 r. w przedmiocie pracy m³odocianych i kobiet (Dz.U.R.P.1924, nr 65, poz. 636); Ustawa z dnia 26 lutego 1951 r. o zmianie ustawy w przedmiocie pracym³odocianych i kobiet (Dz.U. 1951, nr 12, poz. 94). Wiêcej na ten temat zob. J. J o ñ c z y k:Ochrona pracy..., s. 189�226; M. � w i ê c i c k i: Instytucje..., s. 78 i nast.; S. P ³ a z a: Historia...,s. 287�288 i tam te¿ obszerna literatura.

18 Nale¿y pamiêtaæ, i¿ omawianych regulacji ustawy z 1924 r. nie stosowano w odniesieniudo kobiet zatrudnionych w rolnictwie, mimo ¿e by³y zalecenia genewskiej konferencji MOPz dnia 25 pa�dziernika 1921 r. w sprawie ochrony tej grupy pracownic przed porodem i po nimna takich samych zasadach, jak w przypadku kobiet pracuj¹cych w przemy�le i handlu. Szerzejpor.: J. J o ñ c z y k: Ochrona pracy..., s. 245�276; M. � w i ê c i c k i: Instytucje..., s. 87�93.

16*


7. Inspekcja pracyoraz bezpieczeñstwo i higiena pracy

Rozwijaj¹ce siê od drugiej po³owy XIX wieku ustawodawstwo pracy poci¹-gnê³o za sob¹ konieczno�æ powo³ania wyspecjalizowanych organów, najczê�ciejadministracyjnych, do których zadañ nale¿a³o czuwanie nad przestrzeganiem prze-pisów prawa pracy, w tym szczególnie przepisów okre�laj¹cych zasady bez-piecznych i higienicznych warunków pracy. Kadry i zasady funkcjonowania in-spekcji pracy II Rzeczypospolitej wywodz¹ siê jeszcze z ustawodawstwa zabor-czego, a ich narodowy charakter zacz¹³ siê kszta³towaæ w czasie pierwszejwojny �wiatowej. W sierpniu 1915 roku, po opuszczeniu Warszawy przez Rosjani wkroczeniu wojsk niemieckich, powo³ano przy Komitecie Obywatelskim In-spektorat Pracy, a w niektórych miastach dawnej Kongresówki powstawa³yinspekcje przemys³owe. Nastêpnie, po powo³aniu do ¿ycia Tymczasowej RadyStanu, w styczniu 1917 roku zacz¹³ dzia³alno�æ Departament Pracy, bêd¹cyku�ni¹ kadr zarówno dla wy³onionego z jego szeregów w listopadzie 1918 rokuMinisterstwa Pracy i Opieki Spo³ecznej, jak i dla powo³anej dekretem NaczelnikaPañstwa Józefa Pi³sudskiego inspekcji pracy19.

Jej dzia³alno�æ sprowadza³a siê do nadzorowania przestrzegania przepisówprawa pracy, szczególnie o ochronie pracy. Dekret zapewnia³ inspekcji pe³n¹niezale¿no�æ w stosunkach ze wszystkimi pracodawcami oraz organami admini-stracji, czym ró¿ni³ siê od regulacji pañstw zaborczych, które zawiera³y w tymzakresie liczne ograniczenia. Inspekcja pracy II Rzeczypospolitej by³a wydzielo-nym, wyspecjalizowanym w sprawach pracowniczych organem pañstwowym,dzia³aj¹cym samodzielnie zgodnie z zasadami powszechno�ci i niezale¿no�ci.Istotn¹ wad¹ dekretu z 1919 roku by³ miêdzy innymi brak uprawnieñ do wyda-wania nakazów, stosowania kary grzywny. Do 1927 roku iluzorycznym upraw-nieniem inspekcji by³o nieopatrzone ¿adn¹ sankcj¹ prawo wzywania stron. W re-zultacie pracodawca wezwany przez inspekcjê móg³ w zwi¹zku z tym uchyliæ siêod stawiennictwa czy po prostu nie udzieliæ ¿¹danych wyja�nieñ. Ten brak in-strumentów prawnych wymuszaj¹cych okre�lone zachowania pracodawców sta-nowi³ o pewnej s³abo�ci inspekcji, która za jedno z wa¿niejszych zadañ uznawa³awtedy dzia³alno�æ mediacyjn¹ pomiêdzy stronami stosunku pracy i to zarównow sporach o charakterze indywidualnym, jak i przede wszystkim zbiorowym.Generalnie dekret z 1919 roku w art. 1 oddawa³ inspekcji pracy nadzór nad sto-

19 Dz.U.R.P. 1919, nr 5, poz. 90. Szerzej zob.: M. K l o t t: Inspekcja pracy w Polsce. War-szawa 1937, s. 11�12; J. J o ñ c z y k: O funkcjach inspekcji pracy w polskim przemy�le w latach1918�1939. �Czasopismo Prawno-Historyczne� [dalej: CPH] 1960, T. 12, z. 2, s. 50 i nast.;M. � w i ê c i c k i: Instytucje..., s. 30�35.


sowaniem przepisów z zakresu ochrony pracy, powierzaj¹c inspektorom ró¿nefunkcje, np. prawo zatwierdzania regulaminów pracy20.

Dalsze uniezale¿nienie oraz pe³niejsze ujednolicenie organizacji inspekcji pra-cy w II Rzeczypospolitej mia³o miejsce po wydaniu Rozporz¹dzenia PrezydentaRP z 14 lipca 1927 roku o inspekcji pracy. Organami inspekcji pracy byli inspek-torzy pracy: obwodowi, okrêgowi i specjalni (zajmowali siê np. sprawami pra-cowników m³odocianych i kobiet) oraz podinspektorzy pracy, a tak¿e lekarze in-spekcyjni i asystenci inspekcyjni. Inspektorzy obwodowi pracy wykonywali upraw-nienia w³a�ciwe inspekcji pracy na obszarze przydzielonych im obwodów, wyda-wali nakazy i orzekali jako pierwsza instancja we wszystkich sprawach zastrze-¿onych dla inspekcji. Inspektorzy obwodowi podlegali inspektorom okrêgowym,którzy orzekali jako druga instancja w sprawach nakazów i innych orzeczeñinspektorów obwodowych, a ponadto kontrolowali i nadzorowali funkcjonowanieinspekcji na obszarze podleg³ego im okrêgu. Struktur¹ nadrzêdn¹ nad inspektora-mi okrêgowymi by³ G³ówny Inspektor Pracy, podlegaj¹cy wprost Ministrowi Pracyi Opieki Spo³ecznej21. Najwa¿niejszym prawem inspektorów pracy by³o upraw-nienie do wydawania nakazów powoduj¹cych przestrzeganie przez podmioty wska-zane wszystkich przepisów prawa pracy, a nie jak wcze�niej � jedynie w za-kresie bezpieczeñstwa i higieny pracy. Za brak wykonania nakazu grozi³a karagrzywny do 2000�3000 z³, a nawet kilkutygodniowa kara aresztu. Odrêbne re-gulacje obowi¹zywa³y w odniesieniu do przedsiêbiorstw pañstwowych. Do upraw-nieñ inspektorów nale¿a³o tak¿e prawo kontrolowania i wizytowania w ka¿dymczasie przedsiêbiorstw, pobierania próbek produktów i surowców, przegl¹daniaksi¹g i innej dokumentacji, a tak¿e indagowania ca³ego personelu pracowniczegow celu uzyskania odpowiednich informacji. Inspektorzy mieli tak¿e mo¿liwo�æwzywania pracodawców oraz pracowników do swego biura, a niestawiennictwoumo¿liwia³o na³o¿enie grzywny. Nale¿y podkre�liæ, ¿e od 1934 roku inspektorzymogli wymierzaæ kary grzywny za wszystkie wykroczenia w sprawach podle-g³ych inspekcji pracy, a nie tylko w zakresie porz¹dkowym, co oznacza³o przeka-zanie inspektorom uprawnieñ zastrze¿onych wcze�niej wy³¹cznie dla s¹dów pra-cy. Dzia³alno�æ inspekcji pracy w II Rzeczypospolitej by³a i jest na ogó³ bardzodobrze oceniana z uwagi na zaufanie, jakim cieszy³a siê ta instytucja. Wielo�æwykonywanych przez ni¹ zadañ, w porównaniu z zasobami kadrowymi, wskazuje

20 M. K l o t t: Inspekcja pracy..., s. 12�17; S. P ³ a z a: Historia..., s. 289�290, tam te¿ zob.literaturê na temat inspekcji pracy; M. � w i ê c i c k i: Instytucje..., s. 34�38. Szerzej na tematprocesu scalania inspekcji pracy w pierwszej dekadzie II Rzeczypospolitej pisa³: T. K o z ³ o w -s k i: Proces scalania Inspekcji Pracy w Polsce w latach 1919�1928. W: �Acta UniversitatisWratislaviensis�. Nr 2887. Prawo 298. Wroc³aw 2006, s. 189�210.

21 Rozporz¹dzenie Prezydenta RP o inspekcji pracy z dnia 14 lipca 1927 r. (Dz.U.R.P.1927, nr 67, poz. 590). Wiêcej zob.: M. K l o t t: Inspekcja pracy..., s. 25�30; J. J o ñ c z y k:O funkcjach inspekcji pracy..., s. 60�63; W. W i t k o w s k i: Historia administracji w Polsce1764�1989. Warszawa 2007, s. 341.


na bardzo ofiarn¹ i pe³n¹ zaanga¿owania pracê inspekcji w dziedzinie poprawywarunków pracy, w tym w szczególno�ci bezpieczeñstwa i higieny pracy22.

Ustawodawstwo dziewiêtnastowieczne, g³ównie za� drugiej po³owy tego stu-lecia, zaczê³o nak³adaæ na pracodawców coraz liczniejsze obowi¹zki maj¹cezapewniæ pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy (bhp). Co wiêcej,pracownicy mieli bezwzglêdny obowi¹zek stosowaæ siê do wszystkich nakazówi zakazów zapewniaj¹cych bezpieczeñstwo i higienê pracy. Po odzyskaniu nie-podleg³o�ci w zakresie bhp obowi¹zywa³y przepisy pañstw zaborczych, którestosunkowo szybko uzupe³niane by³y niektórymi regulacjami rodzimymi. By³y toprzede wszystkim przepisy o inspekcji pracy z lat 1919 i 1927, o czasie pracyz 1919 roku, gdzie odnale�æ mo¿na zapisy o skracaniu dnia pracy przy robotachszkodliwych dla zdrowia, przepisy o ochronie pracy m³odocianych i kobiet z 1924roku, o czym ju¿ wspomnieli�my przy okazji omawiania ochrony pracy tych gruppracowniczych w zakresie prac wzbronionych. Uregulowania dotycz¹ce bhpodnale�æ mo¿na tak¿e w przepisach traktuj¹cych o umowie o pracê, ubezpiecze-niach czy wreszcie normach prawa wykroczeñ i prawa karnego23.

Najwa¿niejszymi regulacjami dotycz¹cymi problematyki bezpiecznych i higie-nicznych warunków pracy bêd¹cych oryginalnym dorobkiem rodzimej my�li praw-niczej by³y: Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z dnia 22 lipca 1927 roku o zapobie-ganiu chorobom zawodowym i ich zwalczaniu24 oraz Rozporz¹dzenie PrezydentaRP z dnia 18 marca 1928 roku o bezpieczeñstwie i higienie pracy25. Dla interesu-j¹cego nas przedmiotu o wiele wiêksze znaczenie mia³ drugi z wymienionychaktów. Jego postanowienia nak³ada³y na pracodawców obowi¹zek wykorzysty-wania wszelkich dostêpnych �rodków s³u¿¹cych ochronie ¿ycia i zdrowia pra-cowników, co znalaz³o ju¿ swój wyraz w art. 7 Rozporz¹dzenia o umowie o pra-cê pracowników fizycznych, a co tak¿e zosta³o powielone w polskim kodeksiezobowi¹zañ z 1933 roku. Na³o¿enie na organizatorów produkcji obowi¹zku dba-nia o bezpieczne i higieniczne warunki pracy by³o rozwi¹zaniem racjonalnym,uwzglêdniaj¹cym sta³y postêp techniki, za którym prawo nie zawsze mo¿e nad¹-¿yæ. Rozporz¹dzenie o bhp z 1928 roku mia³o w zasadzie obowi¹zywaæ po-wszechnie, niemniej jednak dopiero od 1936 roku objê³o ostatecznie prowadz¹-cych dzia³alno�æ rolnicz¹ i le�nictwo. Prawo z 1928 roku zezwala³o na stosowa-nie sankcji karno-administracyjnych za nieprzestrzeganie norm bhp, daj¹c szcze-gólnie inspektorom pracy mo¿liwo�æ zastosowania dolegliwych nieraz kar w od-niesieniu do ³ami¹cych przepisy pracodawców. Ci ostatni musieli siê liczyæ nawet

22 Wiêcej zob.: M. K l o t t: Inspekcja pracy..., s. 22�26; M. � w i ê c i c k i: Instytucje...,s. 243�254; J. J o ñ c z y k: O funkcjach inspekcji pracy..., s. 61�65.

23 Wiêcej na ten temat: Z. F e n i c h e l: Prawo pracy. Komentarz..., s. 917�979; S. P ³ a z a:Historia..., s. 288�289. Tam te¿ por. wa¿niejsz¹ literaturê w zakresie bezpieczeñstwa i higienypracy w okresie miêdzywojennym.

24 Dz.U.R.P. 1927, nr 78, poz. 676.25 Dz.U.R.P. 1928, nr 35, poz. 325.


z odpowiedzialno�ci¹ karn¹ w przypadku udowodnienia im zawinionych zanie-dbañ z zakresu bhp, które sta³y siê przyczyn¹ wypadku przy pracy. Kierownikzak³adu móg³ w takim przypadku zostaæ skazany za nieumy�lne uszkodzenie cia³aalbo za zabójstwo. Je¿eli chodzi o problem odpowiedzialno�ci cywilnej praco-dawcy za skutki wypadków przy pracy, to nale¿y w pierwszej kolejno�ci pod-nie�æ, i¿ przepisy o ubezpieczeniu spo³ecznym z 1933 roku w art. 196 zarzuci³yw odniesieniu do pracodawców zasadê odpowiedzialno�ci na zasadzie ryzyka.W praktyce oznacza³o to, i¿ pracownik, który uleg³ wypadkowi przy pracy, otrzy-mywa³ rentê inwalidzk¹, która z regu³y nigdy nie rekompensowa³a mu poniesionejszkody i uszczerbku na zdrowiu w pe³nej wysoko�ci. Móg³ co prawda dochodziæswych praw przed s¹dem, ale tylko wtedy, gdy mo¿liwe by³o wykazanie, i¿ wy-padek powsta³ na skutek winy umy�lnej lub niedbalstwa w wykonywaniu przezpracodawcê obowi¹zków wynikaj¹cych z przepisów bhp odnosz¹cych siê do ¿y-cia i zdrowia pracowników. Mo¿na by³o w takim przypadku liczyæ na odszkodo-wanie rekompensuj¹ce szkodê w pe³nej wysoko�ci. Do ciekawych zmian w za-kresie stosowania przepisów bhp dosz³o w latach trzydziestych. Wyra¿a³y siêone miêdzy innymi ró¿nicowaniem sk³adki ubezpieczenia wypadkowego (uzale¿-niono j¹ od stanu bhp w zak³adach, rodzaju zagro¿eñ, ga³êzi produkcji) orazwprowadzeniem w wiêkszych przedsiêbiorstwach specjalnych wewnêtrznych s³u¿bnadzoruj¹cych stan bhp w danej jednostce26.

Nieco mniejsze znaczenie dla stosowania przepisów bhp mia³o Rozporz¹dze-nie z 1927 roku o zapobieganiu i zwalczaniu chorób zawodowych. Regulacja tauzupe³niona przepisami o postêpowaniu nakazowym inspektorów pracy z 1927 ro-ku by³a dope³nieniem zasad tworz¹cych system uregulowañ sk³adaj¹cych siê nabhp. Przepisy dotycz¹ce chorób zawodowych, których w przepisach wykonaw-czych wymieniono niemal 50, dzia³a³y dwubiegunowo. Przede wszystkim ustala³yzasady wykrywania chorób zawodowych, a przez te ustalania okoliczno�ci ichpowstawania, obowi¹zek zg³aszania stanu choroby przez lekarza w³a�ciwym s³u¿-bom, przeprowadzania badañ profilaktycznych w �rodowiskach pracy szczegól-nie nara¿onych na powstawanie chorób zawodowych. Godne podkre�lenia jesttak¿e to, i¿ przepisy z 1927 roku nie ogranicza³y dzia³añ s³u¿b bhp jedynie dochorób zawodowych maj¹cych bezpo�redni zwi¹zek z wykonywan¹ prac¹, aledotyczy³y tak¿e chorób, które z uwagi na rodzaj pracy lub jej warunki rozwija³ysiê znacznie szybciej, powoduj¹c zmiany chorobowe lub wp³ywaj¹c na pogorsze-nie stanu zdrowia chorego. Zapobieganiu chorobom zawodowym mia³o s³u¿yæwydawanie przepisów wykonawczych o charakterze sanitarno-higienicznym, za-kaz stosowania niebezpiecznych metod pracy, a tak¿e u¿ywania szkodliwychsurowców, opatrzony sankcj¹ kary grzywny do 3 tys. z³ i aresztu do 6 tygodni27.

26 M. � w i ê c i c k i: Instytucje..., s. 172�185.27 Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z dnia 22 sierpnia 1927 r. o zapobieganiu chorobom

zawodowym i ich zwalczaniu (Dz.U.R.P. 1927, nr 78, poz. 676).


8. Zwi¹zki zawodowe

Wiek XIX by³ okresem gwa³townego rozwoju przemys³u, co poci¹gnê³o zasob¹, szczególnie w drugiej po³owie tego stulecia, powstawanie organizacji re-prezentuj¹cych pracowników najpierw na szczeblu zak³adu, potem danej bran¿y,a wreszcie centrali zrzeszaj¹cych wszystkich skupionych w zwi¹zkach zawodo-wych. Warto dodaæ, i¿ w Europie wykszta³ci³y siê dwa g³ówne nurty ruchuzawodowego. Pierwszy, wywodz¹cy siê z tradycji brytyjskiej, zajmowa³ siê nie-mal wy³¹cznie sprawami pracowniczymi, natomiast drugi, nawi¹zuj¹cy do trady-cji niemieckiej i francuskiej, stawia³ sobie tak¿e szersze cele spo³eczne, a na-wet polityczne. Zakaz zrzeszania siê pracowników zniesiono najpierw w Angliiw 1824 roku, nastêpnie we Francji w 1864 roku, gdzie funkcjonowa³ od 1791roku, co z czasem doprowadzi³o w wiêkszo�ci pañstw do ugruntowania siêzasady wolno�ci koalicji. Swoboda tworzenia i dzia³ania zwi¹zków zawodowychzosta³a do pewnego stopnia zagwarantowana miêdzy innymi w traktacie wersal-skim oraz w jednej z pierwszych konwencji MOP z 1921 roku. W chwili odzy-skania przez Polskê niepodleg³o�ci ruch zawodowy by³ stosunkowo dobrze roz-winiêty i dzia³a³ zgodnie z dotychczasowymi regulacjami pañstw zaborczych.Nowe ramy organizacyjne uzyska³ na podstawie Dekretu z 8 lutego 1919 rokuo zwi¹zkach zawodowych, pierwotnie pomy�lanego jako tymczasowy akt praw-ny normuj¹cy sytuacjê ruchu zwi¹zkowego w dawnej Kongresówce, a któregomoc obowi¹zywania z czasem zosta³a rozci¹gniêta na pozosta³e tereny II Rze-czypospolitej28.

Wspomniany Dekret wprowadza³ nowatorsk¹ nawet na skalê europejsk¹zasadê swobody zak³adania zwi¹zków zawodowych, które powstawa³y przezsam fakt zarejestrowania w s¹dzie. Tym samym zwi¹zki zawodowe zosta³ywy³¹czone spod kontroli administracji ogólnej (rz¹dowej) czy przepisów o stowa-rzyszeniach, jak to by³o w modelu austro-wêgierskim oraz niemieckim. Nale¿ypodkre�liæ, i¿ podleg³o�æ inspekcji pracy mia³a bardzo ograniczony charakter,a zawieszenie dzia³alno�ci czy rozwi¹zanie zwi¹zku zawodowego mog³o nast¹piæjedynie na mocy wyroku s¹du w przypadku udowodnienia dzia³alno�ci przestêp-czej. Artyku³ 1 Dekretu z 1919 roku wprowadza³ wa¿n¹ zasadê mówi¹c¹, i¿zwi¹zek zawodowy jest reprezentantem wszystkich pracowników, a nie tylkotych, którzy do niego nale¿¹. Ta, przeciwna regulacjom zawartym w re¿imachprawnych stowarzyszeñ czy cywilnoprawnych, zasada pozwoli³a miêdzy innymina rozwi¹zanie wa¿nej kontrowersji co do tego, czy uzgodnienia zwi¹zków zawo-

28 Dz.Pr.P.P. 1919, nr 15, poz. 209. Gwarancje wolno�ci zwi¹zkowych zawiera³ np. art. 108konstytucji marcowej. Z. F e n i c h e l: Zarys polskiego prawa robotniczego..., s. 236. Na tematzwi¹zków zawodowych w II Rzeczypospolitej por.: W. M a s e w i c z: Po³o¿enie prawne zwi¹z-ków zawodowych w Polsce w latach 1919�1939. Warszawa 1972, s. 9�39, 87�119.


dowych z pracodawcami (np. uk³ady zbiorowe pracy) obowi¹zuj¹ jedynie cz³on-ków zwi¹zku bêd¹cego stron¹ negocjacji i porozumienia, czy wszystkich pracow-ników danego zak³adu lub danej bran¿y. Przyjêcie zasady reprezentatywno�ciprzez zwi¹zki wszystkich pracowników niezale¿nie od przynale¿no�ci pozwoli³ounikn¹æ licznych problemów. Zwi¹zek zawodowy reprezentowa³ zatem wszyst-kich pracowników w zakresie ich interesów ekonomicznych i kulturalnych. Przy-jêcie tej regu³y pozwala³o na uznanie zwi¹zków zawodowych za stronê negocja-cji, konfliktów czy ró¿nych uzgodnieñ pomiêdzy pracodawcami, rz¹dem a pra-cownikami. Do wa¿nych zadañ i uprawnieñ zwi¹zków zawodowych, które mia³yosobowo�æ prawn¹, nale¿a³o przygotowywanie i organizowanie strajków, wyzna-czanie kandydatów na ³awników do s¹dów pracy czy delegowanie przedstawi-cieli do komisji rozjemczych.

W 1932 roku przy okazji wydawania nowej regulacji w zakresie dzia³aniastowarzyszeñ w³adze podda³y zwi¹zki zawodowe re¿imowi prawnemu tam okre-�lonemu. Dla organizacji zwi¹zkowych szczególnie niewygodne okaza³y siê gro�-ne dla swobód zwi¹zkowych, ale zgodne z regu³ami demokratycznymi, zasadyjawno�ci i porz¹dku. Organy administracji pañstwowej uzyska³y dziêki regulacjiz 1932 roku np. mo¿liwo�æ wgl¹du w ca³o�æ dokumentacji w³adz zwi¹zkowych.Ograniczono tym samym dotychczasow¹ swobodê dzia³ania, a nawet zak³adaniazwi¹zków zawodowych, które w przypadku zagro¿enia bezpieczeñstwa i porz¹d-ku publicznego mog³y byæ zawieszone lub rozwi¹zane decyzj¹ organów admini-stracji ogólnej (rz¹dowej)29.

9. Uk³ady zbiorowe pracy

Uk³ady zbiorowe pracy to rodzaj umów zawieranych jeszcze przed pierwsz¹wojn¹ �wiatow¹ pomiêdzy reprezentuj¹cymi pracowników zwi¹zkami zawodo-wymi a pracodawc¹ lub pracodawcami danej bran¿y. Uk³ady s³u¿y³y i nadals³u¿¹ okre�laniu szeroko pojmowanych warunków pracy oraz przede wszystkimp³acy i w zakresie w nich uregulowanym stanowi¹ integraln¹ czê�æ indywidual-nej umowy o pracê. W pierwszych latach po odzyskaniu przez Polskê niepodle-g³o�ci uk³ady zbiorowe pracy by³y do�æ rozpowszechnione. Sprzyja³a temu dzia-³alno�æ koncyliacyjna inspekcji pracy, która niejednokrotnie w swych pracachprewencyjnych doprowadza³a do zawierania porozumieñ zapobiegaj¹cych straj-

29 Rozporz¹dzenie Prezydenta RP prawo o stowarzyszeniach (Dz.U.R.P. 1932, nr 94, poz.808). Zob. te¿ W. M a s e w i c z: Po³o¿enie prawne..., s. 107�150; S. P ³ a z a: Historia...,s. 291�292. Tam te¿ obszerna literatura o zwi¹zkach zawodowych okresu miêdzywojennego,s. 292�296. Por. M. P i e t r z a k: Prawo pracy..., s. 574�575.


kom lub te¿ w ramach rozjemstwa postrajkowego przyczynia³a siê do powstawa-nia uk³adowego porz¹dku pracy30.

Pierwszymi wa¿niejszymi rodzimymi aktami prawnymi, które regulowa³y pro-blematykê umów zbiorowych, by³y dwie ustawy z 1919 roku o za³atwianiu zatar-gów zbiorowych pomiêdzy pracodawcami a pracownikami rolnymi. Przy okazjiuregulowanej w nich procedury ugody zawieranej przed komisjami polubownymizamieszczono w nich przepisy traktuj¹ce o problematyce uk³adów zbiorowychpracy. Warto podkre�liæ, i¿ w regulacjach z 1919 roku uznano, i¿ ugoda (uk³ad)ma moc obowi¹zuj¹c¹ na równi z orzeczeniem komisji. Tym samym uk³ad zbio-rowy pracy zosta³ potraktowany jako �ród³o prawa pracy wi¹¿¹ce strony stosun-ku pracy niezale¿nie od ich woli. Postanowieniom uk³adów (ugód) nadano tymsamym charakter norm jednostronnie bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cych, wchodz¹-cych w ¿ycie w przypadku zawierania rozwi¹zañ korzystniejszych dla pracow-ników31.

Podobne rozwi¹zanie zosta³o przyjête w wybitnym dziele Polskiej KomisjiKodyfikacyjnej, jakim by³ kodeks zobowi¹zañ. Jego twórcy, zdaj¹c sobie sprawêz nieodwracalnego faktu wystêpowania coraz wiêkszej liczby uk³adów zbioro-wych pracy, nadali im moc bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cych aktów, tj. specyficz-nych �róde³ prawa pracy maj¹cych niejednokrotnie nadrzêdn¹ moc obowi¹zywa-nia w stosunku do umów indywidualnych. Tym samym uk³ady zbiorowe pracyzosta³y zrównane z wszystkimi innymi regulacjami kszta³tuj¹cymi stosunki pracy,a w przypadku gdy by³y korzystniejsze dla pracowników od dotychczas obowi¹-zuj¹cych, wchodzi³y w ¿ycie, powoduj¹c tym samym podwy¿szenie standardówprzez poprawê warunków pracy i p³acy w danej bran¿y. Niemal identycznerozwi¹zania zosta³y przyjête w specjalnej Ustawie z dnia 14 kwietnia 1937 roku(jej projekt by³ gotowy ju¿ w 1928 roku) o uk³adach zbiorowych pracy. Regulo-wa³a ona miêdzy innymi takie kwestie, jak: powstanie, sposób rejestracji i wyga-�niêcia uk³adów zbiorowych pracy, których postanowieniom nadawa³a norma-tywny charakter. Ustawa rozstrzyga³a tak¿e sposób postêpowania w przypadkukolizji miêdzy postanowieniami uk³adu a umow¹ o pracê czy problemu obowi¹zy-wania niektórych zapisów uk³adu po jego wyga�niêciu, a tak¿e regulowa³a kwe-stie powo³ywania organów maj¹cych rozstrzygaæ spory wynikaj¹ce ze stosowa-

30 Du¿¹ liczbê zawieranych uk³adów zbiorowych warto tak¿e podkre�liæ z uwagi na brakregulacji prawnych w tym zakresie po odzyskaniu niepodleg³o�ci w 1918 r. Jedynie na obsza-rze poniemieckim obowi¹zywa³o Rozporz¹dzenie z dnia 23 grudnia 1918 r. o umowach zbioro-wych. M. � w i ê c i c k i: Instytucje..., s. 40 i nast.; S. P ³ a z a: Historia..., s. 296, tam te¿ literaturadotycz¹ca zagadnienia uk³adów zbiorowych pracy, s. 296�297.

31 Ustawa z dnia 28 marca 1919 r. o za³atwianiu zatargów zbiorowych pomiêdzy pracodawca-mi a pracownikami rolnymi (Dz.Pr.P.P. 1919, nr 29, poz. 251); Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r.o za³atwianiu zatargów zbiorowych pomiêdzy pracodawcami a pracownikami rolnymi (Dz.Pr.P.P.1919, nr 65, poz. 394). Wiêcej na ten temat zob.: A. A j n e n k i e l: Zbiorowe umowy w rolnictwiew Polsce w latach 1919�1926. CPH 1957, T. 9, z. 2, s. 169 i nast.


nia uk³adu. Sumuj¹c, nale¿y podkre�liæ, i¿ postanowienia uk³adów zbiorowychpracy w 1937 roku obejmowa³y niemal 2/3 robotników. Ich popularno�æ wynika³az jednej strony z tego, ¿e uniemo¿liwia³y pogarszanie dotychczasowych warun-ków zatrudnionych, a z drugiej strony chroni³y pracodawców przed nieuczciw¹konkurencj¹32.

10. Prawo do strajku oraz rozjemstwo pracy

Prawo do strajku w ustawodawstwie �wiatowym w okresie dwudziestoleciamiêdzywojennego zwykle nie by³o formu³owane wprost, jak choæby w dzisiej-szym prawie, lecz wynika³o po�rednio z tzw. prawa wolno�ci koalicji. Jednymz nielicznych wyj¹tków by³a konstytucja Estonii z 1920 roku, w której prawo dostrajku zosta³o jednoznacznie zagwarantowane. Pocz¹tkowo w II Rzeczypospoli-tej brakowa³o przepisów, które pozwala³yby na przeprowadzanie rozjemstwa przy-musowego w przypadku strajków lub innych konfliktów wynikaj¹cych ze stosun-ków pracy. Jedynie w czê�ci poniemieckiej, w tym tak¿e na Górnym �l¹sku,funkcjonowa³y przepisy umo¿liwiaj¹ce prawne dzia³ania zmierzaj¹ce do rozstrzy-gania konfliktów zbiorowych pracy na drodze rokowañ lub rozjemstwa przymu-sowego. Pierwszym aktem prawnym reguluj¹cym zasady rozjemstwa w rolnic-twie by³a uchwalona jednomy�lnie przez sejm, pod gro�b¹ zapowiedzianego straj-ku robotników folwarcznych, Ustawa z dnia 28 marca 1919 roku o za³atwianiuzatargów zbiorowych pomiêdzy pracodawcami a pracownikami rolnymi. Stwa-rza³a ona podstawê prawn¹ do powo³ywania komisji rozjemczych, które w rezul-tacie swych orzeczeñ lub zawieranych ugód mia³y ustalaæ grupowe warunkipracy i p³acy robotników rolnych. Powa¿nym mankamentem ustawy by³ brakregulacji pozwalaj¹cych na rozstrzyganie sporów indywidualnych, powstaj¹cychprzy okazji praktycznego stosowania przyjêtych warunków pracy33.

Kolejn¹ ustawê o usuwaniu zatargów zbiorowych pomiêdzy pracodawcamia pracownikami rolnymi sejm przyj¹³ 1 sierpnia 1919 roku. Wprowadza³a onatrzy formy za³atwiania sporów zbiorowych w rolnictwie: pierwsz¹ by³y pertrakta-cje robotników rolnych z pracodawc¹ ziemianinem, prowadzone przy udzialeinspektora pracy, drug¹ � poddanie sporu pod os¹d komisji polubownej, naktórej czele sta³ z urzêdu inspektor pracy, trzeci¹ za� � rozs¹dzenie sporu przezspecjaln¹ komisjê rozjemcz¹, w której sk³ad wchodzi³ inspektor pracy jako prze-

32 Szerzej por.: Z. F e n i c h e l: Kodeks pracy. Komentarz..., s. 515�665.33 Dz.Pr.P.P. 1919, nr 29, poz. 251; por. tak¿e: A. A j n e n k i e l: Po³o¿enie prawne robotni-

ków rolnych w Polsce 1918�1939. Warszawa 1962, s. 52�85; S. P ³ a z a: Historia..., s. 297�298, a tak¿e przywo³ana tam literatura, s. 298�299.


wodnicz¹cy lub uczestnik z g³osem doradczym. Najwa¿niejsz¹ rolê w procesierozjemstwa odgrywali inspektorzy pracy, którzy miêdzy innymi dbali o to, abystrony rozjemstwa na szczeblu powiatu, tj. zwi¹zki zawodowe jako przedstawi-ciele pracowników oraz zinstytucjonalizowani przedstawiciele pracodawców, pro-wadzili pertraktacje w zgodzie z obowi¹zuj¹cym prawem. Zgoda na powo³aniekomisji rozjemczej mia³a charakter dobrowolny i oznacza³a podporz¹dkowanie siêjej orzeczeniu34.

Z uwagi na to, i¿ zdarza³y siê przypadki braku zgody na rozjemstwo dobro-wolne, w latach 1921�1924 uregulowana zosta³a kwestia rozjemstwa przymu-sowego. Najwa¿niejsze znaczenie mia³a ustawa z 18 lipca 1924 roku, nakazuj¹capowo³ywanie nadzwyczajnych komisji rozjemczych w celu rozstrzygania sporówzbiorowych pomiêdzy ziemiañstwem a pracownikami rolnymi. W sk³ad komisjiwchodzili przedstawiciele delegowani przez trzy ministerstwa, zwi¹zki zawodowerobotników rolnych oraz reprezentacji w³a�cicieli ziemskich. Orzeczenia komisjimia³y charakter bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cy. Warto dodaæ, i¿ Polska ratyfikowa³aKonwencjê MOP z 1923 roku o prawie stowarzyszania siê i koalicji robotnikówrolnych, która gwarantowa³a zatrudnionym w rolnictwie prawa podobne do tych,jakie przys³ugiwa³y pracownikom zatrudnionym w przemy�le, w tym tak¿e prawodo strajku35.

Wa¿nym aktem prawnym, wobec nasilaj¹cych siê strajków, reguluj¹cymrozjemstwo pracy w II Rzeczypospolitej by³o Rozporz¹dzenie Prezydenta RPz 27 pa�dziernika 1933 roku o nadzwyczajnych komisjach rozjemczych do za³a-twiania zatargów zbiorowych pracy pomiêdzy pracodawcami a pracownikami wprzemy�le i handlu. S³abo�ci¹ przyjêtych rozwi¹zañ by³o ograniczenie dzia³añrozjemczych do zatargów obejmuj¹cych zagro¿enie interesów gospodarczych ocharakterze ogólnopañstwowym. Tylko bowiem w takich przypadkach, na wnio-sek Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej, Rada Ministrów wszczyna³a procedurêpowo³ania nadzwyczajnej komisji rozjemczej, której zadaniem by³o rozstrzygniê-cie sporu. Powo³ywane komisje nadzwyczajne nie zawsze potrafi³y roz³adowaæcoraz czêstsze konflikty i strajki, dlatego te¿ w 1936 roku, przy okazji wydawaniaustawy o uk³adach zbiorowych, znowelizowano przepisy o rozjemstwie pracy.

34 Dz.Pr.P.P. 1919, nr 65, poz. 394. Jak ju¿ wspomniano, ustawa ta zapocz¹tkowa³a nietylko rozjemstwo pracy, ale tak¿e wykreowa³a instytucjê uk³adów zbiorowych; por. S. P ³ a z a:Historia..., s. 297�298.

35 Ustawa z dnia 24 marca 1923 r. w przedmiocie uprawnieñ Ministra Pracy i Opieki Spo-³ecznej do powo³ywania nadzwyczajnych komisji rozjemczych do za³atwiania zatargów zbioro-wych pomiêdzy pracodawcami i pracownikami rolnymi (Dz.U.R.P. 1923, nr 47, poz. 321).Ustawa ta mia³a charakter incydentalny, obowi¹zywa³a rok i zosta³a zast¹piona Ustaw¹ z dnia18 lipca 1924 r. w przedmiocie uprawnieñ Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej do powo³ywanianadzwyczajnych komisji rozjemczych do za³atwiania zatargów zbiorowych pomiêdzy praco-dawcami i pracownikami rolnymi (Dz.U.R.P. 1924, nr 71, poz. 686); por. S. P ³ a z a: Historia...,s. 298.


Przewidywa³y one mo¿liwo�æ powo³ywania przez ministra ds. pracy zwyk³ychkomisji rozjemczych. Ich dzia³alno�æ mia³a jednak charakter dobrowolny, tymsamym oznacza³o to miêdzy innymi brak ograniczeñ w prawie do strajku, którynie zawsze dawa³ pracodawcom uprawnienie do zwolnienia pracowników. Zgod-nie z orzecznictwem S¹du Najwy¿szego, pracodawca nie móg³ zwolniæ pra-cowników bior¹cych udzia³ w strajku, który by³ wynikiem bezprawnego postê-powania pracodawcy. Generalnie jednak kodeks karny z 1932 roku uznawa³strajk za przestêpstwo zagro¿one kar¹ pozbawienia wolno�ci do lat 5, o ilepowodowa³ utrudnienia lub uniemo¿liwia³ korzystanie z urz¹dzeñ u¿yteczno�cipublicznej36.

11. S¹dy pracy

Stosunki pracy w pewnych sytuacjach doprowadzaj¹ do konfliktów pomiêdzypracownikiem a pracodawc¹. Spory mog¹ mieæ charakter indywidualny b¹d�zbiorowy. Jeszcze w XIX stuleciu pojawi³y siê rozwi¹zania dopuszczaj¹ce po-wstawanie wyspecjalizowanych agend, a nawet s¹dów z udzia³em czynnika za-wodowego i spo³ecznego, rozstrzygaj¹cych spory wynikaj¹ce ze stosunku pracy.Jako jedne z pierwszych w 1806 roku powsta³y s¹dy pracy we Francji, a ichsk³ady orzekaj¹ce by³y wybierane przez pracowników i pracodawców. Z koleiw Norwegii w latach 1881�1919 funkcjonowa³ s¹d pañstwowy zajmuj¹cy siêkonfliktami powstaj¹cymi w zwi¹zku ze stosunkami pracy, orzekaj¹cy przy udzia-le czynnika zawodowego i spo³ecznego. W Polsce po odzyskaniu w 1918 rokuniepodleg³o�ci na obszarach poniemieckich funkcjonowa³y nadal s¹dy przemys³o-we, powo³ane na podstawie ustawy z 1890 roku, i s¹dy kupieckie utworzonew 1904 roku. Warto dodaæ, i¿ na gruncie niemieckim funkcjonowa³y tak¿e inneorgany rozstrzygaj¹ce spory pracy, jak np. s¹dy cechowe, s¹dy górnicze. By³y toorgany o charakterze samorz¹dowym i korporacyjnym, w których funkcje orzecz-nicze nale¿a³y do ³awników. Na obszarach poaustriackich tak¿e istnia³y s¹dyprzemys³owe funkcjonuj¹ce na podstawie ustawy z 1896 roku, które orzeka³yprzy udziale zawodowego sêdziego oraz ³awników powo³ywanych spo�ród kan-dydatów przedstawianych przez izby handlowe, robotnicze, adwokackie czy no-tarialne przez ministra w³a�ciwego ds. gospodarczych. Wa¿nym wydarzeniem,maj¹cym niew¹tpliwie wp³yw na powstanie s¹downictwa pracy w II Rzeczypo-

36 Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z dnia 27 pa�dziernika 1933 r. o nadzwyczajnych komi-sjach rozjemczych do za³atwiania zatargów zbiorowych pracy pomiêdzy pracodawcami a pra-cownikami w przemy�le i handlu (Dz.U.R.P. 1933, nr 82, poz. 604); S. P ³ a z a: Historia...,s. 298.


spolitej, by³o utworzenie w roku 1926 niemieckich s¹dów pracy, wzorowanychczê�ciowo na wspomnianym modelu norweskim. S¹dy pracy naszych zachod-nich s¹siadów obejmowa³y sw¹ w³a�ciwo�ci¹ spory indywidualne wynikaj¹ce zestosunku pracy zale¿nej, tzw. pracy podporz¹dkowanej. We wszystkich instan-cjach niemieckiego s¹downictwa pracy orzekali sêdziowie zawodowi oraz ³awni-cy powo³ywani w równej liczbie przez pracowników i pracodawców. Opróczsamodzielnego s¹du pracy I instancji funkcjonowa³ s¹d odwo³awczy przy s¹dziekrajowym oraz s¹d rewizyjny przy S¹dzie Rzeszy37.

Zainspirowane rozwi¹zaniem niemieckim powo³anie s¹dów pracy w Polscemia³o miejsce zgodnie z Rozporz¹dzeniem Prezydenta RP z 22 marca 1928 roku.S¹dy pracy w II Rzeczypospolitej powo³ywano przy s¹dach grodzkich. Dzia³a³ytak¿e jako s¹dy samoistne. W polskich s¹dach pracy orzeczenia zapada³y przyudziale sêdziego zawodowego oraz dwóch ³awników, z których jeden by³ przed-stawicielem pracowników, a drugi � pracodawców. £awnicy byli mianowani,z potrójnej liczby kandydatów, przez Ministra Sprawiedliwo�ci na wniosek mini-strów w³a�ciwych ds. pracy oraz przemys³u i handlu. Kandydatów wysuwa³yzwi¹zki zawodowe, organizacje pracodawców i samorz¹d gospodarczy. Nale¿ypodkre�liæ, i¿ ³awnicy przed dopuszczeniem ich do orzekania odbywali specjalneprzeszkolenie. Do reformy s¹dów pracy w 1934 roku w sprawach wykroczeño naruszenie przepisów prawa pracy orzekali jednoosobowo sêdziowie pracy, poczym uprawnienie to przesz³o na inspektorów pracy oraz organy administracjiogólnej. Rodzime s¹downictwo pracy zna³o tak¿e postêpowanie pojednawczeprzeprowadzane wy³¹cznie przy udziale ³awników. Sesje takie mia³y odci¹¿yæsêdziów zawodowych i prowadziæ do ugodowego rozstrzygniêcia sporu pomiêdzypracownikami a pracodawcami38.

37 Z. F e n i c h e l: Zarys polskiego prawa robotniczego..., s. 249; S. P ³ a z a: Historia...,s. 689�691, tam te¿ obszerna literatura na temat s¹downictwa pracy w Polsce i na �wie-cie. Ibidem, s. 690�693. Warto podkre�liæ, i¿ rozwój niemieckiego ustawodawstwa pracyw pocz¹tkach III Rzeszy nie mia³ ju¿ praktycznie ¿adnego wp³ywu na polskie prawo pracy,choæ w ówczesnej prasie fachowej odnale�æ mo¿na niejeden dowód pewnego zainteresowanianiemieckimi rozwi¹zaniami. Wiêcej na ten temat: L. G ó r n i c k i: Prawo Trzeciej Rzeszy w naucei publicystyce prawniczej Polski miêdzywojennej (1933�1939). Bielsko-Bia³a 1993, s. 144�157;M. � w i ê c i c k i: Instytucje..., s. 255�262; por. te¿ A. K o r o b o w i c z, W. W i t k o w s k i: Ustróji prawo na ziemiach polskich. Lublin 1996, s. 218.

38 Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. (Dz.U.R.P. 1928, nr 37, poz.350). W dniu 24 pa�dziernika 1934 r. ukaza³o siê Rozporz¹dzenie Prezydenta RP prawo o s¹-dach pracy (Dz.U.R.P. 1934, nr 95, poz. 854). Przewidywa³o ono tak¿e powo³anie specjalne-go morskiego s¹du pracy w Gdyni, który mia³ rozpatrywaæ spory pracownicze pomiêdzy arma-torami a za³ogami statków morskich. Por. M. � w i ê c i c k i: Instytucje..., s. 259 i nast.; S. P ³ a -z a: Historia..., s. 691�692; K. K r a s o w s k i, M. K r z y m k o w s k i, K. S i k o r s k a - D z i ê -g i e l e w s k a, J. Wa l a c h o w i c z: Historia ustroju pañstwa. Poznañ 1993, s. 360; por. te¿T.J. K o t l i ñ s k i: O ustroju i organizacji s¹dów pracy w osiemdziesi¹t¹ rocznicê ich powstania.�Palestra� 2008, z. 3�4, s. 150�152.


Generalnie s¹dy pracy rozstrzyga³y spory ze stosunku pracy, przy czym war-to�æ przedmiotu sporu nie mog³a przekraczaæ 5 tys. z³ (od 1934 roku � 10 tys.z³). Kognicja s¹dów pracy nie dotyczy³a wszystkich kategorii pracowniczych.W szczególno�ci nie podlegali jej pracownicy rolni, w odniesieniu do którychnadal stosowano przepisy o komisjach rozjemczych z 1919 roku, a tak¿e czê�ænauczycieli oraz pracowników urzêdów pañstwowych i komunalnych. Postêpo-wanie przed s¹dami pracy mia³o charakter uproszczony, terminy oczekiwania naza³atwienie sprawy by³y znacznie krótsze ni¿ w zwyczajnym postêpowaniu cy-wilnym. S¹dy pracy by³y instytucj¹ dostêpn¹ niemal dla ka¿dego, z uwagi narozwi¹zania w zakresie kosztów s¹dowych. Po reorganizacji s¹downictwa pracyw 1934 roku dopuszczalne by³o tak¿e postêpowanie nakazowe, w którym wy-starczaj¹cym dowodem by³a ksi¹¿eczka obrachunkowa jako dokument potwier-dzaj¹cy wysoko�æ zarobków pracownika. Apelacja do s¹du okrêgowego mo¿li-wa by³a w zasadzie dopiero w przypadku spraw, w których warto�æ przedmiotusporu przewy¿sza³a kwotê 200 z³ (od 1934 roku � 300 z³). S¹d odwo³awczyorzeka³ albo w sk³adzie zawodowym, albo zawodowo-³awniczym. Dopuszczalnaby³a tak¿e kasacja, któr¹ wnoszono do S¹du Najwy¿szego, w którym jednak nieby³o odrêbnej Izby ds. Pracy i Ubezpieczeñ Spo³ecznych. Nale¿y tak¿e dodaæ, i¿dopiero po 1936 roku, kiedy to ostatecznie zlikwidowano odrêbno�æ s¹downictwapracy w dawnym zaborze pruskim (zlikwidowano s¹dy przemys³owe i kupiec-kie), s¹dy pracy mia³y charakter jednolity na obszarze ca³ej II Rzeczypospolitej.Przed drug¹ wojn¹ �wiatow¹ na terytorium Polski by³o 17 samoistnych s¹dówpracy, a 9 funkcjonowa³o przy s¹dach grodzkich. Funkcje orzecznicze wykony-wane by³y przez blisko 50 sêdziów mianowanych przez Ministra Sprawiedliwo-�ci do rozstrzygania sporów z zakresu stosunków pracy, których np. w 1936 ro-ku by³o niemal 23 tys. Fakt powstania i praktyka funkcjonowania s¹dów pracyw II Rzeczypospolitej zawsze by³y oceniane bardzo wysoko. Z³o¿y³y siê na toprzede wszystkim zasady postêpowania pozwalaj¹ce na znacznie tañsze i szyb-sze, w porównaniu z s¹dami cywilnymi, rozstrzyganie jak¿e wa¿nych z punktuwidzenia spo³ecznego sporów z zakresu stosunków pracy przez wyspecjalizo-wan¹ agendê, orzekaj¹c¹ przy udziale po³¹czonych czynników zawodowego i spo-³ecznego. S¹downictwo pracy w modelu przedwojennym bez wiêkszych zmianprzetrwa³o do 1950 roku39.

39 Szerzej por.: Z. F e n i c h e l: Prawo pracy. Komentarz..., s. 1021�1115; J. B l o c h: Noweprawo o s¹dach pracy z 24 X 1934 roku. Uwagi. Warszawa 1935, s. 5�58. Jednoznacz-nie pozytywna jest ocena s¹downictwa pracy zarówno z punktu widzenia nauki marksistow-skiej (M. � w i ê c i c k i: Prawo pracy..., s. 284), jak i nauki wspó³czesnej (A. L i t y ñ s k i: Histo-ria..., s. 257; S. P ³ a z a: Historia..., s. 691�692).


12. Uwagi koñcowe

Mimo ¿e do koñca II Rzeczypospolitej prawo pracy pozostawa³o w rozpro-szeniu i nie mo¿na go by³o uj¹æ w ramy kodeksowe, w wielu aspektach zdo³anoznacznie poprawiæ dotychczas obowi¹zuj¹ce regulacje zaborcze. Co wiêcej, wie-le aktów prawnych z dziedziny pracy sta³o na bardzo wysokim poziomie legisla-cyjnym, a wprowadzone standardy nieraz przewy¿sza³y �redni poziom �wiatowykszta³towany konwencjami Miêdzynarodowej Organizacji Pracy, a czasami na-wet poziom najwy¿ej uprzemys³owionych i najbogatszych pañstw Europy. Oczy-wi�cie, pojawia³y siê liczne problemy, w tym w szczególno�ci niechêæ czê�cipracodawców do stosowania niektórych przepisów prawa pracy, które uznawa-no za nazbyt socjalne. Niemniej jednak je¿eli we�mie siê pod uwagê zacofaniegospodarcze Polski, wahania koniunktury gospodarczej, to ocena rodzimego pra-wa pracy stworzonego w okresie II Rzeczypospolitej musi wypa�æ bardzo ko-rzystnie.

Warto te¿ podkre�liæ, i¿ mieni¹ca siê pañstwem robotniczo-ch³opskim PolskaLudowa bez wiêkszych zastrze¿eñ przejê³a i bardzo d³ugo korzysta³a z licznychrozwi¹zañ i standardów przyjêtych w ustawodawstwie pracy II Rzeczypospoli-tej. Dekret unifikacyjny z 8 stycznia 1946 roku o rozci¹gniêciu mocy obowi¹zuj¹-cej niektórych przepisów ustawodawstwa pracy na ca³y obszar pañstwa polskie-go nada³ moc obwi¹zywania na terytorium ca³ego pañstwa 39 aktom prawnymPolski przedwojennej.

Wojciech Organi�ciak

Das Arbeitsrecht der II. Republik PolenEine Studie für Lehrzwecke

Z u s a m m e n f a s s u n g

Von unter den zahlreichen Leistungen im Bereich der Vereinheitlichung und Kodifizierung desRechtes in den Jahren 1918�1939 in Polen ist in erster Linie die Regelung des Arbeitsrechtes zunennen. Schon die Einführung des 8-stündigen Arbeitstages und der 46-stündigen Arbeitswoche wardamals einer der fortschrittlichsten Schritte der polnischen Macht. Mit seinem am 16. März ver-abschiedeten Gesetz über das Urlaubsrecht hat Polen andere mehr industrialisierte Länder hintersich zurückgelassen. Das Gesetz über die Urlaubbemessung für die in der Industrie und im HandelAngestellten sah für Geistesarbeiter einen 1-monatigen Urlaub vor; körperliche Arbeiter verfügtenin den zwei ersten Jahren bei demselben Arbeitgeber über 8 Tage Urlaub jährlich und nach drei Ar-beitsjahren über 15 Urlaubstage. Ein wichtiges Vorgehen, das der Vereinheitlichung des Arbeitsrech-tes in Polen dienen sollte, war die 1928 erlassene Verordnung des Präsidenten über den Arbeits-vertrag von Geistesarbeitern und körperlichen Arbeitern, die mit den Regelungen der Verpflichtungs-


ordnung von 1933 ergänzt wurde. In der II. Republik Polen galt es eine Aufsicht über die Arbeits-rechtstreue, mit der Arbeitsschutzinspektion an der Spitze. Die Arbeitsschutzgesetzgebung war gutentwickelt, sie berücksichtigte u. a. den Arbeitsschutz von Frauen und Jugendlichen. Eine wichti-ge Reform waren die mit der Verordnung des Präsidenten vom 22. März 1928 berufenen Arbeits-gerichte. Die Arbeitsgerichte sprachen ihre Urteile unter Mitwirkung eines Berufsrichters und zweiSchöffen, von denen einer die Arbeitnehmer und der andere die Arbeitgeber vertrat.

Wojciech Organi�ciak

The labour law in the Second Republic of PolandA draft for didactic purposes

S u m m a r y

Among numerous achievements in the field of law unification and codification between 1918�1939 in Poland, the most prominent place should be given to changes in the labour law. The intro-duction of an 8-hour work day and 46-hour week day was one of the most progressive actions ofthe authorities at that time. Within the scope of law, Poland, due to the act from March 16 1922,outdistanced many better industrialized countries as regards worker leaves. The act on leaves forworkers employed in industry and trade estimated a month time-period for white-collar workersand 8 days for blue-collar working in the same place for the first two years, and 15 days after threeyears. In an attempt to unify the work contract in Poland a significant role was ascribed to the pub-lication of two Decrees signed by the President on the contract with respect to blue-collar work-ers and white-collar workers which were completed with the regulations of the code of obligationfrom 1933. A control over the observance of a labour law, at the head of the work standards andsafety inspectorate, functioned relatively well in the Second Republic of Poland. The protectivelaw, at the head of the regulations on the protection of women�s work and young employees waswell developed. What was important was a reform on the appointment of labour courts on the basisof the Republic of Poland�s President Decree from March 22 1928. The adjudications of the la-bour courts were made with the use of a professional judge and two jurors, one of whom was arepresentative of employees, the other of employers.

17 Z Dziejów Prawa

Documents

Prawo pracy II Rzeczypospolitej - zdziejowprawa.pl · Prawo pracy II Rzeczypospolitej Szkic dla celów dydaktycznych 1. Uwagi ogólne ... J. Bardach, B. Leœnodorski, M. Pietrzak: