ČETVRTA GIMNAZIJA ILIDŽA

RAD I PODJELA RADA

- Seminarski rad -

Profesor: Učenik:

Mulaosmanović Mujo Rastoder Sead

Sarajevo, mart 2013

2

Seminarski rad

SADRŽAJ:

UVOD........................................................................................................................3

I POJAM I SUŠTINA RADA

1. Pojmovno određenje rada................................................................................42. Društvene potrebe i rad...................................................................................6

II PODJELA RADA

1. Rad i društveno djelovanje...........................................................................82. Historijska podjela rada.................................................................................103. Društvena podjela rada danas........................................................................12

ZAKLJUČAK..........................................................................................................14

LITERATURA........................................................................................................16

3

Seminarski rad

UVOD

Čovjek je oduvjek težio da stvori sebi i zajednici što bolje uslove života i obezbjedi opstanak, a to je bilo moguće samo menjanjem i prilagođavanjem prirode gdje rad ima vodeću ulogu. Proučavanje rada započeto je još u antičko doba u okviru filozofije. Mislioci toga doba su u svojim spisima izvodili različite zaključke o njegovoj svrsishodnosti. Naučnici poput Džona Loka i Adama Smita ukazuju na značajne karakteristike rada. U XX vjeku počinju da se zasnivaju mnoge posebne nauke o radu kao što su sociologija rada, psihologija rada itd.

Rad je suštinska karakteristika čovjeka jer se kroz svjesnu, organizovanu djelatnost prirodna materija preobraća u čovjekovo dijelo. Rad ima fundamentalno društveno značenje za cjelokupnu egzistenciju svakog pojedinca i društva u cjelini - uslov bez koga se ne može. Ljudski rad predstavlja, dakle, bazičnu sferu egzistencije čovječanstva koja u krajnjoj dinstanci određuje sve ostale sfere društvenog djelovanja. Intelektualni progres najjasnije pokazuje u kojoj mjeri raste čovjekova moć prema ostaloj prirodi. Ako se vidi samo ova strana čovjekovog stvaranja, onda vidimo samo afirmaciju, potvrđivanje njegovih stvaralačkih moći. Ljudski rad pojedinca (u kome se usredsređuje cjelokupni društveni rad) modifikuje prirodni svijet prema svojim potrebama, mijenja i samog sebe prije svega u tom smislu što neprekidno povećava sopstvenu stvaralačku moć. Čovjek je danas rukom dosegao svemir, a njegove ambicije idu još dalje.

Rad i stvaranje, pa, i samo socijalno i psihičko biće čovjeka, su društveni proizvod. Zadovoljavajući svoju potrebu za stvaranjem, za radom čovjek proizvodi dobra potrebna za egzistenciju društva. U društvenim odnosima tokom cijele civilizacije rad kao područje ljudske satisfakcije pretvarao se u sferu prinude i nasilja. Čovjekove potrebe za asocijacijom, za indentifikovanjem, za korijenima u sredini kojoj pripada, dobijaju sasvim nove karakteristike.

4

Seminarski rad

I POJAM I SUŠTINA RADA

1. Pojmovno određenje rada

Rad je odnos u kojem se čovjek svjesno spaja sa prirodom u nastojanju da i sam djeluje ako ne kao prirodna sila a ono bar kao produžena ruka prirode ili kao sila nasuprot prirodi. Rad je osnovno obilježje društva i suštinsko svojstvo ličnosti. Svoju ljudsku vrstu čovjek stvara kroz rad, kao stvaranje materijalnih dobara za čovjekovu egzistenciju. Čovjekov rad postaje radom samo kroz zajedništvo sa drugim pojedincima pa je rad po svojoj suštini društvena kategorija. Samo kroz rad čovjek prisvaja prirodu i mjenja svoju poziciju prema njoj. Rad je i kriterijum društvenog vrijednovanja pojedinca. Čovjek se potvrđuje i dokazuje u društvu svojim radom. Socijalne i individualne patologije povezane su sa radom jer je rad materijalni i duhovni milje ljudskog otuđenja i razotuđenja.

Historija društva za većinu sociologa je historija razvojnih oblika rada. Društvo se legitimiše vrstom i karakterom rada sadržanim u njemu. Primitivniji oblici i načini rada podrazumevaju savremenije društvo. Rad je univerzalna mjera vrijednosti društva i čovjeka.

Rad je svrsishodna čovjekova djelatnost razmjene materije sa prirodom. Kao osnovna društvena pojava, rad je suštinsko određenje čoveka i njegova

večita preokupacija. U sociološkom smislu rad je društvena pojava koja se manifestuje: 1. kao međuljudski odnos prema radu i drugim pojedincima u procesu rada;2. kao tip radne organizacije koja je institucionalni okvir obavljanja rada

kao delatnosti;3. kao brojne društvene profesije proizašle iz podele rada;4. kao odnos između rada kao osnovne društvene delatnosti i svih ostalih

društvenih delatnosti.1

1

5

Seminarski rad

Sveobuhvatno sociološko određenje rada predmet je sociologije rada. Definicije rada i rezultati sociologa rada, ukazivali su da je rad kompleksna društvena kategorija, što otežava formulisanje cjelovite defincije. Međutim, detaljno su analizirani neki dijelovi i momenti rada:

1. savlađivanje teškoća ili napora da bi se zadovoljile nečije potrebe;2. trud ličnosti za čije izvršenje djela je ta ličnost zadužena;3. kvalifikacija ili realnost rada;4. proizvodnja dobara 5. preobražaj prirode i čoveka u radnom procesu.

Kao društvena pojava, rad je determinanta drugih društvenih pojava. Dominantan uticaj rada na druge društvene pojave ogleda se u tome što:

1. sve druge ljudske djelatnosti su omogućene radom;2. sve druge ljudske osobine proizilaze iz rada;3. razvijanjem ljudskih osobina u drugim pojavama razvija se sposobnost za

rad 4. tako razvijene osobine deluju kao faktor rada.

Rad se može odrediti i kao upotreba radne snage. Proces rada, kroz koji čovjek razvija i usavršava svoje potencijale, je cjelina koju sačinjavaju sam rad kao svrsishodna djelatnost, sredstva kojima se djeluje i predmeti na koje rad djeluje. Finalni izraz zajedničkog djelovanja sva tri elementa procesa rada je proizvod. Kako se nad svakim od tri elementa procesa rada formiraju određeni društveni odnosi, sam proizvod je koncentracija društvenih odnosa u vezi sa radom. A kako je rad osnovna i determinišuća društvena pojava, to se i društveni odnosi koji se formiraju radom, dominantni odnosi i dijele se na:

- tehnološko – tehničke: spoj radne snage sa sredstvima za rad;- društveno – tehničke: izraz svojinskih odnosa - ideološko – političke: izraz subjektivnih snaga jednog društva.

3. Društvene potrebe i rad

6

Seminarski rad

Čovjekova egzistencija zasnovana je na zadovoljavanju potreba. Udruživanje pojedinaca motivisano je njihovim potrebama za samoudruživanjem, ali i kao sredstvo za zadovoljavanje ličnih potreba. Svaka potreba realizuje se neposredno ili posredno. Posredno zadovoljavanje je samo drugačija forma pojavljivanja rada, kao udruženog delovanja pojedinaca. Rad se može shvatiti i kao koncentrisana društvena energija u procesu zadovoljavanja individualnih i društvenih potreba. Potrebe su psihološka kategorija i manifestuju se kroz raznovrsne osjećaje ugodnosti, neugodnosti, bola, zadovoljstva, sigurnosti, nesigurnosti i slično.

Svaki pojedinac teži da sa što manje napora tj. trošenja energije, u što većem obimu zadovolji svoje potrebe. Ovaj princip najmanjeg otpora karakterističan je i za društvo, što se najbolje može shvatiti kroz društvenu proizvodnju, koja je efikasnija ukoliko se sa manje troškova proizvede više. Na društvenom planu, taj princip najmanjeg otpora formulisan je u principu ekonomičnosti.

Ljudske tj. društvene potrebe historijska su kategorija, pa se potrebe čovjeka prvobitne zajednice ne mogu u kvantitativnom i kvalitativnom smislu mjeriti sa potrebama savremenog čovjeka. Što je društvo razvijenije – potrebe su brojnije, a na individualnom planu ogledaju se u srazmjeri između materijalnog statusa pojedinca i broja njegovih potreba. Viši materijalni socijalni nivo pojedinca podrazumijeva brojnije i raznovrsnije potrebe i obrnuto. Pojedinci koji se nalaze na dnu društvene ljestvice u principu imaju najmanji broj potreba tzv. egzistencijalne potrebe. Potrebe jednog nekvalifikovanog radnika drugačije su po broju i vrsti od jednog akademika, potrebe stanovnika manjeg naselja razlikuju se od potreba stanovnika megalopolisa itd.

Historijsko ispoljavanje ljudskih potreba determinisano je radom kao osnovnom društvenom pojavom. Determinisanost potreba radom ispoljava se kroz podjelu rada.

Viša podjela rada i specijalizacija rađaju brojnije i raznovrsnije potrebe. Razvojem društva i rada, nekad luksuzne potrebe, postaju egzistencijalne, ali je i veća mogućnost da se zadovoljavanje jasne potrebe zamjeni drugom potrebom. Sveukupni društveni i ljudski život prožet je potrebama koje se svode na rad.

7

Seminarski rad

Potrebe mogu biti različite, pa su prisutne brojne podjele na:

- prirodne i društvene; - urođene i stečene;- biološke i duhovne;- redovne i vanredne;- egzistencijane i luksuzne;- sadašnje i buduće itd.

Društvene potrebe povezane su sa sredstvima rada – dobrima kojima se zadovoljavaju. Kao i potrebe, dobra se mogu razlikovati na:

- materijalna (stvarna);- usluge (lična dobra);- slobodna (prirodna);- ekonomska (društveno – oblikovana);- upotrebna i proizvodna;- potrošna i trajna;- itd.

Potrebe i sredstva kojima se one zadovoljavaju sadržane su kao obilježje i kavlitativna odrednica ljudskog rada. Za razliku od drugih živih bića koja svoje potrebe zadovoljavaju instinktivno, čovjek to radi svjesno i svrsisihodno.

II PODJELA RADA

8

Seminarski rad

1. Rad i društveno djelovanje

Kako nam sociologija objašnjava i pokazuje razliku između rada i društvenog delovanja, čime se ona najvećim djelom i bavi, da je rad samo jedna vrsta društvenog djelovanja kao podgrupa dok se teško može svrstati u društveno djelovanje šireg pojma kao što je dato u primjerima: prelaženje ulice, navijanje na utakmicama, šetanje, ometanje školskih časova i slično. Društveno djelovanje je širok pojam koji u sebe takođe svrstava i rad ali u određenu grupu.

Sociologija rad djeli na dvije vrste:

1. Antropološko shvatanje rada (šire) - označava radno stanje čovjeka gdje se on ustvari kroz praksu i rad obrazuje i proširuje svoje znanje

2. Ekonomsko shvatanje rada (uže) - označava radni takt proizvodnje potrošnih materijala i robe radi doprinosa usluga njihovih korisnika.

Ovaj vid rada je obuhvaćen profesijom. Profesija označava radno stanje čovjeka koje je sposobno da svoj rad održava značajno važnim i djelotvornim na društvo i društveno djelovanje. Profesija je zanimanje koja čovjeka izdvaja od grupe ili zajednice koja podrazumjeva društveno djelovanje. Profesija je najvažnija i dijeli se na:

- profesionalni rad koji ima veliki značaj u primarnom ekonomskom pogledu gdje čovjek koji profesionalno radi ima mogućnost obezbjeđivanja samog sebe, porodice, cijelokupnog društva kao i opstanka.

- postojanje adekvatnog lica koje će prije djelovanja profesionalnog rada izvršiti strukturu, analizu i projektovanje radi omogućavanja realizacije predstojećeg rada.

Proizvodnja je osnovni proces u društvu radi lakšeg i ugodnijeg prilagođavanja sredini u kojoj živimo u zavisnosti od potreba društva i društvenog djelovanja. Proizvodnja čini tok nastanka materijalnih i nematerijalnih dobara koje je nekom društvu vrlo neophodno radi opstanka. Činioci proizvodnje se djele na tri osnove grupe:

9

Seminarski rad

1. čovjek sa svojim prethodnim znanjem i sposobnostima; 2. sredstva kojima čovjek rukuje tokom proizvodnje;3. materijali kojima se čovjek služi radi izrade robe;

Kao svoj zadatak društvena proizvodnja ima zadatak da doprinese svojoj zajednici robom. Tok proizvodnje podrazumeva takođe i raspodjelu, razmjenu kao i potrošnju proizvedenih materijalnih dobara. U zavisnosti od količine i vrijednosti robe zavisi i doprinos društva.

Novac je osnovni dio robe koja je na tržištu, kao i u sijvetu, zadobila veliki značaj jer se pomoću nje određuje vrijednost neke druge robe i pomoću koje društvo obezbjeđuje svoje životne potrebe radi prilagođavanja kao i sredstvo kojima se plaća društveni rad. Sa višeg staništa gledišta novac je sredstvo bez koje nijedno društvo neće opstati, jer je novac postala od davnih vremena globalna materijalna roba.

2. Historijska podela rada

Historijska ljudskog društva sadrži tri velike društvene podjele rada.

10

Seminarski rad

Prva društvena podjela rada nastala je pod uticajem prirodnih uslova proizvodnje u periodu prvobitne zajednice. Iz prvog oblika tadašnje ljudske djelatnosti – skupljačke djelatnosti, proizašla je podjela na stočarstvo i zemljoradnju. Jedna plemena su se orijentisala na pripitomljavanje životinja i njihovo razmožavanje, zbog hrane, odjeće i rada. Druga plemena su se orijentisala na obrađivanje zemljišta, gajeći određene vrste usjeva kao osnovno sredstvo za život. Povećana produktivnost rada uslovila je pojavu viškova u zemljoradnji i stočarstvu a oni nastanak privatne svojine, države i klasnog društva.

Druga velika podjela rada vezana je za pojavu viška stočarskih poljoprivrednih proizvoda i pronalazak i obradu metala. Iz zemljoradnje se izdvojilo zanatstvo, kao proizvodnja za razmjenu. Formira se tržište i robna proizvodnja kao poseban oblik organizacije i funkcionisanja društvene proizvodnje.

Treća podjela rada proizašla je iz međuzavisnosti proizvođača i neophodnosti razmjene viškova ostvarenih u zemljoradnji, stočarstvu i prije svega u zanatstvu. Trgovina je posljedica povećanog obima zanatske proizvodnje koja nije mogla više da se realizuje na lokalnom tržištu. Pojavom trgovine formira se posebna društvena struktura trgovaca. Uočavaju se prvi oblici zaoštravanja suprotnosti između grada i sela i učvršuje se do tada izvršena podjela rada. Za taj period vezuje se nastanak civilizacije. Društvena specifičnost ovog perioda naročito se ogleda u formiranju odnosno izdvajanju posebnog društvenog sloja trgovaca koji se ne bave proizvodnjom nego samo razmjenom. Izdvajanje posebnog društvenog sloja bio je historijska prekretnica za nastanak prvih klasnih odnosa.

Kasniji oblici razvoja podjele rada bili su direktno povezani sa razvojem industrijskih snaga i to na prvom mestu sa promjenama u sredstvima rada. Pojava mašina u kapitalističkom sistemu dovela je do značajnijih promjena u zanatskom načinu proizvodnje. Do tada nužno poznavanje cjelokupnog toka proizvodnje zamjenila je specijalizacija rada, kroz uskostručna, specijalizovana znanja za samo jedan dio ili momenat proizvodnje. Usko specijalizovan proizvođač postaje dodatak mašini a njegov rad zamrtvljen ili monoton.

11

Seminarski rad

Radnik se postepeno otuđuje od svog rada i gubi interes za proizvodnju. Savremeni procesi automatizacije uvode nova svosjtva. Za razliku od perioda mašinizacije, kada su radnici sarađivali kroz međusobno povezane usko stručne poslove, automatizacija uvodi raspodjelu radnika prema specijalizovanim mašinama pa je umjesto njihove saradnje za proizvodnju bitna saradnja mašina. Automatizovana proizvodnja dovodi do promjena u profesionalnoj strukturi.

3.Društvena podjela rada danas

12

Seminarski rad

Društvena podjela je raspodjela ukupnog fonda društvenog rada na pojedine oblasti, grane, vrste i podvrste ljudske djelatnosti. Može se definisati i kao razlikovanje različitih delatnosti u društvu. Osnovna podjela rada se najčešće ispoljava kroz tri, međusobno prožete podjele:

1. prirodnu i najstariju podjelu rada, koja označava podjelu prema spolu, uzrastu i fizičkoj snazi;

2. društvenu podjelu rada, koja se ostvaruje kroz različite grane društvene proizvodnje (zemljoradnja, industrija, saobraćaj i drugo);

3. tehničku podjelu rada, kao podjelu radnih operacija između radnika unutar jednog preduzeća.

Podjela rada predstavlja raspodjelu ukupnog društvenog radnog vremena na različite radove da bi se zadovoljile ljudske potrebe. Društvena podjela rada može biti: opšta, posebna, pojedinača, klasna i besklasna, planska i stihijska, vertikalna i horizontalna, unutrašnja i međunarodna itd.

Opšta podjela je podjela na velike društvene proizvodnje. Posebna podjela rada je raspodjela unutar jedne grane društvene proizvodnje na vrste i podvrste (podjela industrije na metalnu, hemijsku, drvnu, tekstilnu, elektro itd.). Opšta i posebna podjela obavljaju se na nivou društva, a vezujemo ih još i za period prvobitne zajednice.

Pojedinačna podjela rada je raspodjela rada unutar jednog privrednog subjekta, preduzeća, pogona, radionice i slično, prema zadacima. U historijskom smislu ova podjela je najmlađa jer nastaje u periodu manufakturnog kapitalizma. Pojeidnačna podjela rada uslovljava pojavu specijalizacija i profesija.

Treba spomenuti još i teritorijalnu podjelu rada, koja može biti nacionalna, regionalna i međunarodna. Podjela sadrži geografsku podjelu rada prema različitim kriterijumima: klimatskim, demografskim, strateškim i drugim.

Jedna od manifestacija podjela rada je podjela rada na vrste tj. oblike rada. Posebno su značajne podjele na: fizički i intelektualni rad, proizvodni i neproizvodni, upravljački i izvršilački, materijalno produktivan, duhovno produktivan rad i društvene usluge.

13

Seminarski rad

Savremenu podjelu rada karakteriše i pojava kolektivnog – timskog rada, primene kontrole i odlučivanja. Umesto jedne radne funkcije uvodi se rotacija, kao naizmjenično vršenje radnih funkcija od strane članova radne grupe. Ova pojava je prij svega posljedica dinamičnog razvoja tehničkih dostignuća ali i izraz traženja riješenja za zainteresovanost proizvođača za rad i stvaralaštvo.

ZAKLJUČAK

14

Seminarski rad

Rad ima fundamentalno društveno značenje za cijelokupnu egzistenciju svakog pojedinca i društva u cijelini - uslov bez koga se ne može. Ljudski rad predstavlja dakle bazičnu sferu egzistencije čovječanstva koja u krajnjoj dinstanci određuje sve ostale sfere društvenog djelovanja. Rad je proces kroz koji pojedinac razriješava života. Čovjekov rad postaje radom samo kroz zajedništvo sa drugim pojedincima pa je rad po svojoj suštini društvena kategorija. Samo kroz rad čovjek prisvaja prirodu i menja svoju poziciju prema njoj. Rad je i kriterijum društvenog vrednovanja pojedinca. Čovjek se potvrđuje i dokazuje u društvu svojim radom. Socijalne i individualne patologije povezane su sa radom jer je rad materijalni i duhovni milje ljudskog otuđenja i razotuđenja.

Historija društva za većinu sociologa je istorija razvojnih oblika rada.

Viša podjela rada i specijalizacija rađaju brojnije i raznovrsnije potrebe. Razvojem društva i rada, nekad luksuzne potrebe, postaju egzistencijalne, ali je i veća mogućnost da se zadovoljavanje jasne potrebe zamjeni drugom potrebom. Sveukupni društveni i ljudski život prožet je potrebama koje se svode na rad.

Društvena podjela rada je raspodjela ukupnog fonda društvenog rada na pojedine oblasti, grane, vrste i podvrste ljudske djelatnosti. Može se definisati i kao razlikovanje različitih djelatnosti u društvu. Osnovna podjela rada se najčešće ispoljava kroz tri, međusobno prožete podjele na prirodnu, društvenu i tehničku.

Opšta podjela je podjela na velike društvene proizvodnje. Posebna podjela rada je raspodjela unutar jedne grane društvene proizvodnje na vrste i podvrste (podjela industrije na metalnu, hemijsku, drvnu, tekstilnu, elektro itd.). Pojedinačna podjela rada je raspodjela rada unutar jednog privrednog subjekta, preduzeća, pogona, radionice i slično, prema zadacima. Treba spomenuti još i teritorijalnu podjelu rada, koja može biti nacionalna, regionalna i međunarodna.

Jedna od manifestacija podjele rada je podjela rada na vrste tj. oblike rada. Posebno su značajne podjele na: fizički i intelektualni rad, proizvodni i neproizvodni, upravljački i izvršilački, materijalno produktivan, duhovno produktivan rad i društvene usluge.

Struktura rada zavisi od razvijenosti obrazovnog sistema a ovaj od ekonomske razvijenosti privrede i društva, ciljeva obrazovanja, demografskih,

15

Seminarski rad

geografskih i drugih karakteristika društva. Obrazovni sistem je rezultat postignutog nivoa društvene podjele rada i konkretnih društvenih uslova od kojih zavisi proizvodnja i potrebe za obrazovanjem. Sa druge strane, obrazovanje podstiče razvoj podjele rada i dalje diferenciranje kvalifikacione strukture prema pojavi novih poslova, zanimanja i specijalizacija.

Mijenjanje profesija i zanimanja je posljedica promjena u procesu rada i ova činjenica pokazuje tjesnu povezanost društvene podjele rada i obrazovanja. Naime, krupne promjene u oblasti tehnologije i u procesu rada utiču na stvaranje novih poslova i zanimanja.

LITERATURA

16

Seminarski rad

1. Fridman, N. (1974): Sociologija rada, Veselin Masleša, Sarajevo.

2. Marks, K. (1965): Kapital, Prosveta, Beograd.

3. Salih, F. (2011) Sociologija, Svijetlost d.d., Sarajevo.

4. Internet http://www.wikipedia.com/