1. DEFINICIJA RETORIKE I OSNOVNI RETORIČKI POJMOVI

Grčki termin za pravila i umjeće ubjeđivanja izgovorenom riječju je retorika. Potiče od grčke riječi rethor čije je prvo značenje bilo podnosilac zahtjeva na sudu, zatim se tom riječi označavo besjednik (onaj ko govori), dok je u helenističko doba označavala i učitelja besjedništva. Latinski je orator - govornik, ali i onaj ko moli, ko se nekom obraća, poslanik. Naš naziv je besjedništvo (od besjediti) ili govorništvo. Ruski je krasnorječje.

Besjedništvo je sposobnost elokventnog govora, vještina ubjeđivanja i pridobijanja slušalaca. Prema Aristotelu retorika je pronalaženje svih mogućih sredstava za ubjeđivanje, dok ga Kvintilijan definiše kao snagu ubjeđivanja. Besjedništvo je vezano za izgovorenu riječ mada se često koriste i drugi elementi, kao što je sam govornik, njegov izgled, glas, način govora, ali i neka stvar, kao simbol nečega. Ono je vještina rječitog, elokventnog izražavanja sa namjerom da se slušaoci ubjede u nešto.

Tokom razvoja retorike bilo je strucnjaka koji su osporavali njen značaj kao nauke. Smatrali su je sastavnim dijelom drugih nauka. Razlozi za to su bili mnogobrojni

Govornik se rađa, a ne stvara. Smatraju da postoji prirodna, urođena riječitost i da nju ništa ne može nadoknaditi.

Govorniku nije potrebno poznavanje vještina da bi imao ubjeđenje(stara izreka Katona drži se teme riječi će same doći) To znači da ako neko ima smisla za javno nastupanje dovoljno je da zna o čemu da priča

Pravila retorike su zastarjela. To je posljedica kritičkog i negativnog stava prema klasičnoj retorici.

Pravila retorike se već nalaze u drugim naukama, jer većina znanja nisu izvorna već pozajmljena od drugih nauka (pedagofije, gramatike, psihologije)Ovo mišljenje nije opravdano, mada se mora priznati da može postojati prirodna obdarenost za

besjedništvo. Po tome su poznati naši dinarski krajevi, Homerovi junaci, hrišćanski propovjednici, niko od njih nije imao formalno obrazovanje. Ako postoje naivni slikari moglo bi se reći da postoje i naivni retoričari.

Naravno, najveće domete su ostvarili školovanji retoričari. Retorika se naslanja na znanja drugih nauka, preuzima saznanja od istorije, gramatike, psihologije, medicine. Prve škole su nastale još u Rimu i Grčkoj jer se rano uvidjela potreba za proučavanjem retorike kao nauke. Postojale su metode i stilovi sa strogim pravilima (azijatski, atički). Pisani su udžbenici od kojih se neki i danas koriste (Kvintilijan- „Obrazovanje govornika“). Najveći govornici Demosten i Ciceron su marljivo vježbali .

Govori oratora iako liče na nesto je spontano nastalo, iza njih stoje detaljne pripreme i vježbanja, sve je sastavljeno po strogim pravilima kompozicije, sastoje se iz tačno određenih dijelova. Retorika preko moći jezika djeluje na slušaoce i pokreće ih. Retorika i besjedništvo su zbirni pojam i nisu sinonimi. Retorika je teorija, a besjedništvo je praksa. Sinonim za retoriku je korespodencija. Besjedništvo je umjetnost lijepog govora.

2. DRUŠTVENA ULOGA I CILJEVI BESEDNIŠTVA

Ubjediti svijet u jednu religiju (Isus Hrist, prorok Muhamed u 7. vijeku - Islamizam). Velike društvene promjene po pravilu prate i veliki besjednici.

Snagom besjede, vještinom obrazlaganja i ubjeđivanja oni su pokretali svoje saplemenke na pohode, na promjenu lovošta, na odlazak u daleke krajeve. Tako je bilo sa jevrejskim mesijanstvom, islamom, istočnjačkom religijom.

I hrišćanstvo ne bi imalo svjetski uspjeh da nije bilo proroka koji su ubjeđivali mase svojom nadahnutom riječi.

Postoje tri osnovna zadatka – ciljevi besjedništva po Kvintilijanu Docere (poučiti, obavjestiti) – kada neko govori u njegovom govoru treba biti nešto o čemu

će nas poučiti (djeluje na razum) Delectare (pridobiti, ubjediti, zabaviti, razveseliti) – može govor biti prepametan ali ako on

nas ne zaintresuje, ne pruži osjećaj zadovoljsva (djeluje na emocije) Movere (pokrenuti) – nije dovoljno da govori pametno, ako nas zaniteresoju ako mi poslije

toga to sve zaboravima, ako nas ne pokrene (djeluje na našu volju)

1

Velikim društvenim pokretima je prethodila promjena u sistemu ideja, a njih prate i velika besjedništva. Trebalo je pokrenuti svoje saplemenike na borbu, a to je zahtjevalo veliku vještinu obrazlaganja činjenica i ubjeđivanja. Politika se ne može ni zamisliti bez obraćanja masi radi njenog ubjeđivanja. Besjedništvo najviše cvjeta u demokratiji kao sistemu. To je zato što sa širenjem demokratije širi se krug ljudi koji su pozvani da javno kažu svoju misao.

Francuska i Oktobarska revolucija, rat za nezavisnost Amerike, su propraćeni vrsnim govorima. Posebno pogodno mjesti za razvoj retorike je sud. Ubjediti sudiju ili porotnike u neku činjenicu

oduvjek je bio izazov za besjednike. Važnu ulogu ima u moralnom vaspitanju mladih jer su retoričari trajan uzor čestitosti, mudrosti,

hrabrosti. Mjesta gdje se održava besjeda su trgovi, skupštine, groblja, svečanosti, bitke, crkve. Često su Cicerona nazivali PSIHAGOG- onaj koji vodi ljudske duše.

Od kako postoji civilizacija besjedništvo je dio života. Do njegovog opadanja u starom Rimu je doslo zbog uvođenja principata i učmalosti naroda. Diktaura i nije najbolje mjesto za besjedu. Postojalo je besjedništvo u trenutcima kada se vladar obraća narodu ili fornzičko besjedništvo, ali procvat doživljavva tek sa razvoje demokratije. Engleski parlament je bio kolijevka savremenog besjedništva. Vinston Čerčil je dobio i nagradu za svoje govore. Demokratija umire ako ne postoji sloboda govora.

Ona stoji iznad dvije grupe procesa Stvaranje volje naroda podrazumjeva ideološko nadmetanje i ubjeđivanje Volja naroda se ostvaruje u predstavničkim tijelima i drugim organima vlasti.

Parlamentarna debata je ključna za demokratiju.

Suština javnog istupanja u demokratiji je dijalog, rasprava. Dijalog je moguć ako u društvu nema dogmi – ako nema 100% izvjesnosti o tome šta je istina i ako se za drugačije mišljenje ne kažnjava. Čovjek prirodno teži dijalogu, pa makar i sa samim sobom.

Kritika nosilaca vlasti jos jedan bitan elemnet demokratije. U svakoj demokratiji postoji glasovi nezadovoljstva . to ne moraju biti ljudi koji su lideri ili koji većinu iza sebe ali su potrebni kao stalna kontrola svega sto vlada čini.

U despotijama retorika služi nehumanim ciljevima, ali to je moguće i u demokratiji u vidu demagogije. Govornici su uspjevali da ljude zavedu i usmjere u pogrešnom pravcu. Demagog znači vođa naroda. Platon je smatrao da govornici služe za zamagljivanje istine, Tomas Makoli smatra da je cilj besjedništva ubjeđivanje. Tipičan primjer je Hitler.

3. LOGOS, PATHOS, ETHOS U RETORICI

Aristotel je u 4. vijeku prije Hrista dao ozbiljnost retorici. Prema njemu na ljude se deluje putem razuma (logos), preko osećanja (rathos) i putem ličnosti (ethos). Aristotel govori o 3 dijela koje mora imati svaka besjeda:

1. Logos je riječ, misao, duh, logičko zaključivanje. Besjeda mora počivati na dobroj logici, mora biti prihvatljiva slušaocu. Govornik mora imati obrazovanje, razvijenu logiku. To je naucni element retorike. Da bi jedna besjeda bila upješna ona mora biti logična, povezan, ne smije biti zbrkana, mora biti dobro promišljena mora u sebi imati misao i da logično i jasno povezuje svoje misli, ako on i govori pametno, ali ne umije da govori povezano logički.

2. Pathos znači da je potrebno da govor ima emocije, strast, nešto što dolazi iz čovjeka. To je umjetnicki aspekt retorike. Ne uzbuđuje hladan govor, čovjek sam sebe iskazuje. U svom govoru čovjek prenosi sebe svoju emociju i proizvodi emociju. Ne može proizvesti emociju onaj koji nema emociju, možda trenutno ali to ne traje.

3. Etos (moral, etika) predstavlja moralnu poruku besjede, pozitivnu vrijednost. Govornik mora biti visoko moralna osoba.Veliki govornik može biti samo pošten čovjek – orator probus esse debet govornik mora da bude dobar čovjek. Ovaj treći element naglašava moralni stav, poštenje.

Orator probus ebbe debet - orator mora biti pošten. Svaka dobra besjeda mora imati ova tri elementa, jer u besjedi je veoma bitno ŠTA govorimo, KAKO govorimo, KO govori (koje osobine ispunjava osoba koja govori).

2

4. RETORIKA KAO VEŠTINA I UMETNOST

Stari Grci i Rimljani su besjedništvo smatrali i umjetnošću i vještinom. Prema Kvinitilijanu postoje dvije vrste besjedništva:

- jedna koja je samo vještina i kojom se mogu služiti svi pa i nečastan čovjek, - a druga ona koju može koristiti samo moralna osoba i ona je umjetnost. Pored vještine obraćanja publici čija se pravila nauče, potrebno je znati i primjeniti ta pravila kako

bi ona imala efekta, što znači da je potrebna umjetnost i talenat (urođen dar, učenje, iskustvo). Prema starim Grcima i Latinima dva su vida bitna:

1. ars bene dicendi - umjetnost ili vještina lijepog govora i 2. ars persuadendi -umjetnost ubjeđivanja.

Retorika predstavlja vještinu (ars tehne), a vještina je skup pravila koja su nastala iz iskustva i naknadno su promišljena. Najveći domet postiže se u spoju prirodne obdarenosti i uvježbanosti. Prema staroj klasifikaciji vještine se djele na sedam disciplina, takozvani septium. Retorika sa gramatikom i dijalektikom ulazi u trivium, a kvadrivium čini artimetika, muzika i astronomiija. Prve tri nauke su duhovne, a ostale su prirodne. U triviumu prevlast je u početku imala retorika, kasnije gramatika i na kraju dijalektika. Retorička vještina do punog izražaja dolazi pred sudom. Po Ciceronu svaki govornik mora da prevaziđe prosječnost, rječju, stilom i ljepotom govora. Materija retorike je razvrstana u pet dijelova:

Inventio – prikupljanje materijala, nalaženje argumenata i izbor tehnike ubjeđivanja. Dispositio – raščlanjivanje govora na njegove glavne djelove i njihov raspored. Elocutio – jezički izraz i stil, raspored riječi u rečenici. Memoria – pamćenje govora Actio – držanje govora

Za elocutio je važno da ima jasnoću, ukras i skladnost tako da je on povezan sa stilistikom. Postoje tri vrste stila niski (komedija), srednji i visoki (tragedija). Retorička vještina sadrži dijelove govora koji se sastoje od nekoliko dijelova (Aristotel – uvod, izlaganje, jemstvo, zaključak). Retorika se bavi sistemom pravila i tehnika čija primjena garantuje učinak uvjeravanja. Uvjeravanje se dijeli na tri stepena

Poučiti ili obrazložiti (docere) Zabaviti ili pridobiti (delectare) Pokrenuti (movare)

5. RETORIKA I NAUKA O KNJIŽEVNOSTI (poetika)

Retorika se nalazi u tijesnoj vezi sa teorijom književnosti i teško ih je razgraničiti. U početku kod starih Grka retorika se bavila prozom, proznim govorom, propisivala su se pravila lijepog govora u prozi, dok se poetika bavila isključivo stilom.

Poetika - prva poetika „Poetika tehne“ Aristotel, znači pjesnička vještina. Danas je to teorijska disciplina o pjesništvu. Poetika se širi i obuhvata sve, čak i prozu, odnosno retoriku. Ona predstavlja posebne specifičnosti, određeni principi nekog autora, zatim dodaje pjesničke ukrase i izraze u besjedu.

Retorika je izvršila značajan uticaj na pojavu proze, tako da današnja proza se zasniva na načelima prakse i teorije besjedništva. U grčkoj retorika se bavila prozom (govor i jezički sastav), a poezijom se bavila poetika. U srednjem vijeku se taj odnos ostvarivao kroz propovijedanje, diktiranje pisama i poetsku vještinu. Svi engleski, Ruski, Francuski i Italijanski pisci od renesanse do 18. vijeka u svojoj edukaciji su prošli i kurs retorike.

Filologija je nauka o jeziku, jezik kao instrument izgrađivanja ljudske kulture, mnogo šira i od lingvistike.

Retorika je bila prva vrsta književne kritike, zbog toga što je onaj što govori neka djela on ih na neki način i tumači. Retorika je i danas vrlo bliska književnoj kritici.

3

6. RETORIKA I TEORIJA INFORMACIJA I KOMUNIKACIJA

7. RETORIKA I DRUGE NAUKE I UMJETNOSTI (logika, etika, lingvistika, poezija, scenske umjetnosti))

LOGIKA- Za one koji insistiraju na logičkoj strani govorništva retorika treba samo malo da ''začini lepotom'' ono bitno što nudi logika, psihologija, etika i dr.disvipline. Ona ima drugorazredni značaja u odnosu na logiku.LINGVISTIKA – Retorika je tip saznanja komplementaran lingvistici, ali ne i istovjetan. Svaka od njih mora da izrađuje svoje spostvene koncepte i metote. Kada strukturalista i semiotičar određuje retorici savremenu ulogu on je vidi ''kao nekog ko razotkriva dinamičku strukturu jezika koja neki književni tekst čini drugačijim od neknjiževnog'', dok je oblast interesovanja psiholingvističkih i opštelingvističkih diskursa analiza upravo neknjiževni, razgovorni jezik.POEZIJA- Predmet poetike bila su djela u stihu, a predmet retorike djela u prozi. Naglim unošenjem proze u tvorevine pesničke umjetnosti okviri poetike sus se promjenili, obuhvatajući mnogo gradiva retorike. Tako je poetika postala sinonim teorije književnosti. Poetika-pjesnička umjetnost, bavi se proučavanjem fenomena poetskog stvaranja, osobenostima dela i stvaralačkog postupka, kao i njihovom estetskom percepcijom.Stih – dužina misli se poklapa sa dužinom stiha, proza – dužina misli se ne završava u prvom redu. Suštinska razlika između stiha i proze stih je ritmički uređen govor, u prozi to nije važno. SCENSKA UMJETNOST – Slikarstvo kao i retorika insistira na redu, simetriji, ograničenosti, strukturi, skaldu delova u cjelini. Lepota je tema i retorike i slikarstva. Nročito sarađuju u retorskoj vježbi efrase koja za cilj ima živopisnost, slikarstvo, plastičnost govornog iskaza u dočaravanju opisivanpog.Veza između retorike i muzike naročito je uočena u istraživanju Arnold Šering u delu Das Smbol in der Musik. Postojalo je nešto što bi se moglo nazvati muzičkom veštinom pronalaženja, muzičkom topikom.Stilistika

U staroj grčkoj su postojala tri stila (nazijanski, atički i rodski). Stilistika je način izražavanja, pisanja, govorenja. Stilistika govornika uči kako da postigne

određeni stil, kako da se služi riječima i rečenicom. Glavno polje stilistike su stilske figure.Klasična retorika u velikoj mjeri je bila stilistika. To je bilo negativno za nju jer je stilistički

element dovodio retoriku u krizu. Umirao je njen živi nastup. Retorika kao poetika podrazumjeva retoriku svedenu na elocutio. To je sužena retorika jer sve manje se zanima za tipove govora, a više za književnost. To je karakteristično za srednji vijek, Humanizam i Barok. Prva reformacija retorike je počela tek krajem 60. god 20. vijeka zahvaljujući francuskim strukturalistima (Žan Koen i Roland Bart). Oni smatraju retoriku kao teoriju stilskih figura. Lingvistika

Lingvistika je opšta nauka o jeziku, ona proučava jezik kao fenomen. Retorici je važno gramatičko znanje zbog poznavanja pravila govora, padeža. Ova veza je naročito postala važna u 20-tom vijeku. Ako se govornik ne pridržava osnovnih pravila gramatike i sintakse, on će kod slušalaca izazvati podsmjeh prije nego što ih nagovori, ubjedi ili oduševi.

Najznačajniji za razvoj lingvistike su Fredinand Sosir (opšta lingvistika). Roman Jakobson je povezao Sosirovu ideju sa komunikologijom i dao je teoriju o funkcijama jezika:

1. Referencijalna ili kominitivna (saznajna) – predmet o čemu govorimo2. Emotivna – naš lični doživljaj – odnos govornik pošiljalac3. Konativna – govor uvijek upućujemo nekome - odnos slušaoc primaoc 4. Poetska – neglasak je na samom jeziku, samoj poruci

Lingvistika je sistem znakova kojim se služimo , naravno uslov je da svi poznajemo te znakove tj kod. Elementi koda su pošiljalac, kod, primalac i sve to rezultira porukom. Poetika

Aristotel je prvi napisao djelo „Poetika tehne“ i to su pravila pisanja pjesmi. To je danas teorija književnosti. U početku se proučavao samo stih, a danas je to sveobuhvatna nauka. Filologija

Je etimologija jezika. Ona proučava društveni uticaj koji ima naš jezik. To znači jezik kao izgrađivanje kulture. Od ostalih nauka retorika je u vezi sa logikom, psihologijom, pravom, sociologijom, politikom, glumom, akcentologijom.

4

8. RETORIKA I PISMENOST

GOVOR, GOVORNIK I PUBLIKA

Sveto trojstvo besjedništva- tri osnovna elementa su govornik, publika i govor. Nekada se besjedništvo nije moglo zamisliti bez neposrednog kontakta sa auditorijumom sve dok tehnika nije omogucila praćenje putem video zapisa.

Prema Ciceronu govornik mora da: dokaže svoje teze, priredi slušaocima uživanje i djeluje na njihovu volju. Besjeda mora biti lijepa. Slušaoci moraju i razumjeti i osjetiti besjedu. Što znači da izgovorenu riječ treba lijepo uobličiti i njom ljude nagovoriti, ubjediti, izmjeniti njihov stav, mišljenje, nadgovoriti protivnika, izazvati snažne emocije, što je i suština toga.

Prema nekim tepretičarima postoji razlika između ubjeđivanja i nagovaranja. Ubjeđivanje znači da kod slušalaca postoji otpor i da treba djelovati na spolja i obraćati se razumu, dok nagovaranje znači da slušaoce treba pridobiti za neko mišljenje ili slično, i na njega se djeluje iznutra i emocijama.

Besjeda mora biti lijepa. Slušaoci moraju osjetiti i razumjeti besjedu. Odnos između emocija i saznanja nije jednostavan. Osnovni cilj govorništva je da se lijepo uobliči izgovorena riječ i da se njome postigne određeni efekat.

9. SAMONIKLO BESEDNIŠTVO

O samim početcima besedništva delom se nagađa, a delom govori na osnovu najstarijih sačuvanih pisanih izvora – indijskih, sumerskih, grčkih i drugih epova i tekstova. Indijski epovi Mahabharata i Ramajana, sumerski Ep o Gilgamešu, Ilijada i Odiseja, stari egipatski i vavilonski tekstovi svjedoče o tome da je tzv. Samoniklo besedništvo zasnovano na ličnom talentu pojedinca, cvetalo od samog nastanka ljudskog roda. Te sposobnosti su obično odlikovale sveštenice i vračeve, zatim plemenske starještine, vojskovođe, poglavice, a potom i vladare privih država. Iz sredina koje još nisu upoznale pismo i državu, posredno je sačuvan po neki dragulj izvornog besjedništva. Među američkim indijancima, zahvaljujući zapisima civilizovanih osvajača sačuvali su se lijepi primjeri odličnih kratkih efektnih a samoniklih govora kao što su: govori poglavice Sijetla, poglavice Ošivej Bjano i naročito poznat govor poglavice Logana o nepravdama bijelaca. Loganov govor ima skoro sve elemente koja danas zahjteva public speaking (kratak je, jasan i efektan, poruka je nedvosmislena, sdrži čvrstu etičku podlogu, nabijen je snažnim emocijama, djeluje veoma sugestivno i iskreno, počinje bez uvoda, uvjerljivom slikom, završava se retorskim pitanjem i dramatičnim odgovorom.)Praistorija besjedništva dijeli sudbinu poezije i epskog pesništva. Druga oblast u kojoj se govor nužno usavršavao bila je religija. Najbolji primjer za to su hinduistički sveti tekstovi, naročito Vede, koje se skoro 2 milenijuma uče napamet i reprodukuju. Pravo je takođe bilo tijesno vezano za usmenu tradiciju u vremenima prerastanja u civilizaciju i doba stvaranja prvih pravnih sistema. Mnoga stara društva su sačuvala podataka da su se kod njih zakoni učili napamet i recitovali: to je slučaj sa Solonovim zakonima u Atini, sa partom gdje su se zakoni i donosili u usmenom obliku pa su se i zvali rhetra – govor, u Rimu su djeca od ranog uzrasta učila napamet Zakon XII tablica, zatim Mojsijevi zakoni kod Jevreja itd.Mnogi od tih tekstova su se vijekovima prenosili usmeno prije nego što će biti zapisani, mada neki od njih nisu ni doživjeli takvu sudbinu. Zato su sada ili potpuno izgubljeni ili su poznati samo njihovi fragmenti (Solonovi zakoni), ili se posredno rekonstruišu (kao rimski Zakon XII tablica).Za sve njih je zajedničko da su živjeli kroz usmeno predanje. I epovi i vjerski sadržaji i pravni propisi su se učili napamet i recitovali. Tako je praoblik besjedništva bilo deklamovanje. Pored samoniklih besedničkih uzleta pojedinaca, pragovorništvo se u tim društvima formiralo kroz pravilno i tačno izgovaranje zapamćenih tekstova u određenim situacijama, ono što će kasnije dobiti naziv deklamacija (lat. Declamatio).Korjeni prabesedništva u vrijeme kada se nalazilo u povoju razvijali su se i negovali kroz deklamaciju napamet naučenih i tradicionalnih tekstova.

5

Dve pouke: Još od samog nastanka ljudske vrste bilo je ljudi koji su se izdvajali po govorničkom talentu. Čak i bez ikakvog retoričkog školovanja, samonikli besednici su mogli da privuku pažnju drugih članova grupe, bilo zahvaljujući svom satusu, bilo zahvaljujući svom talentu. Samoniklo besjedništvo je dokaz da je ponekad već i sam talenat dovoljan da se privuku slušaoci i ostvi snažan besednički efekat.Druga pouka: mada se besedništvo u svom povoju razvijalo i njegovalo kroz deklamaciju sada je to jedan od najnepoželjnijih kvalifikativa za besednika. Dok je deklamacija kod Rimljana podrazumjevala izražajni govor, danas ona prvenstveno označava interpretaciju zapamćene pjesme (recitovanje). A to je jedan od najvećih neprijatelja dobrog besedništva. Najgora osovina, najveća opasnost, a i najčešća greška neveštih besednika je izgovaranje naučenog teksta naizust, bez obzira na to da li ga je on sam sastavio ili ne.

Samoniklo besjedništvo nije učeno besjedništvo. Postoji dosta poznatih krajeva u kojima ljudi znaju lijepo i slikovito pričaju i izražavaju. Srbi su jedan od naroda koji je uvijek imao dobre besjednike i u crkvi, i među političatima, advokatima i profesorima. Rječitost i vještina besjedništva je živopisna, leksički bogata.

Nemoguće je utvrditi kada su ljudi prvi put počeli koristiti riječ. Smatra se da ono sto razlikuje prve ljude od životinja su simboli (nije govor niti misao). Prema tom shvatanju čovjek je animal simolicum. Prvi simboli su bili grafički znakovi, zatim piktografski i na kraju fonetski.

Stara društva su pretežno usmena i epska. Smatra se da su početci vezani za religiju, animalizam. Postojalo je laičko besjedništvo. Prvi sporovi oko imovine ili opstanka cijele grupe su tražili dobre govornike. Poznat je govor poglavice Irokeza koji je uputio pitanje svijetu vezano za ekologiju (kada nestane bizona, nestaće i nas). Ilijada i Odiseja su pune lijepih govora o besjedništvu. Na bliskom i dalekom istoku je pretežno despotija tako da za političko besjedništvo ima malo mjesta . Preovlađuju sudska, pangerik i religijska besjeda. Vladari i sveštenici su se obračali narodu u vidu samohvalospjeva koji su naročito njegovani u međuriječju Eufrata i Tigra. Sačuvani su govori vladara (patesa) o stvarnim ili izmišljenim pobjedama u ratu, upjesima u lovu ili atletici. Dobar govor se tada poredio sa dragim kamenjem. Aramejske izreke savjetuju da se dobro razmisli prije nego se nesto kaže jer je riječ kao ptica kada jednom odleti ne može se vratiti.

10. NASTANAK RETORIKE U ANTIČKOJ GRČKOJ:

Stara grčka civilizacija bila je kolijevka svih dostignuća savremene evropske pa i ukupne ljudske civilizacije: od arhitekture do vajarsta, od poezije, proze, preko drame, komediografije do istoriografije, od medicine do farmacije, od filozofije do potitikologije... Grčka je izvorište svih savremenih znanja i umetnosti. Najvećim dijelom temelji svih tekovina postavljeni su u neverovatnom kratkom vremenskom intervalu od oko dva vijeka (V i IV vijeku p.n.e.) i to prvenstveonu u jednom od stotinu grčkih polisa – Atini. U tom polisu koji i u vrijeme svog vrhunca nije brojao više od 50.000 slobodnih građana na istom prostoru su živjeli i susretali se na agori (Središte javnog života Atenjana bila je agora na kojoj se nalazila tržnica, uredi, palače, hramovi, oltari, spomenici): Herodot, Perikle i Sofokle, Fidija i Aristofan, Aristotel i Demosten, itd. Jedan pisac je ovaj neobičan fenomen da se toliki um i nadarenost koncentrišu na jednom mjestu i u jednom vremenu nazvao ’’grčko čudo’’Grci su prvi narod starog vijeka koji je počeo sistematski proučavati i analizirati način na koji ljudi međusobno komuniciraju. Grčka civilizacija je cijenila i njegovala lijepu riječ (u epovima, književnosti, filozofiji, politici, pravu) a besjedništvo se smatralo nezaobilaznim dijelom javnog života. Njihova civilizacija se zasnivala na usmenom izražavanju. Političke institucije su funkcionisale kroz borbu riječi, pravosuđe kroz govore stranaka, obrazovanje i filozofija se u osnovi temelje na usmenom izrazu. Grci su govor shvatili kao dijalog, sredstvo da se kroz razgovor stigne do istine. U grčkim polisima svaki građanin je imao pravo i obavezu da učestvuje u opštim poslovima države, da bude politikos – onaj koji se brine za polis To je naročito bilo karakteristično za Atinu-u tom polisu svi slobodni punopravni građani su neposredno vršili vlast i javne funkcije i kolektivno donosili sve važnije odluke – o ratu, miru, zakonima i načinu života države, a u porotnim sudovima su morali lično da nastupaju i sami govore u svoje ime. Atinska demokratija je uvažavala potpuu slobodu javnog govora ili jednako pravo na govor i podnošenje prijedloga (pre svega pred skupštinom) – isegoria. Ideju o tome da svi građani mogu govoriti u skupštini i uticati na državne odluke nisu prihvatali svi grčki polisi npr. Sparta ima narodnu skupštinu koju sačinjavaju svi slobodni punopravni građani, ali prijeldoge mogu davati i na njoj govoriti samo visoki državni činovnici, o čemu se potom prisutni izjašnjvaju glasanjem.

6

Atinjani su poznavali još jedan viši pojam, dalji vid slobode govora koji su nazivali parrhesia (ona obuhvata ne samo pravo da se govori, nego i pravo da se nekažnjeno može reći šta god se želi)Kod Grka riječit čovjek je prije mogao izaći na dobar glas nego li dobar vojnik. Jedan od najvažnijih ciljeva obrazovanja u Atini, ali i kod drugih Grka bilo je da se savlada besedništvo. Uporedo s tim iz procetalog besedništva rađala se i retorika, kao teorijska disciplina.

Počeci grčke retorike tijesno su prpleteni sa besjedničkom praksom koja je retorici prethodila. Prvi učitelji besjedništva su i sami bili proslavljeni govornici. U novijim radovima razvoj grčke retorike se dijeli u tri stadijuma: tehnička, sofistička i filozofska retorika.

KORAKSOsnivač grčke retorike je Koraks koji je sastavio prvi priručnik besjedništva. Srednom 5. vijeka u gradu Sirakuza na Siciliji. Koraks je otvorio prvu retorsku školu i napravio prvi udžbenik besedništva (rethorike techne). Taj udzbenik nije sačuvan, ali se zna da je govor raščlanjivao na pet dijelova:

Uvod (eisdos, lat. proetiut) Izlaganje problema (katastasis, lat. narratio) Dokazivanje (agones, lat. probatio) Dodatne napomene (parekbasis) Zaključak (epilogos, lat. peroratio)

Koraks je uveo argument iz vjerovatnog (eikos) koji se ubraja u osnovne instrumente grčke retorike, ali i savremene retorike. On je i praktično podučavao kako se koristi figura vjerovatnoće – argument iz vjerovatnog i to bilu u korist jedne strane ili protiv nje.Od Koraksa i njegovih sljedbenika ostaju dvije pouke:

- Dobar besjednik treba da izdašno koristi retorsko pitanje i- Argment iz vjerovatnog.

TISIJAPristpu koji je razvijo Koraks, prema kome je govornička vještina u stvari vještina nagovaranja koja potpuno relativizuje istinu dalje je razvio Tisija, Koraksov učenik, koji je preteča sofista. Kod njega se podučavanje retorici svodilo na vještiu izvrtanje istine u svoju korist. Kenedi ovaj prvi stadijum u razvoju grčke retorike (Koraks i Tisija) kvalifikuje terminom ’’tehnička’’ retorika.

11. SOFISTI

Razvoj retorike svoj zamah je dobio sa Gorgiom. On je sa Sicilije prenio retoriku na tlo Grčke i za novac podučavao mlade Atinjane. On je bio među prvim sofistima. Gorgija je prvi počeo da obraća pažnju ne samo na logičke nego i na estetske aspekte govora. Gorgija uvodi poetske elemente u besjedu, često je koristio metafore, a antiteza (suprostavljanje dvije ideje) dobija naziv ’’gorgijanska figura’’ Jezik je sa sudskog jezika pomerio ka poeziji. Imao je veliku sposobnost da je vladao slušaocima, ako je htio da ih u nešto ubijedi to mu je pošlo za rukom.Sofisti (sophos - mudrac) su kao putujući profesori ’’učitelji mudrosti’’ podučavali omladinu filozofiji, matematici, fizičkim vještinama i retorici. Podučavanje besedništvu je u velikoj mjeri ditkirao sudski govor, što je još jedan dokaz da se retorika razvila iz sudskog besedništva. Glavni cilj je bio da osposobi učenika da dobije spor. Đaci su često memorisali neka opšta mjesta (loci comtipes) koja se mogu u govoru upotrijebiti u različitim situacijama. Svaki učitelj retorike formirao je zbirke koje su naročito isticale uvode i epiloge besede, ali su sadržavale i one dijelove koji se mogu adekvatno primjeniti na česte procesne sutucije. Retorika se učila iz udžbenika koji su sadržali primjere besjeda, tehnička upustva, osnovne principe govorništva tj.Teoriju besjedništva. Sistem podučavanja je obuhvatao tri elementa: teoriju, praktičnu vježbu i proučavanje tuđih govora. Svi udžbenici su bili okrentuti sudskoj besjedi. Sofisti besjedništvo nisu shvatali kao umjetnost već kao obučnu vještinu okrenutu praktičnim ciljevima, a pre svega dobijanju spora. Sofisti su bili jako veliki manipulatori, smatrali su da nije bitno kako, na koji način pobjedite u sudu, bitno je da samo pobjedite, bez obzira da li je to što tvrde istinito ili ne, časno ili nemoralno.

7

Protagora je najpoznatiji sofista i smatrao je da niko ne može biti siguran šta je istina. I svaki čovjek ima pravo da svoje uvjerenje ma kakov ono bilo izražava što uvjerljivije (čovjek je mjera svega). On je vježbao svoje učenike da o svakoj stvari govore iz dva ugla kako bi ih navikao da da svaka situacija predstavlja medalju sa dve strane i da se čovjek može vješto braniti ili napadati bez obzira na čvrstinu pravnog ili moralnog osnova.Protagora poznaje dvije istie:

- ALETEIA: bit, suština, unutrašnja-skrivena,(mi do nje ne možemo doći)- DOXAI: vidljiva istina (mnenje-ono što mi misimo) ova istina je promjenjiva i nju možemo

spioznati našim čulima.Oni vješto koriste silogizam (ili entimem – skraćeni silogizam, sa jednom premisom)Vještinu besjedištva sa sofističkim metodama su koristili i demagozi. Sofisti su našli na moralnu osudu grčkih filozofa, naročito Platona.ZASLUGE SOFISTA: retorika poslije njih najvažnija nauka i tako ostaje dugo vrmene, preteča je školstvuNEGATIVNO KOD SOFISTA: vrhunski manimpulatori i poigravaju se sa istinom.

LOGOGRAFISvaki Atinjanin se nekada morao pojaviti na sudu. Najvažniji atinski sud (Helieja) sastojao se od 6000 sudija, porotnika od kojih su se kockom birala manja sudska vijeća. Za svaki spor određivali su se neposredno prije suđenja da bi se obezbijedila objektivnost. Svako je bio obavezan da se lično pojavi pred sudom i govori za samog sebe jer advokatura nije bila dozvoljena. Porotnici su bili ljudi iz naroda i oni bi na osnovu pravičnosti glasali za stranku koja održi bolji govor i ostavi bolji utisak, ali to ne znači da je ta stranka imala najjače pravne argumente. Učitelji besjedništva su bili skupi pa se obično lice koje se mora pojaviti na sudu uzimalo par časova kod učitelja. Ponekada bi se samo naručio govor od logografa – profesionalnih pisaca sudskih besjeda. Govor bi se učio napamet i izgovarao pred porotnicima bez čitanja, kao da je spontan. Logografi se nisu cijenili kao i učitelji besjedništva. Logograf je bio prinuđen da piše govore za one ljude koje je ranije napadao. Aktivnost logografa više pripada pravu nego retorici. Skoro svi najpoznatiji grčki besjendici bavili su se Logografijom barem u početku svoje karijere. Antifon je prvi logograf.

12. PLATON

Platon optužuje Gorgiju i sofiste zbog zloupotrebe retorike i samu retoriku smatra štetnom. On je bio Sokratov učenik i smatrao je da je osnovni cilj retorike ubjeđivanje slušalaca pomoću logike i racionalnih argumenata u ono što je pravedno i moralno. Cilj besjeništva ne smije da bude nagovaranje po svaku cijenu, na štetu dobra i istine. Najpoznatije dijelo je „Odbrana Sokrata“ u kojoj Platon prikazuje suđenje Sokratu zbog uvrede bogova i kvarenja omladine filozofskim učenjem. U dijalogu „Fedar“ najjasnije definiše odnost prema sofističkoj retorici – za njega to nije ni vještina, ni umjetnost, već je to laskanje masi koja ne poznaje istinu i donosi korist onima koji čine nepravdu, ali retorika može biti vještina i umjetnost, ako je zasnovana na istini. Tako je Platon u retoriku uneo i etička komponenta. Za pravog besjednika zato nije dovoljan samo talenat i sposobnost da lepo govori, neogo i odgovarajuće obrazovanje koje se stiče u filozofskim školama. On je za raziliku od sofista manje ih učio praktičnim stvarima, a više upućivao u prirodu i ciljeve retorike. Sve njegove knjige su pisane na isti način - u obliku dijaloga. Sve što je želio da kaže dao je u usta svom učitelju Sokratu (kao da Sokrat priča sa nekim, te je svako djelo dobilo ime upravo po tom sagovorniku). Platon je smatrao da retorika ne može reći istinu, te da retoriku (sofiste) ne interesuje istina nego samo korist. Retorika može govoriti istinu samo onoliko koliko je filozofija, koliko je njen cilj pravednost, ukoliko teži onome što je najbolje a ne onom što se slušaocima sviđa. Zbog toga, u retoriku je unijeta i etička i moralna komponeneta samog besjednika. Besjednik ne samo da mora lijepo govoriti nego mora imati i odgovarajuće obrazovanje. Tako je Platon podučavao učenike uz filozofiju i logiku i retoriku u gaju koji je nazivao Akademijom. Njegovo učenje se svodilo pored praktičnih savjeta na prirodu i ciljeve retorike. Njegov najznačajniji i najslavniji učenik bio je Aristotel. *Majeutika - babička vještina, vještina babice - koristio je Sokrat metod kojim dijalog pomaže dolaženju do istine, porađanju istine prirodnim putem..

8

13. ARISTOTEL

Aristotel je bio Platonov učenik, i pored uticaja svoga učitelja nije se slagao s njima da retorika treba da predstavlja instrument za stvaranje dobrih građana a još manje da je nečasna i štetna. Naprotiv smatra je korisnom i potrebnom.Prema retorici je imao naučni pristup i oko 330. g.pne. nastao najčuveniji udžbenik retorike u tri knjige koji je sinteza svih grčkih retoričkih dostignuća. On kritikuje dotadašnje autore, jer su svu svoju pažnju usmjerili na proste pojedinačne, tehničke savjete kako se slušaoci mogu nagovoriti, a naročito zbog toga što su se ta uputstva imala u vidu sudske besjede, a ne uzvišenije, političke (deliberativne). Smatrao je da je retorika nauka koja istražuje opšte principe na kojima počiva svako besjedništvo, a ne samo sudsko. To je sposobnost iznalaženja svih raspoloživih sredstava uvjeravanja u svakoj prilici, a sredstva uvjeravanje mogu biti:

Logička - logos (dokazivanje putem razuma, naročito uz korišćenje silogizma i entimema) Etička - ethos (pozivanje na određene vrijednosti, pri čemu je od naročitog značaja karakter

besednika) i Emocionalno - pahtos (izazivanje određenih osjećaja kod slušalaca što čini govor uvjerljivijim)

Aristotelova retorika je više teorijski spis, nego klasični rhetorike techne. Ona su u velikoj mjeri oslanja na njegove druge teorijske radove: Topiku, Poetiku, Politiku, Nikomahovu etiku.Aristotelova retorika se sastojala od tri knjige. Ovo djelo viš predstavlja filozofski pogled na retoriku nego kllasični udžbenik,zato ovaj stadijum u istoriji retorike neki pisci nazivaju filozofska retorika.

1. Prva knjiga se sastoji od definicija besjedništva, vrstama, ciljevima i logičkim sredstvima ubjeđivanja kojima se govornik koristi. Poebno naglašava esnu vezu između retorike i logike, a naročito važnost dokazivanja pomoću silogizma i entimema. Najveći dio prve knjige posvećuje pojedinim vrstama beseda prihvatajući trojnu podjelu na: političko besedništvu (genos symbouletikon) sudsko (genos dikaikon) i pohvalno (genos epideiktikon) besedništvo..

2. Druga knjiga. U drugoj knjizi Aristotel se bavi uslovima koji doprinose uvjerljivosti besede. Obrađuje osobine auditorijuma, odosno emocionalna sredstava pomoću kojih se slušaoci ubjeđuju. Ističe značaj emocija, definiše razne vrste osjećaja koja su značajna za besjedništvu (ljutnja, zavist, nadmetanje...) ali ne zaboravlja na logos.

3. Treća knjiga je posjećena besjedi, njenoj formi, načinima izražavanja misli, osjećanjima. On smatra da su dvije najosnovnije osobine besjede jasnoća i ljepota stila. Rad završava razmatranjem dva problema: kada treba koristiti retorska pitanja i kako treba uobličiti završetak, epilog besede.

Aristotel u svojoj teoriji besedništva je najizrazitije pokazako u kako snažnom jedinstvu bi trebalo da stoje logos, ethos i pathos. Kod nas je Aristotelova retorika objavljena tek 1987. god. u prevodu Marka Višića. Aristotelovom Retorikom su se služili mnogi i rimski besjednici (Ciceron, Kvintilijan). Kod nas je objavljena 1987. g u prevodu Marka Višnjića.

On djeli retoriku na: sudsku (forenzicku), to odnos pravedno/nepravedno politicku (deliberativnu) to je odnos dobro/lose prigodnu (deepidelicku).to je odnos hvalimo/kudimo

smatra da postoje dva nacina zakljucivanja dedukcija (od opsteg ka posebnom). Glavni termin je logicki silogizam gdje se iz dvije premise

dobija treca. Za retoriku je podesniji modifikovani silogizam gdje se izostavlja jedna premisa. indukcija (od posebnog ka opstem). To je zakljucivanje primjerom.

14. DEMOSTEN

9

Najpoznatiji grčki besednik zvao se DEMOSTEN. Proslavio se političkim govorima u danima kada je Grča proživljavala dramatične posljednje godine svoje samostalnosti. Žestoki je protivnih preteće makedonske hegemonije. Demosten je bio povezan sa dvojicom atinskih besjednika: Isejem i Eshinom. Sa Isejem je bio veliki prijatelj u mladosti i njemu duguje svoje prve besjedničke uspjehe i logografsko umjeće pri sastavljanju sudskih govora, a Eshin mu je bio suparnik u zrelim godinama i njemu duguje deliberativne besjede. Demosten je rođen 384. g.pne. i sa nepunih 8 godina je ostaobez oca. Zbog nesavesnosti trojice staralaca i njihove gramizivosti ostao je bez imetka. Od velikog bogatstva koje je njegov otac ostavio kada je Demosten postao punoljetan jedva je ostala jedna desetina. Taj usud doveo je Demostena kod Iseja u to vrijeme poznatog latinskog logografa, koji se naročito proslavio pisanjem beseda za sporove oko nasljeđa. Uz Isejevu pomoć, kome je Demosten bio jedini učenik počela je njegova borba za nasljeđe i karijera logografa – besednika.Imao je govornu manu, slabašan i nejak glas, koji je kasnije ojačao uz višegodišnje vježbe i nečuvenu upornost, kao i glasno govorenje stihova na morskoj obali pokušavajući da nadjača huk talasa. Kada su mu oteli imanje morao je da se uči besjedničkoj vještini kako bi vratio imanje. Demosten je na samom početku besedničke karijere doživljavao takva razočarenja poslije kojih bi mnogi drugi digli ruke. Uporno je radio i na ličnom obrazovanju svestan da bez toga nema dobrog govornika. Demostenova snaga volje i upornost kojom je sebe izgrađivao monogima je poslužila kao dokaz da se govornik stvara, a ne rađa.Prve uspjehe doživeo je tek sa 20 gdina i to sa sudskim besjedama najprije u sopstvenom sporu koji je vodio oko očevine, a potom kao logograf koji je drugima pisao forenzične govore. Zbog svog nasljedstva pet puta je izglazio na sud i svih 5 besjeda je sačunvano. Sačuvano je ukupno oko 60 njegovih besjeda a od toga 40-tak sudskih. Demostenove sudske besede su dovojake. Pored onih koje je pisao za privatne sporove ubrzo je počeo da sastavlja govore i za političke parnice npr. Demosten se protivio donošenju nekih zakona. Ovi govori mada sudski po formi u suštini već predstavljaju političke parnice i označavaju prelaz ka Demostenovom konačnom opredjeljenju – deliberativnom besjedništvu. Slavu velikog besjednika stekao je Filipikama - političkim besjedama (Prva Filipika -352. G.pne, Druga Filipika 334.g.pne., Treća Filipika – 343.g.pne.) Atinjani su za 3. Filipiku Demostenu dodijelili zlatni vijenac. Demosten je uspio moćnim retoričkim sredstvima da pokrene raspoloženje Atinjana i mobiliše ih za borbu protiv Makedonaca. Ipak Filip zadaje smrtni udarac Atinjanima u bici kod Heoneje 338. g.pne. Demosten je iz boja izvukao živu glavu i ponadao se da će iznenadna Filipova smrt donijeti mir i sreću Helenima, ali Aleksandar nastavlja s uspesima, a makedonska strana oživljava u Atini. Ktesifont je tada predložio da se Demostenu po treći put dodijeli venac zbog zasluga u učvršćivanju bedema Atina, zbog čega ga je tužio Eshin. Demosten se pojavljuje na sudu uz Ktesifonta da ga brani i pri tome izgovara svoju najlepšu besedu Za venac. To je bila odbrana cjelokupnog Demostenovog političkog djelovanja. . Iz ovog sudara Eshina i Demostena ostaje nauk od kolikog je značaja raspored materije u govoru. Demosten je dočekao i ranu smrt Aleksandra Makedonskog, ali kada je ubrzo propao i poslednji ustanak Helena protiv Makedonaca Demosten nije hteo da padne živ u ruke pobednicima. Uzeo je otrov iz svog pera i 322.g.pne umro u hramu na ostrvu Kalaurea gdje se sklonio.Demostenov opus zaokružuju dvije epideiktičke besede. Sačuvan je njegov posmrtni govor (Epitafios) koji je izgovorio žrtvama bitke kod Honoreje i jedna apatična, ljubavna besjeda (Erotikos).Sve besjede koje je sastavio i upjeh koji je postigao bili su plod velikog truda i strpljivog rada.Dobra priprema govora osnovna je grancija uspjeha – to bi bila jedna od poruka koje se može izvući iz Demostenove karijelre.Temeljna priprema nije ništa oduzimala od spontanosti i snage Demostenovih beseda koje su odisale entuzijazmom i uverenošću u ono o čemu govori. Sugestivnost sa kojom je on nastupao, snažno svedeoči da beseda može biti uspješna samo ukoliko je govornik emotivno i uvjerljivo saopšti.Čuvena je njegova besjeda „O vencu“ koja je predstavljala odbranu njegovog cjelokupnog političkog djelovanja. Uz nespornu tehničku vještinu, sjajan besjednički ritam bio je i majstor gestikulacije. Time je nadmašio ranije besednike koji su uglavnom govorili bez pokreta, svečano, u stavu mirno. I to je takođe važno uputsvo svakom govorniku: govori se ne samo riječima nego i tijelom. Mada se njegova živost govora i duhovitost ne mogu mjeriti sa Cicernovom ipak je bio svjestan da govor čak i kad je ozbiljan, kakvi su njegovi govori po pravilu bili treba da bude začinjen i nekom pošalicom.Najvažnije iskustvo koje je Demosten ostavio budućim govornicima jeste ohrabrenje za one koji nedovoljno vjeruju u sebe i svoje govorničke potencijale: od dječaka koji ne obećava upornim radom i

10

ispravljanjem nebrojenih besedničkih hendikepa, Demosten je postao simbol, sinonim za vrhunsko govorništvu.

15. BESEDNIŠTVO U STAROM RIMU

Do pojave besjedništva u starom Rimu dovele su političke borbe između plejbejaca i patricija, između raznih stranaka kao i državno uređenje, naročito u vrijeme republike. U starom Rimu cjenila se rječitost. Po Tacitu najčasnija zanimanja su bila vojna služba, pravo i besjedništvo. Besjedništvo je dolazilo do izražaja na senatu i forumu, u senatu prilikom donošenja odluka a na forumu prilikom obraćanja okupljenom narodu i sudsko besjedništvo.

Forum je značilo (na latinskom od foris napolju) trg, pijaca, čaršija. Forum romanum je rimski trg, zapadni dio trga se zvao ius i tu su pred pretorom započinjale parnice. Istočni se zvao komicij i tu su održavane skupštine. Na sredini trga je bila govornica sa koje su se govornici obraćalu skupštini ili okupljenom narodu.

U početku Rimljane nije interesovala ni teorija a ni škole. O besjedništvu su znali najviše iz žovota ili iz onoga što su čuli na sudu ili na komiciju. U mnogim znanjima Rim je slijedio grčke uzore. Livije Andronik je otvorio u Rimu školu gdje su Rimljani učili grčki jezik i kulturu, a potom i filosofiju i besjedništvo. Krajem perioda Republike koji traje od 509 g. pre n.e. do 27 g. pre n.e. i početkom perioda Principata (od 27. pre n.e. tj. od dolaska na vlast Avgusta do Dioklecijana) govorništvo je proučavano u okviru osnovnog obrazovanja, kao specijalizovano srednje obrazovanje i neka vrsta visokog školstva, na retorskim školama. Prvu retorsku školu na latinskom jeziku otvorio je Polije 95 g. pre n.e. gdje su se učile političke besjede i sudski govori.

16. CICERON

CICERON je bio najpoznatiji rimski besjednik. On je bio i teoretičar besedništva – retoričar koji je napisao dva kapitalna djela o retorici (De inventione-bavi se iznalaženjem teme i De oratore-bavi se ličnošću govornika-perfectus orator), ali i praktični besjednik koji se proslavio čuvenim govorima. Rođen je u Arpinu 106 g.pre n.e. i veoma mlad je pokazao veliku inteligenciju, a ubijen u političkim progonima 43. g pre n.e. Kao i Cezar smatran je začetnikom klasičnog latinskog jezika. Školovao se kod poznatih oratora Krasa i Marka Antonija, zatim pohađao Plotijevu školu, a pravnim naukama učio ga je Kvint Mucije Scveola. Kada je Apoloniju održao besjedu na grčkom, učinio ga je neko vrijeme nijemim. Ciceron se bavio teorijom retorike. Sa 16. godina posjećuje forum da bi slušao rasprave u skupštini i senatu. Prvi govor mu je bio u krivičnoj parnici i poslje toga je napustio rim jer se bojao osvete diktatora Sule. U Atini je onda održao besjedu na grčkom. Cezar mu je oprostio govore protiv njega, ali ga drugi trijumviri nisu htjeli poštediti.

Napisao je raspravu O govorniku, zatim O iznalaženju tema za besjedu. Po njemu govornik treba da bude čovjek velikog znanja, moralne snagem jer samo onaj koji je ubjeđen u ono što govori može ubjediti druge u to. Govornici treba da budu kratki, jasni, uvjerljivi iako je i sam bio vrlo opširan. 58 govora je sačuvano. Ciceronov prvi odbrambeni govor U odbranu Kvinkcija se smatra početkom „zlatnog vijeka“ rimske književnosti. Ostavio je veliki uticaj na razvoj jezika i književnosti.

Većinu njgovih govora imamo zahvaljujući njegovom učeniku Tironu (Tironovo pismo).Po ciceronu tri su važne stvari koje treba imati govornik: talenat, vježba, obrazovanje (snažno

naglašavanje Etosa – orator mora da bude pošten čovjek).Za uspjeh govornika bitna je čistota i pravilnost jezika, pravilnost i jasnoća izražene misli. Govor

mora biti po formi lijep i sadržajan.Naglašavao je značaj humora, anegdote, dosetke u govoru. Njegov neposredni uzor je bio

Demosten.

11

Ciceronove pouke za moderno doba:- u besedništv unio duhovitost, dosetku i šalu, govornički šarm- uneo je dinamičnost u govor- održavanje tenzije i besedičkog naboja tokom cijelog govora- sentencijsko izražavanje tuđih ali i svojih misli- jezička, stilska lepota govora- poklanjao je veliku pažnju sadržinskoj strani besjede ali je ipak stavljao emocije ispred logosa,

više se obraćao srcu, nego razumu- ostvario punu slobodu gesta, unoseći na taj način dodatnu živost u svoj govor.

Ciceron je smatrao da je vježba dragocjena za formiranje govornika, ali ne i dovoljna ukoliko nedostaje prirodni talenat. Smatrao je da je nemoguće biti dobar govornik bez širokog obrazovanja i opšte kulture.

Zakon smanjujućeg aršina je ublažavanje kriterijuma što se više udaljavamo od sadašnjeg vremena. Zato ponekada prema starim veličinama se ponašamo kao prema čudu od djeteta. Ciceron je izbjegavao improvizacije, ali je znao u trenutku da smisli duhovit odgovor. Ciceron je vrcavog duha, dosjetljiv, dobar poznavalac istorije, poezije, filozofije i oslanjao se na grčke i rimske uzore. On je jedan od najčitanijih autoriteta danas.

17. KVINTILIJAN

Marko Fabije Kvintilijan porijeklom iz španije, kao dječak je došao u rim, dao veliki pečat rimskoj retoričkoj tradiciji (oko 35-96 g.pne). Na njega je uticao Dominicije i Ciceron. Poslije školovanja vratio se u Španiju, ali ga je car španije poveo sa sobom u Rim ponovo. Preživio je sve prevrate i 4 vladara. Svoj udžbenik retorike nije sam napisao već su to bilješke njegovih učenika. Njegovo djelo Institucio oratoria kod nas je prevedeno kao Obrazovanje govonika u 12 knjiga. On smatra da ne postoji nikakva razlika između pisanog i usmenog izražavanja i dobro sastavljen napisan tekst je preduslov za dobar govor. Manju je pažnju posvetio auditoriumu, a podrobno je proučio učitelja, učenika, koja znanja retor treba da posjeduje i kada da počne sa govorima na sudu. Retor je neka vrsta roditelja koga učenici treba da slušaju i da vole. Najvažniji dio je 10. i 12. knjiga. On smatra da postoje različiti stilovi, ali ne daje prednost ni jednom. Postoji :

Antički stil – zbijen i jednostavan Azijanski – kitnjast i razuđen Rodski – sredina izmešu prethodna dva

On njeguje Antičku jednostavnost. On stihove dijeli prema snazi emocija i načini obraćanja slušaocima se mogu podijeliti na:

Genus subtile – blagi ili jednostavni koji se koristi za izlaganje činjenica, dokaznog materijala za ekspoziciju i on zahtjeva oštroumnost (menelaj).

Genus medium – srednji stil naziva se i cvijetnim i to je bistra rijeka čije su obale obrasle šumom. On služi da zabavi i pridobije slušaoce, a govornik treba da je blag, da koristi digresije, metafore i izreke.

Stil grande atque robustum – visoki ili sanžni stil je upućen emocijama i koristi hiperbole, snažan glas i gest. (Ciceron, Perikle, Odisej).

Najviše pažnje posvećuje sudskom besjedništvu i to kada se treba povući sa scene. Ne treba upotrebljavati prostačke riječi, nemojte se razmetati dosjetkama, voditi računa o ličnosti sudije, protivnika, ne vrijeđati širi krug lica, voditi računa o svom dostojanstvu. Najznačajnija djela su mu o obraćanju emocijama, osmjehu, jasnoća stila.

Definisao je pojam metafore i podjelio je stilske figure.

12

18. ETAPE REALIZOVANJA BESEDE I DELOVI BESEDE (RHETORICA AD HERENIUM)

Ovaj udžbenik je dugo pripisivan Ciceronu, ali je utvrđeno da ni po stilu a ni načinu pisanja ne pripada Ciceronu. Za autora ovog udženika je proglašen Kornificije. U tom udžbeniku je napravljena važna podjela, odnosno razrada načina na koji nastaje besjeda i data je šema njenog nastanka u 5 dužnosti besjednika (officia oratoris):

1. Inventio, heuresis – iznalaženje teme za besedu, priprema besjede, biranje tema, priprema materijala

2. Dispositio, taxis - raspored prikupljenog materijala - uvesti slušaoce u razgovor, pripremiti ih3. Elocutio, lexis - izraz, stil - opredijeliti se kako ćemo govoriti (posao koji retor obavlja u vezi

sa tropima i figurama, stil, izbor riječi)4. Memoria, mneme – (u vezi sa inventio, besednik treba da drži u glavi cjelokupnu šemu

govora, pomćenje uporišnih tačaka u besjedi) zapamtiti, posebne tehnike pamćenja5. Actio ili pronunutiatio, hypokrisis (govorenje besede pred auditorijumom) - izvođenje

besjede, kako govoriti (glas, gest, stav, čime se služiti, kako)Druga sistematizacija se odnosi na dijelove besede – partes orationis

1) exodiem - uvod2) narratio – iznoženje činjeničnog stanja, prikazivanje predmeta teme o kojoj se govori3) divisio, partitio – utvrđivanje sporne tačke izlaganja i onoga što govornik hoće da dokaže.4) confirmatio – izlaganje argumenata, dokazivanje stavova, confutatio – opovrgavanje

argumenata protivnika 5) conclusio –zaključak, završetak besede

Ovi dijelovi besede predstavljaju razradu u okviru dispositio – dužnosti besednika koje se odnose na strukturu besede.

Autor ovog priručnika dijeli povode za besjedu na:- časni povod (honestus) brani ono što svi smatraju da treba braniti (hrabrog čovjeka) ili napada

ono što svi smatraju da treba napadati (oceubice)- sramni povod (turpis) napada poštenu stvar ili sramnu brani- sumnjivi povod (dubius) je ona vrsta koja u sebi ima dio časti i nepoštenja- neznatni, beznačajni (humilis) je kada govori o nevažnoj stvari.

Retorika za herenija razlikuje tri vrste stila, koje naziva figurae: - gravis (težak)- mediocris i attenuata (stanjen) ili - krupan, srednji, mršav.

Teofrastovo razlikovanje dvaju tipova govora:- jedan je usmjeren ka slušaocu (primeren poeziji i govorništvu)- drugi ka predmetu o kome se govori (primeren filozofiji)

Stil (elocutio) karakteriše:- Elegantia (gramatički korektan, jasan i razumljiv govor)- Compositio (skladan sastav iskaza) i- Dignitas (ukrašavanje govora)

19. RETORIKA U DOBA POZNE ANTIKE -’’DRUGA SOFISTIKA

- azijanski stil (azijatski), rodski stil i atički stilOdlike druge sofistike:- zavladao svojevrsni formalizam (prevlast forme nad sadržinom)

- Organizuju se takmičenja besjedništva- Sve više su predmeti izmišljeni nisu iz života- Dominira izgovaranje teksta naučenog napamet – deklamacija- Retorika postaje sve više vrsta primjerene stilistike- Retorika se u tom periodu izjednačava sa književnosti.

Panegirik – pohvala vladara

13

20. ANTIČKO RETORIČKO NASLEĐE I SAVREMENO BESEDNIŠTVO

Nova retorika se odlikuje ekspanzijom govorništva, uticajem tehničkih sredstava, većim instistiranjem na zanimljivosti, improvizaciji. Govori su danas kraći, opušteniji, neposredniji, bez patetike i teatralnosti. Pravila govora više nisu ista samo se drži opšte šeme. Danas je bitan koncept i posvećuje se veća pažnja proučavanju publike. Danas tradicionalna retorika više nije primjenjiva, ali je neophodna za nastanak nove retorike.

Začetnici moderne retorike su : Hju Bler – profesor retorike i književnosti na Sent Endrju univerzitetu 1783. objavio predavanja

iz retorike i književnosti. On retoriku posmatra pragmatično. Timon – on je objavio besjedničku knjigu i smatra da se govornici dijele na tri vrste. Prvi koji

čitaju napisane govore, drugi koji izgovaraju govore koje su naučili napamet i treći koji improvizuju.

Dejl Karnegi – Je objavio knjigu u kojoj daje praktične savjete o pripremanju govora, primjere, način oživljavanja govora i sl

21. SREDNJOVEKOVNO I HRIŠĆANSKO BESEDNIŠTVO

Srednjovjekovno besjedništvo je razvila tri vrste/pravca retorike:1) ars predicadendi - umjetnost propovjedanja2) ars dictaminis - umjetnost diktiranja3) ars poetica - pjesnička vještina

Sve ove vrste govorništva su bile u službi jedne vrhovne nauke a to je teologija. aucila teologica - SLUŠKINJE TEOLOGIJE

Srednji vijek - od 5 do 15 vijeka (pad zapadnog rimskog carstva). Zadržan je kontinuitet retorike i besjede, ali novi način života je znatno promjenio besjedničku praksu. Poznati Panegerik (besjede kojima se hvale vladari) iz tog vijeka je car Konstantin.

Propovjed (propovjedničko besjedništvo) je novi termin hrišćanskog besjedništva, koji se zasnivao na jednostavnom stilu i porukama, jer je bilo upućeno neukom narodu. Hrišćanski besjednici su neumornim, uvjerljivim govorima propovjedali novu ideju o spasenju. Jezik propovjedi postao je grčki jezik. Tako su nastali govori u službi širenja hrišćanske nauke – omilije. Kasnije se pod tim podrazumijvala jednostavna propovjed. Riječ „slovo“ je značila „reč“. Omilije zajednički naziv i za crvene i za misionarske propovjedi.Omilitika – nauka o pravljenju omilijaCrkveno besjedništvo je isključivo vezano za hram. Hram podrazumjeva povjerenje u ongo koji govori. To je besjeda povišene emocionalnosti.. Glavni uzrok ovih besjeda su hristove propovjedi.Besjede koje su tumačile sveto pismo se zovu EGZEGEZE. Razne vrsste omilija koje su tumačile sveto trojstvo: - moralno poučne i one koje se tiču savremenog događaja (nepogode) - prigodne

*Apostol Pavle je propvojedao, njegove besjede pod nazivom poslanice su upućene paganima i neznabošcima koje je pozivao na vjeru u Hrista. Prvi propovjdnik je apostol Pavle i poznat je po svojim poslanicama. Odlikuje ga jednostavnost, snaga riječi, sugestivnost koja više djeluje na volju i emocije. 380. god hrišćanstvo se proglašava jedinom dopuštenom državnom religijom, tako da je 4. vijek postao zlatno doba hrišćanskog besjedništva. Bilo je dosta pohvalnih, političkih, posmrtnih, sudskih govora.* Matej - 5 i 6 vijek* Hrišćanski besjednici (tri jeraha): 1. Grigorije Bogoslov 2. Vasilije Veliki 3. Jovan Zlatousti

Hrišćanska crkva je u čast njih trojice uvela praznik Tri jerarha.Na zapadu:

sveti Augustin - 4 vijek - najpoznatiji latinski crkveni otac. On je više teoretičar i dogmatičar i više se obraća razumu, a manje emocijama. Sastavio je prvi udžbenik o tome kako držati propovjed (dedoctrina christiana) Od njega počinje razvoj omilitike kao posebne teološke discipline koja daje praktična uputstva za propovjedanje.

Tomo Akvinski - napisao prve priručnike o tome kako se drži propovjed u hrišćanskom hramu. Začetnik je sholistike - nauka koja govori o retorici, potiče sa zapada.

14

Ostali veliki besjednici u 8 vijeku - pokret ikonoborstva Jovan Damaski- čuveni govornik i kompozitor crkvenih pjesama sv. Ćirilo i Metodije - su misionari koji su širili po Evropi hrišćanstvo, ali i posebnu vrstu

besjede Kliment Ohridski sveti Simeun sveti Sava

22. RETORIKA U SISTEMU OBRAZOVANJA

Besjedništvo se u srednjem vijeku - srednji vijek nije prekinuo proučavanje besjede. U Carigradu je osnovan Univerzitet već u 5 vijeku, u Solunu i u tim Univerzitetima je obavezan predmet bila retorika. Srednji vijek je postavio dvije grupe predmeta koje se izučavaju: 1) trivium - skup tri nauke (gramatika, retorika i dijalektika - slobodne nauke) zastupljen u nižim

razredima2) quadrivium - arimetrika, geometrija, arhitektura i muzika, je bila neka vrsta nadgradnje u starijim

razredimaUvodi se u to vrijeme progyimnasmata – vježba iz retorike . Dva autora progymnasmata je Hermogen i Aftonije. Aftonije sofist koji je napisao priručnik PROGYMNASMATA – pripremne vježbe za besjednike. Progymnasmata je naziv za pripremne etorske vježbe pismenih obrada pojedinih tema od lakših ka težim pomoću koji su đaci retorskih škola postupno stizali do svog najvišeg besedničkog cilja deklamacije, besede održane u školi radi vežbe.Aftonijeva škola – bilo oko 15 vrsta besjedničkih vježbi:EKFRASA (vježba opisa prikazivanja, deskripcije), HRIJA (kratka anegdota poučnog karaktera, razlikuju se: slovna- usredsređena na neki izraz, delatna – u njenom sedištu je neka radnja, i mešovita hrija- sadrži oba elementa iskaz i delanje), BASNA (izmišljeni razgovor koji nalikuje istini, naravoučenije (pouka) ispred basne je promythion, a ako je na kraju basne epimithion), POHVALA (etorska vježba koja iznosi nečie dobre osobine), OPŠTE MJESTO (retorska vježba koja opširno kazuje o nedleima koja se mogu pripisati bilo kome), OPIS (retorska vješta koja nam jasno predstavlja neki predmet kao da ga stavlja pred naše oči), EPIZODNO PRIPOVJEDANJE – NARRATIO (izlaganje događaja koji se dogodio ili kao da se dogodio), IZREKA (kratko slovo u obliku iskaza koje na nešto podstiče ili pak odvraća od nečega, Hrija se razlikuje od izreke po tome što je hrija vezana za lice, a izreka se uvijek odnosi na neodređeno lice tj. na opšte), OPOVRGAVANJE (pobijanje nekog određenog predmeta), UTVRĐIVANJE (potkrepljivanje dokazima neke određene stvari), KUĐENJE (vježba koja iznosi nečije mane, kuđenje se razlikuje od opšteg mjesta time što opšte mjesto zahtjeva kaznu, a kuđenje samo ogovaranje), POREĐENJE (vježba kojoj se suprostavljaju dva predmeta i iz tog sravnjivanja se izvodi da je veći onaj koji se radi poređenja dodaje već postavljenom predmetu, ukratko poređenje je dvostruka pohvala ili kuđenje), SLIKANJE KARAKTERA (retorska vježba koja se može postaviti na tri načina idolopeja- figura koja nam predstavlja poznato lice, mada nije među živima, prozopopeja – kada se izmišlja lice i karakter, etopeja – subjekt je poznato lice, a izmišljen je njegov karakter), TEZA, POSTAVKE (logičko prosuđivanje o nekom predmetu o kome govorimo, hipoteza vezana za konkretne činjenice, teza ne), UVOĐENJE ZAKONA (vježba koja se nalazi između teze i hipoteze, u pitanju je dvostruka vježba: ili odbrana ili kritika postojećeg zakona).Podjela pripremnih vježbi prema vrstama beseda:

- za savetodavnu besedu: basna hrija, izreka; za sudsku besedu: utvrđivanje, opovrgavanje, opšte mjesto, pozivanje na zakon, za svečanu besedu: pohvala kuđenje, poređenje, slikanje karaktera.

23. RETORIKA KOD SRBA

Sve počinje krajem 17. i početkom 18. Vjeka. Za Srbe je karakteristična rečitost i epski senzibilitet. Temelj svake dolične komunikacije je tolerancija i trpeljivost.Besedništvo Južnih SlovenaSe javlja u određenijem obliku tek pojavom hriščanstva i djelatnošću učitelja Ćirila i Metrodija, početkom 9. veka. Od svih učenika braće na književnom i pripovedničkom polju najviše sa ista ako sv.Kliment Ohridski. Poznate su dvije zbirke njegovih besjeda: ''Poučna slava za sve praznike'' i ''Propovedi i pohvalna slova svetiteljima''.Besedništvo Sv.Save

15

Sv.Sava je najčešće propovedao o dogmatskim istinama koa što su: trojedinstvo Boga, međusobni odnosi božanskih ipostasa, hristološke istine i sl. Od moralnih istina najviše se zadržavao na pravom hrišćanskom bogougodnom životu na zemlji, starajući se o ljudskim delima u korist spasenja duše. Sačuvano je 7 propovedi sv.Save: Beseda o pravoj veri, Beseda pri izmirenju braće, Beseda o krunisanju Stefana Prvovenčanog, Beseda posle krunisanja, Beseda povodom smrti Strezove, Propoved hirotonisanim episkopima, Propoved pred drugi polazak na Svetu Goru.Srpeko barokno besedništvoBesedništvo ovog perioda karakteriše polazište iz 2 izvora:

1. Iskustvo vizanstijske omladine2. Teorija i praksa modernog baroknog besedništva Srednje Evrope, Poljske, Ukrajine i Rusje.

Književni spor u kome se raspravlja problem tri retorska stila-predstavnika tri besedničke tradicije oličene u velikoj trojici vizantrijskih besednika-Vasilija Veliog, Grigorija Bogoslova i Jovana Zlatoustog. Odatle i podjela na tri besjedničke škole-vasilijane, grigorijane i jovanoviće.Najpoznatiji besjednici ovog perioda su: Gavril Stefanović Venclović, Dionisije Novaković, Pavao Nenadović, Jovan Rajić, Makarije Petrović i dr.Gavrill Stefanović Venclović (oko 1680-1749)Njegove besede su napisanenarodnim jezikom, stilski su uobličene i beležene su pojednostavljeno azbukom. Međutim ima i onih koje su pisane crkvenom azbukom na srpskoslovenskom jeziku. Njegove besjede obiluju najraznovrsnijim anegdotskim materijalom od antike do XVII veka, počevši od naivne , gotovo narodske pouke, do rafinirane, metafizičke simbolike istorije, moralnih propovedi, sve do fantastike sa katalozima neverovatnih životinja ili neobičnog kamenja.Retorika u djelu Dositeja ObradovićaNjgova specifičnost se ogleda ua nastojanju da približi dve različite discipline-nauku i književnost, i to posredstvom treće-retorike. Njegova definicija retorike: Retorika, to jest nauka lepo govoriti, srcem množestva ljudi dobijati i celi narod na sve što je dobro, pohvalno i opštepolazno sklanjati i dovoditi, vesma je blagopotrebno znanje''Funkcija retorike u Dositejevom delu sastoji se u pridobijanju srpskog naroda za prosvetiteljski koji mu je on predlagao. Nju određuju tri činioca:

1. Karakter i sadržina tog programa2. Društveno, moralno i intelektualno stanje našeg naroda3. Angažovanje pisca da u skladu sa zahtevima svog programa izmeni i poboljša to stanje.

Tri ključne naučne discipline on vidi u logici, etici i politici, a sve tri prožima retorika. Dositej je imao veliko interesovanje za sentencije.Njegovo prvo nesačuvano djelo je ''Bukvica''. Njegova djela: Ižica, Roman život i priključenije, Sovjeti zdravog razuma i Basne sa naravoučenijama.....Naša prva slavjanska retorikaAvram Mrazović, napisao je naš prvi priručnik za retroiku na slavjanskom jeziku ''Rukovodstvo ka slavenskomu krasnorječju''. Njegova definicija krasnorječja glasi : Krasnorječje jeste iskustvo dobro, važno i krasno o vsjakoj veštini glagolata. Jovan Sterije Popović, težina njegovog govora je na skladnom sklapanju misli i reči, pri čemu proza više deluje na razum, a poezija na čuvstva. Prozu i poeziju dovodi pod pojam slovesnost. On deli retoriku prema dužnostima besednika na: -pronaod, -raspoloženije, -izraženije misli i -o ustmenom izloguIzvori čistoumnih misli: rasčlanjivanje pojma, definisanje, uzrok, znaci, protivno, sledstvo, podobije, sravnenije, psihologika.Đorđe Maletić, sastavio priručnik Retorika u dva dijela (pri 1855, a drugi 1856). Po njemu je retorika nauka koja nam izlaže pravila pismenom govoru uopšte. Besede naziva rečima i deli ih na naučne, duhovne, političke, sudske, kao i reči koje se u osobitim prilikama govore.Branislav Nušić, je sastavio priručnik retorike 1933 koji je najpoznatiji retorički spis u Srbiji. Besede deli na: prave (deliberaivne) i neprave (demonstrativne), a pismene svrstava u posebnu vrstu jer im nedostaje glavni spoljašni uslov-usmenost.Teorija srpske epistolografijeStil mora biti čistiji od onoga koji mi u razgovorui koristimo. Njegove karakteristike su: jasnosost, stilska dotjeranost i ukratko izložene misli.

16

Vrste pisma prema Stojakoviću, 20 osnovnih vrsta pisama:blagodarstvenaja, izvestovatelnaja, ljubovnaja, inežnaja, pohvalitelnaja, prijatelskaja i dr.Osnovna podjela djelova pisama u antičkim priručnicima: Uvodni dio: salutatio (formalo oslovljavanje sdresta); captatio; narratio; petitio; conclusio.Poznati srpski besjedniciSava Tekelija (1761-1842); Mateja Nenadović (1777-1854); Platon Atanacković (1787-1867); Nikanor Grujić (1810-1887); Jovan Subotić (1817-1886); Crnogorski: Petar I Petrović (1747-1830); Petra II Petrović Njegoš (1813-1851); Nikola Petrović Njegoš (1841-1922); Gerasim Petranović (1820-1900); Ilija Garašanin (1812-1874); dr Jovan Ristić (1831-1899); Aćim Ćumić (1836-1901); Milutin Garašanin (1843-1898), Giga Gerišić (1842-1918) i dr.

RETORIKA OD RENESANSE DO ROMANTIZMA

Humanizam i renesansa - Dolazi poslije srednjeg vijeka (15. i 16. vijeka) - odlikuje ga preporod. Čovjek se stavlja u centar zbivanja, dolazi do obnove retorike. Demosten, Platon, Aristotel bili uzor. Na Zapadu je bilo drugačije.

*Aristotel, Kvintilijan i Ciceron - 3 pisca najvažnijeDoprinos renesanse retorici je uvođenje novog vida retorike koji se zove ars dispukondi - umjeće,

vještina diskutovanja. Renesansa je razvila kritičku misao i ovaj vid retorike je bio prirodni.Debata se razvila u renesansnoj retorici. Renesansa je snažno bila naslonjena na Antiku, razvila se

diskusija o tome da antičke uzore treba bezrezervno slijediti a s druge strane da se to treba slijediti ali da o tome dodatno i novo - ono što dolazi, što slijedi (Petrark)

Barok - Reakcija na prenaglašeno profilisanje života, vraća u duh renesansnu crkvu. Napušta ljupku jednostavnost renesanse, teži za ukrasom, pretjerivanjem, kićenošću, jakim kontrastima, naglašavanjem epiteta, poređenja, kiti rečenicu..... Dan Batisto: Čitaoca treba začuditi

Klasicizam (18. vijek) - prosvjećenost vraćanja klasičnim uzorima. Klasično je ono što potiče iz klasične Grčke i Rima. Ključna riječ kada govorimo o klasicizmu je PRAVILO. Traži se dosljedno praćenje uzora, kako izvesti besjedu. Klasicizam je retoriku i umjetnost učinio podlužnu pravilima i tražio je strogi normativizam.

Romantizam (19. vijek) javlja se kao reakcija na klasicizam i kao sušta suprotnost klasicizmu. Dok je u klasicizmu važilo da je dobar umjetnik koji na osnovu strogih pravila može da napravi uzorno djelo, romantizam je bio sušta suprotnost tome. Ključna riječ za romantizam je SLOBODA, slobodno djelo, slobodno se iskazati. U romantizmu se pitanje stila shvata drugačije. Prema njemu stil je sam čovjek (rekao Bifon) to znači da je to ono naše posebno što pokažemo u pisanju besjede. Romantizam odbacuje strogu retoriku, ustvari odbacio je retoriku uopšte. Prema romantizmu govornik je genije koji je ti da bi rekao nešto svoje. Ovaj period se označava kao kriza retorike.

KRIZA RETORIKE I POKUŠAJI NJENE REHABILITACIJE (Perelman, Berk, francuski strukturalisti)

Period romantizma je označen kao kriza retorike. Krajem 19. i početkom 20. vijeka javljaju se teoretičari koji pokušavaju prevazići krizu retorike.

Tri značajna faktora su uticala na razvoj retorike u 20. vijeku – Preleman (Opšta retorika), Kenet Berk (reotrika) i učenje francuskih strukturalista. Razvoj retorike reče uporedo sa rađanjem nove civilizacije i novih tehničkih pronalazaka. To je uticalo na slabljenje komunikacije u društvu. Nova učenja o retorici su reakcija na pojavu novog vremena, a to je kriza komunikacije odnosno slabljenje odnosa između ljudi. Retorika se uvela kao mogućnost prevazilaženja ove krize. Vraćaju se ideje aristotela naročito njegovo objašnjenje kako pronaći argument.

Perelman smatra da je kriterij istinistosti u čovjeku, u društvu, ono što će većina prihvatiti kao istinito. Ubjedljivost argumenata treba tražiti u publici i vrlo je bitan pristanak publike. Na taj način retorika se približila stvarnom životu. Smatra se da ne postoje jednom za uvijek date istine već ljudi postavljaju te kriterije.

17

Kenet berk smatra da je bitan pojam identifikacije. Osnovni zadatak antičke retorike je bio ubjediti nekoga u nešto. A u savremenoj civilizaciji važnije od ubjeđivanja je identifikacija. Danas su ljudi zli i ne vole moralisanje samim tim teže je prenijeti gotovu istinu. Govornik se mora identifikovati sa publikom i samo tako će publika da krene za njim. Razvio je teoriju zloupotrebe retorike. Tipičan primjer je hitler koji je imao vještinu poistovjećivanja sa publikom. Postoji razlika između retorike kao zloupotrebe i dobre stvari. Uvodi pojam UVJERAVANJE – MANIPULACIJA. Uvjeri bez obzira na logičnost nekog dokaza. To u principu znači vjerovanje u neku vrijednost, (govoriti istinu, voljeti otadžbinu).

Francuski strukturalisti su se javili 30. i 40. god. u francuskoj. Oni predstavljaju novi pogled na književnost i umjetnost, ali u prvom redu u nauci. Proučavaju djela kao sklop od povezanih dijelova. Smatraju da stari način retorike je suviše formalizovan, pa su išli ka tome da ispitaju jezičke mehanizme u besjedi. Ispituje se šta je to u jeziku retorično tj. šta je nosilac sporazumjevanja.

ODLIKE USMENOG GOVORA

Retorika se u zadnjih 50 godina kretala u nekoliko pravaca U pravcu kulture govora sa zahtjevom da se govori skladno u skladu sa normama jezika U pravcu tehnike govora koja je propisivale stroge zahtjeve uzornog ponasanja govornika pred

auditorijumom U pravcu koriscenja u besjednickoj umjetnosti i zakonitosti formalne logike

Iz prakse je poznato da za dobar javni nastup mora se ovladati sadzajem i formom. Govor mora biti logicki organizovan u z pomoc valjanih argumenata i dokaza. Bitan je sadrzaj i dubina dokaza. Besjednik mora da predje govornu pripremnu i ona obuhvata:

1. Govorne tehnike (dikciju, jacinu, tempo, ritam)2. Leksike i frazeologije (izbor materijala koji ce pomoci u prenosenju sadrzaja)3. Morfologija i sintaksa (organizacija materijala prema jezickim pravilima)4. Logika (vanjska struktura sadrzaja i zakonitosti njenog izrazavanja)5. Stilistike (skup govornih oblika koji ce najtacnije da prezentuju sadrzaj)6. Govora tijela (gestovi i mimika koji prate proces komunikacije)

Vec odavno je poznato da je pricati o dogadjaju teze nego opisati ga. Usmeni govor se uvijek cini tezim u poredjenju sa pismenim. Ovladavanje tekstologijom pisma podrzaumjeva oblikovanje fraza iz dijelova tudjih tekstova. Vjezbajuci pamcenje moguce je prenijeti navika iz pisma u usmeni govor. Usmeni oblik govora postoji onda kada je govor namjenjem drugom covjeku. Autentican usmeni govor se stvara u trenutku njegovog izgovaranja. Usmeni govor podrazumjeva improvizaciju. Osnovna karakteristika je nepripremljenost i nastaje u trenutku njegovog izgovaranja. U javnim nastupima uveliko su zastupljeni raznorazni klisei koji se ubacuju u govornu improvizaciju. Uvijek se racuna sa smisaonom recepcijom od strane sabesjednika izgovorenog iskaza. Primanje tudjeg govora zavisi brzine usmenog govora. Uobicajena brzina izgovaranja je 125 reci u minuti, mada moze da se prima izgovorena rijec do 400 reci u minuti. Razlika izmedju brzine izgovorene rijeci i intelektualne aktivnosti utice na odsustvo paznje.

24. DEFINICIJA I OSNOVNE ODLIKE BESEDE

Beseda (slovo, govor, riječ, izraz) – posebno uređen govor, govor koji djeluje po pravilu ili namjeni, a ne po slučajnosti, govor koji svojom uređenošću djeluje na misao, emociju slušalaca.

Svaka besjeda se sastoji iz dvije osnovne komponente: logičke i estetske, odnosno sadrzine i forme tj. od onoga sta se govori i onoga kako se govori.

Zavisno od toga cemu se daje prednost postoje dva glavna pristupa: 1. Ako je estetski ili osjećajni momenat primaran- odnosno ako je osnovna funkcija govora da

izazove emotivnu reakciju kod slusalaca i da ih nagovori, onda retorika kao kod sofista 18

predstavlja skup formalizovanih pravila i tehnickih savjeta koji podučavaju vještini oblikovanja besjede.

2. Ako se prednost daje logickoj vrijednosti besjede, njenoj sadržini, ako ona treba da kod slušalaca proizvede intelektualnu reakciju i da ih uvjeri (kao kod Aristotela)- onda je retorika mnogo više od zbirke praktičnih uputstava: ona j teorija koja ustanovljava opšte principe na kojima se zasniva besedništvo i koja u sebe upija niz drugih nauka.

Dobra besjeda mora biti logički i sadržinski čvrsto utemljena, njen predmet mora biti takav da svojim značajem pobuđuje pažnju slušalaca, a argumentacija takva da uvjerljivo vodi ka zaključku koji sugeriše govornik.

Ma koliko da se besednik koristi lepim rečnikom i stilom bez čvrsto zasnovane ideje vodilje govor ostaje prazan. Slušaoci čak i kad nisu naročito obrazovani, nepogrešivo ga isto tako kvalifikuju. Govor i njegova osnovna ideja moraju biti jasni pre svega samom besedniku. Ali čak i govor u kome se saopštaa sudbinski važna sadržina ili izuzetno pametna misao, koja je savršeno jasna besedniku, ostaje bez efekta ukoliko je način na koji se izgovori konfuzan i neuverljiv. Za dobru besedu predmet govora podjednako je važan kao i govornički stil. Besedu valja dobro komponovati i efektno saopštiti. Za nastanak dobre besede nezaobilazna četiri sukcesivna elementa: ideja – kompozicija – stil – izlaganje.

Osobine besede.- usmeni oblik – prirodni oblik besede- jedinstvenost (cjelovitost) – besedu možemo držati samo u jednoj temi- osbina vrlo bliska ovoj – logička koherentnost (organska povezanost)- svest o tome da se obraćamo publici- učešće publike- Nušić ističe da beseda mora biti završena u jednom vremenu (završenost)- besednik u središte priče stavlja sebe samog – razotkriva sebe, legitimiše

25. STRUKTURA I ODLIKE ESEJA

Esej bi bio zahtevna mjera, pomno ispitivanje, ali i verbalni roj u zamahu svog uzleta. Esej je ispitivanje položaja jezička na vagi odmera šta znam. Sinonim za stavljanje na probu, traganje za kokazom.U eseju se iznose razna mišljenja o raznim predmetima, a da se ne teži konačnom tačnom mišljenju od koga bi moglo da se pođe kao od pouzdanog oslonca. Montenj je zasnovao esejistički vid mišljenja. Prema Lukaču, Platon je najveći esejista koji je ikada pisao. Razlike između Platonovog dijaloga i Montenjanovog eseja: Platon se suočava sa mnjenjem radi prevazilaženja njegove ograničenosti, Montenjev esej izlaže mnjenje, ali ne da bi ga osporio.Esej se dovodi u vezu sa kritičkim mišljenjem. Esej je uvijek govor o Aunonomni žanr govora u prvom licu. Pošto ne teži sistemu mišljenja, konačnom znanjui istini, uvek je jedan fragmentirani govor koji slijedi ili prethodi nekom drugom govoru. Jezik eseja je više govorni nego pisani: srodan je pripoveci ili dijalogu, razgovoru i komponovan je kao govor, pripovetka ili dijalog, uređen po muzičkim zakonima.Karakteristike žanra: mali obim, konkretna tema i naglašeno subjektivno tumačenje teme, slobodna kompozicija, sklonost paradoksima, orijenacija na govorni jezik.

Prema svojoj formi eseiji se dijele na kratki esej i esej od pet paragrafa.Kratki esej – sa tri sonovna dijela uvod, jeda ili dva paragrafa i zaključak. Prva rečenica svakog paragrafa počinje novim redom. U uvodu eseja je sadržana tema koja iskazuje čemu je posvećen esej. Paragrafi razvijaju ideju predstavljenu u uvodu, svaki paragraf ima svoju glavnu tematsku rečenicu i detalje koji podržavaju tezu iz uvoda. Završni paragraf iznosi zaključak o izrečenom.Esej od 5 paragrafa – složenija esejistička forma sa većom razradom koja uključuje i primjere, statističke podatke, pitanja, definicije, citate i anegdote. Esej od 5 paragrafa isto ima tri djela: uvod, glavni deo (telo, razrada) i zaključak. Akademske instrukcije očekuju u razradi tri paragrafa. Svaki paragraf u razradi treba da sadrži glavnu tematsku rečenicu koja podržava iskazivanje teme – glavnu ideju, izjavu, lajtmotiv i sl. Uvod u esej od pet paragrafa mora sadržavati tzv. Mamac, dopunske informacije i iskazivanje teze, glavne teme eseja. Mamac je iskaz kojim počinje uvod. Dopunske informacije dolaze poslije mamca i

19

sadrže iskaze koji konkretnije predstavljaju temu o kojoj se diskutuje. One daju kontekst temi eseja. Iskazivanje teze obično dolazi na kraju uvoda. On predstavlja srž onoga čemu je esej posvećen. On sadrži topiku i kontrolnu ideju čitavog eseja. Topika je tema ili predmet eseja.Tijelo eseja – paragrafi u razradi – sastoji so od 3 paragrafa koji potkrepljuju esej svojim detaljima. Tematska rečenica jasno izražava sadržaj svakog paragrafa. Završne rečenice paragraf zaokružuju ili upućuju na sljedeći paragraf.Zaključak obično sadrži jednu ili dvije rečenice. On ponavlja tezu iz uvoda iskazanu drugačijim riječima. Ovo ponavljanje povezuje zaključak s uvodom.Elementi retoričke strategije eseja:

- Jedinstvo – efektivno pisanje mora posjedovati jedinstvo cjeline, jedinstvo postoji onda kda sve ideje u paragrafu ili eseju podržavaju jedna drugu. Jedinstvo unutar paragrafa podrazumjeva da sve rečenice podržavaju glavnu tematsku rečenicu koja izražava ideju eseja. Jedinstvu unutar eseja realizuje sprega glavnih tematskih rečenica kao podrška glavnoj tezi eseja.

- Koherentnost – u paragrafu podrazumjeva da su sve ideje usklađene jedna sa drugom u logičnom toku. Koherentnost u eseju jeste i raspoređivanje ideja u logičnom poretku, kao što je vremenski poreda ili poredak po važnosti. Ovdje su od koristi sintakstički paralelizami.

- Organizovanje analize procesa – u eseju pokazuje logično napedovanje stupnjeva koji vode ka ostvarenom rezultatu. Akteri analize procesa: mamac predočava proces, dopunske infomacije pomažu da se proces razume, iskazivanje teze identifikuje proces koji treba da bude objašnjen. Tematska rečenica u svakom paragrafu predočava jedan stupanj procesa. Svaju stupanj je organizovan u logičan segment povezanih etapa. U paragrafu se koriste činjenice, primjeri, definicije. U zaključku se sumira čitav proces.

- Organizacija uzroka ili posledica – pomaže razumjevanju određenih postupaka, situacija, pojava. Esej može da započne posljedicom da bi analizirao uzroke, ali može da počne i uzrokom kako bi pretpostavljao i analizirao posljedice. ’’Mamac’’ predočava uzrok ili posljedicu. Dopunske informacije pomaću da se shvate uzroci i posljedice.

- Argumentativna organizacija – u eseju je važan etorički aspekt, zbog koga se takav esej naziva još i argumentativni esej i esej ubjeđivanja. Ova vrsta eseja izražava mišljenje o kontraverznom pitanju, kao pisac morate zauzeti stav i ubedeti čitaoca da se saglasi sa vašim mišljenjem, pri čemu ćete koristiti snažne razloge kojima ćete podržati svoj argument.

- Kontraargument, ustupak i pobijanje – Retorički je fokus argumentatitvnog eseja. Cilj argumentativnog eseja je da ubedi čitaoca u piščevo gledište. Da bi argumentativni esej bio snažan pisac uključuje kontraargument, ustupak i pobijanje. Kontraargument podrazumijeva piščevo mišljenje o protivnom gledištu, daje razloge zbog kojih je njegovo gledište opravdano.

- Reakcija – kao retorički fokus eseja služi analizi i procjeni piščevog odgovora na različite podsticaje koji mogu biti u pisanoj ili vezuelnoj formi. U savremenim retoričkim studijima ova oblast je postala predmet posebne discipline tzv. Vizuelne retorike, koja nalizira tehnike, primenu i uticaj ovakvih podsticaja i demonstriranja.

U akademskom eseju je sadržana dominantna retorička strategija i pisanje argumentativnog eseja je veoma blisko sastavljanju besede.

26. BESEDA I ESEJ

Esej je srodan retorici, sroda je bsedi. Poznata je retorička strategija eseja tzv. Retorički fokus eseja. Zajednički su im kratkoća i jezgrovitost, a forma uvije slijdi oblik misli. Mišljneje je u njima blisko životu, bliže umjetnosti. Ono što ih razlikuje je temperament, esjistin je melanholičan, besednikov agonski ushićen. Ali to je samo privid, kad zamijene mjesta. Besednik je esejista dok sastavlja besedu, esejist je retor u intelektualnom mačevanju sa sobom. Zajednička kruna je nedvosmisleno, uzvišeno, blagotvorno pojavljivanje JA, koje nije uplahirno i opsjednuto sobom, već JA koje ispoveda sebe na način onog svedočenja o svetu, u kome se osećaji i misli mešaju i stapaju, ali čuvajući svoju sliku sveta. Pisanje eseja pomaže retoru da dijaloški razmišlja. Esejista i besednik su igrači istog tima na različitim terenima.Beseda ima u eseju:

- Usredsređenost na jednu temu i jezgrovitost iskaza

20

- U potrazi za saznanjem o svemu što je predmet ljudskog razmišljanja, odriče se zahtjeva za univerzalni važenjem i izlaže razumijevanje koje nikad nije objektivno već razotkriva razgovr koji jesmo mi sami

- Pozivanje na individualno iskustvo- Dijalektiku osporavanja i potvrđivanja- Korišćenje primjera i citata, pri čemu preuzimanje tuđeg teksta ne potire već afirmiše

subjektivnost viđenja teme problema- Bliskost sa pismom- Upliv estetskog u diskurzivno- Fragmentiranost i aforističnost- Jezik koji je ekspresionistički – pozija intelekta- Naslovi sa predlogom ''O''Retoričko u eseju:- Retorički fokus eseja je tradicionalna otvorenost forme žanra, unutrašnja kohezija misaone

dinamike u strukturi iskaza- U akademskom eseju od 5 paragrava retorička strategija je u postavljanju mamca u uvodu koji

retorički zavodi interesovanje i usredsređuje pažnju.- Spontana misao vaja tijelo eseja, ali tu je uvije prisutan retorički kontur naglašavanja i isticanja u

postavljanju rezolucije glavne ideje, i u lajtmotivskoj organizacije esejističke misaone dinamike- Retorika piše note za muziku eseja: po navici pretenduje da bude učiteljica u glavnoj skici, ali on

je taj koji u završnom plesu misli i iskaza vodi spontanošću i suptilnošću, esej retoriku podmlađuje i čini je ženstvenom.

Ove dvije vrste govora u mnogo cemu razlikuju, mada mnogi teoreticari smatraju da ista pravila vaze za oba stila. To je jasnoca u izrazavanju, dobro slaganje rijeci, slikovito izrazavanje, zivost rijeci, stilska figura. Medjutim, ima ljudi koji su obdareni za usmeni izlaganje dok su u pismenom izlaganju jako losi i obrnuto. Neki teoreticari smatraju da je usmeni jezik prioritetniji jer je istorijski prije nastao.

Govorni stil je direktniji i licniji. Besjednik je u neposrednom kontaktu sa slucaocima. Pisani govor je depersonalizovan i pisana rijec je fiksirana i nepromjenjiva

Govorni stil ukljucuje vizuelne i auditivne elemente. Govor se gleda i slusa a napisano se samo cita. Kod usmenog govora je prisutna fizicka licnost autora i sa njim gestikulacija, boja glasa, .

Govorni stil je manje obavezujuci, jer govornik moze unosti ton iskrenosti i jednostavnosti u svoj govor. Moze koristiti svakodnevni govor pa cak i sleng. Tako ostvaruje prisniji kontakt sa sluaocima.

Govor se vise obraca emocijama a esej intelektu. Napisani govor moze biti upucen intelektu ili emocijama. Napisana rijec teze pobudjuje emotivnu reakciju. U pisanom tekstu izlaganje je obicno mirnije, ravnije, bezlicno. Govor cesce pocinje pitanjem na koje ce se na kraju dati odgovor.

Izgovoreni tekst se sastoji iz iskaza a napisani iz recenica. Iskaz je kolicina rijeci koja se izgovori u jednom dahu kao misaona cijelina izmedju dva uzimanja vazduha. Odredjena je kapacitetom pluca i logikom iskaza. Iskaz obuhvata manje rijeci nego recenica.

27. PEDMET, CILJ I PRIPREMA BESEDE – INVENTIO

Predmet besjede Predmet o kome se govori je noseci element besjede. Uspjeh govora veoma zavisi od predmeta

govora. Od njega zavisi nacin pripremanja govora, vrijeme njegovog trajanja i drugi elementi. Dobro odabrati predmet i osmisliti temu znači voditi računa o prilici u kojoj se govori, sklonostima samog govornika, vrsti skupa, osobenosti služalaca. Glavna ideja besjede mora biti savršeno jasno samom besjedniku. U vezi s tim važi Katonov savjet drži se predmeta, a riječi će same slijediti (em tene, verba sequuntur. Osnovna misao se mora provlačiti kroz govor kao lajtmotiv i trebalo bi je ponoviti više puta.

Treba se držati okvira koji su omeđeni predmetom ali nekada je potrebno ići i izvan njih. Kada je sam predmet takav da ne daje govorniku mnogo materijala ni argumenata, on se više obraća emocijama slušalaca nego njihovom razumu, što se naročito pojavljuje u sudskim besedama. U životu se često dešava

21

da govornik nema priliku da bira predmet govora, već sam predmet izabere njega. Nerijeko sticaj okolnosti primorava čovjeka da govori o nečemu što nije želeno niti planirao, o nečemu što mu ne leži ii za šta nema bogatu argumentaciju. Mnogi veliki govornici nisu na to rado pristajali. Ukoliko je predmet o kome treba govoriti takav da govorik ne zna o njemu dovoljno, u njega nije dovoljno ubeđen, nedostaju mu argumenti, ponekad je bolje uzdržati se od govora (''si tacuisses, philosphum manises'' – da si ćutao ostao bi filosof). ''Ko nezna ćutati, ne zna ni govoriti'' stara je Senekina misao, isto tako rimski pesnik Horacije kritikuje onog ko je ''govorio i o onome što treba govoriti i o onome što treba prećutati'', naša narodna izreka ''Ko mudro muči, lijepo govori''.

Drugačije su okolnosti kada govornik ima mogućnost da sam odabere o čemu će besjediti. Čak i tema koja na prvi pogled izgleda nezanimljiva, može pobuditi pažnju ako besjednik djeluje ubjeđeno i govori sa entuzijazmom.

Pri formiranju odluke o izboru teme treba povesti računa o nekoliko pitanja: koja tema najviše intresuje samog besjednika, koja bi mogla biti interesantna slušaocima, koja najviše odgovara povodu – prilici u kojoj ć se govoriti, koja se može povezati sa njegovim zanimanje, statusom, i sl.

Najvažnije je da tema proizađe iz afiniteta samog besjednika – njegovih interesovanja, ličnog iskustva, uspomena, trenutnih problema, rečju, iz onoga čime je besjednik u najvećoj mjeri upoznat i zaokupljen.

Opredjeljujući kriterijum za izbor teme ne mora uvijek biti detaljno poznavanje predmeta (jer se u pripremi govora koji će uslijediti moraju prikupljati materijal i dalje informacije o toj temi). Više treba voditi računa o njenoj zanimljivosti za auditorijum, okolnosti u kojima će se govoriti i ličnom afinitetu i eventualnom ličnom odnosu prema predmetu govora.

Najbolje je izabrati temu o kojoj se dosta zna i u koju vjeruje. Ako je predmet složen i komlikovan mora se što jasnije izvući u prvi plan nekoliko osnovnih misli. Najbolje je ako govor ima jednu osnovnu ideju. Ako je potrebno treba eliminisati neke ideje. Najznačajniji je epilog. Danas govore ne treba učiti napamet, ali nije na odmet imati neku skicu ili već pripremljen način završetka govora. Predmet mora biti aktuelan i interesantan, tj. Prilagošen auditorijumu. Ne može se održati uspješna besjeda sa dubokim filozofskim porukama na mitingu pred desetinama hiljada ljudi. Posmrtnom govoru ne priliče anegdote, a sudskom emocije, jer se tome pribegava kada nedostaju jači pravni argumenti.

Iako postoje sličnosti između pisanog izražavanja i besedništa, postoji i jedna bitna razlika: izgovorena riječ odlijeće, stižu je nove, a auditorijum nema mogućnost da ono što je jednom rečeno ponovo čuje. Zato je jasnoa i ponavljanje imperativ na koji podjednako upozoravaju i antički i savremeni učitelji besjedništva.

Govor mora da svojim obimom bude prilagođen raspoloživom vremenu. Dugi govori nemaju izgleda na uspjeh. Nema gore kritike i bolje opomene za govorika da besedu treba da privodi kraju, ili da nešto mijenja u izlaganju, nego kad primjeti veći broj slušalaca koji zjevaju ili razgovaraju.. Govori koji su vremenski ograničeni su velika iskusenja za govornike jer prelazak ograničenja smanjuje pažnju slušalaca. Želja da se što više kaže o jednoj temi, pa i mnogo toga što je posredno vezano za nju, česta je osobina nevještih govornika, koje govor ponese. Važna besjednička vrlina je da se u što kraćem vremenu saopšte najvažnije poruke.

Prilikom pripreme govora mora se imati u vidu accuracy (tačnost), brevity (kratkoća) i clarity (jasnoća). Još jedno zlato pravilo za uspješnu besjedu: ustani da te svi vide, govori glasno da te svi čuju, govori kratko da te svi zavole.

Ukoliko govor ne bude u potpunosti izledao onako kako ga je govornik pripremio i zamislio ne treba očajavti. Postoje tri govora: govor koji ste pripremili, onaj koji ste izgovorili i onaj koji ste željeli izgovoriti.

Cilj besjede Cilj besjede (svrha) utiče na izbor predmeta o kome će se govoriti. Još je Aristotel u osnovi

sačinio podjelu govora po tom kriterijumu: sudski – koji teži ostvarenju pravde, politički – koji teži onom što je korisno i epideiktički koji hvali časna i kudi sramna djela. Jedna od najvažniji stvari prilikom pripreme govora je da besjednih zna šta je njegov glavni cilj.

Za modernu retoriku je vazniji neposredni cilj. Cilj govora u krajnjoj liniji može biti trojak: obavještavanje (Ciceronovo docere), ubjeđivanje i pridobijanje slušalaca (movere) ili zabavljanje (delectare)

22

U informativnom govoru zadatak besjednikov je da jasno saopšti slušaocima neke činjenice, da nešto opiše, objasni ili definiše. Za uspjeh takvih besjeda vazno je da se misli iznose logickim redoslijedom, da govornik nabroji osnovne elemente koje želi da slušaoci memorišu i da ih slikovito predstavi.

Zabavni govor se može držati u krugu prijatelja u svečanim prilikama, a ponekat i u ozbiljnim situacijama kada se takva besjeda koristi za smanjenje napetosti kod prisutnih. Cilj takvih govora je da razvesele i zabave slušaoce.

Govor kojim se ubjeđuje je najstarija i najčešća vrsta govora. Cilj mu je da učvrsti neko ubjedjenje kod slušalaca ili da ih privoli da promjene svoj stav. Često se kroz govor trazi od slušalaca da nesto učine.

Svaki govor ima i neki poseban, konkretan cilj – ono što govornik neposredno želi da ostvari, da njegovi slušaoci saznaju i povjeruju, osjete ili učine. Taj posebni neposredni cilj govorici ponekada skrivaju. Međutim čest je korisno takav cilj govornikovo očekivanje jasno i iskreno saopštiti slušaocima, zajedno sa osnovnom idejom govora: to obično povećava pažnju i jača povjerenje auditorijuma i valja ga više puta istaći.

Priprema besede – inventioPošto utvrdi predmet i cilj esede, govornik preduzima prve korake u cilju pripreme. Prva faza u

besjedi je priprema besjede. Koliko ce trajati priprema zavisi od govornika. Neko to dugo i pedatno radi a neko veoma kratko.

Priprema možbe biti različita i zavisi od vrste govora, individualnih svojstava i sklonosti govornika, prilike, auditorijuma kojem će se obraćati i niza drugih okolnosti.

Svako ko javno nastupa mora shvatiti da se vrijeme utrošeno na pripremu višestruko isplati. Priprema besede počinje sa izborom predmeta besjede i razmisljanjem o temi. Razmisljanje je mozda i najznacajniji dio besjede. U pripremu spada i analiziranje okolnosti u kojima ce se odrzati govor (auditorijum – njegov sastav i očekivanja, doba dana, datum, društvene i političke prilike, proučavanje mjesta u kome će se govoriti ).

U širem značenju pripremu predstavlja i tzv. Opšta pripreme gorovnika koja podrazumijeva nekrekidno proširivanje opšteg obrazovanja, nezavinso od rada na konkretnoj besjedi: ona traži mnogo čitanja, učenja, psihološku pripremu, razvijanje samopouzdanja i samokontrole, otklanjanje evenutalnih govornih problema. Pored određenog stručnog obrazovanja u pogledu predmeta o kome se govori nezamjenljivo je i opšte kulturno, ali i specijalno govorničko obrazovanje.

U užem značenju, priprema govora pre svega obuhvata razmišljanje o temi, istraživanje i prikupljanje materijala, sastavljanje koncepta besede, memorisanje i uvežbavanje govora. Taj postupak započinje već samim izborom predmeta besede i razmišljenjem o temi.

Od prikupljanja materijala zavisi koliko ce biti govor uvjerljiv. Materijal moze biti razlicit, i to mogu biti činjenice i svjedočanstva. Činjenice su dokumenti, događaji, statistički podaci, primeri. Svjedočanstva su anegdote, lični iskazi o tim činjenicama koje su izrekli ljudi od autoriteta (naučnici, književnici, medijske ličnosti). Izvori gdje se traže podaci su u prvom redu saznanja besjednika, zatim razgovor i razmjena mišljenja sa ljudima, enciklopedije (opšte i specijalizovane), čitanje zbirki citata ili biografija poznatih ljudi. Razmišljanja poznatih ljudi ili neki događaj iz njihovog života u kojima se jasno ističe izvesn ideja, mogu ponekad imati veću dokaznu vrijednost i postići snažniji retorski efekat, nego mnoštvo dosadno saopštenih naučnih argumenata. Jedan od nezaobilaznih izvora kojima besednik može da pribegne bi trealo da budu ne samo razne zbirke misli umnih ljudi, nego i naroda.

Vizuelni i elektronski materijali danas mogu biti veoma značajan izvor za upoznavanje sa problemom o kome besednik namerava da govori. Dobro pripremljen materijal završava polovinu posla oko sastavljanja govora. Sve korisne podatke treba zapisati i ne oslanjati se samo na memoriju. Oni se mogu beležiti ekstenzivno u oliku zabeleški, fiša- kartica različitog formata, što ima niz prednosti: tu e zapisuju cjeloviti izvodi o problemu koji besednik smatra značajnim, kao i podaci o izvoru, uz eventualne komentare besednika. Tokom beleženj materijala konačno će u glavi besednika početi da se profiliše njegov govor.

Argumente treba pažljivo izabrati jer oni utiču na uvjerljivost besjede. I najbolje pripremljen materijal nema vrijednost ako je sve postavljeno bez nekog reda. Mora se utvrditi tačan redoslije izlaganja.

23

28. IZRADA KONCEPTA

Prema mišljenju mnogih autora važan je uslov dobrog govora. Koncept pomaže govorniku da prije saopšatvanja besjede otkrije neke slabe tačke svoje besjede. Bez koncepta govor je obično konfuzan jer besjednik lako zaboravi vaznu činjenicu ili argument pa e na nju vraća n pogrešnom mjestu u govoru, gubi samopouzdanje i koncentraciju. Koncept je važan i zbog toga što omogućava govorniku da cjelinu besjede lakše utisne u memoriju. Koncept besede treba sačiniti kad god je to moguće i imati ga pri sebi za vrijeme izlaganja.

Mada svako ko češće govori vremenom razvije sopstveni tip koncepta koji mu najviše odgovara u načelu postoje tri osnovna pristupa:

1. Prvi pristup pod konceptom podrazumjevaju i koriste pripremljen tekst koji sadrži cjelokupan govor. To je odlika nesigurnih govornik koji se lako odaju po tome što prvih nekoliko rečenica izgovore gledajući u slušaoce, da bi zatim vrlo brzo pogled prikovali z papir, ne dižući glavu sa njega. Ali to dovodi do čitanja i dosadnog govora. Umjesto da sluša publika često pokušava da prebroji koliko je još stranica ostalo govorniku do kraja. Oni vjestiji ponekada pogledaju tekst i na taj način zadrzavaju pažnju slušalaca, ali se mogu izgubiti u tekstu pa nastaju mučne pauze i nervozno prevrtanje papira.

2. Druga vrsta koncepta je ona koja se koristi kod namerno improvizovanog govora koji neki pisci nazivaju ekstemporarnim. Tada se u konceptu beleže čitavi rečenični sklopovi, notiraju se neke ključne misli i fraze u cjelosti, ali to publika ne primjećuje. Ovakav kncept je plod ozbiljne pripreme. Na papir se stavljaju samo najvažniji dijelovi ili elementi govora, a naročito ključna mjesta koja besednik nameraa da naročito snažno formuliše, činjenice koje ne treba da pamti da ne bi opterećivao svoju memoriju. Ovakav koncept bi trebalo da sadrži nekoliku uvodnih rečenica kojima besednik namjerava da započne govor. Sledeći dio takvog koncepta sadrži strukturu besede ( ali,ne u ekstenzivnom obliku nego u tezama), glavne tačke oslonca i osnovne argumente za svaku od njih. Takav koncept sadrži i nekoliko zaključnih rečenica koje treba da izazovu najsnažniji efekat. Poželjno je da one takođe budu napisane u cjelosti, ali i da ih govornik besprekorno nauči napamet i uvježba odnosno da bude spreman da ih formuliše drugim riječima. Za vrijeme izlaganja besednik uz takav koncept može imati i najvažnije fiše odnosno beleške koje je pripremio tako da ponekad može iz njih pročitati neki duži citat ili niz podataka koje je teško i nepotrebno memorisati. Ali nije poželjno da se koncept i beleške upadljivo drže u vidokrugu slušalaca. Moderni pisci se uglavnom zalažu za takav koncept, a besedu koja nastaje na taj način nazivaju ekstemporarni govor (jer zaista nastaje ex tempore – u trenutku dok se izlaže). On se ne može ponoviti u identičnom obliku, čak i kada bi se to tražilo od govornika. Sve to ostavlja odličan utisak na slušaoce, govor djeluje spontanije, direktnije i iskrenije. Treba imati na umu da je za izlaganje besede prema takvom konceptu potreban određen stepen rutine, sposobnosti i samopouzdanja.

3. Trećoj vrsti koncepta se pribegava kada besednik ima na raspolaganju malo vremena i kad se ne može osloniti na prikupljanje materijala i detaljnu pripremu. Najčešće je to slučaj sa raznim oblicima improvizovane besede, govora impromptu. Međutim ni u tim sluajevima (prava improvizacija) ne treba govoriti bez koncepta ukoliko postoji makar malo vremena za pripremu. I u nekoliko minuta moguće je razmisliti o rečinici kojom će govor započeti, o nekoliko osnovnih argumenata, a možda i o snažnom završnom iskazu i odmah to staviti na papir. Ukoliko nema usluva ni za tako kratak pisani koncept, dovoljno je sačiniti u glavi samo kostur izlaganja, sastaviti nepisani, mentalni misaoni koncept govora.

Moderna retorika se protivi bilo kakvom konceptu i zalaže se za neposrednu usmenu pripremu govora. Međutim, ipak je bolje koristiti koncept kad god je to moguće. Ovo se odnosi i na početnike i na iskusne govornike, jer podsetnik naročito kad nije suviše detaljan, nego sastavljen po modelu drugog tipa koncepta daje najbolje rezultate.

Svaki govor koji teži da bude koherentan, mora imati odredjeni redoslijed ideja koje će se izložiti. Zato je najbolje imati pregledan koncept govora sa osnovnim tezama. Ako se govornik zbuni onda najčešće razmatra iznova ono sto su ranije rekli dok se ne sjeti nastavka. U staroj grčkoj učenici su morali

24

da pamte cijele govore učitelja kako bi ih mogli iskoristiti ako im to zatreba, ali i kako bi vježbali svoje pamćenje proznih tekstova. Pamćenje pripremljene besede (memoria) predstavljalo je poseban predmet izučavanja. Pošto je klasičan pristup sa detaljnim memorisanjem napušten, povećan je značaj dobro sačinjenog koncepta, ali i uvježbavanja pripremljenog govora, odnosno ponavljanje govora. Pri ponavljanju obogaćuje se govor i bolje pamte ključni elementi.

29. IMPROVIZOVANI GOVOR

Improvizovani govor je omiljen u savremenoj retorici. Klasična retorika je takođe vidjela neke njegove prednosti. Improvizovan govor ime elemente smjelosti i neustrasivosti. Logografi su znali za njegov psihološki karakter pa su govore koje su pisali za svoje stranke pisali tako da izgledaju kao improvizovani.

Nekada je improvizacija jedino rijesenje (ako treba odgovoriti na napad, reći neku riječ u neočekivanoj situaciji, obratiti se skupu pošto je to neko zatražio, odgovoriti na iznenadno pitanje protivniku sudskom postupku ili političkoj debati). Prava improvizacija, govor impromptu zahtjeva vještinu i rutinu. Za takve govore postoji nekoliko savjeta: Treba se usresrediti na predmet, govoriti jednostavno, samo o jednoj ili dvijema najznačajnijim idejama, koristiti primjere već u uvodu, više voditi računa o glavnoj ideji nego o ljepoti jezika, govoriti sporije nego obično. Opšte obrazovanje je važan oslonac i za govor impromptu.

Zlatno pravilo za sve vrste britikih govora je drugačija šema, ‘’čarobna formula: primjer – poenta – argumenti. Govor treba započeti upečatljivim primjerom, iz njega izvući poentu u što kraćim i jednostavnijim potezima i sve to potkrijepiti na kraju dokazima (argumentima) ne pretjerano brojnim ali snažnim.

Abruptni, odnosno potpuno iznenadni improvizovani govor nije baš česta pojava. Pravi improvizovnai govor treba da bude kratak (jer ograničeno vrijeme za pripremu ne

omogućava da se mnogo toga može osmisliti) a to će ga učiniti efektnim. Pravi improvizovani govor impromttu govor treba što češće vježbati jer se na taj način otklanja strah od improviuzovanja i steiče neophodn besjednička rutina. Moderna retorika kada govori o improvizaciji kaže da je to ona vrsta govora koja se obično unaprijed pripremi, a ponekat čak i napiše, ali se onda prilikom saopstavanja improvizuje, da bi se izbjegao nepovoljan utisak koji izaziva naučen govor. Iako su oba tipa govora u osnovi veoma slični nazvaćemo ih: nepripremljen, iznenadni, pravi improvizovni govor i namjerno improvizovani govor.

Namjerno improvizovan govor se od prave improvizacije više razlikuje po načinu pripremanja nego po načinu saopštavanja mada ih moderni udžbenici prevashodno difrenciraju prema metodu izlaganja. Postoji onda kada je govor usmen i govornik ima dovoljno vremena za pripremu teme. Poslije pripreme ne pristupa pisanju besjede vec odmah je izgovara. Prednosti ovakvog govora je spontanost, sugestivan, lako se prati reakcija slušalaca i stvara se utisak da govornik odlično poznaje materiju. Međutim ovakav govor je težak za početnike.

30. ORGANIZOVANJE (PODJELA) GOVORA – DISPOZITIO

Podjela i organizovanje govora zavise od karaktera besjde, veste auditorijuma, sklonosti besjednika, prilike, raspoloživog vremen ai niza drugih okolnosti. Dobar raspored materije, odnosno plan govora od velikig su značja za uspjeh besede u cjelini. Antički pisci počev od Koraksa uglavnom su savjetovali da govor treba da ima ped dijelova (uvod – proemium, izlaganje – naratio, dokzivanje – probatio, pobijanje – refutatio, zaključak – peroratio). Međutim, jos u staroj grčkoj bilo je slučajeva kada je govor počinjao bez uvoda, šok metodom – to je efektivan i direktan način ulaženja u srž problema (Ciceron).

Moderna retorika je sasvim odbacila podjelu govora na tačno određene cjeline i sastavne dijelove, tako da daje punu slobodu besedniku. Međutim ostaje okvirna sugestija da bi govor trebalo da ima: glavu, trup i rep (Platon) kao i drugi prozni tekstovi. Koherentan govor obicno ima tri dijela – uvod (exordium,

25

proemium, odnosno introduction), razdradu (disputatio,naratio, body) i zakljucak (conclusio, epilogos, conclusion).

U svakom slučaju kakav god pristupa podjeli besede da se prihvati neophodno je da se pri izlaganu sačini dobar plana govora. Najvažnije je da besjednik nikda ne započne govor a da pri tom unprijed ne zna šta će biti njegovi osnovni činioci, nego se tokom izlganj prepušta trenutnoj inspiraciji.

Organizovanje besjede pretpostavlja dva važna elementa: na koje cjeline podijeliti govor i kako prezentirati njvažnije argumente. Po pravilu dokazivanje se najčešće iznosi u centralnom dijelu govora, ali moderna retorika dozvoljva pa čak i ohrabruje ideju da govor započne nekim snažnim argumentom. Nezavinsno od toga gdje će se argumentacija naći svaki besednik treba da razmisli o tome na koji način će izložiti pripremljene argumente. Da bi jasno postavili te dve potrebe pred početnike moderni učitelji govorništva često sažimaju cijelu strategiju organizacije govora na tri zahtjeva: kažite o čemu ćete nam govoriti. Kažite nam o tome, Kažite šta ste nam rekli, ato nas ponovo dovodi do klasične podjele na početak, glavni dio i završetak govora.

31. UVOD U GOVOR (PROEMIUM)

Uvod u goor ima dvostruku funkciju:- s jedne strane on treba da privuče naklonost i pažnju slušalaca (captatio benevolentai)- a s druge strane da ih postepeno veže za predmet besede i nenametljivo uvlači u problem i glavni

dio govora. Uvod ne bi trebalo da bude suviše dug, jer mora biti efektan. Nušić pominje dve moguće vrste

uvoda: običan (redovan) i nagao – iznenadni (ex abrupto). Govor se može vrlo efektno započeti praktično bez ikakvog uvoda, ali je za to potrebno dosta inventivnosti, govornička rutina i dobro osmišljen dalji tok besede. Veoma je efektan iznenadni i neočekivani uvod u kome se izbjegava uobičajeno obraćanje slušaocima i pokušaj pridobijanja pažnje klasičnim sredstvima, već se ona izaziva pričanjem anegdote, ličnog doživljaja, narodne poslovice, aforizma ili citata. Tako se auditorijum brzo, atraktivno i efikasno uvodi u glavni deo govora. Moderna retorika se najradije odlučuje za takav tip uvoda uz ‘’šok metod’’ s obzirom na senzibilitet savremenog auditorijuma, a smatra ga naročito zgodnim za kraće govore.

Važno je da uvod bude što orginalniji. Najgori mogući početak govora je retorski šum: poštaplica (ovaaj, paa, znate), uzdah, mumlanje. Uvod mora biti najviše i najbolje uvježban dio besede prilikom pripreme i pribilježen na konceptu, jer naklonost publike će privući uvod koji je odmah zainteresuje. To se postiže ne samo sadržajem privh rečenica nego i načinom na koji se interpretiraju. Početak govora u upitnom obliku je neuporedivo bolji od izjavne rečenice iste sadržine.

Stari besjednici su imali pripremljene zbirke uvoda. Besednici često govor započinju toposim (opšta mjesta) koji se korise u svim dijelovima besjede, ali su opšta mesta naročito učestala u uvodu. Najčešći je topos skromnosti, u želji d se njime pridobije naklnosto slušalaca. Antička retorika, a naročito Ciceron veliku pažnu su poklanjali proučavanju i pripremanj toposa, naročito u sudskom besedništvu. U savremenm besednišvu je topos skromnosti prevaziđen. Stari trik sofista ‘’ja nisam vian besedništvu, ali ću vam reći iz srca..’’ čest će i danas upotrijebiti mnogi govornici. Nerijetko se kao topos skromnosti koristi izjava da se besjednik odlučio da govori na molbu ili nagovor nekog drugog. Topos koji hvali osobinu slušalaca ili mjesto gdje se govori pojavljuje se toliko često da izaziva slab, ili čak suprotan efekat stereotipa, kao i ulizičko i neiskreno Ono što će sigurno izazvati loše posljedice je pretenciozan uvod u kome se govornik sa visine ophodi prema slušaocima. Već je antička misao bila svjesna da simpatije i pažnju slušalaca u uvodu treba osvojiti na zanimljiv i spontan način. To se najlakše postiže duhovitom dosetkom, pitanjem ili anegdotom, koji svakako moraju biti saopšteni kratko, jasno i efektno.

Pošto je obezbijedio naklonost slušalaca govornik treba da skrene njihovu pažnju na sam predmet i da ih uvede u glavni dio besede. To se postiže na različite načine Jedan od vrlo korisnih je postavljanje pitanja. Pitanja moraju biti neobična i izazovna. Pridobijanje pažnje i vezivanje slušalaca za predmet može se ostvariti i serijom snaznih i interesantnih iskaza i uzvika. Uvod se zavrsava jasnim nagovještajem ili izričitim saopšatavanjem svog osnovnog stava. Ako je govor složen od više cjelina, uvod se moze završiti pregledom dijelova predmeta o kome će se govoriti.

32. TITULISANJE I OSLOVLJAVANJE

Kultura govora i javnog obraćanja podrazumijeva tradicionalnu formu obraćanja zvanicama javnog državnog, vjerskog, kulturnog, političkog domena života. Njima se obavezno obraća uvodnim,

26

pozdravnim govorom, ali bi i svaki govornik koji ntupa pred takvim skupom u svoje ime trebalo da im se obrati. Ovo se pre svega odnosi na zvanične natupe prilikom svečanosti i prigoda. U takvim situacijama uopšteno obraćanje sa ’’gospodo’’ ne smatra se dovoljnim i umesnim, već se očekuje pojedinačno oslovljavanje najviših zvanica:

- Članovima kraljevske porodice – Vaše veličanstvo, ili u indirektnom imenovanju Njeno kraljevsko visočanstvo

- Predstavnicia vrha diplomatkog kora, ambasadorima stranih zemalja u našoj zemlji – Vaša eselencijo

- Velikodostojnicima Crkve - patrijarhu Vaša svetosti, kod traženja blagoslova Vaša svetosti, blagoslovite, Mitropolitu – Vaše visokopreosveštenstvo, episkopu – Vaše preosveštenstvo ili Preosvećeni (ako su episkopi i mitropoliti u pratnji patrijarha onda se obraćamo samo patrijarhu, bez obzira na visinu čina članova pratnje obraćamo se samo najvišem po činu u Crkvi), ili u indirektnom pominjanju Njegovo preosveštenstvo vladika raško – prizrenski Artemije, ostalim monasima i sveštenicima - Oče, u zvaničnom obraćanju Časni oci, Vaše gospodstvo i sl.

- Članovima državne vlasti – poštovani gospodine predsjedniče, ili Poštovani gospodine premijeru, Poštovani gospodine ministre, ili Gospodo ministri

- Članovima upravnih tijela institucija, udruženja, ustanova, preduzeća i sl. Obraćamo se prema njihovoj funkciji – Poštovnai gospodine predsjedniče ili Poštovani gospodine generalni sekretare, pa tek onda gospodo akademici, za profesore Univerziteta – poštovana gospodo profesori

- U prilici govorenja na svečanosti škole redoslijed obraćanja je sljedeći Poštovani gospodine direktore, uvaženi profesori, dragi učenici

Ovakva titulisanja su odraz kulture ophođenja i ponašanja i uslovljena su hijerarhijskom strukturom javnog života u društvu, ali sa druge strane, potrebom čovjeka da izrazi poštovanje i uvažavanje drugog.

33. RAZRADA – IZLAGANJE PREDMETA (NARATIO)

Razrada (rasprava) čini najobimniji – glavni dio besede. Tu se govornik više obraća razumu slušalaca, dok su uvod i zaključak upućeni i njihovim emocijama. Mnogi teoretičari smatraju da zbog obima ovaj dio besed treba razvodjiti u više cjelina. Otuda se javljaju one šetodeobe i sedmodeobe govora kod antičkih piaca. Ipak u suštini se sve to svodi na ispunjenje dva osnovna zahjeva, odnosno na dva osnovna elementa glavnog dela govora, koje je postavila još antička retorika: izlaganje predmeta (expositio) i dokazivanje (argumentatio). Pošto je u uvodu zainteresovao slušaoce za predmet, govornik sada ima dva zadatka: da otvori problem u svim njegovim važnim aspektima, kao i da ponudi razloge zbog kojih tom pitanju treba prići na način koji govornik sugeriše, dakle da u svest slušalaca usadi svoje stanovište.Predstavljanje problema, odnosno izlaganje predmeta može se ostvariti na razne načine. Jedan od najčešćih je širenje i razbijanje pitanja na njegove sastavne dijelove i iznošenje različitih stavova o njima (divisio, partitito, amplificatio), da bi potom usledilo dokazivanje i pobijanje neprihvatljivih-suprotnih shvatanja (confirmatio, refutatio). Saopštavanje činjenica se može kretati od opštih ka posebnim ili se pak tok misli slušalaca može usmjeriti i obnuto, indukativno od posebnih činjenica od pojedinačnog primjera ka sve opštijim zaključcima. Model predstavljanja predmeta može pratiti hronologiju zbivanja (od uzroka ka posljedici ili obrnuto), redoslijed od poznatih činjenica ka nepoznatim. Objašnjavanje predmeta se može zasnivati na nizu definicija, tumačenja, slikovitom opisivanju, navođenju primjera, sagledavanju pitanja po pojedinim oblastima (npr. Iznose se prvo pravni, pa moralni, psihološki, socijalni, ekonomski, istorijski, politčki razlozi itd.). Korisno je da rasprava ima što manje raznorodnih djelova. Govor vanja koncentrisati samo na one glavne tačke koje su suštinski značajne. Mnogo podjela u govoru i mnogo poenti zamaraju slušaoca i razvodnjavaju osnovnu poruku. Ponešto od pripremljenog materijala govornik mora žrtvovati i eliminisati. „Jednostavnost je oblik istine“- stara je mudrost koja se pripisuje Katonu. Mnogo je važnije da se u raspravi predmet govora saopšti jasno i upečatljivo, u nekoliko ideja sa nekoliko snažnih argumenata, nego široko, zapetljano i razvodnjeno, sa obiljem blijedih i dosadnih dokaza.

34. RAZRADA - ARGUMENTACIJA U BESEDI

27

Argumenti koje govornik prikupi dok priprema besedu zahjevaju brižljivu selekciju. Izbor argimenata koji će se upotrijebiti i način na koji će se oni saopštiti (argientisanje) u najvećoj mjeri utiču na uvjerljivost, efikasnost i uspjeh besjede. Vrste i broj argumenata, momenat kada i kako će se izreći, čie besjedu snažnom ili blijedom. I najbolja priprema je bezvrijedna ukoliko se sve ono što je mukotrpno skupljeno izruči u jednom dahu, zbrkano jedno preko drugog. Zato se mora pažljivo utvrditi redoslijed po kome će se oni izlagati u besjedi.

Dokazivanje-argumentisanje je po mnogima najznačajniji deo besede. „što nije dokazano, isto je kao da ne postoji“, je davnašnja pravnička izreka, zapisana u Justinijanovim Digestama, koja se odnosi u potpunosti i na besedništvo. Noseće misli u govoru se moraju uvijek dokazati. Postoji opasnost da se i sa dokazivanjem pretjera. Stara je latinska mudrost Nihal probat, que nimium probat – ništa ne dokazuje, ko previše dokazuje. Ne samo što se time otkriva da besednik nije umeo da sačini dobru selekciju dokaza, ne samo što može biti dosadan, nego čak može postati i preterano sumnjivo njegovor preterano dokazivanje sve slabijim i slabijim dokkazima. Mnogo je djelotvornije iznijeti samo najjače i najznačajnije dokaze.

Iskustvo pokazuje da se u govoru kod nas često, krajnje pogrešno, kao dokaz uzima sopstveno mišljenje ili uvjerenje. Međutim, to što govornik misli da je u pravu i na time insistira, ne znači ništa dok ne iznese dokaz za taj svoj stav. Nekad je dovoljan jedan jak argument, nekada veći njihov btoj, ali nikada nedokazan iskaz sam po sebi neće ostaviti snažan utisak na slušaoce.

Ne samo broj, nego i raspored dokaza je veoma važan. Nušić je primetio da često dokazi nisu slabi sami po sebi, već njihova jačina zavisi od mjesta na kome će ih besednik upotrebiti. I najjači dokaz rđavo postavljen može izgubiti od svoje snage. Argumenata obično ima više, pa ih besednik može složiti argumente od slabijeg ka najsnažnijem (gradacija) i obrnuto. Preporučuje se da kad se govori pred neprijateljski raspoloženim auditorijumom, da se argumenti rasporede tako da na početak dođe najsnažniji kako bi pokolebao bar deo slušalaca, da se ostali smještaju u središnji deo besede, dok se argumenti drugi po snazi ostavljaju za kaj.

Logika je jedno od najvažnijih besedničkih sredstava u dokazivanju. Dokazivanje sa stanovišta logike može imati formu induktivnog (od pojedinačnog ka opštem, kada se iz osobina pojedinačnih slučajeva izvodi zaključak, koji važi za sve drug slučajeve) ili deduktivnog (od opšteg ka pojedinačnom). Deduktivni oblici koji se najčešće koriste jesu silogizam (kada se iz dvije premise izvodi zaključak), entimem (skraćeni silogizam, kada se zaključak izvodi iz jedne premise dok se druga podrazumjeva, npr. Pošto su oni potpisali, treba i mi da potpišemo) i dilema (izvođenje zaključka iz dvije premise koje se međusobno isključuju-npr. Ili ćemo potpisati ili će nas bombardovati).

Jedan od najomiljenijih argumenata sudskog besedništva stare Grčke bila je figura verovatnoće, eikos. Po Aristotelu vjerovatno je ono što se većinom događa, ali ne apsolutno, kao što neki određuju ovaj pojam i ukazuje na sličnosti i razlike verovatnog i znakova Poređenja (u obliku različitih stilskih figura-metafore, alegorije, komparacije, parabole), kao i primjeri mogu se upotrebljavati kao veoma upečatljivi argumenti. Kao dokazi se mogu koristiti mišljenja različitih autoriteta, učenih ljudi, narodne mudrost (što sugeriše starija retorika), ali i definicije, etimologija, opisi ličnog ili tuđeg iskustva, statistički podaci (za šta se zalžu poblic speaking instruktori). Ovdje naročito treba paziti da izvor na koji se poziva bude kompetentan, aktuelan, pouzdan i objektivan. Redosled izlaganja argumenata može se zasnivati i na hronologiji zbivanja. Ponekad je i veoma efektan, jer može održavati pažnju auditorijuma koji iščekuje šta će se sledeće dogoditi. Ovaj način izlaganje argumenata se obično mora kombinovati sa dugim. Treba imati na umu da se i veština argumentisanja uči, vežba i ne dolazi sama.

35. NAGOVARANJE I UBJEĐIVANJE

Kao glavne elemente govorništva retorička tradicija navodi nagovor i ubjeđivanje. Stari Grci nisu razlikovali uvjeravanje od nagovaranja (peithein), ali su razdvajali nagovor od ubjeđivanja, Već Platon pravi razliku između nagovora i ubjeđivanja i oštro zamjera sofistima što cjelokupnu svoju govorničku vještinu zasnivaju isključivo na nagovoru. Nagovor prema Platonu ne insistira na istini, te nema poželjnu etičnost. Nagovaranje ima za cilj postizanje saglasnosti slušalaca sa govornikom.

Razlika između nagovora i ubeđivanja: Ubeđivanje se temelji na racionalnom dokazivanju, na sngazi uma i logičkom argumentu, a u osnovi nagovaranja je iracionalno, emotivno, sa dominacijom afektivnih

28

razloga i estetskih sredstava. Takva podjela elemenata govorništva, zajedno sa podjelom teoretičara na pristalice jednog ili drugog zadržaće se sve do pojave modernog govorništa. Moderno govorništvo prevazilazi krutu podjelu na dva glavna elementa i isključivost njihovog razlikovanja. Ustanovljena je nova podjela na tri elementa: logički, etički i estetski. Ajvon Ričards zastupa tezu da nije moguće praviti krute podjele između logičkog i poetskog izražavanja, jer i logičko i poetsko imaju svoj specifičan uticaj na stvaranje uvjerenja, obogaćuju strukturu govorničkog uticaja i unoseći više jasnoće u njegovor razumjevanje. Nagovor može biti u funkciji ubjeđivanja svugdje gdje je jezik kojim se služi etički prihvatljiv i estetski primamljiv. Emotivno uvjeravanje je opet prihvatljivo ukoliko se temelji na razumjevanju govorništva, kao vještine u kojoj nema previše mjesta za suptilnu obmanu.

36. ZAKLJUČAK (CONCLUSIO)

Zaključak je, verovatno, ipak najvažniji deo besede. Z kraj govora se može sačuvati i neka lijepa misao poznatih autora, citat, sentenca, duhoviti obrt ili ponavljanje noeće rečenice sa početka govora, čime se zatvara misaoni krug. U njemu treba zaokružiti i konačno plasirati osnovnu poruku jasno i efektno. U zaključku se ponovo saopštava osnovna poruka besede, ali na kratak i ubedljiv način. On obično počinje rekapitulacijom iznetih problema i argumenata (recapitulatio). Ponavljanje i sumiranje ne sme da bude detaljno i dosadno, već efektno podsećanje na pređeni put.Potom obično sledi obraćanje emocijama slušalaca radi ostvarivanja neposrednog govornikovog cilja (peroratio-„strasni deo“). Zaključak može sadržati zahtev da se odmah ili kasnije nešto učini ili ne učini (donese presuda, glasa za nešto...), prihvati ili ne.

Sam kraj zaključka (epilogos), poslednja rečenica govora, ima najveći značaj, ona predstavlja završni udar na razum i emocije. On može dobiti oblik izazovnog pitanja („Hoćete li i dalje trpeti nepravdu?“), snažne tvrdnje (I zato, odlučno pred vama izjavljujem, sada raspuštam ovaj parlament), značajan citat (Ne zaborivite Heraklovu misao: Sve teče), predviđanja( „Učinimo to sada ili nas čeka mučna budućnost“). Ponekad se završni deo govora može svesti na jednu ili dve-tri reči-poklič-parolu ili na dirljiv trik posle uzbudljive peroracije, kako je to učinio Ciceron:“Ovde moram završiti. Od suza više ne mogu govoriti“.Lepota i efikasnost završne rečenice, zavisi od talenta i inventivnosti besednika.

U epilogu besede treba se kloniti npr. završne rečenice „Hvala na pažnji“ i sl, izvinjavati se što nije govorio bolje ili izvinjenje zbog sopstvenih misli. Treba se truditi da se postignuta kulmincija razuma i osećanja sačuva, da slušaoci ostanu uzbuđeni i nastave da razmišljaju o onome što je rečeno. Mučno je kad besednik ne načini jasan i dobar zaključak, pa slušaoci ostanu u nedoumici šta je u stvari hteo da kaže.

Loš utisak se ostavlja ako kraj govora nastupi iznenadno, te slušaoci steknu utisak da je nastupio defekt u memoriji besednika.

Nema dobre besede bez snažnog epiloga, ali je najgora varijanta završiti govor bez ikakvog zaključka ili bez veze sa onim o čemu je bilo reči. Bolji je makar i nedovoljno snažan kraj nego beseda bez ikakve završne poruke. Osnovni savet: napravite kakav-takav klimaks govora i tada završite. Nikako ga ne produžavajte.

37. POJAM I VRSTE STILA

Uspeh besede, zavisi od onoga „šta se govori“, ali i od toga „kako se govori“. Na ovo drugo, utiče izbor teme, dobar raspored građe, način kazivanja i gestikulacije, ali je ipak veoma važno kako govorniik koristi jezik pri saopšatavanju svojih misli, tj. kakav mu je govornički stil. „Prava reč, na pravom mestu“, to je za Džonatana Svifta dobar stil. Govornici se najviše razlikuju po tom elementu, koji uz sva naučena pravila, uvek ostaje individualan i daje prepoznatljivo obeležje jednom čoveku kao linije dlana.

Stil govora se u antici dijelio na 1. atički (zbijen, sadržajan) i 2. azijanski (kitnjast i razvodnjen), 3. a rjeđe se pominjao i rodski (po ostrvu Rodosu, koji je na sredini ova dva).

29

Kod rimljana se ustalila i podjela prema snazi emocija koje govor izaziva što je u osnovi ostalo i do danas, na

1. jednostavan (prost), -ako je cilj da ubedi dokаzivanjem, saznajni apspekt2. umjeren (srednji) – ako je cilj da zadobije povjerenje slušalaca (da se sam govornik

dopadne i nametne3. uzvišen (snažan)- ako je cilj izazivanje uzbuđenja i ganutosti.

Kakav će se stil koristiti zavisi od sklonosti govornika i od žanra besede. Govornički stil mora biti jednostavan, jasan i razumljiv. Govorni jezik mora biti odmah shvaćen, jer ako nije onda se gubi pažnja slušoca. Mnoštvo rijeci LOGODIJAREJA je loša osobina stila govornika. Svaka riječ mora da pogađa određeni cilj. Treba koristiti kratke i dobro poznate rijeci i pojmove.

Rečenice moraju biti jednostavne, jasne i lako razumljive. Složene recenice se teže prate od kratkih.

Živo i slikovito izražavanje je takođe veoma bitno. Takav vid izlaganja je upućen i razumu i emocijama. Zato se češće koristi figurativno izražavanje koje vezuje pažnju. Tako govornik poručuje slušaocima više od onoga što je rekao.

38. LEKSIČKI SLOJEVI JEZIKA

Sadrži različite leksičke slojeve:• imena: etnonime, toponime, hidronime, oronime…• arhaizme, istorizme, neologizme...• kolokvijalizme, žargonizme, dijalektizme...• turcizme, anglicizme, germanizme, hungarizme, rusizme, bohemizme...

vremenski slojevi leksika: aktivni, prijelazni i pasivni aktivni-leksik koji je u aktivnoj uporabi (koristi se u komunikaciji) prijelazni- riječi koje se u procesu prijelaza iz aktivnog u pasivni leksem i obratno pasivni-leksik koji sadržava riječi koje više nisu u aktivnoj uporabi historizmi-leksemi koji su prešli u pasivni leksik i više se ne koriste jer njihovi pojmovi ne postoje…….šljivarka, arhaizmi-leksemi koji su iz aktivnog prešli u pasivni leksik kada je mjesto u aktivnomleksiku zauzela neka druga riječ……vrač, obramba, krstjanin zastarjelice-leksemi koji prelaze iz aktivnog u pasivni leksik, a nalaze se u prijelaznomleksičkom sloju…….drug, fabrika pomodnice-leksemi koji označavaju neku pomodnu pojavu…top, šilterica, bekemica oživljenice-leksemi koji su se vratili iz pasivnog u aktivni leksem…župan, putovnica novotvorenice-novi leksemi, jezične novotvorenice…pisač, preslikaprema veličini prostora koji pokrivaju leksemi mogu biti: dijalektizmi, regionalizmi,lokalizmi dijalektizmi-leksemi koji pripadaju kojemu od narječja regionalizmi- leksemi koji se upotrebljavaju na širem govornom području, u pojedinimregijama lokalizmi-leksemi koji pripadaju pojedinim mjesnim govorima

RETORIKA I STILISTIKA

Postoji niz pravila nauke koja se bavi stilom pisane riječi (stilistika), koja se primjenjuju i na govorni stil: jasnoća u izboru i slaganju riječi, slikovito izražavanje, živost riječi, stilska figura-sve to besednik bora znati i primjenjivati. Svako ko treba da drži govor, stalno trebada se vraća teoriji književnosti i osnovnim pravilima kojima uči stilistika.Osnovne razlike između govornog i pisanog stila:

30

1. Govorni stil je direktniji i ličniji.Beseda se saopštava grupi slušalaca s kojima je besednik u neposrednom kontaktu, on istog časa opaža njihove reakcije i ako je vješt može da prilagođava besedu potrebama i okolnostima.

2. Govorni stil u sebe uključuje niz drugih, prije svega vizuelnih i auditivnih elemenata.Napisano se čita očima, a govor se gleda i sluša.Pri čitanju je isključena fizička ličnost autora, a ličnost besednika je važan dio opšteg utiska o besedi.Gestikulacija, ton, boja glasa, ritam-sve to pridodaje govorničkom stilu.

3. Govorni stil je manje obavezujući od pisanog. Govornik ima pravo na pojednostavljivanje, ima veću slobodu da koristi svakodnevni govor, pa i pokoju riječ slenga.

4. Govor se više obraća emocijama, a esej intelektu. Govor češće počinje pitanjem na koje će se tek kasnije dati odgovor, tako da izaziva napetost kod auditorijuma, a izlaganje je življe sa iznenadnim obrtima, uzbudljivo.

5. Napisani tekst se sastoji iz rečenica, a izgovoreni tekst iz iskaza. Osnovna jedinica pisanog teksta je rečenica (prosta, proširena ili složena). Govor je sastavljen od iskaza-količine riječi koja se izgovori u jednom dahu, kao misaona cjelina između dva uzimanja vazduha.

39. PRETPOSTAVKE DOBROG STILA U BESEDNIŠTVU: čistota, jasnost, skladnost, slikovitiost, sugestivnost

ČistotaUglavnom podrazumijeva gramatičkun ispravnost, jezičku čistotu u smislu primjene gramatičke norme. Neophodno je i poznavanje leksičke norme, odnosno pravila izbora adekvatne riječi u zavisnosti od njene upotrebe u određenom funkcionalnom stilu. Čistota stila bi podrazumijevala i zahtjev protiv svakog vida gomilanja i preteranosti u upotrebi arhaizama, varvarizama, neologizama, provincijalizama. Naročito treba izbjegavati tautološke izraze, tj. Ponavljanje jedne misli istim ili različitim rečenicama.

Jasnost stilaUslovljava poznavanje svojstava upotrebljenih riječi. U retoričkom smislu svojstvo riječi treba shvatiti kao izraz koji najpotpunije i najkonretnije označava neki pojam. Najasnoća doprinosi i upotreba svih onih nedovoljno poznatih riječi i izraza koje prevazilaze očekivani leksički fond auditorijuma, ili bar većine u auditorijumu. Sve što je nepoznato i nejasno otežava percepciju govora. Nepoznata reč blokira pažnju ukoliko se ni kontekstom, njeno značenje ne može pretpostaviti. Njasnosti doprinoosie i previše dugi iskazi, mnoštvo digresija, upotreba višeznačnih riječi, a u najvećem broju slučajeva nejasnost je posljedica iskazivanja nejasnih misli ili velikog broja misli. Jasna ideja je osnova jasnosti stila. Od nejasnog do dosađivanja je jedan korak. Objašnjavanje i naglašavanje ideja je u funkciji jasnosti stila. Sredstva kojima se vrši pojašnjavanje i naglašavanje ideje i misli: definisanje, opis, analiza, poređenje, kontrast, ilustracija i sl. Naglašavanje u govoru je izvesna stilska signlizacija koja olakšava praćenje toka glavne misli (poente). Sredstva stilske signalizacije naglašavanja u besedi su: rezimiranje, lajtmotivsko struktuiranje, gradacija poenti i sl.Skladnost govoraNarušavaju: tautologije, sinonomije, homologije (monotonije), pleonazmi. Nesklad u stilu može da bude posljedica ’’praznog’’ patosa i istrošenih obrata ustaljenih riječi i iskaza, kao i kada prestane da djeluje besednikova sigurnosti, tzv. instinkt za reč, za pravi izraz. Skladnost se pre svega osjeća u ritmu govora. Retorika razlikuje unutrašnji i spoljašnji sklad. Unutrašnji sklad tiče se harmoničnog odnosa svih delova govora, jednih sa drugim. Spoljašnji sklad tiče se odnosa između goovra i jezičkih sistema koje prepoznajemo u vidu pet elemenata: mjesto govora, vrijeme govora, ličnost govornika, auditorijum, predmet govora. Retoričko poimanje spoljašnjeg sklada dovodi u vezu stilske vrline: skladnost i prikladnost. Da bi govorio skladno besednik mora da raspolaže neophodnim obrazovanjem, iskustvom i umešnošću da u rečima spoji uvid, sud i ukus, kao i osjećajem za harmonični sklop govora.Prikladnost stila podrazumijeva usklađenost govora sa predmetom na koji se odnosi, kada je ispoštovan princip decorum-a (kada se o značajnim stvarima ne govori s nipodaštavanjem, a o ništavnim uzvišeno). Stil besede treba da bude primeren ličnosti besednika, vrsti besede, vrsti auditorijuma i prilici u kojoj se govori.

31

Izražajnost, slikovitost, ukrašenost stilske su vrline koje podrazumijeva retorika. Ovim stilskim tendencijama retorski iskaz je najbliži poetskom jeziku i primjenjuju ih u tzv. visokom, uzvišenom stilu besede.Sugestivnost (suggerere, suggestum) podrazumijeva se nagovještaj, aluzija na neko značenje koje se ne otkriva i objašnjava u iskazu, već se podrazumijeva u slušaočevoj percepciji. O sugestivnosti kao stilskom kvalitetu znalo se još u doba antike (Aristotel – beeda mora biti uzvišenija i sugestivnija od običnog govora, Seneka – više nagoveštavaj nego što govoriš, Teofrast dao je jasnu definiciju sugestije – Ne kazivati sve do sitnica, nego ostaviti slušaocu da neke stvari pogodi i sam nađe.... Reći mu sve kao glupaku znači rugati se njegovor inteligenciji...). Indijski pisac iz 9 vijeka Anandavardhana je duboko sagledao ovaj problem i za njega je ’’dhvani’’ ili ’’ton’’ tj. Jedan nemerljiv elemenat umetničkog govora koji ostaje neizrečen. Sugestivnost besede ne smije da ugrozi jednu od najvažijih stilskih vrlina besede – njasnost. Sve mora biti jasno i iskazano i sugerisano. Sposobnost sugerisanja i percepcije sugerisanog se stiče opštim obrazovanjem, opštom informisanošću i načitanošću.

40. KARAKTERISTIKE RAZGOVORNOG JEZIKA

Su kompleksnost, varijabilnost, interakcija verbalnog i neverbalnog govora, stilska otvorenost i idiolekatska sloboda, upotreba deiktičkih elemenata, kolokacije, pauze u govorenju, preklapanja u govor, upotreba razgovornih partikula, razgovorni pasusi.Kompleksnost – razgovor je kompleksniji od pisanog vida izlaganje jer je rezultat učešća više sagovornika, te je dinamičniji, stvara se u samom momentu razgovora, te je neposredniji uslovljen je razgovornom situacijom (egzoforički faktor), te je raznovrsniji.Varijabilnost je uslovljena brojem učesnika u razgovoru, trajanjem razgovora, uticaja spoljašnjih, situacionih faktora, tipologijom govornika i njihovim odnosom prema komunikativnom aktu, tematikom, psihološko socijalnom usmjerenošću.Upotreba deiktičkih elementata (deiksa – skup jezičkih osobina koje se odnose na lične, vremenske ili mjesne karakteristike situacije u čijim okvirima se događa neki iskaz)Kolokacije (slovosočetanije) – označavaju jedan tip sintagmatskih odnos među leksemama karakterističan po tome što neke riječi teže da se jave jedna uz drugu. U užem smislu time se označava ustaljen aveza određenih leksema unutar sintagmiPauze u govorenju – su dio svakog govornog ispoljavanja. One vrlo često mogu biti indikator ukupne govorne situacije. Pauze su uslovljene nizom činjenica i pokazatelj različitih procesa, bilo samog odvijanja razgovora, bilo procesa mišljenja ili nekih socijalnih i kulturnih odlika.Preklaplanja u govoru mogu biti slučajna, namjerna, kooperativvna ili atagonistička, ozbiljna ili neozbiljna. U tom važnu ulogu igra afekt, tj. sagovornikove želje, motivi, interesi. Nešto što izgleda kao prekidanje može biti dopunjavanje. To je situacija kada sagovornok zastane u govoru, tragajući za izrazom, kada okleva sve se to može protumačiti kao traženje pomoći i izazvati govorno preklapanje.Upotreba razgovornih partikula – onih malih riječi koje obezbjeđuju koherentnost govora: aha, da, e, i, dobro, ovaj. Češće su upotrebe ovih partikul među ženama nego među muškarcima. Ovaj umetak uglavnom služi kada govornik hoće još da govori, ali nije dosmislio šta će reći. Ona može biti i sredstvo za usredsređenje pažnje govrnika ili kao sredstvo za ukazivanje promene teme razgovora. Mada se čini da se ove male riječi koriste bez pravila, analiziranje njihovih upotreba moglo bi doprineti njihovoj manjoj ili bar svrsishodnijoj upotrebi u našem svakodnevnom govorenju.Sastoji se iz razgovornih pasusa (zaokružen sadržaj govora) i replika (sve što jedan sagovornik kaže počevši od njegovog preuzimanja riječi do momenta kada drugi sagovornik uzme riječ).

41. STILSKE FIGURE: POJAM I PODELA

Živo i slikovito izražavanje predstavlja važnu odliku govorničkog stila. Doprinosi punom efektu koji govor treba da izazove, jer je upućen ne samo razumu, nego i emociji i mašti slušalaca. Stilske figure su dopunska sredstva uvjeravanja u besjedništvu. Zbog toga se u govoru češće no u u pisanom tekstu koristi figurativno izražavanje koje vezuje pažnju.

32

Antička retorika je figure smatrala osnovnim stilskim sredstvima. Za staru retoriku figure su apsolutna sredstva književnog i govornog iskaza, odnosno njihova upotreba sama po sebi donosi umjetničku vrijednost. Za savremenu stilistku to su relativna stilska sredstva kojima se književni i govorni iskaz koristi u većem broju slučajeva.

Grupa retoričara iz Liježa u dijelu Opšta retorika izdvajaju četiri jezičko logičke operacije koje su u osnovi svih figura: izostavljanje, dodavanje, supstitucija (i izostavljenje i dodavanje) i permutacija.

Retorske figure su ukrasi koji čine da „govor postane neobičan i originalan“. Razne figure se koriste i svakodnevnom govoru („Zapad stoji na stanovištu“). Antička retorika je razvrstala figure na: figure misli i figure govora, odnosno figure reči. Vremenom su se izdvojile i uže grupe figura: figure dikcije, figure konstrukcije, figure misli, a u posebnu grupu su se izdvojile figure reči ili tropi. Kasnije podjele u bile raznovrsnije ali su u onovi sadržale antičku podjelu figura i tropa. Jedna od takvih podjela iz 16. Vijeka razlikuje među figurama gramatičke i retoričke. Francuski istraživač figura Pjer Fontanije ukazao je na mogućnost povezivanje figura riječi sa gramatikom i figura misli sa retorikom. Dok prve daju snagu i ljupkost diskursu, druge zače preokret u mišljenju koji diskursu daje lepotu i ukras. Fontanije ističe naglasak na izrazu kod figura riječi, a kod figura misli (retoričkih) naglasak na mišljenju.

Podjela stilskih figura može se izvršiti i prema vrsti znakova. Na taj način smo dobili retoričku i semiološku klasifikaciju stilskih figura. Ako primjenimo Pirsovu podjelu znakova na indeksne, ikoničke, simboličke možemo figure podijeliti na:

- figure na osnovama indeksnog znaka – to su one figure koje standarnom izrazu nešto dodaju, nešto oduzimaju ili nešto zamjenjuju a ciljem da istaknu izvjesne elemente u govoru i iskazu. Njih prepoznajemo u figurama dikcije, figurama konstrukcije i figurama misli.

- figure na osnovama ikoničnog znaka – ova podjela se odnosi na figure prenesenog značenja (trope, figure riječi). U ove figure možemo ubrojati metaforu, alegoriju, personifikaciju

- figure na osnovama simboličkog znaka – razlika između ikoničnog i simboličkog znaka je u tome što su simbolički znakovi po pravilu arbitrarni (približni, proizvoljni), a ikonični znakovi su slike. U slučaju figura na osnovama simboličkog znaka imamo manje čvrstu vezu između oznake i označenog, ali veću mogućnost kombinovanja.

- Važnije figure koje se koriste su:1. poređenje (figura kod koje se dobro poznata stvar upoređuje s drugom,npr. duša mu je meka kao

pamuk)2. epitet (ukrašava se glavna riječ-ruse kose)3. ponavljanje (skreće se pažnja na određeni stav, pojam, radnju i sl. Npr-on je taj koji vas je pokrao)4. gradacija (figura u kojoj se pojave ređaju postupno po jačini)5. anafora (svaka rečenica počinje sa isti riječima-dosta je nepravde, dosta je zala, dosta je tiranije) 6. retorsko pitanje, figura vjerovatnoće, antiteza, personifikacija, ironija......

42. TROPI – figure ikoničnog znaka: metafora, personifikacija, metonimija, simbol, alegorija

Srodni figurama su tropi. Figure daju živost govoru tako što riječi, mada zadržavaju svoje značenje, mijenjaju oblik iskazivanja, stilistika i retorika razlikuje trope- govorne obrte, gdje riječi dobijaju prenesena značenja, tj. mijenjaju ne samo svoj oblik nego i značenje. Kod figura riječi ostaju iste, u svom običnom značenju, te se očiglednost i živost postiže dodavanjem drugih riječi (npr. zlatno klasje, tvrdo srce...), dok kod tropa glavna riječ mijenja svoje uobičajeno značenje (npr. zlatno grlo,-tj. divan glas, proljeće života-tj. mladost, kukovo ljeto-tj nikad).

Ova podjela se odnosi na figure prenesenog značenja (trope, figure riječi) koji se dijel na figure ikoničnog znaka i figure simboličkog znaka. Između ikoničnog znaka i onoga što on predstavlja po pravilu treba da postoji sličnost. Trope često nazivaju slikama.

U figure na osnovama ikoničnog znaka (trope) možemo ubrojati: :1. Metafora (trop koji predstavlja skraćeno poređenje, npr. čelična volja, munja rečitosti). Metafora

je riječ koja zamjenjuje drugu na osnovu sličnosti ili analogije između njihovih značenja. Osnovni oblik metarore moguće je predstaviti rečenicom ili nekim drugim izrazom u kome su neke riječi upotrebljene metaforično, dok su preostale riječi upotrebljene nemetaforično. Ako pokušamo sastaviti rečenicu u kojoj će sve riječi biti upotrebljene metaforično dobićemo poslovicu, alegoriju ili zagonetku. Metaforički iskaz ima dva različita predmeta glavni predmet i sporedni predmet.

33

Metafora funkcioniše tak što na glavni predmet primjenjuje sistem asociranih implikacija karakterističnih za sporedni predmet. Na taj način metafora bira, ističe, otklanja i organizuje obelježja glavnog predmeta tako što implicira iskaze u njemu koji su normalno primenjivi na sporedni predmet. Katahreza – izrazi iz nužde zbog nedostatka jezičkog termina kojim bi se date pojave imenovale kao antropomorfne poetske metafore (noga stola, zub vremena). Najslikovitije metafore u formi rečenice u funkciji hipotipoze (živi, slikoviti opisi) Tropi slični metafori su alegorija i personifikacija. Alegorija u svom sastavu nema ni jednu leksemu koja nije upotrebljena u metaforičkom značenju. U metafori bar jedna leksema mora biti nemetaforična (doslovna).

2. Personifikacija – oličavanje, često se definiše kao podvrsta metafore u kojoj se stvarima, prirodnim pojavama, apstraktnim predmetima, životinjama ili biljkama daju ljudske osobine.

3. Metonimija – zamena imena (trop u kome se jedna riječ zamjenjuje drugom, čije je značenje blisko i u vezi s njom, npr. bilo je hiljadu pušaka-tj.vojnika) tropi slični metonimiji su eufemizam (ublažavanje) i ironija (podsmeh). U metonimiji veza doslovnog i prenesenog značenja je logički zasnovana, dok se u slučaju metafore ta veza zasniva na sličnostima pojmova koji se zamjenjuju. Metonimija pripada sferi teksta – proze. Svi tipovi metonimije podrazumijevaju odstupanje kao vid figurativnosti koje je zasnovano na elipsi, sa specifičnom tipu eliptiranja. I za tumačenje metonimije važan je njen fokus (metonimijska leksema) i okvir (indikator njenog figurativnog značenja u datom kontekstu). Vrste metonimija su: prostorna metonimija (naziv naseljenog mjesta/žitelji tog mjesta, naziv objekta/čoivjek ili životinja koji tu žive, naziv radnje/mjesto radnje, naziv dela tijela/odjevni predmet za taj dio tijela), vremenska metonimija (naziv vremenskog perioda/izazivač dešavanja u tom periodu, naziv radnje ili stanja/vrijem radnje ili stanja, naziv vremenskog perioda/radnja ili stanje u tom periodu), kauzalna (uzročno posljedična) metonimija (naziv uzroka/posljedica, nazv dijela tijela/osobina sa njim povezana, naziv oruđa/korisnik kome je to sonovno sredsto u radu, stanje/izazivač tog stanja..) posesivna metonimija (nazvi djela odjeće/čovjek u njoj, naziv materije/predmet napravljene od nje, ime autora/delo) i partitivna metonimija (naziv predmeta/sadržaj)

4. Simbol – stari teoretičari su izjednačavali alegoriju i simbol, ali njemački teoretičari Gete i Kant u simbolu vide nefiksiranu i neograničenu idejnu značajnost u suprotnostima sa tačno određenim pojmom metafore. Dok alegorija pojavni svijet upućuje na idejni, u simbolu je sama pojavnost već izraz idejnosti

5. Alegorija – slikoviti govor (inversio) – je produžena metafora, odnosno o alegoriji govorimo kada se raskorak između doslovnog i prenesenog značenja protegne na govoru cjelinu. U pitanju je jedno konkretno značenje koje alegorija manje ili više prikriva. Najmanje skriveno značenje je u paraboli (poučnoj priči) a najskrivenije je u zagonetki. Alegorijsko kazivanje je svojstveno basni. Alegoreza je pristup u analizi nekog umjetničkog djela kojim se pretpostavlja da je cijelo djelo jedna alegorjia.

6. Sinegdoha (trop u kojem se zamjenjuje značenje jedne riječi drugom, npr. izgubio je svoje ognjište –tj kuću, Srbin udari na Turčina).Tropi bliski sinegdohi su hiperbola (preterivanje-npr. kuka da se čuje do neba) i lipota (smanjivanje-npr. nije loše-tj. dobro je).

43. FIGURE MISLI (figure konstrukcije): retorsko pitanje, poređenje, kontrast, epitet, paradoks, oksimoron, gradacija, tautologija, apostrofa, elipsa, asindeton, polisindeton, ironija, sarkazam

- Retorsko pitanje – stilska je figura jer govornik ne očekuje odgovor kada postavlja pitanje. Ovo je posebna upitna rečenica, gdje se upitne rečenice postavljaju ili nižu bez namjere da stvarno označe pitnaje. Upitnim oblikom se ovdje ističe emocionalni stav iskaza.

- Poređenje – (comparatio) jezičko izražajno sredstvo kojim se neko svojstvo, stanje, djelovanje objašnjava, stilistički ističe i afektivno pojačava dovođenjem u vezu sa nekim drugim svojstvom ili predmetom. Poeđenje se sastoji od tri člana ono što se poredi, ono sa čim se upoređuje i zajednička osobina. Osnovno načelo u poređenju je da se manje poznato poredi sa poznatijim.

- Kontrast- Epitet

34

- Paradoks – figura u kojij se izriče neka misao naizgled samoj sebi suprotstavljena, ili suprotstvljena opštem mišljenu i vjerovanju. Obično je riječ o prividnom paradoksu koji upućuje na dupli smisao

- Oksimoron - posebna vrsta antiteze ali i paradoksa u kome se spajanjem suprotnih pojmova stvar stilska tvorevina novog pojma Ujedinjujući protivrječne semanteme oksimoron nije besmislen nego upravo povišeno smislen izraz.

- Gradacija – gradatio – figura u funkciji isticanja, ali na način postepenog pojačavanja ili slabljenja u odnosu na početnu misao ili iskaz. Ako postupno nizanje ida od slabijeg ka jačem onda je to klimaks, a ako ide od jačeg ka slabijem riječ je o antiklimaksu.

- Tautologija – (interpretatio) gomilanje riječi istog značenja- Apostrofa – conversio – kod starih Grka apostrofom se označavao postupak besednika kada se on ne

obraća više publici nego predmetima, pojavama, ličnotim. Ona znači odstupanje od opšteg obraćanja auditorijumu u cjelini i iznenadno konkretno obraćanje izabranim slušaocima.

- Elipsa – (detractio) standardni način izražavanja se skraćuje iz sintaksičke cjeline se izostavljaju pojedine riječi, pri čemu se smisao cjeline i dalje može razumjeti. U starijim retoričkim i književnim učenjima elipsa je obuhvatala i stilske tendencije izostavljanja pojedinih glasova iz riječi kao što su: afereza (figura koja nastaje kada se nekoj riječi oduzme njeno početno slovo) sinkopa (figura koja nstaje izostajanjem nekog slova iz sredine riječi), haplologija (vrsta sinkope koja nastaje redukcijom jednog od da jednaka a kontaktna sloga unutar riječi, srodna je i sinerezi – kontrakciji dva vokala ili slogovra u jedan) kraza (spajanje krajnjeg i početnog vokala dve kontaktne riječ), apokopa (figura koja nastaje izostavljanjem slova s kraja riječi), elizija (vrsta apokope i odnosi se na izostajanje samoglasnika na kraju riječi i to samo ispred riječi koje takođe počinju samoglasnikom). Danas se ove stilske intervencije imenju uopšteno pojmom redukcija.

- Asindeton - /dissolutio/ figura slična elipsi, nastaje nizanjem riječi bez njihovog gramatičkog povezivanja

- Polisindeton – figura suprotna asindentonu nastaje nizanjem veznika bez gramatičke potrebe u cilju isticanja i povećanja intenziteta iskaza.

- Ironija – figura u kojoj se riječima daje suprotan smisao od ongo koji one imaju. Retorika definiše ironiju kao dissimulatio (skrivanje svog pravog mišljenja tako što se onaj ko govori pretvara da ne misli ono što zapravo misli) i kao simulatio (stvaranje privida, koji se sastoji u tome da govornik navodi na uvjerenje da on misli ono što u stvari ne misli, govornik se pretvara da ima upravo mišljenje kao i njegov protivnik). U oba slučaja ironija se prikazuje kao privid. Retoričari ironiju svrstavaju i među trope i među figure. Ako se umjest jedne riječi stavi druga suprotnog značenja a neposredni jezički kontekst omogućava da se shvati upravo željeni smisao riječ je o tropu. Ako se ironija proteže cijelom mišlju koji izražava iskaz ili cio tekst onda je riječ o figuri.

- Sarkazam – ironija u kojoj se izražava sa zluradim podmehom najgorče i najoporije ruganje, koje osobito onda kada se drugome u oči kaže za srce i dušu ujeda.

- Antiteza – posebna vrsta poredbe koja se zasniva na opreci, odnosno suprotnosti. («Sit gladnu ne vjeruje.») 

- Slavonska antiteza – posebna vrsta antiteze koja se zasniva od pitanja, negacije tog pitanja i odgovora - Hiperbola – svojevrstan način poredbe . To je figura preuveličavanja radi naglašavanja određenog

stava prema predmetima, pojavama ili radanjama: «Rekao sam ti tisuću puta»- Litota – figura suprotna hiperboli. Umjesto preuveličavanja, ona umanjuje i ublažuje jer prvi izraz

zamjenjuje slabijim i to negativnim i suprotnim: «Neće ti tamo biti loše.» (U značenju: «Bit će ti jako dobro.»)

44. FIGURE DIKCIJE (figure jezika): asonanca, aliteracija, onomatopeja, etimiološko ponavljanje, anafora, epifora, anadiploza, simpoka

- Asonanca – (assonantia) nastaje ponavljanjem istih samoglasnika radi postizanja određenih glasovnih efekata (pr. „povedoše dobre konje poljem’’ ’’oko sokolovo“, jesenje veče“).

- Aliteracija – (alliteratio) ponavljanje istih suglasnika ili suglasničkih grupa glasova obično na početku riječi (pr. „Zanimljio, zabavno ali zaludno’’ ’’Vijavica. Vjetar vije.“).

35

- Onomatopeja – figura u kojoj se glasovima oponašaju zvuci iz prirode, podržavanje glasova u prirodi (pr. „graktati“).

- Anafora – iznošenje napred – repetitio – ponavljanje iste jezičke jedinice na počecima uzastopnih iskaza (rečenica stihova) (biti demokrata, znači biti tolerantan). Podvrsta anafore je epanafora (na početku novog iskaza s ne ponavlja ista riječ već sinonim te riječi (hrabrila-kuražila)

- Epifora – (zaključak završetak, conversio) – ponavljanje istih reči na krajevima uzastopnih iskaza (rečenica stihova).

- Simpoka – ujedinjenje anafore i epifore; tj istih riječi na počecima i drugih istih riječi na krajevima uzastonih iskaza

- Anadiploza – figura u kojoj se jedna ili više riječi s kraja stiha ponavlja na početku idućeg.- Etimološko ponavljanje

45. DRŽANJE GOVORA – ACTIO

Za razliku od čitalaca, slušaoci besede pored toga što obraćaju pažnju na njenu sadržinu (predmet), organizaciju govora i besedbički stil, svoj utisak o besedi formiraju i na osnovu auditivnih i vizuelnih elemenata.Cjelokupan govornikov nastup, njegova pojava i izgled su od velikog značaja za uspjeh besede.Glas i gest možda predstavljaju najvažniji dio besede, jer je dopunjuju, daju joj dušu i čine njenu suštinu. Bez izlaganja, beseda nije beseda već mrtvo slovo na papiru. Zato je veći kompliment ako se za nekog kaže da je održao dobru besedu, nego da je sastavio dobar govor. Dobrog govornika čini dobro izlaganje govora, inače ostaje samo dobar pisac.

Moderna retorika izlaganju daje primat nad ostalim elementima. Razmatraju se do detalja razni aspekti izlaganja besede –od fizičkih i fizioloških (način formiranja glasa, glasovne mogućnosti) do psiholoških i literarnih.

Sredstva pomoću kojih se saopštava poruka (glas, poruka i ilustracija rečenog) mogu presudno uticati na utisak koji će auditorijum poneti o besedi i besedniku.Svaki dobar govornik je i pomalo glumac.

Naš jezik daje govorniku dobru podlogu za lijepo i melodično oblikovanje besede. Srpski jezik je jedan od najmelodičnijih.

Dobrom artikulacijom glasova, a naročito modulacijom govornik može u svojoj besedi razviti lijepu muziku govora.

46. GLASOVNI SISEM SRPSKOG JEZIKA

Savremeni srpski jezik raspolaže sa 30 glasova i istim brojem odgovarajućih znakova za njihovo obilježavanje (slova/grafeme). Od tog broja, samoglasnika (za razliku od ranijih faza u jezičkom razvoju) ima samo 5 (a, e, i, o, u); suglasnika ima 25. Izuzetak može biti suglasnik r koji ima dvostruku fonemsku vrijednost: u određenim pozicijama javlja se i u službi vokala-tzv. vokalno r (tipa: mrs, prst, omrsiti se, Trst, trgovina, zadržavati, čvrstoća, vrsta, srklet i slično).

47. ARTIKULACIJA: disanje, pravilan izgovor glasa

Atikulacija je način izgovaranja glasova. Kvalitet govora zavisi mnogo od pravilne artikulacije, međutim česte govorne mane, tj. Nepravilnosti u izgovaranju glasova kao što su:

- Od normalog izgovaranja fikativa s i z kod nekih ljudi se javlja odstupanja: jedni pogrešno izgovaraju zato što donjom usnom prkrivaju donje sjekutiće kao pri izgovoru friktiva f pa vazdušna struja prolazi kroz tesnac koji čine vrh jezika i gornji sjekutići i donja usna stavljena preko donjih sjekutića. Drugi ta dva friktiva izgovaraju vrskajući zato što vrh jezika stave između zuba pa vazdušna struja prolazi kroz tesnac koji čin gornji sekutići i vrh jezika.

- Veliki broj griješi pri izgovoru šuštavih friktiva bezvučnog š i njegovog zvučnog parnjaka ž

36

- Afrikat c zvuči nepravilno ako vrh jezika ne dodiruje gornje sekutiće i alveolu- Afrika ć se nepravilno izgovara kao pirotsko ć- Pojave da se u govoru jedan glas zamjenjuje drugim glasom (artikulacioni elitizmi) npr. Ć se

zamjenjuje sa č, ili Đ sa DŽ.Sve nepravilnosti mogu se otkloniti upornim vježbanjem, koje se sastoji iz ponavljanja rečinica u kojima su problematični glasovi zastupljeni u velikom broju.Bez pravilnog disanje nema pravilnog govorenja. Disanje (respiracija) je automatska fiziološka radnja kojim upravlja neuovegetativni sistime i sastoji se iz dva procesa:

- Procesa unošenja vazduha (udisanje) koji se još zvoe i spoljašnje disanje- Procesa potrošnje kiseonika koji se naziva unutrašnje disanje.

Jedini pravilnan način disanje je tzv. Abdominalno disanje. Međutim ima i onij koji uzimaju vazduh samo gornjim delom pluća, umjesto da se služe trbušnim mišićima i dijafragmom, takvo disanje se zove gornjegrudno ili klavikularno disanje i sasvim je pogrešno.Postoji još i donjegrudno ili kostalno disanje. Pošto se pri ovom disanju dijafragma ne pomjer dovolno na dole i taj način disanja je manje efikasan od abdominalnog.Pravilno posaviti glas znači: naučiti abdominalno i primeniti kostaabdominalno disanje, tačno mu postaviti govornu dominantu, naučiti da se sa lakoćom služimo svojom aparaturom za proizvođenje glas i rezonatroma za pojačavanje glasa i naučiti korišćenje glasovne modulacije.

48. DIKCIJA

Dok se tehnika govora bavi izgovorom glasova, zadatak dikcije je pravilan izgovor riječi i rečenica sa njihove gramatičke i logičke tj. Misaone strane. Da bi se ispunili zahjevi dikcije i da bi se postigao književni govorni nivo, potrebno je da čovjek potpuno vlada akcentskim sistemom, da vlada rečima i rečenicom i da poznaje zakonitosti logičkog i modulativnog govorenja.

Glas za svakog govornika je veoma bitan i moze biti znacaj hendikep ili privilegija. Neko ima snazan glas i lijepu boju a neko opet piskav glas. Rasporedom akcenata, artikulacijom i raznim akusticnim elementima se dobija osoben govor svakog lica. Dobija se njegov govor i njegova dikcija. Dikcija je pravilno izgovaranje rijeci i recenica, artikulacija, akcentuaciju i akustiku. Artikulacija je nacin izgovaranja odredjenih glasova.

U vokalnu ekspresiju spadaju svi oblici neverbalne komunikacije kao što su: zevanje, kašljanje, smejanje, štucanje, plač, jauk i oni predstavljaju moćne poruke ali ćutanje takodje može da bude uspešna igra moći i da napravi dramski obrt u dijalogu.

Spada u paralingvističku vrstu komunikacije.

49. AKCENAT

Akcenat (naglasak) je važan glasovni elemenat od koga zavisi pravilna dikcija. Postoje jezici sa slobodnim akcentima, kod kojih nema čvrstih pravila o tome koji će dio riječi biti naglašen, kao što je slučaj sa ruskim. Postoje i jezici kod kojih je akcenat vezan za određeni slog: latinski, makedonski. Naš jezik je negdje na sredini-akcenat je djelimično vezan, tj. može biti na na bilo kom slogu, osim na poslednjem (koji se zove ultima). Ali i tu ima izuzetaka-neke riječi stranog porijeklamogu imati akcenat na poslednjem slogu: asistent, deterdžent,dirigent. Smatra se da najpravilniji akcenat imaju Hercegovci, Crna Gora iako pripada ijekavskom govornom području, ne stoji dobro sa akcentima. U nekim delovima Srbije (dolina Južne morave) postoji tendencija akcentiranja srednjih slogova (palanka, igranka, košulja) i skraćivanja dugih akcenata.

Nepravilna akcentuacija i dikcija uopšte skrenuće pažnju slušaocima besede sa sadržine besede na tehničke propuste.

Pravilno akcentovanje riječi je prvi uslov dikcijskih znanja. Naš akcentni sistem ima:- Slilazne akcente (kratki i dugi) i uzlazne akcente (kratki i dugi)

Dužina ima važnu ulogu pri izgovoru riječi, jer postojanje odnosno nepostojanje dužine utiče na značenje riječi.

37

Kratkosilazni akcent karakteriše to što se njegov ton u deliću sekunde snizi za kvintu, a cjelokupna jačina glasa izruči se u momentu artikulacione eksplozije. Kratkosilazni akcent praćen dužinom često se pojavljuje u vokativu jednine nekih riječi koje u nominativu jednine imaju kratkouzlazni akcent praćen dužinom, zatim u genitivu množine nekih imenica koje se isto pišu i u nominativu jedinine ali se tada izgovaraju sa kratkouzlaznim akcentom.Dugoslazni akcent izgovara se tako da visina tona i jačin glas u početku malo rastu a potomistovremno opadaju sve do završetka izgovarnj akcentovanog vokala.Kratkouzlazni akcent, kao i kratkosilazni akcent ima teškošu pravilne artikulacije zbog kratkoće vremena u kome se on izgovara. Ton kratkouzlaznog akcena se u momentu arikulacione eksplozije naglo podigne za kvintu ili oktavu.Dugouzlazni akcent karakteriše stalni rast visine tona za kvintu ili oktavu dok snaga glasa do polovine akcentskog trajanja raste zatim do kraja opada.U našem jeziku riječi uglavnom imaju jedan akcent mada postoje i izuzeci u rijčima sa dva akcenta. Postoje i riječi bez sopstvenog akcenta: enklitike (koje se pri izgovoru s riječju ispred sebe izgovaraju kao jedna glasovna cjelina) i proklitike (riječi koje nemaju akcent već akcentsku cjelinu čine sa rječju iza sebe).Riječi čijim se posebnim naglašavanjem otkriva logički smisao rečenice jesu logički akcenti rečenice.

50. MODULACIJA

Glasovna modulacija je akustika govora. Odrasle osobe, oba pola pri govoru se služe trima govornim lagama ili govornim registrima:

- donjim ili grudnim regristrima (tzv. Emocionalne laga)- srednjim ili kombinovanim registrom (tzv. Narativna, indiferentna laga)- gornjim ili registrom glave (tzv. Intelektualna ili afektna laga)

Registar je niz istovrsnih tonova na koje reaguje ova ili ona vrsta rezonatora ljudskog tijela. Naizmjenično služenje ovim registrom tokom govora zove se modulacija glasa. Djeca se uglavnom služe piskavim registrom, čije tonove pojačavaju samo rezonatori glave, pa zato ona govore visokim glasom bez modulacije. U pubertetu nastaje mutiranje glasa: prestaju da koriste piskavi registar i prelaze na srednji registar. U običnom govoru se služe srednjim i donjim registrima, ali u pojačanim emocionalnim stanjima u upotrebi je gornji registar. Svi registri se mogu koristiti u besedništvu. Savršena modulacija postiže se mijenjanjem govornih registara, povećavanjem ili smanjivanjem jačine glasa, povišavanjem i snižavanjem visine tona i ubrzavanjem ili usporavanjem tempa govora.Obim glasa je skup svih tonova od najnižeg do najvišeg koje izvjesna osobu u stanju da proizvede. Individualne razlike u visini glasa određene su podjelom na bas, bas-bariton, bariton, tenor, kontra-alt, alt, meco-sopravn, sopran i koloraturni sopran. Boja glasa (tembr) uslovljena je genetskim činiocima. Ona zavisi od veličine, debljine, zategnutosti glasovnih žica, od oblika i veličine nosne šupljine, uslne duplje, sklopa kostiju lica i rezonatorskih svojstava. Zvučnost govora uslovljena je pravilnim izgovaranjem glasova. Srpski jezik je jedan od melodičnijih jezika. Po broju zvučnih glasova (43%) dolazi na drugo mjesto među evropskim jezicima odmah iza italijanskog. Počinjanje tona. Postoje tri vrste počinjanja tona:

- čvrsto počinjanje, kod koga je artikulaciona eksplozija pri počinjanju tona dosta jaka zbog prethodno vrlo priljubljenih glasovnih žica.

- blago počinjanje dobije se kada glasne žice pri počinjanju tona nisu čvrsto priljubljene, nego su odmah stavljene u položaj za glas koji želimo da prizvedemo

- vučeno počinjanje tona pomoću jednog jedva čujnog glasa h. U ovom slučaju glasnice su sasvim opuštene i razmaknute i prije nego što ih postavimo u položaj potreban za proizvođenje određenog tona mi već počinjemo izdizanje.

38

51. RETORSKI ŠUMOVI

Retorski šumovi su čest nepoželjan pratilac pesede koji se pojavljuju čak i kada je izgovaraju ljudi visokog stepena obrazovanja. Pod retorskom šumovima jedan broj autora podrazumijeva sve prepreke za izgovaranje kvalitetne besede, prevashodno strah i tremu. U užem smislu riječi to su auditivni šumovi. Zadatak svakog besednika je da povede računa da ih bude što manje.

Govor je znatno zahtevniji od pisanja jer istovremeno morate razmišljati o onome šta govorite i kako govorite, odnosno o sadržaju i formi.

Danas "public speaking" predstavlja nezaobilaznu disciplinu na univerzitetima u Americi.Za kvalitetan govor nužno je odstraniti i retorske šumove, odnosno nepotrebno upotrebljavanje

poštapalica.To su sve one reči koje ljudi upotrebljavaju pre početka govora, poput "znači", "mislim", "ovaj",

"dakle". Te parazitske reči uzele su maha čak i u akademskim krugovima, naš govor se njima kvari, takvo obraćanje ostavlja veoma loš utisak na publiku.

Kada čujete sebe kako govorite bezveze tj. šumite tokom prezentacije, probajte da vežbate malo: ako uklonite sve bla-bla trenutke, izostavite sva izvinjenja i zahvaljivanja, izostavite SVE osim onoga što je INTERESANTNO, ostaće ono što zaista vredi i što će publika slušati pažljivo.

Kao jednu od najboljih alatki za eliminisanje retorskih šumova predlaže se cezura, odnosno pauza u govoru. „Tišina je veoma moćna, jer se pauzom u govoru podiže pažnja publike što provocira razmišljanje. Umesto da kažete znači, vi zastanite. Bolji je trenutak ćutanja, nego trenutak ispraznog teksta. Cezura daje samopouzdanje, ona je siguran spas od treme i ona predstavlja onaj "bold", "italic" ili "underline". Pauza pre ključne reči aktivira slušaoce da pomisle šta je glavni problem, čuju odgovor i prihvate ga ili ne prihvate. Korišćenjem tog malog trika koji je pronašao Karnegi, delujete i kao ozbiljniji govornik.“

52. TREMA

Je čest pratilac javnih nastupa. Ima mentalne, psihičke i fizičke simptome. Tremor- strah, drhtanje. Uzroci treme- osećanje odgovornosti, strah da se nije doraslo zadatku, da se ne iznevere očekivanja, da se ne obruka. Glavni razlozi treme su psihološko-socijalnog porekla: to je pre svega briga za sopstveni prestiž i ugled, zabrinutost zbog mišljenja drugih o sebi, preveliko očekivanje od samog sebe, izražena odgovornsot ili, pak, nedostatak vjere u svoje kvalitete, a najčešće sve to zajedno.

Pored psiholoških, tu su i fizički uzroci, ili bolje reći, manifestacije treme. To su oni čuveni leptiri, čupanje, pa i bol u stomaku, kako većina opisuje način na koji osjeća i tremu i uzbuđenje.

Trema je neizbežna i u granicama korisna. Bez sopstvenog uzbuđenja se teško može izazvati uzbuđenje slušalaca. Protiv nje se bori vežbanjem, javnim istupanjem, vremenom se napetost smanjuje, govor prelazi u rutinu.

Tremu imaju svi, samo je neko manje ili više uspješno skriva i kontroliše. Besedničku nervozu je lakše savladati nego tremu koja se može pojaviti u nekim dr. situacijama, a pogotovo se lakše savladava nego egzistencijalni strah. Briga zbog treme se, zbog toga, ne smije preuveličavati, jer se ona samo indukuje. Tremu samo treba dobro upoznati i odnositi se prema njoj bez nepotrebne mistifikacije. Trema je prirodno osjećanje straha od neuspjeha i iznenada se pojavljuje i polako nestaje. Trema se uglavnom dijeli na dvije vrste:

- Trema koja blokira /izaziva je nesigurnost u tekst, neiskustvo, loša psihološka priprema i sl)- Kreativna trema koja je samo jedan vid pojačane koncentracije.

Retoričari tvrde da se i trema i strah mogu otkloniti vježbanjem (čestim nastupanjem odnosno navikavanjem na tu situaciju kao uobičajenu)

53. GOVOR GESTOVA

Gestovi su važan element besede. Pokreti rukom, prstima, glavom, tijelom, kao i mimika-izraz i pokreti lica, treba da dopune riječi, da zajedno sa riječima tumače misli i osjećanja govornika. Gestovi čine da isti tekst izaziva potpuno različit efekat.

39

U klasičnim retoričkim traktatima spuštanje glave ima značenje malodušnoti i plašljivosti, zabacivanje glave unazad odaje utisak bezbrižnosti, nadmenosti, prepotentnosti, nnaginjanje u stranu sugeriše militavost iznemoglost. Sve što je prenaglašeno, neartikulisano, neprimereno – nepoželjno je. Ne smije pokret da preduhitri riječ niti da je potisne

Psiholozi kažu da način kako govornik stoji može pokazivati samopuzdanje i indukovati sigurnost na slušaoce, ali i obrnuto. Govornik treba da stoji čvrsto i uspravljeno, ne klateći se sa noge na nogu i ne savijajući glavu u pogrbljen stav. Uspravni stav je poželjan pred auditorijumom, skromnost je neprevaziđena vrlina, smirenost je garancija vladanja situacijom, prirodnost stava i pokreta, srdačnost, optimizam sve su to odlike poželjne ličnosti iz sveta koji nas okružuje. Pogled mora biti što češće usmjeren na slušaoce, a ne na papiriće sa konceptom. Pogled ne smije ni ignorisati jedan dio slušalaca i biti usmjeren samo na jednu stranu.

Ruke moraju biti slobodne i spremne za izvođenje gestova, tj. najpogodnije ih je držati lako oslonjene na govornicu. Nekontrolisano kretanje rukama je mana i potrebno ju je obuzdavati vežbom.

Novija retorika smatra da prekomjerno korišćenje gestova može učiniti govor neozbiljnim i pretvoriti govornika u cirkuzanta. Osmeh je važan element kojim se pridobijaju slušaoci.

Stisnuta pesnica izražava odlučnost, udaranje šakom od stol ili pult odaje žestoku misao, prinošenje ruke grudima treba da pokaže osjećajnost, a pokazivanje prstom ili rukom na glavu-pozivanje na razum.

Pružena ruka sa kažiprstom ima efekta kada se neko optužuje itd. Prilikom nabrajanja mogu se redom pružati prsti savijene šake.

Izrazom lica se može iskazati radost, gnev, tuga, sumnja, strah, mržnja, zadovoljstvo, čuđenje...

54. TEHNIKE ILUSTROVANJA U BESEDI

Ilustrovanje onoga o čemu se govori predstavlja, posebnu vrstu gestova. Danas besednik ima na raspolaganju niz tehničkih pogodnosti, vizuelnih pomagala, koji mogu uticati na uspjeh govora. Ilustracija bitno uvećava pažnju auditorijuma, razbija monotoniju i povećava uvjerljivost.

I kada neki od materijala koji služi kao dokaz odnosno ilustracija je teže prikazati radi malih dimenzija, on se može pokazati najbližim slušaocima, uz poziv ostalim koji to žele da ga pogledaju na kraju besede.

Kao ilustracija mogu se koristiti razni materijali koji na očigledan dokazuju i čine izvjesnom neku činjenicu ili ideju: dijagram, grafik, statistički podaci, fgotografija, film, vide ili foto zapis, neki predmet, čak i osoba.

Jedan od psihološki najsnažnijih dokaza u sudskoj besedi je pokazivanje predmeta kojim je je izvršen zločin, predmeta koji je ostao poslije zločina ili pokazivanje nekog dokumenta ili potpisa koji suprotna strana nije očekivala.

Na predavanju ili naučnom skupu fotokopija dokumenta o kome treba da se govori treba da bude dostupna većem broju slušalaca, tako da se govornik može pozivati na taj dokument.

Nekada se materijal može postaviti na pripremljeni pao u potrebnim dimenzijama.Ilustracija predstavlja danas jedan od najefektnijih pratećih elemenata govora, zato je veoma

korisno prilikom besede razmisliti da li ju je moguće obogatiti nekim vizuelnim detanjem kao ilustracijom.

55. INTELEKTUALNA I DUHOVNA SVOJSTVA GOVORNIKA

Prema Aristotelu u intelektualn osobine spadaju: znanje (sofia), moć shvatanja – inteligencija (synesis) i pamet – praktična mudrost (fronesis).

Znanje -Obrazovanje Jasno je da ne možemo govoriti o predmetu koji ne poznajemo. Moramo prethodno temeljno proučiti predmet o kojem ćemo govoriti. To se mora obaviti blagovremeno da bi se građa sistematizovala i obuhvatili svi relevantni podaci, i, najposle, uspešno izložili. Vrlo često osnovni mitiv za obraćanje drugima stimuliše potreba da se znanje prenese, da ono što smo naučili saoptimo i drugima. Obilje znanja je osnovno oruđe besjednika u smislu: imajte misao, riječi će doći same.

40

Inteligencija - da bi čovjek bio aktivan u saznanju neophodna je sposobnost razumjevanja i uviđanja, uočavanja primarnog, pravilnog shvatanja relacija među pojavma, između uzroka i posljedice. Važan uslov inteligencije je radoznalost. Za besedništvo je od izuzetnog značaja duhovitost kao oblik intelektualne sposobnosti. Često se ističu sljedeća svojstva inteligencije pamćenje, koncentracija i imaginacija.Memorija – je za Cicerona ’’trezor znanja. Tipologija memorije:- intelektualni tip memorije – koji registruje principe, stvari, njihov logički poredak i odnose, zasnovan je na inteligenciji i ide u grupu tzv. apstraktne inteligencije- senzitivni tip memorije – koji sa lakoćom pamti sve što je bilo dato čulnom opažanju. Ovaj tip memorije se dijeli na vizuelni tip memorije (vezuje se za formu predmeta, obik i boju), auditativni tip memorije (pamćenje zvukova), motorni tip (pamti pokrete, gestove) i emocionalni tip memorije (pomaže se emocionalnim impresijama)Improvizacija se odnosi na formu besece, a ne na njenu sadržinu. Osnova besede jeste delo pribranosti, duge pripreme i iskustva. U memoriji ostaju rezultati tog rada koji su onda osnova svake improvizacije u govoru.Imaginacija – izuzetno je potrebna govorniku, jer doprinosi da izlaganje ne bude smao prikaz golih istina. Imaginacija je moć koja doprinosi da jedno izlaganje, uz onaj logički cilj koji ima, bude i lijepo i ugodno našim čulima. Verbalno shvatanje – je sposobnost koja se oglea u zadacima koji podrazumijevaju poznavanje rečeničkog fonda, vladanja verbalnim analogijama, verbalnim rezonovanjem, razumjevanjem pravog značenja poslovica i uopšte uspješno izvođenje mentalnih operacija zasnivanih na verbalnim simbolima.Fluencija riječi – podrazumijeva sposobnost lakog i brzog pronalaženja riječi.

Moralna svojstva govornika 1. Etička vrednost - Samo čovek od nesumnjivih vrlina može biti dobar govornik.2. Ubeđenje.Pošten čovek ne može da govori ono u šta ne veruje; ne može da se zalaže za nešto za šta nije ubeđen da je ispravno. Bez ubeđenja ni spoljna manifestacija govora neće moći da bude prirodna i neusiljena. Ubeđenje je izvor iz koga izbija sva snaga bedede.3. Moć koncentracije Po mišljenju B. Nušića, moć koncentracije je ustvari misaona arhitektura koju govornik gradi u svojoj mašti – od temelja do krova, tako da svaki deo te građevine bude i samostalan i pogodan svojoj nameni, ali da zajedno sa ostalima čini jednu celinu, jedinu i jedinstvenu.

Ona je potrebnija kod improvizacije, nego li kod dobro pripremljenih i čak napisanih beseda. Međutim, moć koncepcije za improvizacije se najbolje stiče samom pripremom govora iz solidnog i što obuhvatnijeg znanja i široke kulture 4, Moć vladanja sobom Govornik koji ne vlada sobom, nije kadar da zavlada svojim slušaocima.Najčešće smetnje:

a) Digresije, tj, nikad ne treba zaboraviti osnovni cilj i svoju osnovnu misao. Bez toga on odluta u stranu i nije kadar da se vrati.

b) Rasejanostc) Podleganje sopstvenim osećanjima. Dakle, Treba biti gospodar sopstvenih osećanja, ako želite da

zagospodarite drugima. d) Potčinjavanje raspoloženju slušalaca, odnosno govornik mora da darži uzde raspoloženja publike

čvrsto kao i svoje sopstvene.5 . Moć vladanja nepredvidljivim Masa je unapred nepoverljiva prema govorniku, a ponekad i neprijateljski raspoložena. To iziskuje oprez od besednika. Može doći do upadica, do bezrazložnog i zlonamernog smeha, do nagle reakcije idejnih protivnika. To ga ne sme izbaciti iz koncentracije. Na upadicu treba na adekvatan način uzvratiti, a ako je deplasirana – oćutati.

Na duhovitost, treba duhovitošću uzvratiti, ali i sa dostojanstvenom ozbiljnošću. Duhovitost i moć brzog snalaženja su manje-više talenat, ali se daju i razvijati treningom.

Najvažnije je šta govornik kaže, zatim da se razume šta je rečeno, pa tek onda kako je nešto rečeno

41

56. POJAM I VRSTE AUDITORIJUMA

Od standardnih kriterijuma obično se navode starost, pol, obrazovanje, stav prema govorniku i veličina slušališta. U našim okolnostima je nezaobilazna i politička opredjelenjost auditorijuma. Životna dob slušalaca treba da utiče na skoro sve elemente govora. Pretežno uzrastu se moraju prilagodti vokabular, dužina govora, glasnost, ton, stepen formalnosti, korišćenje duhovitosti, struktura besede, stilske figure, primjer. Mladi ljudi su danas prilično nestrpljivi i pragmatični, očekuju jasne poruke, tako da spor i dug govor u kome se pojenta dugo išćekuje nema skoro nikakv šanse. Starije slušaoce je teže ubjediti jer su obično konzervativniji i manje priječivi za nove ideje.

Politička pripadnost postaje sve značajniji faktor u svakodnevnom životu, pogotovo na našim prostorima. U koliko govrnik tvrdo zastupa neku političku opciju nevodeći računa o većinskom raspoloženju auditorijuma posljedice mogu biti ne samo loše prihvatanje govora u cjelini nego i neželjena reakcija publike. Pod političkom opredjeljenošću se nepodrazumjeva samo pripadnost političkim strankama nego čitava lepeza stavova na koje su ljudi danas često veoma osjetljivi.

Veličina auditorijuma je neizmjerno važan faktor. Nije isto da li se govori grupi od nekoliko ljudi , desetini ili stotinama slušalaca, ili moža hiljadama pa i milionima kada se govornik obrača preko masovnih medija. Najčešća govorna situacija je u kojoj je auditorijum čini petnaestak do tridesetak slušalaca. Grupa od oko stotinjak slušaoca već može da se tretira kao masovni auditorijum.

Što je veći broj slušaoca to je mogućnost interakcije sa njima manja. Od veličine auditorijuma zavisi da li će se koristiti video bim ili će se slušaocima podijeliti tekst sa izvodima, da li će govor biti pretežno analitičan ili sveden na par argumenata i poruku, da li govoriti sa mikrofonom ili bez njega, kako će se ostvariti vizuelni kontakt sa slušaocima, na koji način održavati njihovu pažnju itd.

Stav prema govorniku zavisi od niza okolnosti : da li slušaoci znaju govornika i neke njegove stavove, da li je riječ o poznatom ili nepoznatom auditorijumu, kakva poruka treba da se saopšti itd.

U zavisnosti od toga auditorijum se obično dijeli na prijateljski, neprijateljski i neutralni.Pol i razlike u psihologiji ženskog i muškog auditorijuma se smatraju veoma važnim. U realnom

životu su rijetke prilike da je auditorijum isključivo muški ili ženski. U obraćanju ženskom auditorijumu uglavnom se preporučuje više pozivanje na emocije (pathos ), a na argumentaciju (logos) kod muškog. Za ženske slušaoce se biraju primjeri vezani za porodicu (priča o djetetu , razvodu, ) dok muške više dotiču događaji na planu sporta, automobilizma. Žene će više interesovati pitanja obrazovanja, zdravstvene zaštite, društvene nejednakosti, a muškarce ekonomija, vojska, policija. Govornički šarm obično ostavlja jači utisak na žene.

Obrazovanje slušaoca treba da direktno orijentiše pripremu govora. Prema tome će se prilagođavati opšti nivo izlaganja, upotreba riječi iz stranih jezika, stepen do koga će se ulaziti u detalje pojedinog pitanja. Ništa nije gore nego kad govornik objašnjava slušaocima ono što oni već dobro znaju. Gore je jedino govoriti toliko stručno i nerazumljivo da se slušaoci osjete potpuno inferiorno i izgube svako interesovanje.

Uvažavajući značaj pomenutih podjela čini se da bogatstvo i nepredvidivost situacija koje rađa život nameču mnogo veču fleksibilnost u razmišljanju o potencionalnom auditorijumu. Imajući to u vidu auditorijum se može odrediti kao: pretežno poznat ili nepoznat, profesionalno povezan ili stručno raznolik, tolerantan ili prgav, formalan ili opušten, siromašan ili bogat, voljni ili natjerani, hrabar ili kukavički, pospan ili oran, kompententan ili neuk, kulturan ili primitivan, zainteresovan ili nezainteresovan, pažljiv ili nemiran, a američki priručnici naročito ukazuju na značaj seksualne orijentacije većine prisutnih, njihovu vjersku pripadnost i sl.

57. GOVORNIK I PUBLIK

Auditorijum u užem i širem smislu. To je neko kome se govornik obrća i to mu je kritika ili podrška. On treba da im prenese nešto ili da ih ubijedi u svoje stavove.Pet najvažnijih savjeta da za analizu auditorijuma:

- Govornik treba da se identifikuje sa auditorijem- Identifikujte auditorijum sa problemom –pokušajte da uvučete slušaoce u priču- respektujte publiku-ceo govor mora da prati poštivanje auditorijuma kao cjeline i pojedinca u

slušalaštvu

42

- vodite računa o očekivanjima slušalaca- dobar govornik se neće samo formalno identifikovati sa slušaocima nego će ozbiljno razmisliti o o tome šta bi on očekivao da je na njihovom mjestu.

- Uvijek imajte na umu publika nikad nije kriva za neispjeh govora.Ako bi sve to trebalo svesti na jednu poruku ona bi prestavljala ne savjet, nego imperativ: pratite reakcije slušalaca.

58. VRSTE BESEDNIŠTVA

Antička trojna podjele beseda prema predmetu i cilju govora:- Sudska, forenzična beseda- Savedodavna, politička, dliberativna beseda- Pohvalna, svečana prigodna, epideiktična beseca

Sa pojavom hrišćanstva nastaje i nova besednička vrsta – duhovna beseda, propoved, omilija. Ona se može svrstati među savetodavne besedeSa razvojem vojske javlja se potreba za novom vrstom vojničkom besedom. Razvoj nauke dovodi do naučne besede i akademske besede. Razvoj medija masovne komunikacije razvija se i specifičan govor na radiju i televiziji.

Najstarija podjela koja se zadrzala do danas je podjela na: sudsko, politicko i prigodno besjednistvo ali postoje i :

1) Prema sadržini: sudsko, političko, crkveno, vojničko, prigodno.2) Prema načinu pripreme: pripremljeno i improvizovano3) Prema auditorijumu: pred masovnim auditorijem, pred manjim skupovima, putem radija ili tv.4) Prema tehnici: klasične, debate.

59. POLITIČKA BESEDA: opšte odlike, vrste

Političke besede mogu biti: državničke, parlamentarne, partijske.

Državnički govori - se bavi najopštijim interesima naroda i države. To su besede koje se bave principima držvne politike i one se javljaju ili proklamacijama vladarskim koje se objavljuju kao državnički akti, ili u ekspozeima upravljača državnih u kojima se izlažu putevi i namjere držvne politike. Parlamentarni govor – opšti naziv za govore pred parlamentom, vladom skupštinom. Osnovni element ovih govora je najčešće diskusija u vezi sa aktuelnim predmetom koji je u nadležnosti takvog državnog organa. Najčešći vidovi parlamentarnog govora su:

- Ekspozicioni govor – govor sa prestola, vladina deklaracija, zakonodavni govor prilikom donošenja zakona, ustava, programa vlade. Govor sa prestola je opšti naziv za govor kojim predsjednik države inauguriše novi parlament, ili kada se usvajaju aktivnosti parlamenta za novi period. Vladina deklaracija je ekspoze vlade pred parlamentom u kome se izlaže politički i ekonomski program vlade. Zakonodavni govor je pravnički ekspoze, projekt zakona čije je rasprava i izglasavanje u nadležnosti parlamenta.

- Debatni govor – opšti nziv za govore intervencija na prijedloge zakona- Partijski govor – karakteriše isključiva politička motivacija u tzv. Političkoj aktivnosti van

parlamenta Osnvni vidovi partijskog govora su:- Predizborni govor, - predstavljanje kandidata ciljem da se pridobije što veći broj glasača i da se

predstavi program koji kandidat izlaže- Govor na mitingu – najkarakterističniji primje govora pred masom u kome se politički tribun,

poslani, predsjednik partije obraća okupljenom narodu povodom nekog politički aktuelnog povoda.

- Stranački govori se tiču unutrašnjih aktivnosti jedne stranke i održavaju se u krugu te stranke

43

60. DEBATA

Debeta je pravilima uređen obilik argumentovane rasprave na zadatu temu, u kojoj se sukobljavaju dvije strane, od kojih jedna ima zadatak da zastupa tezu (afirmativna strana) a druga da je opovrgava (negativna strana). Pod debatom se uglavnom podrazumijeva takmičarska umna disciplina neodvojiva od moralnoestetskih načela jedne intelektualne igre.

Standardna takmičarska debata okuplja dva tima sa po dva, tri ili četri člana, auditorijum i stručni tim koji procjenjuje i vrednuje, tzv. Sudije. Tako debata postaje konstruktivna, organizovana, planirana igra.

Okvir debate čine slljedeći elementi: plan (tema, rezolucija), afirmativna stana, negativna strana, argumenti, dokazi, unakrsno ispitivanje, odluka

Plan je početak igre, tema koju izaberu timovi iz postojećeg izbora tema. Debata podrazumjeva kulturu i umjeće razumjevanja mišljenja (tolerantnost i poštivanje tuđeg mišljenja) i kao takva, ona je put do zdrave i kvalitetne komunikacije među ljudima.

Afirmativna strana zastupa utvrđivanje zadate rezolucije i teži da ubjedi sudije u ispravnost svog gledišta. Negativna strana se bavi obaranjem argumenata afirmativne strane u debati.

Argumenti koji se koriste u debati su svi oni koji se koriste u besedi. Koliko god argumenti bili jaki za njih su potrebni dokazi bazirani na silogizmima i logičkim kauzalitetima, očigledni pokazatelji znaci, pre svega semeion i temerion i primeri (često u postupku poređenja). Unakrsno ispitivanje se koristi radi konstruktivnosti debate i složenije postavke rasprave. Odluka je finalni produkt debate – isticanje najkvalitetnijih i najjačih argumenata.

U svakoj debati na snazi je trojstvo: method (način na koji se iznose argumenti, odnosno brani ili opovrgava neko stanovište) manner (etika učesnika u debati, koja ne toleriše nadmenost, netolerantnost, osoran ton, netrepeljivost, omalovažavanje i sl.) matter (srž, esencija ideje koju tim propagira).Tri zlatna pravila debate su: učiti, (ikustvo slušanja i rasuđivanje o stavovima i idejama drugih povećava naše znanje) istraživati (put ka istini jer odanost isini je jedini pavi put u debati) i poštovati (osnovna kultura komuniciranja: znati saslušati druge, ispoštovanji njihovo mišljenje pa na učtiv način izneti svoje mišljenje kao moguće).Vežbe debate kreće od pitanja činjenica, preko pitanja vredosti do pitanja traženja rješenja. Opšta pravila debate:

- Obe strane moraju imati isti broj govorika, i moraju raspolagati istim vremenom- Afirmativni tim mora govoriti prvi i poslednji- Predmet debate je rezolucija problemskog karaktera koja se zadaje u forme tvrenje- Auditorimu čii sucija ili sudski panel sa neparnim brojem članova- Debatom rukovodi predsjedavajući koji daje riječ učesnicima, mjeri vrijeme i odlučuje o

opravdanosti prigovora

Propozicije (teze, teme) debate mogu biti:- Propozicije činjenice (istorijske ili naučne teme koje traže odgovor da/ne)- Propozicije vrednosti (kao tvrdnja kojom se vrednjue jedan objekat ii kao propozicije koje porede

dva objekta, koncepta)- Propozicije akcije (zahtjevaju preduzimanje određenih postupaka zarad postizanja željenog cilja)

Kako se vrednuje debata – prednost treba dati sadržini u odnosu na nastup i suštini govora u odnosu na tehniku izlaganja. Ko je sudija u debati

- Neko ko svoja specifična znanja mora ostaviti po strani, zanemariti svoje sopstvene sudove i stavove i samo ocjenjivati ono što su timovi dali u argumentaciji

- Može da raskrinka obmanu čak i ako je debateri ne otkrivaju- Oni koji određuju snagu izložene pozicije u odnosu na idelanu, najbolju moguću – procjenjuju

domet argumentovanja- Mogu da zasnuju sudsku filozoviju na više načina: kao evaluaciju debatnih vještina – analize,

rezonovanja, dokazivanja, organizacije govor, pobijanja osporavanja, nastupi; kao vrednovanje

44

kritičkih tvrdnji, kao procjenu kvaliteta ponuđenih planova ili kao zasnivanje relevantnijih hipoteza.Koristi od debate:

1. debate razvija kritičko mišljenje ,2. debeta postiče tolerantnost,3. debata osposobljava za kvalitetan i sistematičan naučni rad,4. debata doprinosi racionalnom rješavanju svakodnevnih životnih situacija,5. debata je posebno vrijedna za studente prava, jer vježba racionalno argumentovanje i

vispreno rasuđivanje.

61. DUHOVNE BESEDE

Podjela prema obliku propovjedi:- Paraneza (ekshorta) – najstariji oblik hrišćanske propovjedi, kratak govor moralnog sadržaja

kojim se preporučuju pojedine istine i dužnosti- Omilija – razgovor između propovjednika i prisutnih članova crkvene zajednice u kome

propovednik tumači deo iz Svetoh pisma, omilija je u suštini analitičko izlaganje biblijskog teksta- Tematska propoved – vrsta propovedi koja za svoj predmet uzima neku konkretnu temu, ona se

još naziva i slovo- Umetnička omilija – ima osobine i omilije i tematske propovedi. Njene začetke vezujemo za sv.

Jovana Zlatoustog koji je iz Jevanđelja ili Apostola uzimao jedan stih i obrađivao ga u propovedi.Podjela prema sadržini propovjedi:

- Dogmatska propovjed – njena svrha je da vernima pruži temeljno i praktično objašnjenje regligijskih istina

- Moralna propoved – tumači i praktično objašnjava moralne propise hrišćanske religije sa zadatkom da oni postanu rukovodstvo ka savršenijem životu vernih

- Prigodna propovjed – u zavisnosti od povada u njih ubrajamo pohvalne propovjedi ili panegirike (koje obično veličaju uzornu ličnost i upućuju slušaoca na primjer za ugledanje)

- Posmrtne ili nadgrobne propovedi (za vrijeme opela ili o godišnjici smrti, evocira se uspomena na upokojenog)

- Pozdravna beseda – u znak dobrodošlice nekoj ličnosti ili zvanicama na nekoj svečanosti.

62. NAUČNA BESEDA

- Akademska beseda – osim govora koji se drže u samoj Akademiji obuhvata i javna predavanja koja organizuju društva književnika na svojim tribinama kao i druga predavanja koja organizuju kulturne institucije U užem smislu pod akademskom besedom se misli na tzv. Pristupnu besedu koju govori novoizabrani akademik, i koja je obično zahvalnica. Ovoj vrsti besede pripada i univerzitetski govor, govor prilikom uručivanja nagrada, besede dobitnika nobelove nagrde za književnost, pozdravni govor dekana brucošima, govor prilikom otvaranja seminara, kongresa i sl. Čestitka, pohvala naučniku, profesoru, umetniku.

- Katedarska beseda – je predavanje (školsko, univerzitetsko, javn) u organizaciji kulturnih i naučnih insititucija. Cilj katedarske besede je da ubedi auditorijum u saznanje koje predavanjem se izlaže

- Popularna beseda – ima za cilj da neka naučna saznanja učini pristupačnijim za širi auditorijum, da vrši tzv. Popularisanje naučnih istina.

63. VOJNIČKE BESEDA

Nosilac specifičnosti ove besede je ratnička beseda i na nju obično mislimo kad se pomene vojnička beseca. Vojnička beseda treba da bude snažna jer time ispunjava jedan od svojih važnijih ciljeva – podsticanje (haranga): ulivanje hrabrosti, izazivanje snažnog osjećanja pemenitosti podviga, osjećanja zajedništva, svesti o značaju i doprinosu svakog vojnika ponaosob i sl. Vojnička beseda reba da bude i emocionalna ali u granicama doličnosti i vojničkog dostojanstva

45

- Svečane vojničke besede – govore vojne starešine prilikom većih državnih i vojničkih svečanosti, dodjele odlikovanja, vojnih počsti i sl. Karakter svečena reči zahtjeva od govornika miran stav i odmeren pokret.

- Prigodne vojničke besede – su one koje se govore u raznim prilikama vojničkog života: povodom polaganja zakletve regruta, pozdrav novom komandantu, uručivanje odlikovanja pojedincima, ali i svi službeni govori kojim se vojnicima objavljuju naredbe i zadaci. Prigodna beseca je često improvizovana.

- Ratničke besede – su najstarija i najvažnija vrsta vojničkog besedništva. Njihov cilj je da obodre duh, podignu vojnički moral, podstaknu odlučnosti hrabrost, podsee na vrlinu junaštva i značaj svakog pojedinačng učešća u zajedničoj borbi. U ovim govorima dominira patos i njemu adekvatan povišen ton, emocionalno stilizovan. Ove besede treba da budu snažne, jasne i kratke.

64. PRIGODNE BESEDE

Svrha prigodnog besedništva je da ističe ono što je časno ili sramotno. U prigodnom besedništvu se govornik s pravom može više obračati emocijama a manje razumom. Ovdje je dozvoljen pa i poželjan uzvišen stil u kome je pathos bar u određenoj mjeri nezaobilazan. Ovaj govor nema za cilj da uvjerava slušaoce, već da što ljepšim riječima kod njih izazove posebno osječanje i razvije pozitivan ili negativan odnos prema nekoj osobi ili ponašanju. Auditorijum je kod ove vrste besedništva po pravilu naklonjen govorniku.

Vrste prigodnog besedništva su: svečana besjeda, vojnički govor, i posmrtna besjeda.

65. SUDSKO BESEDNIŠTVO- istorijat i opšte odlike

Prve škole besedništva su učile kako se istupa na sudu.ovde se danas pre svega misli na obuku advokata i tužilaca. Kako napadati i kako se braniti. Sudnica je poprište mnogih drama i arena dovitljivosti i rečitosti. Sudsko besedništvo je jako bitno kod porotnog suđenja, gdje treba ostaviti jak utisak na ljude koji nisu pravnici. Latinski naziv forenzično besedništvo derivira od latinske riječ foris – spolja , napolju, od koje dolazi riječ forum – trg otvoreni prostor, na kome su se ljudi okupljali i gdje se između ostalog sudilo. Od njega se izvodi i riječ forensis - forenzičan, koja takođe podrazumjeva sud i suđenje. U sudskom besedništvu je do krajnosti zaoštreno pitanje dokazivanja.

Sudsko besedništvo u velikoj mjeri zavisi od vrste auditorijuma. Procvat sudskog besedništva je snažno podstaknut uvođenjem porotnog suđenja u grčkim polisima. Laička porota je idealan medijum za uvjeravanje kako tehničkim tako i psihološko etičkim metodama. Na porotu se više na sudiju pojedinca može uticati emocijama. Snaga govora često više nego snaga argumenata umije da donese uspjeh kod porotnika. Tamo gdje sudi inokosni sudija kome eventualno pomaže atrofirana porota od nekolicine nezainteresovanih građana nema mnogo prostora ni inspiracije za nadahnute sudske besede. Zbog toga savjeti u vezi sa sudskim besedništvom obično dolaze od pisaca iz anglosaksonskog svijeta i podrazumijevaju eksplicitno ili implicitno govor pred porotom.

66. SUDIJA I ADVOKAT U SUDSKOM BESEDNIŠTVU

Advokati su i najcenjenija i najomraženija profesija. Grci su smatrali da pravo nije za previše umne ljude, oni treba da se posvete filozofiji. Rimljani pravu i advokatskoj profesiji odaju največu počast.U engleskoj se sudije biraju iz reda poznatih advokata. Advokat mora da bude svestrano informisan i obrazovan i da se pripremi za odbranu. Advokat smije da koristi samo «dopuštena i časna sredstva». Etički obziri, ukoliko se poštuju prilično sužavaju prostor za djelovanje zastupnika, pogotovo u odnosu na vrijeme kada ta oblast kod nas nije bila precizno normirana. Od svega je najvažnije da odbir argumenata bude takav da je i sam advokat uvjeren u njihovu opravdanost. On mora sve vrijeme dok nastupa i govori pokazivati da zaista vjeruje u ono što izlaže, mora biti maksimlano sugestivan i ubjedljiv, potpuno se uživljavajući u ulogu svog klijenta. U koliko jedno bude uhvaćeno u laži i neetičnom ponašanju (makar i da izbjegne sankciju Komore koja se ne izriću baš često), to neće biti dobra reputacija za buduće sporove u kojima će zastupati klijente. Pitanje advokatske etike dodiruje jednu od najvećih boljkih mnogih advokata – nedovoljna pripremljenost.

46

Sva besjeda se mora dobro pripremiti, a pogotovo sudska, jer, ovdje zalog nije samo govornički uspjeh ili neuspjeh, nego su u igri sudbine ljudi. Zbog toga je pripremljenost advokata etički pitanje parexcellence.Klijen mora biti potpuno iskren sa njim a on mora poštovati advokatsku etiku i ne otkrivati što mu je klijent rekao. Mora i dobro poznavati propise i tumačiti ih. Treba znati i karakter sudije i nešto o poroti da bi govor prilagodio tome. Čuvanjem sopstvenog etičkog stava, advokat čuva i svoj profesionalni ugled. To se možda uvijek ne isplati na kratke staze, ali kao i govornička reputacija uopšte, predstavlja važan zalog ukupnog advokatskog ugleda i prestiža, koji kad tad dobije odgovarajuće priznanje.

67. SADRŽINA I STRATEGIJA SUDSKE BESEDE

Sadržina sudskog govora dobrim dijelom zavisi od njegove vrste koji su neki pisci odredili trojako: kao glavni (afirmativni) govor, odgovor (negirajući) na suparnički glavni govor, i odgovor na suparnikog odgovor. Glavni govor pa i svaki podnesak u načelu treba da prati logičku strukturu prema kojoj će se na početku najprije izložiti faktografija tj. činjenični opis spornog događaja. Po tom bi trebalo da usljedi pravna analiza u kojoj se ukazuje na relevantne propise koji se mogu primjeniti na tu situaciju. Na kraju bi se iznjeli ključni argumenti koji vode pri željenom zaključku. Jedan od najdelikatnijih stvari u čemu se oglada profesionalna vještina i inteligencija dobrih advokata je da iz mnoštva informacija koje dobije od klijenta odabere one prave , najznačajnije i najefektnije činjenice i argumente sa kojima namjerava da upozna sud kao besjednik. Kada se upozna sa predmetom sudski govornik mora najprije da razluči koji bi se sve argumenti u toj situaciji mogli koristiti, na koje se propise može pozivati, a potom da se odluči za samo neke od njih. Kada se premosti ta prva važna prepreka treba smisliti najefektniji način na koji če se ono što je odabrano izložiti.

Na besedniku je da u udarnom glavnom govoru svoju municiju racionalno rasporedi vedeći računa o logičkim psiholoških i retoričkim momentima . Strategija zastupanja određuje sadržinu sudskog govora i sadržinu podnesaka. Pošto se poslje analize odredi cilj, neophodno je pažljivo osmisliti redosljed poteza. Strategija određuje na kom mjestu i u kom trenutku će advokat iskoristi odabrane argumente, tako da oni izazovu najpovoljniji rezultat. Haotičnim rasporedom lako se može upropastiti i vrlo povoljan slučaj. Svaki slušalac pa i sudija voli da bude logički i razumno vođen mislima svog sagovornika makar ih i ne prihvatao.

Čak se i suprotna strana svjesno ili podsvjesno divi dobro psotavljenoj i efektno saopštenoj argumentaciji. Advokati po pravilu tvrde da je pravni propis jasan i da ide u korist njegovog klijenta. Ipak to nije uvijek tako. U takvim situacijama veliku vještinu predstavlja nastojanje da se tokom sudskog govora kroz niz uzastopnih pitanja i odgovora i sam sudija mentalno uvuče u napor da zajedno sa govornikom protumači dvosmislenu pravnu normu. Odgovorno izlaganje suprotne strane mora biti koncizan , jasan i argumentovan. Naročito je važno šta drugi (suparnik) govori. Argumente protivnika treba respektovati , pa i predviđati a nikako ignorisati i podcjenivati. Vrlo je važno pažljivo uočiti suštinu svakog od njih, jer se u odgovoru mora gađati u centar. Kada se pravilno identifikuju glavni argumenti druge strane oni se mogu tretirati na tri načina:

1. prvo i najčešće je da se pobijaju suprotnim argumentima2. druga je mogučnost da se argument druge strane prihvati ali da se promjeni tema. Pristup «da ali»3. a treći je put da se pojedini argumenti suprotne strane ignorišu pogotovo oni koji su očigledno

beznačajni. Loši sudski govornici se nekad upuste u odgovaranje u svaki detalj što vodi ka gubljenju glavne linije rezonovanja.

Veliku uvjerljivost svakom a naročito sudskom govoru daju detalji koji ih oživljavaju. Naročito su značajni u krivičnom postupku. Detalji predstavljaju meso sudskog govora dok sam kostur nije uvijek dovoljno ubjedljiv. Važno je da odlučne činjenice i argumenti budu ilustrovani nizom pojedinosti koje će doprinjeti uvjerljivosti govora u cjelini. Jezik podnesaka i sudskog govora treba da bude što jednostavniji i što jasniji. Dok se govori na sudu pogled ne treba skrivati niti ga neprestano držati prikovanim za papire. Barem povremeno se mora uputiti prema sudiji odnosno sudskom viječu jer pogled u oči ostavlja utisak veče iskrenosti i sigurnosti u ono što se govori. I kod sudskog govora je požljeno da se koriste cezure, promjene tempa i glasnosti, retorska pitanja , argumenti iz vjerojatnog , jezik primjera, ponavljanje riječi, fraza , citata ili noseče ideje itd.

47

Sudski govor zahtijeva sve ono što se očekuje i od drugih besjeda samo što je zahtjevniji naročito u pogledu sadržine. Dobar govor je samo onaj kod koga su u saglasnosti i ono što se kaže i način na koji je to saopšteno.

68. GOVOR ZA MEDIJE

Govor za masovne medije (mass medija) predstavlja naročito iskušenje, koje zahtjeva sasvim specifičnu vrstu besedničkog obraćanja. Mnoga pravila retorike padaju pred uzbuđenjem i izazovom uključenog novinarskog diktafona, mikrofona ili kamere. Svijest da je auditorijum kome se besjednik u tom slučaju obraća disperzivan – difuzan, potpuno raznorodan i veoma brojan, povećava zahtjeve, kako u pogledu sadržine, tako i u pogledu forme govora. Istovremeno, naročito kod manje iskusnih govornika, taj oblik komunikacije povećava tremu, zbog toga što će mu se «ceo svet smejati» ukoliko nešto krene kako ne treba, kao i zbog česte agresivnosti novinara, nedostatka raspoloživog vremena, žurbe i panike, niza tehničkih prohtjeva i brojnih dr. pritiskujućih okolnosti koje se u redovnih govornim situacijama ne pojavljuju. Istovremeno, svjesno ili podsvjeno, govornik ima u vidu kolika je danas moć medija i u kojoj mjeri se povećava odgovornost za izgovorenu riječ ukoliko se saopšti preko njih. Jer, medijska slika stvarnosti često je važnija od same stvarnosti. Najmasovniji skup slušalaca na mitingu je beznačajna u odnosu na broj onih do kojih će doprijeti poruka koja je prenijeta preko sredstava javne komunikacije. Danas mediji vladaju, oni formiraju publiku i od nje prave proizvod. Ako se nekada za sofiste govorilo da su trgovci mišljenjem, onda su to sada mediji. Medijska moć je odlučujuća u modifikovanju bitnih društvenih odluka. Namoćnije sredsvo je televizija, ali ni radio, ni pisani mediji nisu za potcjenjivanje. Pri tom, problem etike o kome je toliko vodila računa antička retorika, sve više odlazi u drugi plan.

Pošto su mediji obično vezani za vlast, državu, političke partije ili privatni sektor prilično je važno imati u vidu komi i kakvom se mediju besednik obraća i kakav će biti eventuani odnos tog medija prema porukama koje govronik namerava da sopšti. S obzirom na to čak i onaj ko makar jednokratno govori za medije, mora imati u vidu moguće domete i uticaj svjih riječi, kao i mogućnoti njihovog pogrešnog ili selektivnog interpretiranja. Zbog toga nikoga ne treba da iznenadi kada intervju novinama ili govor koji snima TV kamera potraje petnaest minuta, a da od toga novinar iskoristi samo par rečenica ili kadar od desetak sekundi, često izvlačeću u prvi plan ono što je za govornika bilo najmanje važn, ili još češće samo ono što odgovara uređivačkoj politici kuće. Često se sva besednička nijansiranja, argumentacija i ograde brišu u jednm potezu, a ostaje i emituje se u javnosti samo ideja koju su novinar ili njegova redakcija unaprijed želeli da čuju.

Govor za pisane medije (intervju) bitno je drugačiji od govora za elektronske medije (a pri tom su razlike takođe veoma velike između govora za radio i onoga na televiziji). Izdvajamo tri najtipičnije situacije: govor za novine, govor za radio i govor na televiziji.

Intervju pisanim medijimaGovor za pisane medije obično ima dijalošku formu intervjua, u kome se novinar ili grupa novinara pojavljuju kao radoznali sagovornici, koji žele da svoje čitaoce detaljnije upoznaju sa određenom temom. Dobri novinari se ozbiljno pripremaju za razgovor (mada sve ređe), tako da ponekad znaju mnogo od toga što kompetentni sagovornik želi da im saopšti. Ali nisu svi novinari takvi. Zbog toga je jedna od prvih svari koje intervjuisani besednik treba da učini pokušaj da ustanovi o kakvom s novinaru radi. Jer kada je u pitanju novinar sa relativn malo znanja o temi neophodan je povećan oprez i pažnja.Zbog okolnosti da je prostor u novinama obično ograničen, sam besednik mora povesti računa o selekciji najvažnijih činjenica koje će izgovoriti i to ne sme prepustiti novinaru. Ne sme se nikad smetnuti sa uma da svaki novinar želi zanimljiv tekst i makar neki vid ekskluziv pa je zbog toga korisno da intervjuisani besednik smisli i iznese prvenstveno one podatke koji bi mogli biti novi i neobični u vezi sa predmetom razgovora. I ovdje važe tri važna opšta besednička pravila: govoriti koncizno, jasno i zanimljivo.I pored sveg opreza i nastojanja da se pomogne novinaru, često se dešava da govornik jedva prepozna svoje riječi dada budu objavljene. Da bi se taj rizik smanjio, može se koristiti više metoda koji opet zavise od vrste govora (ragovor uživo, govor koji se snima diktafonom ili ono što je danas sve češće u nedostatku vremena novinara, intervju dat telefonom). Kada se razgovor vodi u prisustvu novinara koji ga pismeno beleži, novinaru se mora ostaviti dovoljno vremena da zapiše najvažnije stvari. Kada su u pitanju najvažniji delovi govora i poente valja ih izgovarati sa tolik cezura, da taj deo razgovora skoro može za naliči na diktiranje.

48

Razgovor uz diktafon, mada na prvi pogled djeluje komotnije za oba sagovornika, postavlja pred besednika slične zahjeve. I tada treba govoriti kratko, koncizno i jasno, sa što kraćim rečenicama. Znatno delikatniji je govor – intervju koji se daje telefonom, što postaje sve češća praksa. Zbog nametnutog ritma i prirode posla, oni su retko u stanju da se ozbiljnije pripreme za razgovor i da prouče premet o kome pišu. Uz sve to nedostatak vizuelne komunikacije sa sagovornikom, a često i anonimnost novinara otežava govroniku procjenu sa kakvim tipom profesionalca komunicira, onemogućava govor tijela i ostvarivanje međusobnog neposrednog ličnog doživljaja. S druge strane odbiti tu vrstu intervjua često nije zgodno ni preporučljivo. Zbog toga preostaje da se govornik maksimalno koncentriše samo na najvažnije ideje, da povede računa o formulacijama skoro kao da je u pitanju diplomatski govor, a naročito da govori sporo, se cezurama, čime daje vremena novinaru da zapisuje njegove riječi, a i sebi da ih pažljivije promišlja.

Govor za radioOva vrsta govora na prvi pogled može izgledati manje zahtjevna nego nastup na televiziji. Pa ipak,

tu vrebaju neke druge opasnosti, od kojih su dvije među najznačajnijim. Prvo, nedostatak vizuelnog kontakta sa slušaocima potpuno eliminiše jedno od najvažnijih besedničkih oruđa – govor tjela, odnosno neverbalnu komunikaciju. Zato naročito oni koji rade na tom mediju ili oni koji goore češće za radio moraju da nauče govornu segestiju, pa i zvučnu fascinaciju koja ima mnogo nijansi i elemenata.

Zbog nevidljivosti sagovornika rađa se još jedna nedaća; slušaocu govora na radiu ne skreću pažnju scenografija, ponašanje sagovornika i besednika, tekst na kajronu koji eventualno prolazi na dnu ekrana, nego je on znatno koncentrisaniji na ono što se govori. Na radiju se zato svaki lapsus, bilo mentalni ili govorni, mnogo lakše uočava nego prilikom televizijskog nastupa. Neadekvatna arikulacija pogotovo na radiju može apriorno odbiti slušaoca i petvoriti ga u dio neprijateljskog auditorijuma. Govornik na radiju mora osobitu pažnju da posveti dikciji i razgovetnom izgovaranju svake riječi. Riječ radio spikera mora biti čista, jasna, pravilna, razumljiva, ubedljiva.

Sve vrste retorskih šumova su na radiju katastrofalni (ovaj, mislim, znači, itd.), kao i uzdasi, mumlanje, šaptanje sagovorniku, drhtanje glasa zbog treme itd. Izuzetno se mora biti pažljiv i sa mikrofonom koji je po pravilu veoma osjetljiv, tako da registruje uobičajenu glasnost govora, pa je ne treba povećavati. Zbog toga se svako nakašljavanje, energično prevrtanje papira ili koncepta mora izbjegavati, jer izaziva krajnje neprijatne zvučne efekte.

Što se sadržinske strane govor tiče važe skoro ista pravila kao i za televizijski nastup. U pripemi besednik najprije mora da ustanovi koliko će vremena imati na raspolaganju, da li će biti i drugih sagovornika koji će davati polemički ton raspravi, da utvrdi kakav je karakter emisije i kojoj ciljnoj grupi slušalaca je pretežno upućena, pa čak treba da vodi računa o tome u koje vrijeme se program emituje (veoma rano ujutro slušaoci su penzioneri i oni koji se spremaju na posao, pre podneva domaćice i nezaposleni, tek od podneva mlađa populacija). Od svega najvažnije je napraviti dobar izbor podataka koji se nameravaju saopštiti u raspoloživom vremenu i izgovoriti ih sugestivno, konciozno i jasno.

Uvijek treba računati i na posrednika, novinara, medijatora. On ne mora uvijek biti prijateljski raspoložen, nekad iz neznanja, nekad zbog svog stava ili interesa. Treba biti spreman na njegove zamke. Jezički odnos varira od indiferentnosti, površnosti, nepoznavanja oblasti, do arogancije, pretencioznosti, podređivanja sagovornika, teme i slušalaca svom novinarskom egu. Zbog toga je prilikom dogovaranje emisije potrebno ispitati i procjeniti novinara.

Nastup na televizijiTelevizija sve češće može da se desi svakom. Izrastao je ogroman broj televizijskih kuća,

uključujući i one na lokalnom nivou, a sa njima i potreba za brojnim sagovornicima. Zato zaista svako može doći u situaciju da za neku od televizija kaže nešto o svom poslu ili dostignuću, firmi u kojoj radi, da objasni širem auditorijumu nešto o čemu ima posebno znanje, da se javno požali na neki problem, agituje za neku akciju,predstavi svoje književno, umjetničko ili stručno djelo, da iznese svoje mišljenje kao slučajni prolaznik. Jedan broj onih od kojih se očekuje da često javno nastupaju, po pravilu angažuju profesionalne portparole, menadžere za odnose sa javnošću, koji se danas još češće nazivaju kratko i jasno – PR. Trema koja je inače sastavni dio svakog govornog nastupa, obično se znatno pojačava kada treba govoriti na televiziji. Jedna od prvih stvari koja stvara dodatnu tremu neiskusnom govorniku je ambijent u studiju ili grupa tehničara koja postavlja opremu za snimanje priloga van studija.

49

Od njih svako ima svoje zahtjeve, koji će se ticati mjesta sa koga će se govoriti, da li će se stajati ili sjediti, kakvo će biti osvjetljenje, kako će se snimati zvuk, a tu je, naravno, i novinar koji treba da vodi razgovor. Svako od njih smatra da je njegov dio posla najvažniji, a da je govornik u cijeloj stvari sporedan. Tako zbog tehnike nastaje trka i nervoza, koja se lako može prenijeti na govornika, pogotovo kada se uz to približava trenutak uključenja kamere „uživo“. Prvi zadatak govornika je da se izbori za svoj status i ne dozvoli da ga sporedne stvari, aktivnosti i uzbuđenje koje vlada u studiju dekoncentrišu. Treba bez mnogo ustezanja obezbjediti za sebe okolnosti u kojima će se osjećati prijatno, ignorisati aktivnosti u studiju, zamoliti tehničare, režisera priloga i novinare da se oni prilagode potrebama i željama govornika. Korisno je ponijeti u studio pripremljen tekst sa podacima o sebi koji treba da budu saopšteni publici, bilo od strane moderatora emisije ili kroz tekst koji će se emitovati pri dnu slike (ime i prezime, profesija, svojstvo zbog koga je pozvan kao sagovornik, itd.). Veoma je korisno ponuditi sličan podsjetnik i voditelju emisije, koji često ne zna mnogo o govorniku. Taj podsjetnik može sadržati i sugestiju kojih bi nekoliko pitanja bilo najvažnije dotaći u razgovoru. Mada obično pred nastup nema mnogo vremena za kontakt sa voditeljima, valja iskoristiti makar i jedan minut da se nešto prozbori o tome u kom pravcu namjerava da vodi razgovor, šta eventualno sugeriše sagovorniku i obrnuto. To će obostrano biti od koristi a i stvoriće prijatniju prijateljsku atmosferu zajedničkog poduhvata.

Brojni savjeti su i da treba, ako je moguće, prethodno pogledati emisiju u kojoj će govornik nastupiti (kako bi se sagledao njen karakter, dinamika, način vođenja, itd.), povesti računa o odijevanju, sačiniti kraći koncept najvažnijih misli koje se ne smiju zaboraviti, razmišljati kada pogled treba da bude upućen prema sagovorniku, a kada prema kameri, osjećati se kao da se ne govori velikom auditorijumu, nego pojedincu, umiriti gestove, obratiti pažnju na prećutne signale iskazane kroz ponašanje voditelja koji ukazuju da bi trebalo da privodite kraju svoj govor. U svemu tome, među najvažnijim je savjet – budite svoji onakvi kakvi ste. Postoji razlika između nastupa u emisijama ''uživo'' i snimljenih televizijskih intervjua. U ovom drugom slučaju korisno je postupati na sličan način kao kad se govori za pisane medije – govornik treba da sam odabere nekoliko najvažnijih misli, a ne da prepusti novinaru da skraćivanjem i sječenjem priloga on bira šta mu je zanimljivo, tako da u eter odu nevažne poruke. Zato je od presudne važnosti da se sazna kolika će biti minutaža priloga i tome valja prilagoditi nastup – ne smije se govoriti mnogo duže. Treba izbjegavati duge rečenice.

Nastup ''uživo'', za razliku od snimljenih priloga, donosi govorniku veću izvjesnost da će moći zaista da kaže javnosti šta želi, ali i tada treba veoma ozbiljno voditi računa o faktoru vijeme. Uloga voditelja ili sagovornika u debati je veoma važna ukoliko su oi logoreični što nije rijetka pojava, onda se borba voditi i za pravo da se dođe do riječi. Jednom riječju nastup na televiziji podrazumijeva niz spoljnih elemenata sa kojima se treba izboriti, a uz sve to valja voditi računa o sadržini govora i svakoj izgovorenoj misli. Zbog toga je dobra priprema neophodna i tu se uglavnom mogu primjeniti opša pravila. Za televiziju nepripremljen smije da govori samo onaj govornik koji suvereno poznaje temu i ima prilično iskustvo sa televizijskim nastupima. Oblačenje je uvijek važan dio govorničkog nastupa, a pogotovo kad je u pitanju televizija. Ni u jednoj drugoj vrsyti govora slušaoci neće imati priliku da vide besjednika tako blizu u tako krupnom planu. Zbog toga je važan izbor odjeće. Kamera otkriva nervozno lupkanje po naslonu stolice, lomljenje prstiju i niz drugih znakova da se govornik ne osjeća opušteno i prijatno, a nervoza može biti i znak neiskrenosti. Treba izbjegavati uzdahe, kontrolisati drhtanje glasa zbog treme, kao i sve retorske šumove. Znojenje predstavlja čest problem govornika na televiziji. Srećom, studijo je sve češće klimatizovan. Gdje gledati? Za neiskusne govornike je da vode razgovor sa moderatorom i ostalim učesnicima i da zaborave na kamere. Oni iskusniji mogu sa tim kombinovati pogled u kameru, jer se gledaoci tada direktno uvlače u razgovor i postaju dio priče. Taj potez treba rezervisati za trenutke kada se saopšavaju najvažniji dijelovi govora i osnovne poruke. Kada je u pitanju snimljeni prilog, to je lako postići: tokom dijela razgovora se govornik obraća novinaru, onda se u važnom trenutku okrene ka kameri. U studiju to može biti teže, kada se emisija radi sa više kamera, ali i tu iskustvo može pomoći govorniku da krajičkom oka uoči na kojoj kameri je upaljeno crveno svjetlo, pa onda usmjeri pogled ka njoj.

Što se sadržinske strane govora tiče, tu važe ista pravila kao i kod obraćanja putem radija. Moraju se odabrati samo najvažnije poruke jer je vrijeme uvijek ograničeno, a način na koji će se saopštiti mora biti sugestivan, koncizan sa kratkim rečenicama. Potrebno je odmah na početku govora izložiti osnovnu ideju a potom obrazlagati onoliko koliko to vrijeme dozvoljava a ne obrnuto.

50

S obzirom na karakter auditorijuma dobro je ponoviti poentu više puta kroz različite formulcije. Sve to treba da bude koncizno, jasno i saopšteno kratkim rečenicama, ne šireći nepotrebno priču.

Kada su u pitanju emisije tipa okruglih stolova i panel debata polemičarsko iskustvo je dragocjeno. Ono iziskuje brzinu reagovanja i duhovite obrte, što se takođe može sticati vremenom i uočiti ali ipak prvenstveno zavisi od inteligencije i urođene veštine, pa i dozvoljne besjedničke drskosti. Ako bi se svi savjeti o tome kako govoriti za televiziju morali svesti na jedan najvažniji on bi važio: treba ostati hladnokrvan. Uostalom to je opšti zahtjev koji se postavlja pred svakog besjednika pa ukoliko se ta vještina samokontrolisanja savlada kod drugih vrsta govora onda ni televizijski nastup neće biti toliko težak izazov.

51

Contents1. DEFINICIJA RETORIKE I OSNOVNI RETORIČKI POJMOVI.......................................................12. DRUŠTVENA ULOGA I CILJEVI BESEDNIŠTVA..........................................................................1

Postoje tri osnovna zadatka – ciljevi besjedništva po Kvintilijanu...........................................................13. LOGOS, PATHOS, ETHOS U RETORICI...........................................................................................24. RETORIKA KAO VEŠTINA I UMETNOST.......................................................................................35. RETORIKA I NAUKA O KNJIŽEVNOSTI (poetika).........................................................................36. RETORIKA I TEORIJA INFORMACIJA I KOMUNIKACIJA.........................................................47. RETORIKA I DRUGE NAUKE I UMJETNOSTI (logika, etika, lingvistika, poezija, scenske umjetnosti))....................................................................................................................................................48. RETORIKA I PISMENOST..................................................................................................................5GOVOR, GOVORNIK I PUBLIKA............................................................................................................59. SAMONIKLO BESEDNIŠTVO............................................................................................................510. NASTANAK RETORIKE U ANTIČKOJ GRČKOJ:........................................................................6

KORAKS...................................................................................................................................................7TISIJA........................................................................................................................................................7

11. SOFISTI..............................................................................................................................................7LOGOGRAFI............................................................................................................................................8

12. PLATON.............................................................................................................................................813. ARISTOTEL.......................................................................................................................................914. DEMOSTEN.....................................................................................................................................1015. BESEDNIŠTVO U STAROM RIMU..............................................................................................1116. CICERON.........................................................................................................................................11

Ciceronove pouke za moderno doba:.......................................................................................................1217. KVINTILIJAN..................................................................................................................................1218. ETAPE REALIZOVANJA BESEDE I DELOVI BESEDE (RHETORICA AD HERENIUM).....1319. RETORIKA U DOBA POZNE ANTIKE -’’DRUGA SOFISTIKA................................................1320. ANTIČKO RETORIČKO NASLEĐE I SAVREMENO BESEDNIŠTVO.....................................1421. SREDNJOVEKOVNO I HRIŠĆANSKO BESEDNIŠTVO............................................................1422. RETORIKA U SISTEMU OBRAZOVANJA..................................................................................1523. RETORIKA KOD SRBA.................................................................................................................15

RETORIKA OD RENESANSE DO ROMANTIZMA...........................................................................17KRIZA RETORIKE I POKUŠAJI NJENE REHABILITACIJE (Perelman, Berk, francuski strukturalisti)............................................................................................................................................17ODLIKE USMENOG GOVORA............................................................................................................18

24. DEFINICIJA I OSNOVNE ODLIKE BESEDE..............................................................................1825. STRUKTURA I ODLIKE ESEJA....................................................................................................1926. BESEDA I ESEJ...............................................................................................................................2027. PEDMET, CILJ I PRIPREMA BESEDE – INVENTIO..................................................................21

Predmet besjede.......................................................................................................................................21Cilj besjede..............................................................................................................................................22Priprema besede – inventio.....................................................................................................................23

28. IZRADA KONCEPTA.....................................................................................................................2429. IMPROVIZOVANI GOVOR...........................................................................................................2530. ORGANIZOVANJE (PODJELA) GOVORA – DISPOZITIO........................................................2531. UVOD U GOVOR (PROEMIUM)...................................................................................................2632. TITULISANJE I OSLOVLJAVANJE.............................................................................................2733. RAZRADA – IZLAGANJE PREDMETA (NARATIO).................................................................2734. RAZRADA - ARGUMENTACIJA U BESEDI...............................................................................2835. NAGOVARANJE I UBJEĐIVANJE...............................................................................................2836. ZAKLJUČAK (CONCLUSIO)........................................................................................................2937. POJAM I VRSTE STILA.................................................................................................................29

52

38. LEKSIČKI SLOJEVI JEZIKA.........................................................................................................30RETORIKA I STILISTIKA....................................................................................................................30

39. PRETPOSTAVKE DOBROG STILA U BESEDNIŠTVU: čistota, jasnost, skladnost, slikovitiost, sugestivnost..................................................................................................................................................3140. KARAKTERISTIKE RAZGOVORNOG JEZIKA..........................................................................3241. STILSKE FIGURE: POJAM I PODELA.........................................................................................3242. TROPI – figure ikoničnog znaka: metafora, personifikacija, metonimija, simbol, alegorija...........3343. FIGURE MISLI (figure konstrukcije): retorsko pitanje, poređenje, kontrast, epitet, paradoks, oksimoron, gradacija, tautologija, apostrofa, elipsa, asindeton, polisindeton, ironija, sarkazam................3444. FIGURE DIKCIJE (figure jezika): asonanca, aliteracija, onomatopeja, etimiološko ponavljanje, anafora, epifora, anadiploza, simpoka.........................................................................................................3545. DRŽANJE GOVORA – ACTIO......................................................................................................3646. GLASOVNI SISEM SRPSKOG JEZIKA........................................................................................3647. ARTIKULACIJA: disanje, pravilan izgovor glasa...........................................................................3648. DIKCIJA...........................................................................................................................................3749. AKCENAT.......................................................................................................................................3750. MODULACIJA................................................................................................................................3851. RETORSKI ŠUMOVI......................................................................................................................3952. TREMA............................................................................................................................................3953. GOVOR GESTOVA.........................................................................................................................3954. TEHNIKE ILUSTROVANJA U BESEDI.......................................................................................4055. INTELEKTUALNA I DUHOVNA SVOJSTVA GOVORNIKA...................................................4056. POJAM I VRSTE AUDITORIJUMA..............................................................................................4257. GOVORNIK I PUBLIK...................................................................................................................4258. VRSTE BESEDNIŠTVA.................................................................................................................4359. POLITIČKA BESEDA: opšte odlike, vrste.....................................................................................4360. DEBATA..........................................................................................................................................4461. DUHOVNE BESEDE.......................................................................................................................4562. NAUČNA BESEDA.........................................................................................................................4563. VOJNIČKE BESEDA......................................................................................................................4564. PRIGODNE BESEDE......................................................................................................................4665. SUDSKO BESEDNIŠTVO- istorijat i opšte odlike.........................................................................4666. SUDIJA I ADVOKAT U SUDSKOM BESEDNIŠTVU.................................................................4667. SADRŽINA I STRATEGIJA SUDSKE BESEDE..........................................................................4768. GOVOR ZA MEDIJE.......................................................................................................................48

Intervju pisanim medijima.......................................................................................................................48Govor za radio.........................................................................................................................................49Nastup na televiziji..................................................................................................................................49

53