Grad i okolica

U industrijalizaciji nastao novi tip gradova- industrijski grad. Preindustrijski grad: mali broj stanovnika, male površine i odvojen od okolice zidinama, sa okolicom bio povezan- grad je okolicu snadbjevao zanatskim proizvodima, a okolica grad agrarnim proizvodima. Industrijska urbanizacija pospješila je prostornu pokretljivost ljudi i dobara i koncentraciju stanovnika i radnih mjesta u gradovima, zidovi se ruše, cehovi i gilde se ukidaju, grad se razvijao sa razvojem gradskog saobraćaja. U ranoj fazi industrijalizacije industrijski pogoni su bili unutar gradske međe, grad se razvijao prema unutrašnjosti, a razvoj prema van su obrzale željeznice i električni tramvaj.

Pojam suburbanizacije- je prerazmještaj i širenje urbanih sadržaja i funkcija iz grada na njegov rub i prigradsku zonu, grad se pod uticajem željeznice razvijao u zvjezdastom obliku. Proces suburbanizacije ubrzan je razvojem automobilskog saobraćaja i odvija se u kružnom obliku. Širenjem grada nastale su promjene u prostornim strukturama grada zbog premještanja pojedinih funkcija. U predindustrijskom gradu radna mjesta i mjesta stanovanja su u uskom prostoru gradskog središta. S industrijalizacijom radna mjesta su u centru grada, a na rubu mjesta stanovanja- predgrađa i poslovni centri. S funkcionalno- prostornim promjenama nastale su promjene socijalne- topografije. Industrijalizacija je pospješila razvoj srednje klase (veći životni standard, mobilnost-kao posljedica nastaju prigradska naselja). Oko evropskih gradova postojala su seoska naselja koja su suburbanizirana, a u američkim su se podizala nova naselja.

Osim prostornog širenja i suburbanizacije postoje i dr uticaji grada na okolicu tj uticaj grada na socio- ekonomsku preobrazbu okolice- glavni pokretač preobrazbe je funkcija rada u gradu. Posljedica zapošljavanja agrarnog stanovništva u centrima rada je socijalno prestukturiranje agrarnog stanovništva u neagrarno.- zbog mobilnosti koja se javlja u dva oblika: preseljavanje stanovništva u centre rada što je posljedica porasta stanovnika i širenje grada i dnevna pokretljivost radne snage iz okolice u grad. Socijalno prestrukturiranje agrarnog stanovništva može biti potpuno (razvijene zemlje) i nepotpuno ( slabije razvijene zemlje- zaposleno stanovništvo zadržava dio agrarnog zemljišta kao dodatni izvor prihoda). Zbog socio- ekonomskog prestrukturiranja stanovnika nastaju fizionomsko funkcionalne promjene u seoskim naseljima u okolici grada. Fizionomske promjene su izražene u veličini, strukturi i izgledu domova. Uticaj grada na okolicu se posmatra i sa evolutivnog apsekta- prostora i vremena. U metropolitanskim gradovima udio stanovnika u gradovima i okolici iznosi 80%. U zemljama u razvoju gradovi su u prelaznoj preindustrijskoj fazi- stanovništvo se naseljava u rubove grada i podiže „divlja“ naselja.

Diferenciranje grada i okolice

Grad sa okolicom čini prostornu cjelinu za koju postoje nazivi- gradska regija / aglomeracija. Aglomeracije se u širem smislu odnose na gradsko naselje- grad sa proširenim područjem ili urbaniziranom okolicom. Sastoji se od dva dijela: od grda u sklopu administrativnih međa i okolice. Za grad u sklopu aglomeracija postoje nazivi- centralni grad, grad jezgra, matični grad... U američkoj literaturi to je metropolis. Za okolicu postoje nazivi- umland,

metropolitanski ring, suburbanizirani pojas. Granicu centralnog grada čini administrativna međa. Kako se grad razvijao ta se granica pomjerala. Grad i njegova okolica se na osnovu relevantnih obilježja diferencira na pojaseve. Centralni grad na osnovu fizionomsko- morfoloških obilježja dijeli se na pojaseve koji odgovaraju ciklusima razovja grada. Osnova diferenciranja okolice je stepen socijalno- ekonomske, fizionomsko- morfološke i funkcionalne preobrazbe.

Fehre dijeli aglomeracije na centralni grad i cirkumurbanizirane zone. Centralni grad dijeli se na tri pojasa: centar grada (odgovara srednjovjekovnoj gradskoj jezgri), međuring (okružuje centar grada i izgrađen je do 1914. U kojem su nastala prva predgrađa), vanjski pojas (nastaje u toku kasnijeg razvoja grada). Okolica se dijeli na tri pojasa: proširene, urbanizirane i prigradske zone. Relevantna obilježja (primjenjuju se u diferenciranju aglomeracija) dijele se u tri grupe: morfološka obilježja (utvrđuje se način korištenja i stuktura izgrađenosti prostora, a to su: iskorištavanje, vrsta zgrada, visina, oblik i struktura zgrada), demografska obilježja (utvrđivanje demografskih obilježja i dinamike i tipova razvoja stanovništva. Koriste se podaci o broju i gustoći stanovništva, dinamici kretanja i strukturi stanovništva), socijalno- ekonomska obilježja (utvrđuje se stepen socijalno- ekonomske preobrazbe okolice. Obilježja su: socijalno- ekonomska struktura stanovništva i domaćinstva, odnos poljoprivrednog i nepoljoprivrednog stanovništva, način života, dnevna pokretljivost).

Tipovi gradskih regija

Tri glavne grupe tipova gradskih regija: morfološki, demografski i socio-ekonomski tip. Gradsku regiju čini grad određene veličine koji se naziva centralni grad, a prostire se u okviru administrativnih međa. Morfološki tip čini grad sa okolicom koja je izdvojena na osnovu: gustoće izgrađenosti urbanim sadržajem, tipovi zgrada i izgled i funkcije zgrada. Demografski tip čine grad s okolicom izdvojen na osnovu gustine naseljenosti, strukture i dinamike razvoja stanovništva. Socio- ekonomsku gradsku regiju čini grad i okolica koja je pod uticajem funkcije rada tog grada.

1. Morfološki i slični tipovi gradskih regija

Intenzivan proces urbanizacije započeo je u engleskoj, Walesu, Škotskoj i Sjevernoj Irskoj. Bio je uvjetovan industrijskom revoluicijom.najbrži rast su imali gradovi u područjima u kojima je industrijalizacija imala većeg maha. To su krajevi obgati prirodnim izvorima sirovina. Naglim porastom gradova u 19. Stoljeću i na početku 20-og zbog ograničene prostorne mobilnosti ljudi i dobara nastale su karakteristične strukture gradskih aglomeracija nazvane konurbacije.

Konurbacije su područja kontinuirano izgrađena stambenim zgradama, tvornicama i drugim građevinama, lukama i dokovima, gradskim parkovima i igralištima te drugim objektima, a međusobno nisu odvojena ruralnim zemljištem.

Konurbacije Velike Britanije nastale su tako da je u pojedinim krajevima jake urbanizacije došlo do srastanja više susjednih gradova u jednu cjelinu. Strukturu konurbacija čini više gradova ili samostalnih upravnih jedinica. U Velikoj Britaniji postoji 7 velikih konurbacija.

Razdoblje najintenzivnijeg prostornog širenja urbanizacije bila je druga polovina 19-og stoljeća. Do 1905. sve stare gradske jezgre koje su nastale prije 1845. povezane su s gradskim zemljištem. Širenje gradova nastavilo se do jakog razvoja automobilskog saobraćaja. U ovom periodu dešava se stagnacija populacijskog razvoja centralnih gradova (stanovništvo se više koncetriše u rubnim zonama). Donja granica Minor conurbations je 50 000 stanovnika.

Urbanized Areas u SAD- izdvaja se jedan morfološki tip gradskih regija. To je urbanized areas. Obilježja u njihovom ograničavanju su gustoća zgrada i gustoća naseljenosti. Urbanized areas obuhvataju dva dijela: centralni grad i rubnu zonu. Ove prostorne jedinice izdvojene su po kriterijima:

1) centralni grad čini jedan grad ili više njih s najmanje 50 000 stanovnika.2) okolo kompaktno izgrađeni teritorij uključuje: a)samostalna naselja sa 2 500 stanovnika i b)samostalna naselja sa manje 2 500 stanovnika pod uvjetom da svako ima kompaktno izgrađeno područje sa 100 i više stambenih jedinica c)manje dijelove s gustoćom naseljenosti 1000 st/milji2 i d) druga slična područja sa manjom gustoćom naseljenosti zbog eliminacije enklava i dr razloga.

Od 1950 godine udio stanovnika centralnih gradova se smanjivao, a povećao se broj stanovnika rubnik odnosno prigradskih područja. To je posljedica manjeg i usporenijeg rasta stanovništva centralnih gradova.

Major Urban Areas u Kanadi- čini grad sa najmanje 25 000 stanovnika i okolica je izgrađena urbanim sadržajima. Ukupna veličina regije iznosi manje od 100 000 stanovnika.

Gusto naseljeni distrikt u Japanu- statistička služba Japana uvela je prostornu jedninicu tzv gusto naseljeni distrikt (GND) što je jedna gradska regija. Gustoća stanovnika je 4 000 st/km2. Mogu biti uključene i jedinice koje imaju manje od 4 000 st/km2 ako u njoj postoje dr urbani sadržaji: tvornice, škole, trgovine, robne kuće, bolnice itd.

2. Demografski tipovi gradskih regija

Demografsko- sociološki tip gradskih regija izdvaja se na osnovu demografskih obilježja, a uzimaju se u obzir i socijalna obilježja. Villes er Aglomerations Urbaines u Francuskoj- gradska naselja mogu imati najmanje 2 000 stanovnika. Ako gradsko naselje obuhvata više općina onda te općine zajedno čine gradsku aglomeraciju. Radi lakšeg izdvajanja gradskih aglomeracija izvršena je kategorizacija općina na osnovu obilježja: ukupan broj stanovnika, gustoća stanovnika, porast stanovnika i udio poljoprivrednog stanovništva.

Gradska aglomeracija u Poljskoj- Wdowiak je izdvojio gradske aglomeracije na osnovu gustoće stanovništva i udjela neagrarnog aktivnog stanovništva. Prema njemu gradsku regiju čini grad s okolicom u kojoj udio zaposlenih u nepoljoprivrednim djelatnostima iznosi najmanje 70%, a gustoća stanovništva 800- 2 000 st/km2, a u okolici 300-400 st/km2.

3. Socio- ekonomski tipovi gradskih regija

Postoje različiti pristupi u izdvajanju gradskih regija. Socio- ekonomsku gradsku regiju čini grad određene veličine i okolica koja je pod uticajem funkcijerada grada doživjela određenu socio- ekonomsku promjenu. Za izdvajanje koriste se tri grupe kriterija: za određivanje veličine centralnog grada, za utvrđivanje stepena socio- ekonomske promjene okolice i kriterij za određivanje integracije okolice i centralnog grada.

Gradske regije (Stadtregion) u Njemačkoj- prvi značajniji radovi s tog područja javljaju se potkraj 19. Stoljeća. Model gradske regije definisao je Boustedt. Prema Boustedtu gradska regija se definiše kao socio-ekonomska prostorna jedinica. Bitno obilježje za njeno određivanje pored gustine naseljenosti i veličine je i socijalna i privredna povezanost grada i okolice. Varijable za ograničavanje i diferenciranje njemačkih gradova podijeljene su u tri grupe: gustoća naseljenosti (utvrđivanje proširenog gradskog područja), postotni udio u poljoprivredi zaposlenog stanovništva (utvrđivanje privredne strukture stanovništva) i postotni udio dnevnih migranata u grad (utvrđivanje povezanosti grada i okolice). Status gradske regije stiče prostor kod kojeg ukupni broj stanovnika grada i okolice iznosi 80 000. U razdoblju 1970-1974 udio Nijemaca se smanjio u pojedinim gradovima i do 12,5%, a porast stranaca kretao se 7%. Visok udio stranca je u gradskim jezgrima. Osim gradskih regija u Njemačkoj se izdvajaju dvije prostorne jedinice urbane koncentracije. Ovo se odnosi na velike prostorne cjeline jake koncentracije ljudi.

Standard Metropolitan Labour Areas (SMLA) u Velikoj Britaniji- koncept gradkse regije socio- ekonomskog tipa je SMLA. za potrebe regionalnog planiranja postoje ekonomsko- planske regije. SMLA se sastoji od dva dijela: centralnog grada i metropolitanskog ringa. Kriterij za izdvajanje su: a) centralni grad mora imati najmanje 20 000 radnih mjesta b) metropolitanski ring čine administrativne jednice iz kojih najmanje 15% od ukupno zaposlenih radi u centralnom gradu.c) oba ova dijela moraju zajedno imati najmanje 70 000 stanovnika i moraju biti prostorno povezana

Osim SMLA uvedene su i veće jednice, a to je Metropolitan Economic Labour Areas. Čine je dva dijela: SMLA u cjelini i vanjski metropolitanski pojas (ring). MELA je prošireno uticajno područje SMLA. MELA obuhvata najveći dio Engleske i cijelu Srednju Škotsku. Na tendenciju razvoja MELA i SMLA ukazuje kretanje broja stanovnika. Na postojećem stepenu razvoja zapaža se veća koncentracija stanovništva u metropolitanski ring, a populacijsko pražnjenje centralnih gradova i ruralnih područja.

Standard Metroplitan Statistical Area (SMSA) u SAD- intenzivan proces metropolitanizacije započeo između dva rata. Kriterij po kojima su 1970. Izdvojeni SMSA u SAD-u su:

1) centralni grad- čini ga jedan ili više gradova s 50 000 ili više stanovnika2) metropolitansko područje- imaju gradovi koji zadovoljavaju kriterije:1. Postotni udio nepoljoprivredne radne snage mora biti veći od 75%2. 50% stanovništva mora živjeti u manjim administrativnim jedinicama

3. Broj nepoljoprivrednih radnika mora biti najmanje 10%3) kriterij integracije sa centralnim gradom postiže se zadovoljavanjem kriterija:a) 15% radnika koji žive u okolici grada rade u gradu ili centralnom gradu.b) 25% radnika koji rade u okolici grada žive u centralnom gradu

Census metropolitan Areas (CMA) u Kanadi- gradske regije su izdvojene prema kriterijima: 1) centralni grad mora imati najmanje 50 000 stanovnika2) administrativne jedinice uključene u metrpolitanski ring morale su zadovoljavati kriterije:a) gustoća stanovništva mora iznositi najmanje 386 st/ km2

b) udio aktivnog nepoljoprivrednog stanovništva mora iznositi 70%c) najmanje 50% nepoljoprivrednog aktivnog stanovništva mora dnevno putovati na rad u centralni grad3) ukupan broj stanovnika regije mora iznositi 100 000.