UNIVERZITET U BEOGRADU

FILOLOKI FAKULTET

Katedra za iberijske studije

Grupa za panski jezik i hispanske knjievnosti

Smrt jezika na primerima starogrkog i latinskog jezika

Seminarski rad iz sociolingvistike na IV godini studija

U Beogradu, 3. januar 2012.

Jasmina Mladenovi 080615

Jelena ike 080599Rukovodilac rada:

Barbara Milanovi

Borko Kovaevi

Ocena: _________________________

Sadraj

1. Uvod................................................................................................................32. Smrt jezika i nivoi ugroenosti........................................................................43. Starogrki jezik...............................................................................................64. Latinski jezik..................................................................................................85. Da li su klasini jezici zaista mrtvi?..............................................................106. Zakljuak.......................................................................................................117. Rezime..........................................................................................................128. Bibliografija..................................................................................................13Uvodinjenica koja je sastavni deo ljudske istorije je da su jezici, zajedno sa svojim govornim zajednicama i kulturama, oduvek nestajali, umirali ili doivljavali transformacije kroz koje su dobijali nove identitete, kulturne markere, nove govorne zajednice i politike entitete koji su definisali njihove statuse, domene upotrebe i funkcije.

injenica da se evropska tradicija oslanja i dan danas uglavnom na naslee dveju velikih civilizacija na Sredozemlju, Stare Grke i Rimskog carstva, dokaz je da su dometi tih naroda bili izuzetni u svojim dostignuima na gotovo svim poljima drutva, od obrazovanja, pravnog sistema, politike, nauke i umetnosti, ali jezici nosioca tih zadivljujuih kultura danas ostaju iskljuivo kao relikti davno prolih vremena. Tokom nekoliko stotina godina, bilo je nezamislivo da obrazovani ljudi ne poznaju starogrki ili latinski, meutim, zbog spleta istorijskih okolnosti i same prirode jezika koji se ponaa kao ivi organizam, danas su retki poznavaoci ovih jezika, poznatih i kao mrtvih jezika.

U ovom radu emo definisati znaenje pojma smrt jezika na primerima klasinih jezika, latinskog i starogrkog, i pokazati kako na nestanak jezika ne utie ni njegov kulturni presti, ni teritorijalna nadmo, s obzirom da su oba ova jezika u jednom periodu bili lingua franca, odnosno univerzalni jezici, a potom nestali. Ali baviemo se i pitanjem da li se o njima stvarno moe govoriti kao o mrtvim jezicima, ili se oni i dalje upotrebljavaju u dovoljnoj meri da bi se smatrali samo ugroenim jezicima.

Smrt jezika i nivoi ugroenosti

. Jezik umire kada vie ne postoji nijedan govornik tog jezika. On moe i dalje da postoji u pisanom obliku ili da postoji neka audio ili video zabeleka o njemu, meutim, ukoliko ne postoje govornici koji teno komuniciraju na ovom jeziku on se svrstava u mrtve jezike. Kao to sve kulture imaju svoje uspone i padove tako se i jezici pojavljuju i nestaju. Kristal navodi sledee grupe faktora koji utiu na smrt jezika: Faktori koji fiziki ugroavaju ljude. Kao to je na poetku reeno ako ne postoji nijedan govornik nekog jezika, taj jezik je mrtav. Dakle, ukoliko neto predstavlja fiziku pretnju za opstanak oveka onda je to pretnja i za opstanak jezika. Ova grupa faktora direktno utie na smrt jezika i u nju se ubrajaju: prirodne katastrofe, kombinacija klimatskih i ekonomskih uslova (glad I sua), zaraze i epidemije, politika situacija (ratovi i genocidi). Faktori koji menjaju kulturu. Ovde se radi o sluaju kada su lanovi odreene zajednice fiziki bezbedni i ive, ali njihov maternji jezik umire i zamenjuje se drugim jezikom, najee se koristi termin kulturna asimilacija. Do toga dolazi kada je jedna kultura pa time i njen jezik dominantan u odnosu na neku drugu kulturu koja koegzistira na istom geografskom prostoru. To se moe dogoditi pokoravanjem nekog naroda ili zajednice ili imigracijom. U ovom sluaju zamena maternjeg jezika jezikom dominantne zajednice omoguava bru i laku integraciju u tu zajednicu, a na nju utiu razliiti politiki, ekonomski i drutveni faktori. Kristal dalje navodi Kinkejdovu (Kincade) podelu jezika na ugroene i neugroene:

odrivi jezici jezici koji poseduju vei broj govornika i koji su u usponu, dakle ne preti im opasnost od umiranja u skorijoj budunosti;

odrivi manji jezici jezici koji poseduju manji broj govornika, uglavnom se odnosi na jezike sa vie od hiljadu govornika u manjim, izolovanim zajednicama koje poseduju dobru internu organizaciju i vide svoj jezik kao klju sopstvenog etnikog identiteta;

ugroeni jezici jezici sa dovoljnim brojem govornika koji bi pod povoljnim okolnostima i sa veom podrkom upotrebi jezika u zajednici mogli da preive;

gotovo izumrli jezici jezici koje govori mali broj, obino starijih ljudi u nekoj zajednici; izumrli jezici jezici koji vie niko ne govori teno.

Jo jedna podela koju navodi autor je podela Stivena Vurma (Wurm) i odnosi se na ugroene i ve mrtve jezike;

potencijalno ugroeni jezici jezici zajednica pod tekim drutvenim i ekonomskim okolnostima koji gube mlae govornike i na koje vri pritisak neki jezik sa veom zajednicom govornika;

ugroeni jezici jezici sa malim brojem mlaih govornika i dece koje ga ue; najmlai govornici koji ga teno govore su ljudi izmeu dvadeset i etrdeset godina;

ozbiljno ugroeni jezici teno ih govore ljudi od najmanje pedeset godina i navie;

jezici na samrti jezici koji poseduju samo aicu govornika, mahom dosta starijih;

mrtvi jezici jezici bez ijednog govornika.

Starogrki jezik

Starogrki jezik bio je jezik koji se koristio tokom arhajskog (IX VI veka pre nove ere), klasinog (V IV veka pre nove ere) i helenistikog perioda (III veka pre nove ere VI veka nove ere) antike Grke i pripada indoevropskoj grupi jezika. Naprednost grke civilizacije, inovacija u njenoj kulturi i dobro umreenoj trgovini, omoguile su rapidno irenje i prihvatanje grkog jezika meu kolonijama i pokorenim narodima. Grki uticaj prostirao se od junog dela Balkanskog poluostrva, preko Sredozemlja, Male Azije, sve do, u helenistikom periodu pod vostvom osvajaa Aleksandra Makedonskog, Persijskog carstva u Aziji. Grka ubedljiva nadmo u kulturnom i politikom svetu kontinenta sluila je kao uzor drugim narodima koji su rado prihvatali grke inovacije i dostignua, kako tehnoloka, tako i kulturna. Posredstvom grkih trgovaca na svim teritorijama pod njihovim uticajem, meu obinim narodom poeo se ustaljivati jezik, a grko alfabetsko pismo predstavljalo je stepenicu vie u razvoju praktinosti pisma. Proces grke kolonizacije Sredozemlja i Crnog mora (od sredine osmog do ranog petog veka pre nove ere) pruio je Grkoj mogunost da osigura svoju kontrolu nad pomorskim putevima to je dovelo do sve veeg stepena razvitka trgovine i povezivanja Grke sa drugim narodima Sredozemlja. Upravo su ove kolonije zaslune za irenje grkog jezika i alfabeta, kao i generalno opismenjavanje stanovnitva, ak i na sopstvenim jezicima, u susednim kolonijama. Za irenje grkog jezika i kulture presudni su bili takoe i osvajaki pohodi Aleksandra Makedonskog, vladara Makedonije, severne grke regije, na istok. Paralelno procesu osvajanja sve vie azijskog tla, razvijao se proces helenizacije. Helenizacija podrazumeva meanje grke kulture, i u manjoj meri, jezika, sa lokalnim kulturama i jezicima pokorenih naroda Azije.

Grki princip klasinog obrazovanja, sa standardizovanim jezikom i alfabetskim pismom, i, jo vanije, bogatom i razvijenom klasinom knjievnou i filozofijom stekao je zavidnu kulturnu prednost na Sredozemlju. ak i za vreme vrhunca Rimskog cartsva, obrazovani graani Rima bili su praktino dvojezini, koristei svoj maternji jezik, latinski, i grki, kao jezik zemlje iz koje je poteklo najvanije kulturno naslee tog doba u Evropi. Ovo se smatra dokazom da dominacija jezika i kulture, koji idu ruku pod ruku, nema uvek veze sa vojnom dominacijom, ni ekonomskom superiornou.

330. godine car Konstantin je reorganizovao Rimsko carstvo i uspostavio prestonicu istonog dela carstva u Carigradu, a zvanina vera itavog carstva je postalo hrianstvo. Zbog veeg uticaja grkog jezika u ovom delu carstva, nakon raskola u hrianskoj Crkvi 1054. godine, grki jezik postaje zvanini jezik istonog hrianstva. Jaanjem Rima dolazi do smanjenog uticaja Grke, pa samim tim i gubljenja grkog jezika, a slina stvar dogaa se i u osvojenim grkim teritorijama na istoku, gde gubitak jezika predstavlja direktnu posledicu vojnih poraza. ak i u samoj Grkoj, bio je ugroen opstanak grkog jezika nakon invazije Gota i Huna.

Nakon vie vekova privremenog zaborava antike grke kulture, dolazi do njenog ponovnog preporoda i vraanja kao uzoru uenih ljudi Evrope, umetnika, knjievnika i naunika, vaskrsnuvi tokom perioda humanizma i renesanse. Hispanske erudite, Avicena i Averoes prevode dela velikih filozofa Stare Grke, Platona i Aristotela, i ponovo dolazi do divljenja celokupnom stvaralatvu i dostignuima antikih Grka. Dela sauvana iz razliitih polja nauke u Aleksandrijskoj biblioteci prevode se na narodne jezike i poinju da se primenjuju sve vie u intelektualnom i naunom ivotu renesansnih graana Evrope.

Latinski jezikLatinski pripada italskoj grupi indoevropskih jezika; govorili su ga Latini, italsko pleme koje je ivelo u pokrajini Latijum (Latium), u centralnoj oblasti dananje Italije, po kojoj je jezik dobio naziv. Latini se kao narod pojavljuju na teritoriji dananje Italije negde u prvom milenijumu pre nove ere za vreme Gvozdenog doba; nastanili su se u centralnim i junim oblastima Apeninskog poluostrva i posedovali osobenu kulturu, obiaje, jezik i religiju koja je opstala i tokom dominacije etrurske civilizacije.Osnivanjem Rima od strane latinskih plemena i Sabinjana, i kasnije Rimske republike oko 509. godine pre nove ere, otpoela je prevlast Rimskog carstva na Apeninskom poluostrva, a kasnije i na celom Sredozemlju i veem delu Evrope. Latinski, kao zvanini jezik Rimskog carstva, se u sklopu celokupnog irenja rimske kulture postepeno proirio na ostatak teritorija osvojenih od strane Rimljana. Meutim, klasina, pisana verzija latinskog koja je procvetala za vreme klasine rimske knjievnosti i autora poput Lukrecija, Cicerona, Horacija i drugih, poela je da se razlikuje sve vie od govornog, svakodnevnog latinskog. injenica da je manji broj stanovnitva zapravo bio uopte pismen i u mogunosti da se obrazuje na klasinom jeziku, kao i ogromno prostranstvo samog Carstva, onemoguavalo je da se jezik u nepromenjenom obliku koristi meu obinim stanovnitvom, od kojih veina je ivela daleko od sredita zvaninog kulturnog deavanja.

Rimljani su sklapali saveze sa lokalnim vladarima, koji su upravljali svojim teritorijama po rimskim zakonima i doprinosili ekonomskim interesima Rima. Oni su uili klasini latinski, a njihova deca su ila u rimske kole, imala jednaka prava kao i Rimljani pa su tako mogla da se kandiduju za vrlo visoke funkcije kao to su general, upravnik provincije ili mesto u rimskom Senatu. Nakon pada Zapadnog rimskog carstva, ovi lokalni vladari nastavili su da koriste klasini latinski kao jezik administracije, a stanovnitvo koje je bilo u stalnom kontaktu sa rimskim legijama nastavilo je da poelo da razvija sopstvene dijalekte latinskog koji zajedno potpadaju u vulgarni latinski (ovo se odnosi prvenstveno na stanovnitvo u zapadnim rimskim provincijama). Misionari i intelektualci su, takoe, i dalje koristili klasini latinski. U V veku rimske kolonije nisu bile potpuno latinizovane, pa su nie drutvene klase, uglavnom iz ruralnih sredina, koristili neki od keltskih jezika.

Vulgarni latinski, odnosno razliiti dijalekti latinskog jezika, razlikovali su se od klasinog jezika u izgovoru, leksici i gramatici, i bili su primarno govorni, a ne pisani, jezici, i upotrebljavali su se u svakodnevnom govoru. Razlike u tim dijalektima vulgarnog latinskog su se vremenom sve vie poveavale kako je slabilo samo Rimsko carstvo i njegov drutveno-politiki uticaj na pokorene nacije. Pisani, klasini latinski nastavio je da se upotrebljava u Crkvi, meu svetenstvom, i u meu uenim ljudima, nakon prihvatanja hrianstva u Carstvu. 781. godine Karlo Veliki pozvao je upravnika jedne crkvene kole u Jorku, Alkuina, da postane upravnik akademije u njegovoj prestonici, Ahenu. Alkuin je nastojao da uspostavi standardizaciju latinskog sa reformama pravopisa i izgovora kako bi ujedinio sve uene, odnosno pismene, ljude u Carstvu. Ovo je dovelo, meutim, do velikog nerazumevanja izmeu naroda koji je dolazio na slube i vrilaca slube, zbog nepremostivih razlika u varijetetima latinskog.

Pojavom tamparije i protestantske reforme dolazi do sve vee dostupnosti knjiga, sada ve tampanih i na narodnim, nacionalnim jezicima stanovnitva Evrope. Ovo je okonalo prevlast latinskog kao zvaninog jezika stanovnitva zapadnih, hrianskih teritorija, i dovelo do promocije nacionalnih jezika, izmeu ostalih, jezika koji su nastali iz vulgarnog latinskog (italijanskog, francuskog, panskog itd.).

Da li su klasini jezici zaista mrtvi?Mada starogrki i latinski jezik nikome danas nisu maternji jezik, ipak su prisutna oba jezika u razliitim sferama nauke, medicine, religije, umetnosti, lingvistike i drugim drutvenim naukama. U Srbiji se u svim gimnazijama ui latinski, ali i na mnogim fakultetima, ukljuujui Filoloki fakultet, gde je vano izuavati njegovu gramatiku, pogotovo na studijama romanskih jezika koji potiu od njega. Na studijama istorije i filozofije takoe je znaajno poznavanje nekog klasinog jezika, najee jednog od ova dva. Studenti medicine neophodno je poznavanje strune terminologije na latinskom, posebno na anatomiji, koja se takoe izuava na Fakultetu sporta i fizikog vaspitanja. Pri uenju pojmova iz istorije umetnosti, studenti e se susretati sa mnogim strunim terminima na starogrkom iz predmeta koji se bave antikom umetnou. U mnogim zemljama postoje i klasine gimnazije u kojima se predaju ovi jezici, pre svega latinski; a na Filozofskom fakulteta postoji odeljenje za klasine nauke posveeno starogrkom i latinskom i knjievnostima tih jezika.

Ali kolika je upotreba jezika dovoljna da bi se jezik smatrao ivim? Da li je potrebno da postoje maternji govornici nekog jezika i da se on koristi u svakodnevnom govoru, ili da jezik bude prihvaen kao zvanini u nekoj dravi, odnosno da postoji solidan broj ljudi koji se slue njim povremeno? Latinski je danas zvanini jezik Rimokatolike crkve i drave Vatikan koja broji oko hiljadu stanovnika, i ne preti mu opasnost od nestanka. Ali to stanovnitvo, koje ini iskljuivo svetenstvo, koristi ovaj jezik samo u verske svrhe, ne i u svakodnevnom govoru. Malo je verovatno da e ovi jezici ikada u potpunosti ieznuti, ali svaki pokuaj ponovnog, vetakog oivljavanja bio bi uzaludan zbog same prirode jezika i okolnosti. To bi podrazumevalo vetaki stvaranje maternjih govornika, koji bi koristei jedan ne tako iv jezik bili izolovani od ostatka sveta, i zahtevalo bi stvaranje rei za nove pojmove koje nisu postojale u prolosti. Postavlja se pitanje, da li bi u svetu gde bi bilo neophodno poznavati i drugi jezik, deca prihvatala jedan tako kulturno i drutveno izolovani jezik kome nisu konstantno izloeni. Takoe, vaan faktor u ouvanju jednog jezika, izmeu ostalog, jeste umetniko stvaralatvo na tom jeziku, pre svega u knjievnosti. ZakljuakJezik je mrtav kada umre njegov oslednji maternji govornik i kada prestane da se komunicira na tom jeziku. Taj proces je posve prirodan, koji se kroz istoriju ponavljao i bio sudbina mnogim jezicima ma koliko se inio da je njihov opstanak bio izvestan. Ovo ilustruju primeri starogrkog i latinskog jezika, jezika bogatih kultura i zastupljenih na velikim prostranstvima, koji su uspeli da potisnu mnoge druge jezike, nametnuvi se povoljnim istorijski okolnostima. Moe se uspostaviti paralela izmeu razvoja politike moi i dominacije jedne kulture nad drugom i razvoja i irenje upotrebe njegovog jezika. Kako se irio uticaj Grke ili rimske Imperije, irio se i uticaj starogrkog, odnosno latinskog, dostignuvi svoj vrhunac u jednom trenutku, paralelno sa politikim uticajem, da bi posle slabljenja moi kultura, i sami jezici se polako gubili.

Mada se u sferi religije i dalje aktivno upotrebljavaju, ovi jezici ne mogu se smatrati ivim jezicima, kao to su npr. engleski, francuski, panski itd. koji imaju govornike koji aktivno i u svakodnevnoj komunikaciji se koriste svojim maternjim jezicima, kao to i stvaraju umetnost i proiriju upotrebu tih jezika sve vie.

RezimeUstanovili smo da je smrt jezika prirodan proces na koji utiu razliiti drutveno-istorijski, ekonomski, kulturni, pa i prirodni faktori, i da je taj proces nepredvidiv i da ni kulturni presti, ni ekonomska nadmo nisu garancija da e jedan jezik preiveti test vremena. Danas u svetu postoje jezici sa neuporedivo manjim brojem govornika nego to su ih imali starogrki ili latinski, ali sa sigurnijom budunou nego to su one imali. U pitanju su jezici koji se koriste u manjim zajednicama, ekonomski i politiki inferiornije u odnosu na ono to su bile Stara Grka ili Rimsko carstvo, ali ne postoje trenutno razlozi da se veruje kako im preti opasnost od nestanka. ak i pored velikog traga koji su ovi klasini jezici ostavili za sobom, u nauci, medicni, anatomiji, umetnosti itd, i pored deliminog povratka njima u renesansi, ne moemo danas oekivati njihov povratak meu ive i uticajne jezike.

BibliografijaCrystal, David. Language death. Cambridge. Cambridge University Press. 2003.Filipovi, Jelena. Mo rei. Ogledi iz kritike sociolingvistike. Beograd. Zadubina Andrejevi. 2009. str. 105-109.

Mufwene, Salikoko S. Language birth and death. Annual Review of Anthropology, Vol. 33 (2004) http://www.jstor.org/stable/pdfplus/25064851.pdf?acceptTC=trueOstler, Nikolas. Carstva rei. Beograd. Geopoetika. 2008. str. 279 - 329, 336 - 338, 356 366, 379 395. Jelena Filipovi. Mo rei. Ogledi iz kritike sociolingvistike. Beograd. Zadubina Andrejevi. 2009. str. 105.

David Crystal. Language death. Cambridge. Cambridge University Press. 2003. str. 68.

idem. str. 70-88.

idem. str. 20-21.

idem. str. 21.

Nikolas Ostler. Carstva rei. Beograd. Geopoetika. 2008. str. 289-293.

idem. str. 298.

idem. str. 304-305.

idem. str. 310.

idem. str. 311- 317.

idem. str. 321-322.

idem. str. 336-338.

Salikoko S. Mufwene. Language birth and death. Annual Review of Anthropology, Vol. 33 (2004)

Ostler. op.cit. str. 380-382.

13