Embed Size (px)
Citation preview
B.Sc. ritgerð í viðskiptafræði
Staða ungs fólks á húsnæðismarkaðnum
Maí, 2019
Nafn nemanda: Eva Björg Bjarnadóttir
Kennitala: 221095 - 2009
Nafn nemanda: Hlynur Ingi Snorrason
Kennitala: 040696 - 2379
Leiðbeinandi: Örn Jónasson
Yfirlýsing um heilindi í rannsóknarvinnu Verkefni þetta hefur hingað til ekki verið lagt inn til samþykkis til prófgráðu, hvorki hérlendis né
erlendis. Verkefnið er afrakstur rannsókna undirritaðra, nema þar sem annað kemur fram og þar
vísað til skv. heimildaskráningarstaðli með stöðluðum tilvísunum og heimildaskrá.
Með undirskrift okkar staðfestum við og samþykkjum að við höfum lesið siðareglur og reglur
Háskólans í Reykjavík um verkefnavinnu og skiljum þær afleiðingar sem brot þessara reglna
hafa í för með sér hvað varðar verkefni þetta.
Dagsetning Kennitala Undirskrift
______________________________________________________________________________
Dagsetning Kennitala Undirskrift
______________________________________________________________________________
Útdráttur Húsnæðismarkaðurinn á Íslandi einkennist af stigvaxandi verðlagsþróun og framboðsskorti af
fasteignum, þá helst minna og ódýrara íbúðarhúsnæði á viðráðanlegu verði fyrir ungt og
efnaminna fólk. Orsök þessa vanda má að hluta til rekja til efnahagshrunsins sem átti sér stað
2008, þar sem hægði á uppbyggingu húsnæða eftir hrunið. Mikil fólksfjölgun hefur einnig átt sér
stað frá árinu 2010 sem eykur eftirspurn fólks eftir húsnæði. Í dag er þróunin sú að ungt fólk býr
lengur í húsakynnum foreldra sinna, en aldurinn fer stighækkandi milli ára. Ástæður þess eru þær
að ungt fólk sækir nám í lengri tíma heldur en fyrirrennarar sínir og að erfiðara er fyrir ungt fólk
í dag að eiga fyrir útborgun í íbúð, og komast í gegnum greiðslumat fyrir húsnæðisláni.
Neyslumynstur hefur breyst í íslensku samfélagi, sem hefur gert ungu fólki erfitt með að leggja
pening í sparnað. Farið verður yfir samanburð milli Norðurlandanna á þróun húsnæðismála og
hvaða lærdóm Ísland getur dregið af nágrannalöndunum. Ritgerð þessi mun varpa ljósi á viðhorf
ungs fólks á húsnæðismarkaðinn á Íslandi og rýna í það hvort það sé jafn erfitt að kaupa húsnæði
og álit ungmenna gerir ráð fyrir. Þá verður jafnframt farið yfir hvaða úrræði eru í boði, og hvað
hefur verið gert áður.
Lykilorð: Húsnæðismarkaður, ungt fólk, úrræði, húsnæðislán, sparnaður, neysla.
Formáli Rannsóknarverkefnið sem hér um ræðir er lokaverkefni til bakkalársgráðu í viðskiptafræði við
Háskólann í Reykjavík. Í grunnámi skólans er B.Sc. ritgerðin lokaverkefni sem gildir alls 12
ECTS einingar. Höfundar ritgerðarinnar eru Eva Björg Bjarnadóttir og Hlynur Ingi Snorrason, en
ritgerðarskrif og rannsókn voru unnin frá desember 2018 til maí 2019. Rannsóknarverkefnið
fjallar um stöðu ungs fólks á húsnæðismarkaðinum. Leiðbeinandi ritgerðarinnar var Örn
Jónasson, verkefnastjóri í Seðlabanka Íslands. Höfundar vilja þakka Erni sérstaklega fyrir þá
leiðsögn og ábendingar við gerð þessarar ritgerðar. Höfundar vilja jafnframt þakka öllum þeim
sem lögðu fram hjálparhönd við vinnslu verkefnisins.
Efnisyfirlit 1.Inngangur....................................................................................................................................................................1
1.1Viðfangsefni-Rannsóknarspurningar......................................................................................................................2
2.Aðferðafræði..............................................................................................................................................................4
2.1Fræðiogkenningar.............................................................................................................................................................4
2.2Breyttneyslumynstur........................................................................................................................................................5
2.3Fyrrirannsóknir...................................................................................................................................................................7
3.Sögulegtyfirlit...........................................................................................................................................................9
3.1Uppbyggingíbúðarhúsnæðisfráaldamótumogverkamannabústaðir...................................................9
3.2Aðgengiaðlánsfjármagni..............................................................................................................................................11
3.3Samantekt.............................................................................................................................................................................12
4.Staðanámarkaðnumídag...............................................................................................................................14
4.1Áhrifferðamannastraumsinsáhúsnæðismarkaðinn.....................................................................................16
4.2ÁhrifAirbnbskammtímaleiguáhúsnæðismarkaðinn...................................................................................17
4.3Áhrifinnflutningserlendsvinnuaflsáhúsnæðismarkað.............................................................................20
4.4Fólksfjölgunoguppbyggingnýshúsnæðis..........................................................................................................21
5.Samanburðuráleiguverðiogmánaðarlegumafborgunumafhúsnæðisláni..........................25
5.3Samantekt.............................................................................................................................................................................30
6.Hvaðaleiðireruíboðitilaðhjálpaungufólkiídag?..........................................................................31
6.1Viðbótarlífeyrissparnaður............................................................................................................................................31
6.2Lífskjarasamningurinn...................................................................................................................................................32
7.Könnun–Framkvæmdogniðurstöður......................................................................................................34
7.1Gagnasöfnunogþátttakendur....................................................................................................................................37
7.2Túlkunániðurstöðumkönnunar..............................................................................................................................387.2.1Sparnaður.........................................................................................................................................................................387.2.2Neysla................................................................................................................................................................................397.2.3Húsnæðishugleiðingarungsfólks............................................................................................................................44
7.4Samfélagsstaðaungsfólks............................................................................................................................................47
7.5Ermunuráeldriogyngrialdurshópi?...................................................................................................................48
7.6Samantekt.............................................................................................................................................................................51
8.SamanburðurviðNorðurlöndin....................................................................................................................53
8.1Þróunáuppbyggingunýrraíbúða...........................................................................................................................53
8.2Samanburðuráhúsnæðisverði..................................................................................................................................54
8.3StaðaungsfólksáÍslandiísamanburðiviðNorðurlöndin..........................................................................56
8.4GeturÍslanddregiðlærdómafaðgerðumNorðurlandannaáhúsnæðismarkaði?.........................57
9.Niðurstöður.............................................................................................................................................................59
Hverterviðhorfungsfólkstilhúsnæðismarkaðsins?...........................................................................................59
Erstaðaungsfólksáhúsnæðismarkaðiverrinúenfyrirhrun?......................................................................59
ErstaðaungsfólkshérálandiverrienáNorðurlöndunum?............................................................................60
10.Umræðuroglokaorð........................................................................................................................................62
Heimildaskrá................................................................................................................................................................64
ViðaukiA:Spurningalisti........................................................................................................................................71
ViðaukiB:TöflurogniðurstöðurúrSPSS......................................................................................................74
Myndayfirlit Mynd 3.1. Verkamannabústaðir í Breiðholti................................................................................ 10
Mynd 3.2. Fjöldi þinglýstra kaupsamninga á Höfuðborgarsvæðinu árin 2011-2018................... 12
Mynd 4. Þróun vísitölu íbúðaverðs á höfuðborgarsvæðinu tímabilið 1994-2018..……..……… 15
Mynd 4.1. Heildarfjöldi erlendra ferðamanna sem heimsóttu Ísland. ..………………………... 16 Mynd 4.2. Áætlaðar óskráðar erlendar gistinætur í gegnum Airbnb 2017-2019......…………… 18
Mynd 4.3. Fjöldi launþega í byggingastarfsemi og mannvirkjagerð á Íslandi tímabilið 2008-2018 ....................................................................................................................................................... 20
Mynd 4.4.1. Fólksfjöldi á höfuðborgarsvæðinu og landinu öllu frá aldamótum.......................... 21 Mynd 4.4.2. Fullkláruð íbúðarhúsnæði á höfuðborgarsvæðinu frá aldamótum........................... 22
Mynd 4.4.3. Árleg fjölgun íbúðarhúsnæðis á öllu landinu tímabilið 2004 – 2018....................... 23
Mynd 7.1. Kynjahlutfall þátttakenda ........................................................................................... 34
Mynd 7.2. Aldursdreifing þátttakenda ......................................................................................... 34
Mynd 7.3. Búseta þátttakenda ...................................................................................................... 35
Mynd 7.4. Hvert er hæsta menntunarstig sem þú hefur lokið? .................................................... 35
Mynd 7.2.1.1. Leggur þú í sparnað mánaðarlega? ....................................................................... 36
Mynd 7.2.1.2. Hvernig sparnað leggur þú í? ............................................................................... 39
Mynd 7.2.2.1. Hversu oft ferð þú út að borða á veitingastað? ..................................................... 39
Mynd 7.2.2.2. Hversu oft ferð þú í bíó, eða aðra afþreyingu þar sem aðgangseyrir er greiddur?....................................................................................................................................... 40
Mynd 7.2.2.3. Hversu oft verslar þú föt, snyrtivörur, raftæki eða aðrar munaðarvörur? ............ 40
Mynd 7.2.2.4. Hversu oft tekur þú með nesti að heiman í vinnu/skóla? ..................................... 41
Mynd 7.2.2.5. Hversu oft eldar þú eða annar á heimili þínu kvöldmat? ......................................41
Mynd 7.2.2.6. Hversu oft kaupir þú tilbúinn mat? ....................................................................... 42
Mynd 7.2.2.7. Rekur þú eigin bíl? ............................................................................................... 42
Mynd 7.2.2.8. Hversu margar utanlandsferðir ferð þú að meðaltali á ári? .................................. 43
Mynd 7.2.2.9. Hversu miklu eyðir þú á mánuði í sígarettur, vape eða munntóbak? ................... 43
Mynd 7.2.2.10. Hve miklu eyðir þú á mánuði í áfengi eða áfenga drykki? ................................ 44
Mynd 7.2.3.1. Ert þú í hugleiðingum að færa þig inn á húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára? ....................................................................................................................................................... 44
Mynd 7.2.3.2. Hversu margir úr vinahópnum hafa keypt eigið húsnæði?.................................... 45
Mynd 7.4.1. Samanburður á aldurshópum varðandi viðhorf ....................................................... 48
Mynd 7.4.2. Samanburður á aldurshópum varðandi búsetuúrræði .............................................. 49
Mynd 7.4.3. Samanburður á aldurshópum varðandi sparnað ...................................................... 50
Mynd 8.1. Samanburður á uppbyggingu nýrra íbúða fyrir hverja þúsund íbúða, tímabilið 1999-2016............................................................................................................................................... 54
Mynd 8.2. Samanburður á þróun húsnæðisverðs á Norðurlöndunum tímabilið 2005-2017 ....................................................................................................................................................... 55
Mynd 8.3. Samanburður ungs fólks á Norðurlöndunum sem býr í foreldrahúsum, tímabilið 2004-2017............................................................................................................................................... 56
Töfluyfirlit Tafla 5.1. Samanburður á meðalleiguverði á hvern fermetra. .……………………..………..… 25
Tafla 5.2. Samanburður á lánamöguleikum................................................................................. 27
Tafla 5.2.1. Samanburður á helstu lánamöguleikum lánastofnana............................................... 29
Tafla 7.4. Tengist samfélagsstaða hugleiðingum ungs fólks varðandi húsnæðismarkaðinn ....... 48
1
1. Inngangur Umræður í samfélaginu hafa verið áberandi undanfarin ár, um erfiðleika ungs fólks að komast
inn á húsnæðismarkaðinn og þann vanda sem ríkir á þessum markaði. Hlutfall ungs fólks sem
býr í foreldrahúsum hefur farið hækkandi undanfarin ár, en meðalhlutfall ungs fólks á aldrinum
20-24 ára á höfuðborgarsvæðinu var 57,4% árin 2012-2016. Hefur hlutfallið ekki verið hærra frá
því mælingar hófust árið 2004 (Hagstofa Íslands, e.d.-a).
Í þessarri rannsókn verður viðhorf tveggja aldursbila skoðað, annars vegar 20-24 ára
(fædd 1999-1995), og hins vegar 25-29 ára (fædd 1994-1990). Algengt er að fólk flytji að
heiman frá foreldrum sínum á þessum aldri. Þessir aldurshópar eru því þeir sem rannsakendur
telja vera annað hvort að huga að sparnaði fyrir húsnæðiskaupum, eða í kauphugleiðingum.
Þegar þessi rannsókn fór fram voru um 10 ár síðan fjármálakreppan skall á haustið 2008 á
Íslandi. Helstu orsök fjármálakreppunnar má rekja til falls stærstu banka landsins, Glitnis,
Landsbankans og Kaupþings. Starfsemi og margir ferlar bankanna voru reknir með mjög mikilli
áhættu og afleiðingin af því var sú að þeir féllu allir í sömu vikunni. Afleiðingar
efnahagshrunsins voru miklar þar sem atvinnuleysi jókst í landinu ásamt neikvæðum afleiðingum
á efnahag Íslands. Undir þessum kringumstæðum féll traust fólks í landinu gagnvart bönkunum
og leiddi þessi mikla óvissa til þess að fólk leitaði annara sparnaðarleiða (Ellert og Kristinn,
2009). Fyrir hrun var eftirspurn á húsnæðismarkaðnum mætt vegna mikils framboðs. Þá var
mikil uppbygging í gangi og ný hverfi að myndast. Meðan samdrátturinn í samfélaginu var sem
mestur stóðu margar af þessum nýbyggingum auðar og treglega gekk að selja þær. Nýbyggingar
má skilgreina sem húsnæði sem er yngra en tveggja ára. Á endanum voru þessar byggingar svo
seldar á lægra verði en áætlað var. Á árunum eftir hrun myndaðist hins vegar stöðnun sem lýsir
sér í því að það hægðist mikið á uppbyggingu nýrra fasteigna. Afleiðingin var sú að meðal
fermetraverð hækkaði mikið og hefur á síðustu árum farið stighækkandi (Dan Wiium, löggiltur
fasteignasali, munnleg heimild, viðtal, 17. apríl 2019). Efnahagshrunið á Íslandi hafði einnig
neikvæðar afleiðingar á húsnæðismarkað allra Norðurlandanna og því verður gerð greining á
stöðu ungs fólks í nágrannalöndunum í samanburði við Ísland.
Staða húsnæðismarkaðsins á höfuðborgarsvæðinu hefur verið erfið undanfarin ár og eru
það eflaust áhrif frá efnahagshruninu haustið 2008. Fjöldi ferðamanna sem heimsækja Ísland
2
hefur farið vaxandi undanfarin ár og hafa margir íbúðareigendur tekið upp á því að leigja íbúðir
sínar til ferðamanna, meðal annars í gegnum leiguvefinn Airbnb (Ferðamálastofa, 2017).
1.1 Viðfangsefni - Rannsóknarspurningar Fólksfjölgun hefur verið mikil undanfarin ár, uppgangur í ferðaþjónustu hefur skapað mörg störf
sem ekki hefur tekist að ráða í án hjálpar erlends vinnuafls. Hefur það fjölgað íbúum landsins um
9,7% frá árinu 2010, sem er sambærilegur fjöldi og allir íbúar Hafnarfjarðar (Hagstofa Íslands,
e.d.-b). Vegna samspils þessara þátta hefur myndast skortur á húsnæðismarkaðnum sem hefur
leitt til þess að hækkun húsnæðisverðs hefur verið gríðarleg undanfarin ár. Ein afleiðing þessarra
verðhækkana er að útborgun fyrir kaupum verður hærri. Leiguverð á höfuðborgarsvæðinu er
mjög hátt, sem gerir leigjendum erfiðara fyrir að safna fyrir útborgun þar sem stór hluti tekna
þeirra fer í að greiða fyrir húsaleigu. Dregur það jafnframt úr líkum þess að eigendur húsnæðis
selji þær eignir sem þeir leigja út þar sem eignirnar eru tekjulind fyrir þá. Skortur á húsnæði er
því mikill, sérstaklega á höfuðborgarsvæðinu. Þó hefur aukning orðið frá árinu 2018 á
nýbyggingum til sölu. Mesta vöntun er á minni og ódýrari eignum og er því athyglisvert að þær
nýbyggingar sem hafa risið síðustu ár hafa fremur hátt fermetraverð og því ekki innan þess
ramma sem fyrstu kaupendur ráða við (Íbúðalánasjóður, 2019-a).
Raunverð húsnæðis hefur verið hátt síðustu ár en samt sem áður hefur kaupmáttur aukist
talsvert undanfarin ár, auk þess að vextir húsnæðislána eru lægri en þeir hafa verið síðustu
áratugi. Hefur því mánaðarleg greiðslubyrði húsnæðislána ekki hækkað í takt við hækkun
húsnæðisverðs (Íbúðalánasjóður, 2019-a). Bankar hafa stutt vel við ungt fólk í vandanum, til
dæmis með ráðgjöf og ýmsum sparnaðarúrræðum. Margir bankar veita viðbótarlán til þeirra sem
eru að kaupa sína fyrstu fasteign auk þess að fella niður lántökugjald. Árið 2014 var reglum
breytt um ráðstöfun viðbótarlífeyrissparnaðar, en með þeirri leið er hægt að nýta iðgjaldið
skattfrjálst sem útborgun í fyrstu íbúð.
Þrátt fyrir þessar hindranir og erfiðleika eru mörg ungmenni sem hafa keypt húsnæði
undanfarin ár. Meginviðfangsefni rannsóknarinnar er að komast að því hvort að þetta unga fólk
sé undantekning eða hvort möguleiki sé að raunveruleg ástæða erfiðleika við fjárfestingu
húsnæðis sé önnur. Markmið rannsakenda er að komast að því hvort staðan sé í raun og veru svo
slæm og þá hvers vegna. Jafnframt verður staða húsnæðisvandans á Íslandi borin saman við
3
stöðu Norðurlandaþjóðanna sem og þróun neyslumynsturs Íslendinga. Leitast verður svara við
eftirfarandi rannsóknarspurningum:
• Hvert er viðhorf ungs fólks til húsnæðismarkaðsins?
• Er staða ungs fólks á húsnæðismarkaði verri nú en fyrir hrun?
• Er staða ungs fólks hér á landi verri en á hinum Norðurlöndunum?
Ritgerð þessi skiptist niður í tvo hluta. Fyrri hluti ritgerðarinnar inniheldur fræðilega
umfjöllun um húsnæðismarkaðinn og seinni hlutinn inniheldur umfjöllun um rannsókn sem
höfundar framkvæmdu og niðurstöður hennar. Í fyrri hluta er gert grein fyrir aðferðafræði,
kenningum og fyrri rannsóknum um efnið. Ásamt því er greining á stöðu húsnæðismarkaðsins og
þróun hans á Íslandi, sem og samanburð á leiguverði og mánaðarlegum afborgunum af
húsnæðisláni. Í lok fyrri hluta er gert grein fyrir úrræðum sem eru til staðar fyrir ungt fólk til þess
að hjálpa þeim að kaupa sitt fyrsta húsnæði. Í seinni hluta ritgerðarinnar er umfjöllun um
rannsókn höfunda og niðurstöður hennar túlkaðar. Í seinni hluta er einnig greining á samanburði
íslenska húsnæðismarkaðarins við markaðinn á hinum Norðurlöndunum. Að lokum koma fram
svör við þeim rannsóknarspurningum sem lagðar voru fram í inngangi auk umræðu varðandi
helstu niðurstöður ásamt lokaorðum frá höfundum ritgerðar.
4
2. Aðferðafræði Markmið rannsóknarinnar er að lýsa stöðu ungs fólks á húsnæðismarkaði, sparnað og neyslu
ungs fólks og hvort einhver tenging sé þarna á milli. Til að svara viðfangsefni þessa verkefnis
notuðust rannsakendur við tvö aldursbil í úrtakinu, annars vegar 20-24 ára, og hins vegar 25-29
ára. Þessir aldurshópar eru þeir sem rannsakendur telja vera annað hvort að huga að sparnaði
fyrir húsnæðiskaupum, eða í kauphugleiðingum, og töldu rannsakendur vert að skoða þessa hópa
nánar. Í úrtakinu eru bæði einstaklingar sem hafa keypt eigið húsnæði, og þeir sem hafa ekki
keypt húsnæði. Til að rannsaka efnið á sem bestan hátt var notast við bæði eigindlegar
(e. qualitative methods) og megindlegar (e. quantitative methods) rannsóknaraðferðir en þá er
jafnan talað um blandaðar rannsóknaraðferðir (e. mixed methods). Megindlegar rannsóknir geta
verið stöðluð próf, spurningakannanir og tilraunir. Helstu kostir slíkra rannsókna er að þær geta
gefið vísbendingar um orsakasambönd og ef úrtak er nógu stórt er oft mögulegt að alhæfa
niðurstöður yfir á þýði. Eigindlegar rannsóknir geta verið í formi djúpviðtala og umræðuborða
sem ganga út á að fá dýpri skilning á aðstæðum, en þar eru þátttakendur oft fáir, samanborið við
megindlegar rannsóknir (Jón Gunnar Bernburg, 2005). Viðtöl voru tekin við fasteignasala sam
hafa verið lengi á markaðnum til að fá betri innsýn inn á stöðu markaðarins. Jafnframt var lögð
fram könnun til ungs fólks þar sem voru notaðar blandaðar rannsóknaraðferðir. Spurningalisti
var lagður fram í gegnum Google Forms, nánari umfjöllun um könnunina er síðar í þessari
ritgerð. Einnig var stuðst við fyrirliggjandi heimildir svo sem greinargerðir, töluleg gögn frá
Hagstofu Íslands, vefsíður lánastofnana og banka og önnur gögn. Til að svara
rannsóknarspurningum og tilgátum var notast við forritið IBM SPSS Statistics sem skilaði
tölfræðilegri greiningu úr könnuninni. Gerð voru ANOVA og Chi-Square próf í IBM SPSS
Statistics. Hið fyrrnefnda skoðar hvort marktækur munur sé á tveimur meðaltölum, hið
síðarnefnda mælir marktækan mun í krosstöflum. Auk þess var notast við Microsoft Excel við
gerð taflna og mynda.
2.1 Fræði og kenningar Það sem helst einkennir húsnæðismarkaðinn hér á landi er skortur. Skortur myndast þegar
umframeftirspurn er viðvarandi ástand. Umframeftirspurn á sér stað þegar magn framboðs er
minna en magn eftirspurnar. Framboð nær því ekki að anna eftirspurn. Skortur á framboði
5
myndar verðþrýsting, sem leiðir til þess að markaðsverð hækkar og þar með lækkar eftirspurn
samhliða. Þar með ríkir ekki lengur jafnvægisverð meðan jafnvægismagni er náð og ójafnvægi
ríkir á markaðnum (Perloff, 2011). Aðgerðir stjórnvalda geta haft áhrif á framboð og eftirspurn á
markaði. Sem dæmi um aðgerðir stjórnvalda á húsnæðismarkaði má nefna Íbúðalánasjóð, en það
er sjálfstæð stofnun í eigu ríkisins. Hlutverk Íbúðalánasjóðs er fyrst og fremst vera lánasjóður en
einnig að hafa umsjón með veitingu stofnframlaga ríkisins til uppbyggingar á leiguíbúðum fyrir
tekju- og eignalægri fjölskyldur og einstaklinga, sem og byggja upp nýtt leigukerfi almennra
íbúða (Lög um almennar íbúðir, nr. 52/2016). Hlutverk Íbúðalánasjóðs er því að auka framboð á
húsnæðismarkaðnum og koma þar til móts við þann skort sem þar ríkir.
2.2 Breytt neyslumynstur Neysluhyggja (e. consumerism) er hugmyndafræði úr félags- og hagvísindum sem felur í sér
tilhneigingu fólks til að kaupa vörur og þjónustu í síauknum mæli. Undanfarna áratugi hefur
neysluhyggja verið áberandi á vestrænum slóðum og víða má sjá neyslusamfélög.
Neyslusamfélög einkennast af óþarfa neyslu, svo sem kaupum á lúxus- og munaðarvörum, sem
flokka mætti sem óþarfa. Margir þættir hafa ýtt undir þessa þróun en upphafið markaðist í kjölfar
iðnbyltingarinnar og þegar fjöldaframleiðsla á vörum hófst og hefur Ísland ekki orðið eftir í
þessarri þróun (RÚV, 2013).
Á Íslandi var neysluhyggja ekki í miklum mæli á 20. öldinni en í kringum aldamót fór
hún í miklum mæli vaxandi og setti svip sinn á menningu þjóðarinnar í byrjun 21. aldarinnar.
Ætla má að neysluhyggjan hafi náð hámarki í góðærinu sem ríkti á árunum 2005-2008. Til að
mynda fengu bankar leyfi til að veita almenningi verðtryggð húsnæðislán árið 2004 en fyrir það
voru mun færri úrræði í boði og erfiðara að verða sér úti um slík lán. Efnahagsstefnan á þessum
árum ýtti undir þenslu og aukningu kaupmáttar. Leitað var leiða til þess að fjármagna lán fyrir þá
sem ekki komust í gegnum greiðslumat, sem og að greiðslubyrðin var lækkuð fyrstu árin og
vextir voru lágir (Alþingi, 2013). Skuldsetning heimilanna varð gífurleg á tímum góðærisins, að
miklu leyti til að knýja fram stóraukna einkaneyslu. Flatskjáir urðu staðalbúnaður á heimilum,
húsbílar og fellihýsi voru einnig áberandi sem og aðrar munaðarvörur. Í ársbyrjun 2007 seldust
fleiri Range Rover bílar hérlendis heldur en í Svíþjóð og Danmörku til samans (RÚV, 2013), en
íbúafjöldi Íslands er um 2% samanlagðs íbúafjölda Svíþjóðar og Danmerkur (Eurostat, 2019).
Skuldsetning heimila jókst að raungildi 77% á árunum 2007-2008 sem rekja má til breytts
6
neyslumynsturs, þess má geta að rauntekjur jukust um 15% á sama tímabili. Á þessum tíma var
neysluhyggjan orðin eins konar þjóðareinkenni (RÚV, 2013). Hjarðhegðun (e. herd behavior)
má einnig sjá í kauphegðun íslendinga en í áraraðir hafa íslendingar haft þá tilhneigingu að verða
að eignast sömu hlutina. Til að mynda á áttunda áratug síðustu aldar eignaðist stór hluti
þjóðarinnar fótanuddtæki, á góðærisárunum 2005-2007 mátti sjá fellihýsi eða hjólhýsi standa
fyrir utan mörg heimili. Undanfarin ár hafa Omaggio og Kaj Bojesen apar prýtt fleiri og fleiri
heimili.
Sýnineysla (e. conspicuous consumption) eða samkeppnisneysla kallast það þegar fólk,
með neyslu sinni gefur til kynna hvaða hópi samfélagsins það tilheyrir eða vill tilheyra og
hvernig það vill aðrir líti á sig. Neysla er félagslegt fyrirbæri en með samkeppnisneyslu keppast
neytendur við hvern annan um samfélagsstöðu í gegnum sýnineyslu (Argitis, 2016). Í
nútímasamfélagi hefur neysluhyggjan mikil áhrif á líf fólks, og miklar líkur eru að þar spili
einnig inn í máttur samfélagsmiðla sem hafa vaxið gríðarlega á 21. öldinni. Miðlar á borð við
Facebook og Instagram sýna oft glansmyndir af lífi fólks, þar sem fólk er duglegt að setja inn
færslur frá fríum, ferðum á fína veitingastaði og verslunarferðum. Það er því ljóst að
samfélagsmiðlar hafa vissulega sett svip sinn á neysluhyggjuna. Um 40% jarðarbúa nota
samfélagsmiðla reglulega og þá ungt fólk í mestum mæli (Ho, 2018). Um 96% Íslendinga nota
samfélagsmiðla daglega, en það er með hæstu hlutföllum á heimsmælikvarða (Viðskiptablaðið,
2018) (The Statistics Portal, 2019).
Rannsókn sem gerð var í Bretlandi sýnir að ungt fólk eyðir háum fjárhæðum í vörur og
þjónustu sem mætti skilgreina sem óþarfa, til dæmis að fara út á lífið, kaupa skyndibita, fara á
kaffihús, uppfæra snjallsímann og fleira. Verðlækkanir á flugfargjöldum um allan heim hafa
einnig laðað að stóran hóp ungs fólks, og nú er mun algengara að ungt fólk og skólanemar fari í
frí og ferðalög heldur en áður tíðkaðist (Mintz, 2017). Þrátt fyrir að flugfargjöldin séu ódýrari þá
geta önnur meðfylgjandi útgjöld, s.s. hótelgisting og uppihald kostað sitt. Könnun sem
framkvæmd var af MMR sýnir fram á að um 83% íslensku þjóðarinnar hafi ferðast erlendis á
árinu 2018 og var meðalfjöldi ferða á einstakling 2,8 ferðir. Til samanburðar fóru aðeins 44%
íslensku þjóðarinnar í utanlandsferð árið 2009 (Ferðamálastofa, 2019).
7
2.3 Fyrri rannsóknir Þar sem vandi unga fólksins á húsnæðismarkanum hefur lengi verið viðvarandi og sérstaklega
áberandi í umræðunni undanfarin ár hafa verið gerðar margs konar rannsóknir á viðfangsefninu.
Þá hefur sambærilegt viðfangsefni verið rannsakað í B.Sc. má þar nefna B.Sc. ritgerð sem
skrifuð var af tveimur nemendum úr Háskólanum í Reykjavík árið 2018 um ,,Ungt fólk og fyrstu
skref á fasteignamarkaði”. Í þeirri ritgerð var fjallað um stöðu tveggja mismunandi kynslóða á
húsnæðismarkaðinum, annars vegar kynslóðar X sem fólk er fætt milli 1970-1980 og hinsvegar
aldamótakynslóðina sem er fólk fætt milli 1980-1990. Samkvæmt niðurstöðum ritgerðarinnar
áttu þessar kynslóðir erfitt með að fjárfesta í sinni fyrstu eign vegna slæms aðgengis að
húsnæðismarkaði ásamt fleiri þáttum.
Höfundar þessarar ritgerðar töldu hinsvegar að líklega væri aðgengi yngra fólks sem fætt
er milli áranna 1990 til 1999 að húsnæðismarkaði verra samanborið við kynslóð X og
aldamótakynslóðina. Þótti rannsakendum því áhugavert að kanna viðfangsefnið betur.
Neysluvenjur eru að verða meira vandamál meðal ungs fólks í dag heldur en fyrir 10 árum. Þar
geta komið til ýmsar venjur ungmenna líkt og kaup á dýrum farsímum, bílum og afþreyingu og
því er hagur ungmenna erfiðari að þessu leyti. Mörg ungmenni eru komin í greiðsluvanda eða
skuldasöfnun áður en þau festa kaup á sinni fyrstu eign (Guðbrandur Jónasson löggiltur
fasteignasali, munnleg heimild, viðtal, 19. Apríl 2019). Einnig var skrifuð B.Sc. ritgerð um
,,Þróun fasteignaverðs á Íslandi borið saman við Norðurlöndin (1990-2011)” árið 2012 af
nemanda í Háskólanum í Reykjavík. Í þeirri ritgerð kom fram samanburður Norðurlandanna á
húsnæðisverði, framboði ásamt fleiri þáttum sem snúa að húsnæðismarkaði. Rannsakendum
fannst því ástæða til þess að skoða þessa þætti ásamt því hvort munur væri á stöðu ungs fólks frá
Íslandi annars vegar og Norðurlandanna hins vegar á húsnæðismarkaði og gera grein fyrir því
hvenær ungt fólk flytur úr foreldrahúsum í þessum löndum. Skýrslur, greinargerðir, fyrirlestrar
og tölulegar upplýsingar voru einnig meðal fyrirliggjandi gagna, sem rannsakendur sóttu í við
skrif þessarar ritgerðar. Þær mátti helst finna hjá Íbúðalánasjóð, bönkum og fjármálastofnunum,
Hagstofu Íslands og Þjóðskrá Íslands.
Niðurstöður fyrri rannsókna varðandi stöðu ungs fólks á húsnæðismarkaði benda til þess
að kaup á fyrstu eign séu erfið vegna vaxandi ferðamannastraums, fólksfjölgunar, innflutningi
erlends vinnuafls ásamt fleiri þáttum. Vísbendingar eru um að þegar fólksfjölgun eykst mikið á
skömmum tíma, hækki um leið verðlag húsnæðis. Með auknum ferðamannastraumi hefur einnig
8
útleiga á Airbnb íbúðum orðið vinsæl leið hjá landsmönnum til þess að auka tekjur sínar sem
dregur um leið úr framboði húsnæðis (Axel Hall, Benedikt Árnason, Elín Alma Arthursdóttir,
Maríanna Jónasdóttir og Ólafur Darri Andrason, 2019). Nánari umfjöllun um þessa þætti og áhrif
þeirra á húsnæðismarkaðinn á Íslandi verður fjallað um síðar í ritgerðinni en nú verður gert grein
fyrir sögu húsnæðismarkaðar á Íslandi.
9
3. Sögulegt yfirlit Í þessum kafla verður fjallað um uppbyggingu íbúðarhúsnæðis frá aldamótum, þar með vel
heppnaða ákvörðun stjórnvalda um uppbyggingu verkamannabústaða í Reykjavík til þess að
vinna gegn skortinum sem ríkti á húsnæðismarkaði borgarinnar á árunum 1960-1990. Auk þess
verður fjallað um fyrir þróun húsnæðismarkaðarins og lánastofnana á Íslandi frá aldamótum.
3.1 Uppbygging íbúðarhúsnæðis frá aldamótum og verkamannabústaðir Vandræði á húsnæðismarkaðnum er ekki nýtt vandamál en það hefur lengi ríkt húsnæðisvandi í
Reykjavík. Allt frá iðnbyltingunni sem átti sér stað á miðri 19. öldinni fór fólk að flytjast í
auknum mæli úr dreifbýli í borgir. Fólk taldi sig eiga möguleika á betra lífi í borgunum og þar
voru einnig betri atvinnutækifæri (Gunnar Karlsson og Sigurður Ragnarsson, 2016). Á fyrri hluta
20. aldarinnar og þá sérstaklega í kringum fyrri heimsstyrjöldina var skorturinn svo mikill á
íbúðarhúsnæði að Reykjavíkurborg tók til þess ráðs að byggja bráðabirgðahúsnæði úr ódýru
byggingarefni fyrir þá allra efnaminnstu, húsin voru kölluð Pólarnir. Við hernám Breta 10. maí
1940 jók enn á húsnæðisvandann, mikil fólksfjölgun varð í borginni vegna hernámsins og bjuggu
hermennirnir upphaflega í tjöldum. Áður en veturinn skall á reistu þeir bragga sem áttu að veita
meira skjól og á skömmum tíma höfðu hundruðir bragga verið reistir í borginni (Eggert Þór
Bernharðsson, 2000).
Um miðja 20. öldina var farið af stað með verkefni sem átti eftir að breyta miklu á
húsnæðismarkaðnum. Borgin hóf að reisa íbúðarbyggingar og voru íbúðirnar svo seldar til
lágtekjufólks, kaupverðið var bæði lægra en venjulegt þótti og kaupendunum buðust lán með
lægri vöxtum. Íbúðahúsin voru kölluð verkamannabústaðir. Umsækjendur verkamannabústaða
þurftu að uppfylla ákveðin skilyrði til að mega kaupa þar íbúð; ekki mátti fara upp fyrir ákveðin
tekjumörk, viðkomandi mátti ekki eiga íbúð eða samsvarandi eign í öðru formi, og þurfti að vera
með skráð lögheimili í Reykjavík. Fyrstu verkamannabústaðirnir voru við Hringbraut. Húsin
mynduðu ferhyrning og í miðjunni var leiksvæði fyrir börn. Íbúðirnar voru hannaðar á einfaldan
og hagkvæman hátt, voru þær því fremur litlar, en oft bjuggu stórar fjölskyldur í íbúðunum.
Verkefnið fór vel stað og var mikil eftirspurn eftir íbúðunum, þá helst meðal leigjenda á
almennum markaði sem glímdu við háa mánaðarleigu og ótrygga leigusamninga (Guðlaug
Magnúsdóttir, 1983). Fljótt urðu til hverfi úr íbúðum verkamannabústaðanna, meðal annars
10
fjölbýlishús í Seljahverfi, bakkarnir í Neðra-Breiðholti, Fellahverfið í Efra-Breiðholti og síðar
meir í Ártúnsholti, Grafarvogi og á fleiri stöðum.
Mynd 3.1. Verkamannabústaðir í Breiðholti (Höfundur ótilgreindur, 2012)
Bygging verkamannabústaðanna á árunum 1960-1990 bætti stöðuna á
húsnæðismarkaðnum gríðarlega. Íbúðum í Reykjavík fjölgaði um rúmlega 21.000 á þessum árum
og kom það til móts við fólksfjölgunina (Hagstofa Íslands, e.d.-b). Fyrir aldamótin 2000 var
bygging verkamannabústaða lögð af og við tók tímabil þar sem mikið var byggt af stærra
íbúðarhúsnæði, s.s. einbýlishúsum og stórum íbúðum í fjölbýli eða raðhúsum og parhúsum.
Eftir hinn mikla húsnæðisskort sem ríkt hefur síðastliðin ár eru nú aftur komnir í
byggingu verkamannabústaðir á vegum íbúðafélagsins Bjargs, sem er sjálfseignarstofnun í eigu
ASÍ og BSRB, og rekið án hagnaðarmarkmiða. Eiga fyrstu íbúðirnar að vera til afhendingar á
þessu ári, 2019 (Bjarg íbúðafélag, 2019). Nýju íbúðirnar verða hins vegar eingöngu í boði til
leigu á lágu leiguverði til tekjulágs fólks. Ekki er mögulegt að kaupa þær líkt og þær íbúðir sem
voru byggðar á seinni hluta síðustu aldar. Því munu nýju verkamannabústaðirnir ekki koma til
móts við þann hóp sem vill kaupa sitt eigið húsnæði þó þeir muni vissulega koma til móts við
húsnæðisvandann. Mikilvægt er að efnaminna fólk hafi einnig möguleika á því að kaupa húsnæði
auk þeirra sem hafa meira á milli handanna. Ný lög voru sett árið 1998 sem kveða á um að sú
meginregla gildi að landsmenn eigi að búa við öryggi og jafnrétti í húsnæðismálum og að
fjármunum verði sérstaklega varið til þess að auka möguleika almennings til að eignast eða leigja
húsnæði á viðráðanlegum kjörum (Lög um húsnæðismál, nr. 44/1998).
11
3.2 Aðgengi að lánsfjármagni Á árum áður var starfsemi lánastofnanna heldur minni á Íslandi en hún er í dag. Á síðustu öld var
það Veðdeild Landsbankans sem var með mesta lánastarfsemi ásamt Húsnæðisstofnun Ríkisins,
sem var aðeins starfandi seinni helming 20. aldarinnar. Íbúðalánasjóður var svo stofnaður árið
1998 og sameinuðust Byggingasjóður verkamanna og Byggingasjóður ríkisins, sem voru í
umsjón Húsnæðisstofnunar Ríkisins, Íbúðalánasjóði. Jafnframt var hægt að taka húsnæðislán hjá
lífeyrissjóðum. Bylting varð á íslenska húsnæðismarkaðnum sumarið 2004, en þá hófu bankar að
veita íbúðalán til viðskiptavina, sem veitti fyrri úrræðum samkeppni (Jón Anton Jóhannsson,
2018). Þegar bankarnir hófu að veita lán voru reglur og skilyrði ekki jafn ströng og þau eru í dag.
Bankarnir hafa séð um að framkvæma greiðslumat og fór það fram í útibúunum hér áður fyrr.
Meiri tækifæri voru þá í boði fyrir almenning í landinu, kostnaður við lántöku lækkaði, lánin
voru aðgengilegri og hægt var að taka lán fyrir allt að 90% af kaupverði húsnæðis, og í sumum
tilfellum allt að 100% lán. Á þeim tíma var hægt að hliðra til sem einfaldaði fólki að fá
greiðslumat og var því sá hópur sem fékk lán mun stærri en hann er í dag. Veltan á
húsnæðismarkaðnum var á þessum tíma gríðarleg (Guðbrandur Jónasson, löggiltur fasteignasali,
munnleg heimild, viðtal, 19. apríl 2019). Bankarnir komu inn af miklum krafti sem viðbót við
lánveitendur á húsnæðismarkaðnum, en hafa líklega stundað of mikla áhættustarfsemi sem leiddi
slæmrar skuldastöðu almennings og í kjölfarið voru reglur hertar til muna. Eftir hrun hafa
lánveitingar breyst mikið vegna hertra reglna og möguleikar fólks eru því mun skertari en fyrir
hrun. Eftir hrunið hefur greiðslumatið orðið staðlaðra og í bönkum er ákveðin deild sem sér um
lánveitingar, jafnframt er minni persónuleg þjónusta í boði. Auk þess eru kröfurnar meiri til
greiðslugetu húsnæðiskaupenda í dag en fyrir hrun. Fyrir hrun var meira af ungu fólki að kaupa
sínar fyrstu eignir og var þá meiri breidd þegar kom að stærð húsnæðis. Fólk var þá að ráða við
íbúðakaup undir 30 milljónum en í dag fást sambærilegar eignir á um 40 milljónir. Ungt fólk
leitar helst eftir þriggja herbergja íbúðum sé það þeim mögulegt fjárhagslega. Mögulega er
ástæðan sú að fyrstu kaupendur eru orðnir eldri en áður fyrr og því komnir með barn, sem gerir
þörfina á fleiri herbergjum meiri (Dan Wiium, löggiltur fasteignasali, munnleg heimild, viðtal,
17. apríl 2019).
12
Mynd 3.2. Fjöldi þinglýstra kaupsamninga á höfuðborgarsvæðinu árin 2011-2018. (Heimild: Þjóðskrá Íslands)
Mynd 3.2 sýnir þinglýsta kaupsamninga á árunum 2011-2018 á höfuðborgarsvæðinu, má
þar sjá að salan hefur farið stigvaxandi frá árinu 2011, þá bæði í sölu á íbúðum í fjölbýli og
sérbýli. Fjöldi seldra eigna tók mikið stökk frá árinu 2014-2015, að mestum hluta seldum eignum
í fjölbýli en einnig í sérbýli, og svo aftur næsta ár á eftir, bæði í fjölbýliseignum og í sérbýli
(Þjóðskrá Íslands, e.d.-a). Möguleg skýring þessa vaxtar í sölu er að í kjölfar hrunsins fengu
bankarnir, fjármálastofnanir og Íbúðalánasjóður til sín mikið magn af eignum í gegnum
nauðungaruppboð sem fóru á sölu á markaðnum. Restin af þessum eignum var seld í kringum
árið 2016 (Dan Wiium, löggiltur fasteignasali, munnleg heimild, viðtal, 17. apríl 2019). Salan
dróst svo aftur saman árið 2017, en þá voru fáar eignir í boði. Þær eignir sem komu inn á
markaðinn seldust alla jafnan hratt og verð rauk upp.
Til samanburðar við árið 2007 var heildarfjöldi þinglýstra kaupsamninga rúmlega 10.000
á höfuðborgarsvæðinu, en sú tala á við allar tegundir húsnæðis, einnig atvinnuhúsnæði
(Viðskiptablaðið, 2009).
3.3 Samantekt Ljóst er að tekjuminni einstaklingar nutu góðs af uppbyggingu verkamannabústaða árin 1960 -
1990 sem leiddi til þess að skorturinn á húsnæðismarkaði minnkaði og þeir sem áður höfðu ekki
tök á að eignast húsnæði gafst þarna tækifæri til þess. Óljóst er hversu mikil áhrif uppbygging
nýrra verkamannabústaða á vegum íbúðafélagsins Bjargs mun hafa á húsnæðismarkaðinn á
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Fjöldiþinglýstrakaupsamingaáhöfuðborgarsvæðinu
Fjölbýli Sérbýli Samtals
13
Íslandi en líklega munu verkamannabústaðirnir koma til með að minnka skortinn sem ríkir í dag
að hluta til. Fyrir hrun var aðgengi ungs fólks að lánsfjármagni mun betra til þess að festa kaup á
húsnæði vegna þess að ekki voru gerðar eins miklar kröfur til greiðslugetu húsnæðiskaupenda
líkt og raunin er í dag. Fjöldi þinglýstra samninga hefur farið stigvaxandi síðan árið 2011 en þó
talsvert frá því að ná sömu hæðum og fyrir efnahagshrunið árið 2007. Frá efnahagshruninu 2008
hefur húsnæðisverð hækkað mikið sem gerir unga fólkinu einnig erfiðara fyrir að kaupa fyrstu
eign.
14
4. Staðan á markaðnum í dag Kaup á húsnæði er sennilega ein stærsta fjárfesting sem flestir einstaklingar leggja í á lífsleiðinni.
Húsnæði er öllu jafnan tengt við eina af grunnþörfum mannsins sem einnig er mikilvægur þáttur
í eignauppbyggingu heimilanna. Séreignarstefna í húsnæðismálum hefur verið ríkjandi hér á
landi þar sem árið 2016 var hlutfall húsnæðis í eigu íbúa 78% (Finnur Bogi Hannesson, 2016).
Heildarvelta íbúða á Íslandi árið 2018 nam rúmlega 482 milljörðum króna sem er um 6,8%
aukning veltu frá árinu þar á undan, þar sem meðalviðskiptaverð á íbúðarhúsnæði á Íslandi var
um 44 milljónir króna (Íbúðalánasjóður, 2019-a).
Margt bendir til þess að ungt fólk haldi lengur til í foreldrahúsum nú heldur en áður fyrr.
Eins og áður hefur komið fram var meðalhlutfall ungs fólks á aldrinum 20-24 ára, 57,4%, á
árunum 2012-2016 og er það hæsta hlutfall frá því mælingar hófust. Hins vegar má sjá mikinn
mun á næsta aldurshóp á eftir, 25-29 ára, en þar mældist hlutfallið 21,1% á sama tímabili
(Hagstofa Íslands, e.d.-a). Áður fyrr var algengt að ungt fólk keypti sínar fyrstu eignir upp úr
tvítugu en nú er það helst á bilinu 25-30 ára (Dan Wiium, löggiltur fasteignasali, munnleg
heimild, viðtal, 17. apríl 2019). Fyrri rannsóknir benda jafnframt til þess að konur flytji fyrr út úr
foreldrahúsum en karlmenn. Árið 2016 bjuggu 26,8% karla á aldrinum 25-29 ára í foreldrahúsum
en aðeins 14,3% kvenna og telst sá munur tölfræðilega marktækur (Hagstofa Íslands, 2018).
Í dag er framboðið á markaðnum frekar lítið og mun minna heldur en á árunum fyrir
hrun. Þá er áberandi skortur á ódýrari eignum. Aukning hefur orðið á nýbyggingum en það sem
helst einkennir þær eru óheppilegar stærðir á íbúðum og hátt verð, hefur sala á þeim dregist
verulega saman frá síðasta ári. Nýju íbúðirnar hafa helst verið byggðar á svokölluðum
þéttingarreitum og dýrum lóðum sem hækkar verð þeirra (Dan Wiium, löggiltur fasteignasali,
munnleg heimild, viðtal, 17. apríl 2019). Lóðaverð eitt og sér setur ákveðinn grunn í
verðlagningu þessara nýju íbúða og hefur lóðaverð farið hækkandi eftir því sem borgin þenst út
(Guðbrandur Jónasson, löggiltur fasteignasali, munnleg heimild, viðtal, 19. apríl 2019). Þetta
gerir ungu fólki mjög erfitt fyrir að kaupa nýjar eignir. Ungt fólk í dag er stór hópur sem helst
leitar eftir eignum sem kosta innan við 40 milljónir og er það svo greiðslumatið sem gerir fólki
erfiðara fyrir. Stór hluti ungra kaupenda í dag þurfa aðstoð foreldra eða annarra ættingja við sín
fyrstu kaup (Dan Wiium, löggiltur fasteignasali, munnleg heimild, viðtal, 17. apríl 2019). Þeir
sem eru að kaupa sínar fyrstu eignir þurfa að eiga eigið fé til að geta lagt fram útborgun við
kaupin. Samkvæmt skilmálum flestra lánastofnana árið 2019 ber fyrstu kaupendum að eiga að
15
Mynd 4. Þróun vísitölu íbúðaverðs á höfuðborgarsvæðinu tímabilið 1994-2018. (Heimild: Þjóðskrá Íslands).
lágmarki 15% af kaupverði fasteignar (Landsbankinn, e.d.-a), sem jafngildir 6.000.000 útborgun
upp í húsnæði á kaupverðinu 40.000.000.
Húsnæðismarkaðurinn hefur verið nokkuð rólegur frá hruni. Framboð er töluvert minna
en eftirspurn á markaðnum og hafa verið miklar verðhækkanir líkt á sjá má á mynd 4. Vísitala
íbúðaverðs á höfuðborgarsvæðinu hefur farið stigvaxandi frá árinu 1994 til 2018 að
undanskildum niðursveiflum fyrstu árin eftir hrun 2009 og 2010. Árin eftir niðursveifluna hafa
einkennst af gríðarlegum vexti vísitölu íbúðaverðs, en vísitalan tvöfaldaðist árið 2018 frá árinu
2010, og mældist hún hæst 620,8 í desember mánuði (Þjóðskrá Íslands e.d.–b). Mikill skortur
hefur myndast. Í maí-júní árið 2018 hægðist verulega á markaðnum, eftir mikla hreyfingu á
árunum 2015-2017. Þá höfðu verðhækkanir náð hámarki og verðhjöðnun var byrjuð (Dan
Wiium, löggiltur fasteignasali, munnleg heimild, viðtal, 17. apríl 2019). Árin 2016 og 2017
hækkaði íbúðaverð um 14-15% samanborið við 6% árið 2018 (Arion Banki, 2019). Áberandi er í
umræðunni að byggja þurfi ódýrar og hagkvæmar íbúðir fyrir ungt fólk og að hjálpa þurfi unga
0
100
200
300
400
500
600
700
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
Vísitalaíbúðaverðs
16
fólkinu en þessar íbúðir er hvergi að finna. Þetta skapar eftirvæntingu meðal almennings og ýtir
jafnvel enn undir þörfina.
4.1 Áhrif ferðamannastraumsins á húsnæðismarkaðinn Hlutfallsleg aukning hefur verið í fjölda ferðamanna sem leggja leið sína til landsins en Ísland
hefur verið mjög vinsæll áfangastaður meðal erlendra ferðamanna í dag vegna fallegs landslags
en fjöldi ferðamanna nam rúmlega 2,3 milljónum árið 2018. Langflestir erlendra ferðamanna
sem sóttu Ísland heim komu frá Bandaríkjunum, alls 700 þúsund ferðamenn. Sú þjóð sem kom
þar næst á eftir var Bretland með 298 þúsund ferðamenn árið 2018 (Landsbankinn, 2019-a).
Aukinn straumur erlendra ferðamanna til landsins ásamt vexti ferðaþjónustunnar er ein afleiðing
þess að staða ungs fólks á húsnæðismarkaði hefur farið versnandi. Það sem enn hefur aukið á
vandann á húsnæðismarkaði er stóraukin eftirspurn eftir íbúðum sem hefur farið vaxandi á
síðastliðnum árum vegna straums erlendra ferða- og verkamanna inn í landið, ásamt útleigu á
Airbnb húsnæði.
Mynd 4.1. Heildarfjöldi erlendra ferðamanna sem heimsóttu Ísland. (Heimild: Ferðamálastofa).
Undanfarin fjögur til fimm ár hefur aðsókn erlendra ferðamanna stóraukist sem veldur
aukinni eftirspurn eftir gistihúsnæði líkt og sést á mynd 4.1. Heildarfjöldi erlendra ferðamanna
sem koma til Íslands árið 2017 voru rúmlega 2,2 milljónir sem gerir 24,1% aukningu á fjölda
ferðamanna frá árinu 2016 (Ferðamálastofa e.d.-a). Íslendingar buðu því erlendum ferðamönnum
0
500,000
1,000,000
1,500,000
2,000,000
2,500,000
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Fjöldiferðamanna
17
og heimamönnum húsnæði sitt til skammtímaleigu á Airbnb sem átti þátt í því að leiguverð
húsnæðis fór hækkandi. Á sama tíma var mikill uppgangur í uppbyggingu hótela vegna vaxandi
ferðaþjónustu sem kallaði á innflutning á erlendu vinnuafli inn í landið sem hefur einnig sett
þrýsting á húsnæðismarkaðinn hér á landi. (Axel Hall o.fl., 2019).
4.2 Áhrif Airbnb skammtímaleigu á húsnæðismarkaðinn Eftirspurn eftir húsnæði á skammtímaleigu á Íslandi hefur vaxið gríðarlega í tengslum við
aukningu erlendra ferðamanna til landsins. Eftirspurninni hefur verið mætt að stórum hluta með
deilihagkerfi annars vegar og fjárfestingum og framkvæmdum á hótel- og gistirýmum hinsvegar.
Uppbygging nýrra hótel- og gistirýma fylgdi ekki eftir hröðum vexti ferðamanna sérstaklega á
höfuðborgarsvæðinu. Tilurð Airbnb kom því á heppilegum tíma fyrir Ísland vegna þess að óvíst
er hvort landið hefði getað tekið á móti slíkum fjölda ferðamanna án þess (Finnur Bogi
Hannesson, 2016).
Airbnb var stofnað árið 2008 og eru höfuðstöðvar þess í San Francisco í Kaliforníu.
Airbnb er nú alþjóðlegt fyrirtæki og starfar sem leiðtogi á markaði deilihagkerfa og gefur
einstaklingum þann möguleika á að leigja húsnæði annars aðila í gegnum vefsíðu eða smáforrit
sem fyrirtækið rekur. Það sem gerir þjónustu Airbnb byltingarkennda er að fyrirtækið á engar
eignir sem eru til útleigu og aflar tekna með þóknunum frá öllum bókunum milli leigutaka og
leigusala. Í gegnum Airbnb hefur almenningur aðgang að meira en tveimur milljónum skráðra
íbúða til skammtímaleigu í yfir 34 þúsund borgum. Til samanburðar hefur stærsta hótelkeðja
heims InterContinental Hotels Group 687 þúsund herbergi til leigu. Leigjendur sem nýta sér
Airbnb á ferðalögum sínum eru fleiri en 60 milljónir talsins. Þrátt fyrir að tiltölulega stutt sé frá
stofnun Airbnb hefur það reynst vinsælt úrræði fyrir einstaklinga í leit af gistingu en það lítur út
fyrir það að vinsældirnar muni vaxa enn frekar í náinni framtíð (Botsman, R. & Capelin, L.
2015).
18
Mynd 4.2. Áætlaðar óskráðar erlendar gistinætur í gegnum Airbnb 2017-2019. (Heimild: Hagstofa Íslands).
Líkt og sjá má á mynd 4.2 er fjöldi óskráðra erlendra gistinátta mjög árstíðarbundinn þar
sem fjöldi gistinátta mælist alla jafnan mestur á sumrin. Fjöldi gistinátta mældist mestur í júlí-
mánuði 2017, um 340.000 gistinætur. Samkvæmt nýjustu mælingum sem gerðar voru í mars
2019 mældist fjöldi gistinátta 134.000 sem er aukning frá sama mánuði árunum áður (Hagstofa
Íslands, e.d.-c). Deilihagkerfið Airbnb hefur stutt mjög við vöxt íslenskrar ferðaþjónustu þegar
hótel- og gistirými voru við nýtingarþolmörkin og því hefur Airbnb reynst stór þáttur við
atvinnusköpun og bætt þannig fjárhagsstöðu heimilanna (Finnur Bogi Hannesson, 2016). Þó svo
að Airbnb hafi upphaflega verið ætlað sem vettvangur skammtímaleigu venjulegra heimila í anda
deilihagkerfa er þó stór hluti eigna sem er í boði í eigu fyrirtækja eða einstaklinga sem leigja út
fleiri en eina eign. Airbnb var nýtt og byltingarkennt fyrirbæri á sviði skammtímaleigu á Íslandi
og því myndaðist mikil umræða í samfélaginu um að það þyrfti að vernda þá sem hafa hagsmuni
að gæta á íbúðamarkaði og leiddi það til ýmissa lagabreytinga á því sviði (Íbúðalánasjóður,
2018-a).
Gríðarlegur vöxtur hefur verið á framboði á skammtímaútleigu íbúðarhúsnæðis
undanfarin ár. Margir Íslendingar sjá mikil tækifæri í því að leigja íbúðir sínar og auka tekjur
sínar með því. Árið 2017 voru heildartekjur af skammtímaleigu Airbnb í kringum 32 milljarðar
íslenskar krónur sem samsvarar 1.3% af vergri landsframleiðslu. Sama ár voru 8.162 notendur
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
350000
400000
Jan.17
Feb.17
Mar.17
Apr.17
Maí.17
Jún.17
Júl.17
Ágú.17
Sep.17
Okt.17
Nóv.17
Des.17
Jan.18
Feb.18
Mar.18
Apr.18
Maí.18
Jún.18
Júl.18
Ágú.18
Sep.18
Okt.18
Nóv.18
Des.18
Jan.19
Feb.19
Mar.19
Fjöldigistinátta
19
sem buðu 14.088 eignir til útleigu á einhverjum tímapunkti yfir árið á Airbnb. Það er gífurlega há
tala ef hún er sett í samhengi við allar skráðar eignir á Íslandi en það jafngildir að rúm 10% af
öllum fasteignum landsins hafi verið til útleigu á vefnum. Um 80% skráðra íslenskra Airbnb
íbúða voru staðsettar í Reykjavík, þar af 48% miðsvæðis í borginni (Lúðvík Elíasson og Önundur
Páll Ragnarsson, 2018). Reykjavík var árið 2017 í þriðja sæti af öllum höfuðborgum og
vinsælustu ferðamannaborgum Evrópu sem höfðu flestar Airbnb skráningar miðað við höfðatölu.
Íbúðum til útleigu á Airbnb utan höfuðborgarinnar hefur þó fjölgað meira samanborið við
höfuðborgarsvæðið á síðastliðnum árum (Íbúðalánasjóður, 2018-a).
Neikvæð tengsl eru til staðar milli húsnæðismarkaðarins og Airbnb skammtímaleigu.
Neikvæðar afleiðingar slíkrar útleigu á íbúðum hafa orðið til þess að framboð hefur minnkað
umtalsvert miðsvæðis í Reykjavík og verð íbúðahúsnæðis þar af leiðandi hækkað óeðlilega
mikið. Mest ber á þessu í miðborginni og nágrenni og einnig hefur sala á eignum í kjarna
höfuðborgarinnar dregist saman. Í kjarna borgarinnar hefur þjónustu, til dæmis aðgengi að
matvöruverslunum, heilsugæslu og leikskólum, til fjölskyldna hrakað en þjónustan er nú sniðin
að þörfum erlendra ferðamanna sem leitt hefur til þess að margar fjölskyldur hafa flutt á brott
(Dan Wiium, löggiltur fasteignasali, munnleg heimild, viðtal, 17. apríl 2019). Í nýlegri skýrslu
frá hagdeild Íbúðalánasjóðs (2018-a) kom fram tölfræðileg greining á áhrifum Airbnb á kaupverð
á húsnæðismarkaði ásamt leigumarkaði. Niðurstöður greiningarinnar bentu til þess að tengsl séu
milli framboðs leigu á Airbnb og verði íbúða. Áhrif Airbnb á húsnæðismarkaðinn má tengja
beint við hækkun meðalfermetraverðs í kaupsamningum um 5-9% hérlendis milli áranna 2015-
2017. Á leigumarkaði var bent á að leigjendur standi frammi fyrir miklum hvata til þess að leigja
eign sína til skammtíma frekar en langtíma þar sem tekjur af því geta verið tvöfalt hærri en sem
nemur þinglýstum kaupsamningum. Það leiðir til þess að framboð minnkar á langtíma
leigumarkaði.
Nú ríkir hinsvegar mikil óvissa um hvort straumurinn af fjölda erlendra ferðamanna verði
jafn mikill í framtíðinni og hann er nú. Þó Airbnb hafi neikvæð áhrif á leigu og húsnæðisverð er
það þó jákvætt að mögulegt sé að anna þörf mikils hluta ferðamannastraumsins án þess að leggja
í miklar fjárfestingar í byggingu nýrra hótela. Ef erlendum ferðamönnum fer fækkandi er sem
dæmi mun auðveldara að hætta rekstri Airbnb-útleigu en að selja hótel eða hálfkláruð
hótelverkefni (Íbúðalánasjóður, 2018-a).
20
4.3 Áhrif innflutnings erlends vinnuafls á húsnæðismarkað Mynd 4.3 hér að neðan sýnir að nú ríkir mikill uppgangur innan byggingariðnaðarins á Íslandi
þegar litið er til aukningar á heildarfjölda bygginga og innflutts vinnuafls á síðastliðnum árum. Á
fyrstu árunum eftir efnahagshrunið varð mikil niðursveifla í fjölda starfsmanna í
byggingariðnaðinum vegna þess að það var óarðbært að ráðast í byggingarframkvæmdir (Finnur
Bogi Hannesson, 2016).
Mynd 4.3. Fjöldi launþega í byggingastarfsemi og mannvirkjagerð á Íslandi tímabilið 2008-2018. (Heimild: Hagstofa
Íslands).
Á tímabilinu 2009 til 2015 voru að meðaltali 9.575 manns sem störfuðu í
byggingariðnaði en til samanburðar mældist fjöldi starfsmanna mestur árið 2008, 17.585
manns. Fjöldi vinnuafls í atvinnugreininni árið 2018 mældist 15.230 starfsmenn í heild og þar af
innflutt vinnuafl sem nam 4.487 manns. Árið 2012 mældist vinnuafl í byggingariðnaði minnst,
alls 8.577 og fjöldi innflutts vinnuafls var 698 samkvæmt mælingum sem gerðar voru á árunum
2008 til 2018. Hlutfallslega séð hefur vinnuafl tæplega tvöfaldast ásamt því að innflutningur
vinnuafls hefur aukist rúmlega sexfalt frá tímabilinu 2012 til 2018 (Hagstofa Íslands, e.d.-d).
Í því þensluástandi sem nú ríkir á íslenskum vinnumarkaði er eftirspurn eftir
iðnaðarmönnum að meginhluta mætt með innflutning á erlendu starfsfólki. Vegna
vinnuaflsskortsins hafa fyrirtæki á ýmsum sviðum efnahagslífsins svo sem í fjármálastarfsemi,
sjávarútvegi og iðnaði í auknum mæli ráðið til sín innflutt vinnuafl til þess að auka framleiðni
sína (Landsbankinn, 2019-a).
Innflutningur vinnuafls getur hinsvegar haft þau áhrif á húsnæðismarkaðinn að eftirspurn
eftir íbúðum eykst, sem ýtir enn frekar á aukna íbúðauppbyggingu sem veldur hækkunum á
íbúðaverði. Áhrifin sem um ræðir á húsnæðismarkaðinn sem stafa af aukningu innflutts vinnuafls
21
koma skýrast fram á höfuðborgarsvæðinu þar sem atvinnulíf er umfangsmeira og
mannaflsfrekara en gerist á landsbyggðinni (Finnur Bogi Hannesson, 2016).
4.4 Fólksfjölgun og uppbygging nýs húsnæðis Mannfjöldi á höfuðborgarsvæðinu hefur farið stöðugt vaxandi frá aldamótum, en það má til
dæmis rekja til uppgangs í efnahagslífinu. Hins vegar hefur uppbygging á nýju húsnæði ekki
haldist í hendur við fólksfjölgunina. Eins og sjá má á mynd 4.4.2, þá tók sú uppbygging mikla
dýfu í kringum hrun, árin 2008 og 2009, en náði lágmarki 2011 (Hagstofa Íslands, e.d.-e). Á
mynd 4.4.1 má sjá þróun fólksfjölda á höfuðborgarsvæðinu og á landinu öllu frá aldamótum.
Athyglisvert er að sjá að meðan fólksfjöldi í landinu fer minnkandi frá árinu 2009 til 2010 á sér
stað fólksfjölgun á höfuðborgarsvæðinu á sama tíma. Frá árinu 2016 hefur uppbygging nýs
húsnæðis farið vaxandi og verið í takt við fólksfjölgun (Hagstofa Íslands, e.d.-b).
Mynd 4.4.1. Fólksfjöldi á höfuðborgarsvæðinu og landinu öllu frá aldamótum. (Heimild: Hagstofa Íslands).
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
350000
400000
20002001200220032004200520062007200820092010201120122013201420152016201720182019
Samtalsmannfjöldi
Ár
FólksfjölgunáÍslandiárin2000- 2019
Höfuðborgarsvæðið Landiðallt
22
Mynd 4.4.2. Fullkláruð íbúðarhúsnæði á höfuðborgarsvæðinu frá aldamótum. (Heimild: Hagstofa Íslands).
Það er þó ekki þar með sagt að eftirspurn eftir húsnæði á höfuðborgarsvæðinu hafi verið
annað. Mikil eftirspurn er eftir hentugu húsnæði á viðráðanlegu verði fyrir ungt fólk, sem og
tekju- og eignalága aðila á höfuðborgarsvæðinu. Einnig er þar þörf fyrir búsetuúrræði fyrir fólk
með fötlun, auk íbúða til skammtímaleigu, og íbúða fyrir námsmenn (Íbúðalánasjóður, 2019-b).
Samhliða aukningu eftirspurnar eftir húsnæði var skortur á framboði á húsnæði fyrir yngra og
tekjuminna fólk í landinu. Síðustu ár hefur uppbygging nýrra íbúða fyrst og fremst þjónað
þörfum eldra og efnameira fólks sem hyggst flytja úr einbýlishúsum sínum yfir í dýrar íbúðir,
sem léttir aðeins á þörf eins hóps neytenda (Axel Hall o.fl., 2019). Það sem ýtir undir að framboð
einkennist af háum verðflokki íbúða er hár byggingar og lóðarkostnaður, sérstaklega á
miðlægum þéttbýlissvæðum. Á sama tíma er uppbygging á ódýru húsnæði ekki í samræmi við
þarfir efnaminna ungs fólks (Ásmundur Einar Daðason, 2018). Ætla má að brugðist hafi verið of
seint við þessari fólksfjölgun í kjölfar hrunsins, tíma tekur að byggja upp húsnæði. Hefði því
uppbyggingin þurft að haldast nokkuð stöðug, líkt og fólksfjölgunin til að viðhalda jafnvægi á
húsnæðismarkaðnum. Jafnframt hefur ekki verið fjölbreytni í þeim nýbyggingum sem hafa verið
reistar, því enn ríkir skortur á markaðnum á húsnæði sem uppfyllir þarfir ungs og efnaminna
fólks.
967
1277
171016171626
205121202045
1367
482
778
347
829 751954 877
116913371435
0
500
1000
1500
2000
2500
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
Fjöldifullkláraðraíbúðaáárinu
Ár
Fullkláruðíbúðarhúsnæðiáhöfuðborgarsvæðinu
23
Mynd 4.4.3. Árleg fjölgun íbúðarhúsnæðis á öllu landinu tímabilið 2004 – 2018. (Heimild: Þjóðskrá Íslands)
Árið 2017 var framboð svo lítið að aðeins um 50% eigna seldust undir ásettu verði og
rúmlega 20% eigna seldust yfir ásettu verði. Mynd 4.4.3 sýnir að fjöldi skráðra íbúða á landinu
öllu jókst um 2.418 árið 2018, en það er mesta aukning sem orðið hefur frá árinu 2008, en þá
fjölgaði skráðum íbúðum um 3.683 (Þjóðskrá Íslands, e.d.-c). Á seinni hluta ársins 2018 voru
settar í kringum 1.500 nýjar íbúðir á sölu á höfuðborgarsvæðinu. Einnig lítur út fyrir að sú
gífurlega verðhækkun húsnæðis sem hefur orðið frá hruni sé að ná hámarki, en meirihluti
húsnæðis hefur selst undir ásettu verði, eða í kringum 80% frá ársbyrjun 2018 (Íbúðalánasjóður,
2019-b). Hins vegar er ásett verð fremur hátt og var verðhækkun nýrra íbúða um 17% á hvern
fermetra, á milli 2017 og 2018. Jafnframt hafa íbúðirnar minnkað milli ára en á árunum 2017 og
2018, minnkaði meðalstærð nýrra íbúða úr 116 m2 niður í 103 m2. Aðeins um þriðjungur
íbúðanna, eða um 440 íbúðir hafa selst. Það sem helst gæti skýrt þetta er að mögulega er ekki
eftirspurn eftir þessum nýju íbúðum, en margar íbúðanna eru miðsvæðis í Reykjavík, fremur
litlar og dýrar, samanber tölurnar hér að ofan. Þrátt fyrir að meirihluti nýrra íbúða sé enn óseldur,
virðist verð þeirra enn fara hækkandi (Landsbankinn, 2019-b). Það sem af er árinu 2019, er
hlutfall seldra nýbygginga töluvert lægra en árið á undan. Á meðan fer verð á eldri íbúðum
hækkandi, þ.e. íbúðum sem áður hafa gengið kaupum og sölum.
27582944
3938
4886
3683
699 790443 419
7541114 1258
15801759
2418
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
Fjölguníbúða
24
Samkvæmt Greiningardeild Arion Banka (2019) hefur meðalaldur kaupenda nýs
húsnæðis hækkað frá góðærinu sem ríkti árið 2007. Þá var meðalaldur kaupenda 47 ár, og fór
upp í 57 ár árið 2011. Meðalaldurinn hefur hins vegar leitað aftur niður á við og er nú meðalaldur
kaupenda 49 ár. Ekki eru til staðar gögn um sölu nýbygginga varðandi aldurshópana 20-24 ára
eða 25-29 ára.
Nýbyggingar er helst að finna á höfuðborgarsvæðinu og þá helst í úthverfum, langmesta
fjölgunin er í Mosfellsbæ, Garðabæ og Kópavogi, en einnig miðsvæðis í Reykjavík, Selfossi og
Suðurnesjum (Arion Banki, 2019). Mikil áhersla hefur verið lögð á þéttingu byggðar hjá
Reykjavíkurborg sem felst í því að byggja upp stóra íbúðarkjarna í miðborginni eða miðsvæðis,
þar sem fyrirhuguð borgarlína á að liggja. Þétting byggðar á höfuðborgarsvæðinu hefur áhrif á
húsnæðisverð vegna þess að framkvæmdir og lóðir eru dýrar. Einnig eru til staðar umhverfisáhrif
tengd byggingarsvæðum í höfuðborginni, líkt og kostnaður við vörslu byggingarsvæðis, erfið
aðkoma, niðurrif eldri á eldri byggingum og fleiri þættir sem gætu orsakað lengri byggingartíma
og aukið þar með húsnæðisverð (Guðbrandur Jónasson, löggiltur fasteignasali, munnleg heimild,
viðtal, 19. apríl 2019). Þetta húsnæði er því ekki innan þess fjárhagslega ramma sem ungt fólk
ræður við og mun ekki létta mikið á húsnæðisvanda unga fólksins heldur aðeins þjóna öðrum
hópi samfélagsins.
25
5. Samanburður á leiguverði og mánaðarlegum afborgunum af húsnæðisláni Leigumarkaðnum á Íslandi má skipta í þrjá hluta: Félagslegar leiguíbúðir sveitarfélaga,
leigufélög og leiguíbúðir í eigu einstaklinga (Reykjavíkurborg, 2018). Í Reykjavík er mun
algengara að fólk eigi sitt eigið húsnæði, frekar en tíðkast í stórborgum erlendis, þar er heldur
algengara að fólk búi í leiguíbúðum. Helsta ástæða þess er að íbúðaverð í erlendum stórborgum
er fremur hátt og færri eiga nægilegt fjármagn í útborgun (Stanek, 2015). Íbúum á leigumarkaði
fjölgaði hérlendis eftir efnahagshrunið 2008 en í kjölfar þess drógst saman fjármagn til
húsnæðislána, einnig hafði fólk minni pening á milli handanna til að leggja í sparnað.
Tæplega helmingur ungs fólks á aldrinum 18-24 ára býr á leigumarkaði á Íslandi, eða um
42%. Þetta er jafnframt fjölmennasti aldurshópurinn á leigumarkaðnum. Aðeins 13% af þessum
hópi býr í eigin húsnæði og um 45% býr í foreldrahúsum. Næst fjölmennasti hópur
leigumarkaðarins er fólk á aldrinum 25-34 ára, en í þeim hópi búa um 28% á leigumarkaði en
rúmlega 50% í eigin húsnæði (Íbúðalánasjóður, 2019-c). Þessar niðurstöður benda til þess að
ungt fólk spanni stóran hluta leigumarkaðarins.
Svæði Stúdíóíbúð Tveggja herbergja íbúð
Þriggja herbergja íbúð
Reykjavík, vestan Kringlumýrarbrautar og Seltjarnarnes
4.513 kr. 3.091 kr. 2.844 kr.
Reykjavík milli Kringlumýrarbrautar og Reykjanesbrautar
4.033 kr. 2.965 kr. 2.723 kr
Grafarvogur, Grafarholt, Árbær, Norðlingaholt og Úlfarsárdalur
4.111 kr. 2.607 kr. 2.466 kr.
Garðabær, Hafnarfjörður og Álftanes 4.298 kr. 3.004 kr. 2.233 kr Breiðholt 5.802 kr. 2.756 kr. 2.387 kr.
Tafla 5.1. Samanburður á meðalleiguverði á hvern fermetra. (Heimild: Þjóðskrá Íslands).
Leiguverð á höfuðborgarsvæðinu er afar hátt og hefur hækkað mikið undanfarin ár,
samhliða húsnæðisskorti. Í janúar 2019 var meðalleiguverð á hvern fermetra í stúdíóíbúð hæst í
Breiðholti (5.802 kr. á fermetra), en lægst í Reykjavík milli Kringlumýrarbrautar og
Reykjanesbrautar (4.033 kr. á fermetra), en í gögnunum voru engar upplýsingar um Kópavog,
Kjalarnes eða Mosfellsbæ. Var meðalverð úr gögnunum fyrir 30 fm. stúdíóíbúð 4.551 kr á hvern
fermetra sem gera um 137.000 kr. í mánaðarleigu. Þegar kom að tveggja herbergja íbúðum var
meðalleiguverð á hvern fermetra hæst í Reykjavík, vestan Kringlumýrarbrautar og á
Seltjarnarnesi (3.091 kr. á fermetra), en lægst í Grafarvogi, Grafarholti, Árbæ, Norðlingaholti og
26
Úlfarsárdal (2.607 kr. á fermetra). Meðalverð úr gögnunum fyrir 65 fm. tveggja herbergja íbúð
2.885 kr á hvern fermetra sem gera um 187.500 kr. í mánaðarleigu. Reykjavík, vestan
Kringlumýrarbrautar og Seltjarnarnes var einnig með hæsta meðalleiguverð á hvern fermetra á
þriggja herbergja íbúðum (2.844 kr. á fermetra), en Garðabær og Hafnarfjörður með það lægsta
(2.233 kr. á fermetra). Meðalverð úr gögnunum fyrir 85 fm. þriggja herbergja íbúð var 2.525 kr á
hvern fermetra sem gera um 214.661 kr. í mánaðarleigu (Þjóðskrá Íslands, 2019). Það er því ljóst
að það er mjög dýrt að vera á leigumarkaðnum og leiguverð á lítilli íbúð jafnast næstum á við
lágmarkslaun (VR, e.d.-a). Á seinasta ári, 2018, hækkaði leiguverð á höfuðborgarsvæðinu
hlutfallslega meira en kaupverð íbúða (Viðskiptablaðið, 2019). Árshækkun á vísitölu leiguverðs
var 9% og hefur farið hækkandi það sem af er árinu 2019 (Þjóðskrá Íslands, 2019).
Hér verður tekið dæmi um Jónu sem er á þrítugsaldri, hún hefur nýlega lokið
háskólanámi og hyggst kaupa húsnæði. Jóna var sparsöm meðan á náminu stóð og er ekki með
námslán sem hún þarf að greiða upp á næstu árum. Jóna er komin með vinnu og hefur 450.000
kr. í mánaðarlaun fyrir skatt og má því áætla að ráðstöfunartekjur hennar eftir skatt séu um
340.000 kr á mánuði. Fyrir valinu verður þriggja herbergja íbúð sem er um 80 fm. íbúð í úthverfi
á höfuðborgarsvæðinu sem er í nokkuð góðu ásigkomulagi, allar innréttingar, gólfefni, hurðar og
slíkt, er nýlegt. Á íbúðina eru settar 35.000.000 kr. Þar sem þetta eru fyrstu kaup hennar Jónu
stendur henni til boða að taka 85% lán fyrir húsnæðinu. Hún þarf því að eiga að lágmarki
5.250.000 kr. fyrir útborgun. Hámarkslánsfjárhæð er því 29.750.000 kr. og töflu hér fyrir neðan
má sjá dæmi um þá möguleika sem Jóna gæti nýtt sér hjá Arion Banka.
27
Óverðtryggð lán Afborgun á mánuði: 225.735 kr.
Blandað lán Afborgun á mánuði: 204.309 kr.
Verðtryggð lán Afborgun á mánuði: 126.689 kr.
Heildarupphæð láns
29.750.000 kr 29.750.000 kr 29.750.000 kr Forsendur Grunnlán Viðbótarlán Óverðtryggt Verðtryggt Grunnlán Viðbótarlán Upphæð láns 16.100.00
0 4.700.000 10.400.000 10.400.00
0 16.100.000
4.700.000
Lánstími 40 ár 25 ár 25 ár 40 ár 40 ár 25 ár Vextir á ári 6,95% 8,05% 7,45% 3,59% 3,59% 4,69% Greiðslumáti Jafnar gr. Jafnar afb. Jafnar afb. Jafnar gr. Jafnar gr. Jafnar gr. Áætluð verðbólga
3% 3% 3% Greiðsla á mánuði
116.895 108.840 145.460 58.849 74.738 51.952 Samtals greitt 77.952.646 83.158.251 91.288.179
Tafla 5.2. Samanburður á lánamöguleikum. (Heimild: Lánareiknivél Arion Banka).
Annar kostnaður fylgir öllum lánunum, s.s. þinglýsingargjald sem er samkvæmt verðskrá
Sýslumanns, og önnur gjöld vegna greiðslumats og fleira. Þeir sem eru að kaupa sína fyrstu eign
fá lántökugjald fellt niður, en það er í kringum 50 þúsund krónur hjá bönkunum. Eins og sjá má
þá hefur verðtryggða lánið lægstu afborganir á mánuði, en er aftur á móti með hæstu
heildarupphæðina að lánstíma loknum (Arion banki, e.d.-a).
5.1 Verðtryggt eða óverðtryggt lán? Óverðtryggða lánið er með hæstu mánaðarlegu afborganirnar en lægstu heildarupphæðina að
lánstíma loknum. Óverðtryggðu lánin safna upp minni verðbótum á höfuðstól og hækka ekki
samhliða verðbólgu. Hins vegar fylgja breytilegir vextir markaðsaðstæðum, þeir geta því hækkað
og lækkað í takt við efnahagsástand. Helsti kostur fastra vaxta á óverðtryggðum lánum er að
þegar vaxtastig hækkar verndar það lántaka fyrir hækkunum, en aftur á móti þegar vextir lækka
fylgir lánið ekki lækkuninni. Mánaðarlegar afborganir eru mun lægri á verðtryggðu lánunum og
fylgir þeim því hægari eignamyndun. Á höfuðstólinn leggjast verðbætur sem dreifast yfir
lánstímann. Vísitala neysluverðs er tengd við verðtryggð lán og fylgja því lánin sveiflum
verðlags í landinu. Þegar verðbólga eykst í landinu hækka mánaðarlegar afborganir af
verðtryggðum lánum. Fastir vextir virka eins á bæði verðtryggð og óverðtryggð lán. Breytilegir
vextir fylgja markaðsaðstæðum (Arion Banki, e.d.-a).
Blönduð lán eru þegar láninu er skipt upp í verðtryggðan hluta og svo hluta í
óverðtryggðan hluta. Nær því lántaki að nýta sér kosti beggja leiða, þar sem greiðslubyrðin er
28
lægri á verðtryggðu lánunum. Blönduð lán gera lántaka kleift að dreifa áhættu vaxta og vegna
ólíkra kosta beggja leiðanna verða sveiflur í greiðslubyrðinni jafnari (Landsbankinn, e.d.-a).
Þar sem Jóna hefur nægar ráðstöfunartekjur í afborgun af öllum valkostunum þarf hún að
velja þann sem hentar henni best, en hafa þarf í huga að nægur afgangur þarf að vera fyrir önnur
gjöld við rekstur heimilisins. Ef Jóna kysi sér verðtryggða lánið væri hver afborgun rétt rúmlega
þriðjungur af ráðstöfunartekjum hennar og ætti hún því nægan afgang í hverjum mánuði. Þá
hefði hún nægt fjármagn til að safna fyrir húsgögnum, bíl eða gæti jafnvel greitt inn á höfuðstól
lánsins. Kysi Jóna sér að taka blandaða lánið þá væri hún að taka minni áhættu hvað varðar vexti
lánsins, en greiðslubyrðin hækkar töluvert og afgangur til reksturs heimilisins myndi minnka til
muna. Sama gildir um óverðtryggða lánið, og þyrfti hún því að halda áfram að lifa spart. Það sem
Jóna gæti hins vegar einnig gert væri að stytta lánstímann niður í 25 ár og taka verðtryggt lán,
þannig nær hún að halda niðri greiðslubyrðinni og stytta skuldbindinguna. Greiðslubyrðin
hækkar í 148.086 kr. á mánuði sem Jóna ræður vel við og heildarupphæð að lánstíma loknum er
þá 65.476.857 kr. Ef hinar leiðirnar, óverðtryggða lánið og blandaða lánið yrðu lækkaðar niður í
25 ára lán, myndi heildarupphæðin ekki lækka svo mikið meira en af verðtryggða láninu, en
greiðslubyrðin yrði alltaf mikið hærri. Besti kosturinn í stöðunni fyrir Jónu væri sennilega að
taka verðtryggt lán til 25 ára og eiga þá nægan afgang í hverjum mánuði. Hefði Jóna tekið
námslán sem hún þyrfti að greiða af mánaðarlega ætti hún sennilega ekki valkost um annað en að
taka verðtryggt lán til 40 ára, þar sem fljótlega þyrfti hún að fara að greiða afborganir af
námsláninu. Þetta sýnir einnig fram á að það er ódýrara fyrir Jónu að greiða af húsnæðisláni
heldur en mánaðarleigu á sambærilegri eign. Miðað við upplýsingar hér að ofan um
mánaðarleiguverð á höfuðborgarsvæðinu, væri leiguverð fyrir sömu stærð af íbúð og Jóna hyggst
kaupa um 200.000 kr. á mánuði.
5.2 Lán hjá lífeyrissjóðum Annar lánamöguleiki væri húsnæðislán frá lífeyrissjóði, en lán frá lífeyrissjóðum hafa helst
einkennst af því að hafa lægri vexti. Hjá Lífeyrissjóði Verzlunarmanna og Almenna
Lífeyrissjóðnum eru þrír lánamöguleikar; verðtryggð lán með breytilegum vöxtum, eða með
föstum vöxtum, og svo óverðtryggð lán með fasta vexti í 36 mánuði. Lánstími er allt að 40 ár líkt
og hjá bönkunum (Lífeyrissjóður verzlunarmanna, e.d.) (Almenni Lífeyrissjóðurinn, e.d.). Hjá
Lífeyrissjóðnum Gildi eru einnig þrír lánamöguleikar; verðtryggð lán með breytilegum vöxtum,
29
eða með föstum vöxtum, og svo óverðtryggð lán með breytilega vexti. Hins vegar náði þessi
prósenta aðeins til láns upp að 60% veðhlutfalli húsnæðisins, og ef lántakandi þyrfti að taka
hærra lán, bæri viðbótarlánið hærri vaxtaprósentu (Lífeyrissjóðurinn Gildi). Hjá Íbúðalánasjóð
var aðeins um eina tegund láns að ræða, verðtryggt lán á föstum vöxtum (Íbúðalánasjóður, e.d.).
Í töflu hér að neðan má sjá samanburð á helstu lánamöguleikum hjá nokkrum lánastofnunum.
Hámarkshlutfall láns
Verðtryggð lán
Verðtryggð lán
Óverðtryggð lán
Fastir vextir Breytilegir vextir
Fastir vextir
Lífeyrissjóður
Verzlunarmanna 70% 3,60% 2,18% 6,12%
Almenni
lífeyrissjóðurinn 70% 3,60% 2,35% 6,30%
Lífeyrissjóðurinn Gildi 70% 3,55% 2,85% 5,80%* Arion Banki 80% 3,59% 3,89% 6,95% Landsbankinn 85% 3,65% 3,55% 7,5% Íslandsbanki 80% 4,13% 3,65% 6,58% Íbúðalánasjóður 80% 4,20%
Tafla 5.2.1. Samanburður á helstu lánamöguleikum lánastofnana. (Heimild: Herborg)
Hjá Arion Banka voru föstu vextirnir til fimm ára en hjá Lífeyrissjóði Verslunarmanna til
þriggja ára. Hjá Landsbankanum voru fastir vextir til 36 eða 60 mánaða í senn. Á blönduðu
lánunum er miðað við vexti á verðtryggða hluta lánsins. Eins og sjá má frá töflu 5.2.1., þá er
töluverður munur á breytilegum vöxtum verðtryggðra lána hjá lífeyrissjóðum og bönkunum, þar
bjóða lífeyrissjóðirnir talsvert betri kjör. Einnig bjóða lífeyrissjóðirnir betri kjör á óverðtryggðum
lánum með fasta vexti. Þegar litið er til verðtryggðra lána með fasta vexti eru þau á svipuðum
kjörum bæði hjá bönkum og lífeyrissjóðum, þó hæst hjá Íslandsbanka og Íbúðalánasjóði
(Herborg, e.d.). Það sem telst hins vegar ókostur fyrir ungt fólk í kauphugleiðingum er að
hámarkshlutfall lánsfjárhæðar hjá lífeyrissjóðum er á bilinu 60-75%, sem krefst þess að
kaupendur eigi hærra hlutfall til útborgunar. Því er eflaust stór hópur ungs fólks sem getur ekki
nýtt sér lán frá lífeyrissjóðum vegna þess að það á ekki nógu mikið í svo háa útborgun. Þetta fólk
hefur því aðeins þann kost að fá lánsfé frá bönkunum eða Íbúðalánasjóði.
30
5.3 Samantekt Það er ljóst að mánaðarlegar afborganir eru lægri af húsnæðisláni heldur en leiguverði, eins og
fram kom í dæminu um Jónu. Lán hjá lífeyrissjóðunum eru á hagstæðum kjörum en krefst hærra
hlutfalls útborgunar við kaup húsnæðis, líklegt er því að ungt fólk sem er að kaupa sína fyrstu
eign geti ekki nýtt sér lánamöguleika lífeyrissjóðanna. Bankarnir eru tilbúnir að lána hærra
hlutfall kaupverðs og því líklegra að ungt fólk nýti sér frekar lánamöguleika þeirra. Þá bera
verðtryggð lán lægstu greiðslubyrðina á mánuði og óverðtryggð lán þá hæstu, en einnig eru í
boði blönduð lán. Út frá því má draga þá ályktun að verðtryggð lán séu algengasta form
húsnæðislána ungs fólks, þar sem greiðslubyrðin af þeim er lægst.
31
6. Hvaða leiðir eru í boði til að hjálpa ungu fólki í dag? Ýmsar leiðir hafa verið reyndar í gegnum árin til að koma til móts við unga fólkið, en í dag getur
fólk nýtt sér ráðstöfun viðbótarlífeyrissparnaðar til útborgunar við fyrstu kaup. Einnig er hægt að
nýta sparnaðinn til að greiða inn á höfuðstól láns. Þau lög tóku gildi 1. júlí 2017. Einstaklingum
sem ekki áttu eigið húsnæði var gert kleift að sækja um leiðréttingu fyrir tímabilið 1. júlí 2014 –
30. júní 2019, en aðeins ef einstaklingurinn festi kaup á húsnæði innan tímabilsins. Í
lífskjarasamningnum er gerð krafa um framlengingu þessa tímabils. Samningurinn kveður einnig
á um að stjórnvöld muni styðja betur við ungt fólk og tekjulága þegar kemur að fyrstu
húsnæðiskaupum (Landssamtök lífeyrissjóða, e.d.).
6.1 Viðbótarlífeyrissparnaður Viðbótarlífeyrissparnaður er sparnaður sem bæði launþegar og sjálfstætt starfandi aðilar hafa val
um að nýta sér, umfram lögbundinn lífeyrissparnað. Allir launþegar hafa rétt til að að sækja um
þessa viðbót. Viðbótarlífeyrissparnaði er ráðstafað að vild eftir 60 ára aldur.
Viðbótarlífeyrissparnaður virkar þannig að launþegi greiðir hlutfall á bilinu 2-4%, sem hann
velur sjálfur, af launum sínum í sparnaðinn og þá greiðir vinnuveitandi 2% mótframlag til
viðbótar. Viðbótarlífeyissparnaður er ekki alveg nýtt fyrirbæri en þjónustan hefur til dæmis
staðið viðskiptavinum Arion Banka til boða frá árinu 1999, áður Búnaðarbanki og Kaupþing, og
kallast Lífeyrisauki (Arion Banki, e.d.-b).
Ný lög voru samþykkt af Alþingi árið 2016, varðandi ráðstöfun viðbótarlífeyrissparnaðar,
en þau lög tóku gildi 1. júlí 2017. Nýju lögin gera einstaklingum kleift að nýta sparnaðinn
skattfrjálst upp í útborgun á húsnæði sem og til greiðslu inn á húsnæðislán, með tilteknum
skilyrðum (Lög um stuðning til kaupa á fyrstu íbúð nr. 111/2016). Þessi leið er mjög gagnleg
fyrir þá sem eru að safna sér fyrir húsnæði en einnig fyrir þá sem vilja nýta sparnaðinn til að
greiða niður höfuðstól láns, þannig gefst þeim tækifæri til eignauppbyggingar og bættrar
skuldastöðu. Skattur er ekki dreginn af þeirri upphæð sem lögð er inn á viðbótarlífeyrissparnað,
né tekinn fjármagnstekjuskattur af innistæðu sem safnast hefur upp. Tekjuskattur er hins vegar
greiddur við úttekt, en nýta má persónuafslátt við útgreiðslur (Landsbankinn, e.d.-b).
Til að geta nýtt sparnaðinn til skuldaniðurgreiðslu þarf umsækjandi að eiga
íbúðarhúsnæði til eigin nota og hafa veðlán fyrir húsnæðinu. Aðeins er hægt að leysa út
32
upphæðina sem útborgun í húsnæði ef um fyrstu kaup er að ræða. Þeir sem kjósa að nýta sér
leiðina annað hvort til niðurgreiðslu láns eða til útborgunar í íbúðarkaupa hafa 10 ár, eða samfellt
120 mánaða tímabil til að ráðstafa sparnaðinum (Lög um stuðning til kaupa á fyrstu íbúð nr.
111/2016).
Jafnframt var veitt heimild til að sækja um leiðréttingu fyrir tímabilið 1. júlí 2014 – 30.
júní 2019, festi einstaklingurinn kaup á húsnæði innan tímabilsins. Þá þarf einstaklingurinn
einnig að hafa greitt í viðbótarlífeyrissparnað á því tímabili en ekki átt íbúðarhúsnæði til eigin
nota. Þannig getur viðkomandi nýtt úttekt á sparnaði sem myndast hafði á tímabilinu.
Hámarksupphæð úttektar ef sótt er um leiðréttingu er samtals 1.500.000 kr. fyrir einstakling, en
samtals 2.250.000 hjá aðilum sem uppfylla skilyrði samsköttunar. Reglur um hámarksfjárhæðir
eiga jafnt við um greiðslu til að nýta í útborgun og til greiðslu inn á húsnæðislán
(Ríkisskattstjóri, e.d.).
6.2 Lífskjarasamningurinn Lífskjarasamningurinn hefur það að markmiði að stuðla að vaxtalækkun og koma þannig til móts
við heimilin í landinu sem og atvinnulífið. Einnig er mikil áhersla lögð á kjarabætur tekjulágs
launafólks. Gildistími samningsins er frá 1. apríl 2019 til 1. nóvember 2022. Aðilar
kjarasamningsins eru stéttarfélögin, samtök atvinnulífsins og stjórnvöld. Í nýundirrituðum
lífskjarasamningi hafa stjórnvöld heitið meiri stuðningi við íbúðakaup og þá meðal annars að
styðja sérstaklega við ungt fólk og tekjulága einstaklinga við fyrstu fasteignakaup
(Lífskjarasamningurinn 2019-2022).
“Ein mögulegra leiða er að veitt verði sérstök lán (t.a.m. Íbúðalánasjóður) með þeim
skilmálum að höfuðstóllinn geti svarað til tiltekins hlutfalls af markaðsvirði eignarinnar. Slík
“hlutdeildarlán” bæru lægri vexti og afborganir fyrstu árin og gerðu tekjulágum kleift að
komast yfir útborgunarþröskuldinn þar sem krafa um eigið fé væri lægri. Hlutdeildareigandi
fengi endurgreitt þegar eigandi seldi viðkomandi íbúð eða greiddi lánið upp á matsvirði”
(VR, e.d.).
Í lífskjarasamningnum er jafnframt gerð krafa um framlengingu á umsóknum um
leiðréttingu varðandi úttektar viðbótarlífeyrissparnaðar. Umsóknarfrestur um slíka leiðréttingu
rennur út 30. júní 2019 en í lífskjarasamningnum er lagt til að tímabilið verði framlengt um tvö
ár og gildi því tímabilið 1. júlí 2019 - 30. júní 2021 (VR, e.d.-b). Lífskjarasamningurinn hefur
33
ekki enn tekið gildi en ekki hafði samningurinn verið samþykktur af öllum aðilum þegar ritgerð
þessi var skrifuð. Rannsakendur telja að samningurinn geti haft veruleg áhrif á húsnæðismarkaði,
náist að uppfylla öll skilyrði hans. Spennandi verður að sjá hvernig mál munu þróast á næstu
árum út frá lífskjarasamningnum. En mörg atriði samningsins kveða á um bætta stöðu ungs fólks
á húsnæðismarkaðnum.
34
Mynd 7.2. Aldursdreifing þátttakenda
7. Könnun – Framkvæmd og niðurstöður Í þessum kafla verður farið stuttlega yfir helstu niðurstöður sem endurspegla þátttakendur en
farið verður dýpra í niðurstöðurnar í næsta kafla. Rannsóknin skilaði 329 svörum og töldu
rannsakendur að hægt sé að yfirfæra niðurstöður frá úrtaki yfir á þýði. Mynd 7.1 sýnir að
meirihluti þeirra einstaklinga sem tóku þátt voru kvenkyns, eða 64%. Karlkyns þátttakendur voru
36%.
Þátttakendur voru spurðir um aldur og búsetuúrræði ásamt hæsta menntunarstigi.
Þátttakendur voru spurðir um aldur til þess að rannsakendur gætu framkvæmt tilgátur um hvort
til staðar væri tölfræðilega marktækur munur eða ekki á milli aldurshópanna 1999-1995 og 1994-
1990.
Mynd 7.1. Kynjahlutfall þátttakenda
0%2%4%6%8%10%12%14%16%18%20%
1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990
35
Líkt og sjá má á mynd 7.2 er aldursdreifing þátttakenda nokkuð jöfn en flestir sem tóku þátt í
könnuninni voru fæddir árið 1996, um 18.8%, en fæstir voru fæddir á aldursárinu 1999, um
4,9%. Aldursdreifingin gefur merki um að svörin sem bárust endurspegli þýðið ágætlega.
Rúmlega helmingur (51%) þátttakenda búa þeim að kostnaðarlausu í foreldrahúsum. Jafnmargir,
eða 16%, búa í eigin húsnæði og eru á leigumarkaði. Benda þessar niðurstöður til þess að stór
hluti ungs fólks haldi til í foreldrahúsum langt fram á þrítugsaldurinn, sem er í samræmi við
önnur gögn.
Mynd 7.3. Búseta þátttakenda
Mynd 7.4. Hvert er hæsta menntunarstig sem þú hefur lokið?
36
Mikill meirihluti þátttakenda, eða 69%, höfðu lokið stúdentsprófi og 19% höfðu lokið fyrsta stigs
háskólanámi. Þeir sem höfðu lokið háskólanámi á framhaldsstigi voru í minnihluta einungis 2%.
Notaðar voru blandaðar rannsóknaraðferðir, bæði megindlegar og eigindlegar. Gögnum
var safnað með opnum viðtölum. Í upphafi voru tekin viðtöl við einstaklinga innan
aldursrammans 20-24 ára og 25-29 ára, bæði við einstaklinga sem keypt höfðu húsnæði, og
einstaklinga sem höfðu ekki keypt húsnæði. Tilgangur viðtalanna var að fá betri og nákvæmari
mynd af stöðunni og viðhorfi þessa hóps til viðfangsefnisins. Í viðtölunum byggðist úrtakið á
kvótaúrtaki (e. quota sampling), þ.e. rannsakendur völdu fyrirfram hvaða hópa úrtakið skyldi
endurspegla. Í kvótaúrtaki eru búnir til flokkar út frá ákveðnum atriðum, í þessu tilviki voru
viðtöl tekin við fjóra einstaklinga, tvo af hvoru kyni, þar sem tveir aðilar höfðu þegar keypt
húsnæði en hinir tveir ekki (Schindler, 2018). Í viðtölunum var farið yfir fyrirfram ritaðan
spurningalista ásamt ákveðnu svigrúmi í opnum svörum til að fá dýpri skilning í niðurstöður
rannsóknarinnar. Sóttust rannsakendur eftir leyfi til þess að nota upptökutæki til að hljóðrita
samtalið og vinna úr niðurstöðum viðtalanna.
Með megindlegri rannsókn er átt við rannsókn sem byggist á tölulegum gögnum. Gagna
var aflað með því að leggja fram spurningalista fyrir úrtak þess hóps sem var innan aldursbilsins
20-29 ára. Eftir að niðurstöður úr viðtölunum lágu fyrir voru hannaðir spurningalistar sem
endurspegluðu áhugaverða punkta sem komu fram í stuttu viðtölunum, ásamt öðrum atriðum
sem nauðsynleg voru fyrir gerð rannsóknar. Spurningalistarnir voru sendir út á netinu. Notast var
við snjóboltaúrtak (e. snowball sampling). Í snjóboltaúrtaki er valinn hópur af þátttakendum sem
eru oft beðnir um að vísa á fleiri þátttakendur, úrtakið er hentugt til að nota í gegnum miðilinn
Facebook (Schindler, 2018). Einnig var notast við fyrirliggjandi gögn, úr skýrslum,
greinargerðum, fyrri rannsóknum og frá Hagstofu Íslands.
Spurningalistinn innihélt í heildina 24 spurningar sem var skipt upp í þrjá kafla: Sparnað,
Neyslu og Persónuupplýsingar. Spurningarnar í sparnaðarkaflanum tengdust því hvort fólk legði
til hliðar fé í sparnað og þekkti þær sparnaðarleiðir sem væru í boði. Í neyslukaflanum tengdust
spurningarnar almennri neyslu fólks, til dæmis tíðni ferða fólks á veitingahús, í kvikmyndahús,
og verslunarferðir. Einnig var spurt hvort það tæki með sér nesti að heiman, eldaði mat heima,
tíðni utanlandsferða, og tóbaks- og áfengisneyslu. Að lokum voru þátttakendur beðnir um
bakgrunnsupplýsingar, en þær voru: fæðingarár, kyn, samfélagsstaða, menntunarstig, búseta,
37
fjölskylduhagir og hvort viðkomandi hyggðist færa sig á húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára
og hvort margir í vinahópnum væru búnir að kaupa húsnæði.
Með niðurstöðum könnunar verður leitast svara við eftirfarandi tilgátum:
1. “Það er ekki marktækur munur milli kynjanna þegar kemur að sparnaði”.
2. “Það er ekki marktækur munur milli kynjanna með búsetuúrræði, þ.e. þá sem eru
fluttir úr foreldrahúsum”.
3. “Það er ekki marktækur munur milli þeirra sem leggja í reglubundinn sparnað og
þeirra sem hafa fest kaup á eigin húsnæði”.
4. “Þeir sem eiga marga vini og vandamenn sem höfðu fest kaup á húsnæði eru ekki
líklegri en aðrir til að eiga einnig eigið húsnæði og ekki marktækur munur þar á
milli”.
5. “Það er ekki marktækur munur milli ungs fólks á vinnumarkaði og þeirra sem eru
í námi þegar kemur að því hvort þau hyggðust færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn
innan tveggja ára.”
6. “Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri
aldurshópsins (1994-1990), þegar kemur að hugleiðingum um að færa sig á
húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára”.
7. “Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri
aldurshópsins (1994-1990) hvað varðar búsetuúrræði”.
8. “Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri
aldurshópsins (1994-1990), þegar kemur að sparnaði”.
7.1 Gagnasöfnun og þátttakendur Í kjölfar viðtalanna var hannaður spurningalisti sem myndi gefa sem besta mynd af viðhorfi ungs
fólks til húsnæðismarkaðsins, og af neyslu og sparnaði þeirra. Notast var við Google Forms til
þess að hanna og setja upp spurningalistann. Voru fimm aðilar fengnir til að svara
spurningalistanum áður en hann var sendur út, og beðnir um að senda inn athugasemdir ef
einhverjar væru og náðist þannig að bæta við þeim lagfæringum og svarmöguleikum sem upp á
vantaði. Að lokum var spurningalistinn birtur á samfélagsmiðlinum Facebook og óskuðu
rannsakendur þar eftir að vinir og vandamenn sem tilheyrðu úrtakshópnum, 20-29 ára, tækju þátt.
38
Eftir að rannsókn lauk voru niðurstöður greindar og meðhöndlaðar í Microsoft Excel ásamt
forritinu IBM SPSS Statistics. Öll gögn frá viðtölum og svör við spurningakönnuninni njóta
persónuverndar og var það tekið skýrt fram í upphafi. Jafnframt var greint frá mikilvægi
rannsóknarinnar og færðar fyrirfram þakkir fyrir þátttöku. Út frá þessu voru niðurstöður
rannsóknar dregnar, til stuðnings við fyrirliggjandi gögn.
7.2 Túlkun á niðurstöðum könnunar Í þessum kafla verður farið yfir niðurstöður sem rannsóknin skilaði úr sparnaðarkafla og
neyslukafla. Þessi atriði voru könnuð þar sem rannsakendur töldu að þau gætu haft áhrif á
viðhorf ungs fólks til húsnæðismarkaðsins. Í kaflanum koma einnig fram úrlausnir á tilgátum
sem settar voru fram og niðurstöður eru túlkaðar.
7.2.1 Sparnaður Í þessum kafla verður farið yfir niðurstöður úr sparnaðarhluta könnunar. Niðurstöður gefa til
kynna að meirihluti ungs fólks nái að leggja til hliðar í einhvers konar sparnað.
Um 33% þátttakenda sögðust leggja pening til sparnaðar en 17% sögðust ekki gera það.
Um 26% sögðust leggja í sparnað á sumrin en ekki á veturna með námi og 24% leggja ekki inn
mánaðarlega en eiga þó sparireikning.
Mynd 7.2.1.1. Leggur þú í sparnað mánaðarlega?
39
Meirihluti svarenda leggja í einhvern sparnað, en þó voru 17% sem leggja ekki í neinn
sparnað. Þá voru langflestir sem leggja í almennan sparnað (60,1%) og lífeyrissparnað (31,4%),
en 22% lögðu í húsnæðissparnað og 10,1% í annan sparnað. Athyglisvert var að sjá að aðeins um
helmingur svarenda, eða 50,5% þekkir og nýtir sér þær sparileiðir eða vaxtareikninga sem
viðskiptabanki þeirra býður upp á. Þetta bendir til þess að ungt fólk sé ekki að ávaxta peninga
sína eins og arðbærast væri. Hins vegar hafði meirihluti svarenda, eða 80,9%, kynnt sér
viðbótarlífeyrissparnað, og 80% þeirra nýta sér þann kost.
7.2.2 Neysla Í þessum kafla verður farið ítarlega yfir niðurstöður úr neysluhluta könnunar. Svör gefa til kynna
að neysla ungmenna í dag sé mjög hófleg og að ungmenni séu almennt nokkuð sparsöm. Telja
rannsakendur líklegt að ekki hafi allir svarendur svarað satt og rétt spurningum úr þessum kafla
Mynd 7.2.1.2. Hvernig sparnað leggur þú í?
Mynd 7.2.2.1. Hversu oft ferð þú út að borða á veitingastað?
40
og ber að hafa það í huga við yfirferð niðurstaða. Rannsakendur tilheyra sjálfir þessum
aldurshópum og af neyslu þeirra ungmenna sem þau umgangast má draga þá ályktun að neyslan
sé töluvert meiri en niðurstöður rannsóknarinnar gáfu til kynna.
Spurning 1 (Mynd 7.2.2.1) kannaði hversu oft þátttakendur færu út að borða á
veitingastað, þar sem þjónað er til borðs. Þá voru 15,8% sem kváðust fara einu sinni í viku eða
oftar, um þriðjungur kvaðst fara tvisvar sinnum í mánuði (27,7%) eða nokkrum sinnum á ári
(32,5%), 19,5% kvaðst fara einu sinni í mánuði. Aðeins 4,6% kváðust fara sjaldnar eða aldrei.
Aðeins frábrugðnari niðurstöður mátti sjá í spurningu 2 (Mynd 7.2.2.2) þegar spurt var
hversu oft viðkomandi færi í bíó eða stundaði aðra afþreyingu þar sem greiddur væri
aðgangseyrir. Meirihluti svarenda kváðust fara nokkrum sinnum á ári (39,5%), 31,3% kváðust
fara einu sinni í mánuði og 21,3% tvisvar sinnum í mánuði. Þar voru valkostirnir sjaldnar eða
aldrei, og einu sinni í viku eða oftar í miklum minnihluta, hvor um sig með aðeins 4%.
Mynd 5: Hversu oft fer ungt fólk út að borða á veitingastað
Mynd 7.2.2.2. Hversu oft ferð þú í bíó, eða aðra afþreyingu þaar sem aðgangseyrir er greiddur?
Mynd 7.2.2.3 Hversu oft verslar þú föt, snyrtivörur, raftæki eða aðrar munaðarvörur?
41
Í spurningu 3 (Mynd 7.2.2.3) voru þáttakendur spurðir hversu oft þeir versla föt,
snyrtivörur, raftæki eða aðrar munaðarvörur. Langstærstur hluti kvaðst versla nokkrum sinnum á
ári (45%), 29,5% kváðust versla einu sinni í mánuði, og 15,8% tvisvar til þrisvar sinnum í
mánuði. Þá voru valkostirnir sjaldnar eða aldrei, og einu sinni í viku eða oftar, aftur í miklum
minnihluta og spönnuðu tæplega 10% svaranna samanlagt.
Spurning 4 (Mynd 7.2.2.4) kannaði hvort þátttakendur tækju með sér nesti að heiman í
vinnu eða skóla og voru svörin mjög áhugaverð. Svarendur virðast skiptast í þrjá hópa, 28,3%
taka sjaldan eða aldrei með nesti, 26,1% kvaðst taka nesti 1-2 daga í viku, 28% kvaðst taka nesti
3-4 daga í viku og aðeins 12,8% tekur alltaf með nesti. 4,9% valdi kostinn „Á ekki við“ .
Mynd 7.2.2.4. Hversu oft tekur þú með nesti að heiman í vinnu/skóla?
Mynd 7.2.2.5. Hversu oft eldar þú eða annar á heimili þínu kvöldmat?
42
Spurning 5 (Mynd 7.2.2.5) kannaði hversu oft í viku þátttakendur eða annar á heimili
þeirra eldar kvöldmat. Meirihluti svarenda kvaðst elda sjálf kvöldmat eða annar á heimili þeirra,
tæplega fimmtungur (18,5%) kvaðst elda alla daga vikunnar og 51,7% 4-6 daga í viku. 23,4%
eldar aðeins 1-3 dag á viku. Aðeins 6,4% elda sjaldan eða aldrei.
Spurning 6 (Mynd 7.2.2.6) var: Hversu oft í viku kaupir þú tilbúinn mat? Niðurstöðurnar
voru áhugaverðar, en meirihluti (59%) kvaðst kaupa tilbúinn mat 1-3 daga vikunnar, 15,5%
kvaðst kaupa tilbúinn mat 4-6 daga í viku og 3% á hverjum degi. Aðeins um fimmtungur kvaðst
sjaldan eða aldrei kaupa tilbúinn mat.
Spurning 7 (Mynd 7.2.2.7) kannaði hvort þátttakendur rækju eigin bíl. Meirihluti sagði
svo vera, eða 58,1%, þá voru 16,7% sem sögðust reka bíl að hluta og fjórðungur (25,2%) sagðist
ekki reka eigin bíl.
Mynd 7.2.2.6. Hversu oft kaupir þú tilbúinn mat?
Mynd 7.2.2.7. Rekur þú eigin bíl?
43
Spurning 8 (Mynd 7.2.2.8) kannaði hversu margar utanlandsferðir þátttakendur fara að
meðaltali á ári hverju. Meirihluti svarenda sögðust fara eina ferð á ári (38,6%) eða tvær ferðir á
ári (31,9%). 14% sögðust fara 3-4 ferðir á ári og 2,1% fimm eða fleiri ferðir á ári. Minnihluti,
eða 13,4%, sögðust fara sjaldnar eða aldrei. Þetta bendir til þess að ungt fólk eigi næga peninga
til að ferðast um heiminn og fara í frí.
Spurning 9 (Mynd 7.2.2.9) kannaði hversu miklum pening þátttakendur eyða á mánuði í
sígarettur, vape eða munntóbak. Jákvætt telst að meirihluti (75,7%) kváðust ekki nota slíkar
Mynd 6: Rekur þú eigin bíl?
Mynd 7.2.2.8. Hversu margar utanlandsferðir ferð þú að meðaltali á ári?
Mynd 7.2.2.9. Hversu miklu eyðir þú á mánuði í sígarettur, vape eða munntóbak?
44
vörur. 11,9% kváðust eyða 4.999 kr. eða minna á mánuði. 10,9% kvaðst eyða á bilinu 5.000 -
14.999 kr. á mánuði. 1,2% kvaðst eyða á bilinu 15.000 - 29.999 kr. á mánuði. Aðeins 0,3%
kvaðst eyða 45.000 kr. eða meira á mánuði.
Spurning 10 (Mynd 7.2.2.10), og síðasta spurning neyslukaflans kannaði hversu miklum
pening þátttakendur eyða á mánuði í áfengi og áfenga drykki. Um helmingur (46,8%) kvaðst
eyða um 4.999 kr. eða minna á mánuði. Um fjórðungur, eða 24%, kvaðst eyða á bilinu 5.000 -
14.999 kr. 7,6% kvaðst eyða á bilinu 15.000 - 29.999 kr. Mikill minnihluti eyddi hærri
fjárhæðum, en 2,1% kvaðst eyða á bilinu 30.000 - 44.999 kr. og 0,3% kvaðst eyða 45.000 kr. eða
meira. Má því sjá fylgni í svörum í spurningum 9 og 10.
7.2.3 Húsnæðishugleiðingar ungs fólks Í kaflanum um persónuupplýsingar voru þátttakendur jafnframt spurðir spurninga sem tengdust
viðhorfi þeirra gagnvart húsnæðismarkaðnum.
Mynd 7.2.2.10. Hve miklu eyðir þú á mánuði í áfengi eða áfenga drykki?
Mynd 7.2.3.1. Ert þúí hugleiðingum að færa þig inn á húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára?
45
Spurning 8 (Mynd 7.2.3.1) kannaði hvort þátttakendur væru í hugleiðingum að færa sig
yfir á húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára. Tæplega þriðjungur (27,4%) bjó ekki í
foreldrahúsum og átti þessi spurning því ekki við þá. 39,5% kvaðst vera í kauphugleiðingum og
7,6% kvaðst stefna á að fara inn á leigumarkaðinn. Þá var um fjórðungur (25,5%) sem kvaðst
ekki vera í hugleiðingum að færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn á næstu tveimur árum og má því
áætla að sá hópur muni búa áfram í foreldrahúsum á þeim tíma.
Spurning 9 (Mynd 7.2.3.2) kannaði hversu margir úr vinahópi þátttakenda væru búnir að
kaupa húsnæði. Við þessarri spurningu voru aðeins fjórir svarmöguleikar: Flestir, nokkrir, fáir,
enginn eða nánast enginn. Ástæða þess að spurningin er sett upp á þennan hátt er að einstaklingar
eiga misstóra vinahópa og þessir möguleikar ættu að eiga jafnt við alla og skila niðurstöðum sem
hægt er að vinna með. Fæstir völdu valmöguleikann “Flestir”, eða aðeins 7%, þá voru 23,7%
sem töldu nokkra úr vinahópnum vera búna að kaupa og tæplega þriðjungur (31,3%) sem sögðu
fáa úr vinahópnum vera búna að kaupa húsnæði. 38% sögðu enga eða nánast enga úr
vinahópnum vera búna að kaupa húsnæði.
7.3 Samanburður á milli hópa Til að svara tilgátunni “Það er ekki marktækur munur milli kynjanna þegar kemur að sparnaði”,
var framkvæmt T-próf fyrir óháða hópa (e. Independent sample T-test) til að bera saman kyn og
hvort lagt var í reglubundinn sparnað eða ekki. Notast var við 95% öryggisbil. Þeir sem lögðu í
Mynd 7.2.3.2. Hversu margir úr vinahópnum hafa keypt eigið húsnæði?
46
reglubundinn sparnað mánaðarlega og þeir sem lögðu í sparnað af og til voru settir í sama hóp, á
móti þeim sem ekki lögðu í neinn sparnað. Meðaltölin voru þau sömu fyrir bæði kyn, 1,17 þar
sem 1 stóð fyrir að leggja í sparnað og 2 stóð fyrir að leggja ekki í sparnað. Staðalfrávikið var
einnig sambærilegt milli kynja, 0,379 hjá konum og 0,374 hjá körlum. P-gildið var 0,897 > 0,05
(alpha), sem bendir til þess að ekki sé marktækur munur á kynjunum þegar kemur að sparnaði.
Þar sem t-gildið (0,129) er á bilinu [-1,98 < x < 1,98] er ekki hægt að hafna H0 tilgátunni.
Niðurstaðan er því að hafna ekki tilgátunni og því má segja með 95% vissu að ekki sé marktækur
munur milli kynjanna þegar kemur að sparnaði (niðurstöður má sjá í töflu 4 í viðauka).
Til að svara tilgátunni,“Það er ekki marktækur munur milli kynjanna með búsetuúrræði,
þ.e. þá sem eru fluttir úr foreldrahúsum”, var framkvæmt einhliða ANOVA próf. Notast var við
95% öryggisbil. P-gildið var 0,418 > 0,05 (alpha), sem bendir til þess að ekki sé marktækur
munur á milli kynjanna þegar kemur að búsetuúrræði. F-gildið var 0,999 sem er lægra en
vendigildið (2,232) (e. F-critical). Niðurstaðan er því að hafna ekki H0 tilgátunni og því má segja
með 95% vissu að ekki sé marktækur munur milli kynjanna þegar kemur að búsetuúrræði.
Jafnframt má sjá á niðurstöðunum að fleiri karlmenn búa annað hvort í leiguíbúð eða að
kostnaðarlausu í foreldrahúsum, en konur búa heldur í námsmannaíbúðum eða hjá foreldrum og
greiða heim (niðurstöður má sjá í töflu 5 í viðauka).
Til að svara tilgátunni, “Það er ekki marktækur munur milli þeirra sem leggja í
reglubundinn sparnað og þeirra sem hafa fest kaup á eigin húsnæði”, var framkvæmt einhliða
ANOVA próf. Notast var við 95% öryggisbil. Þeir sem lögðu í reglubundinn sparnað
mánaðarlega og þeir sem lögðu í sparnað af og til voru settir í sama hóp, á móti þeim sem ekki
lögðu í neinn sparnað. P-gildið var 0,002 < 0,05 (alpha), sem bendir til þess að það sé marktækur
munur milli þeirra sem leggja í reglubundinn sparnað og þeirra sem hafa fest kaup á eigin
húsnæði. F-gildið var 3,963 sem er hærra en vendigildið (2,232) (e. F-critical). Niðurstaðan að
hafna H0 tilgátunni og því má segja með 95% vissu að marktækur munur sé milli þeirra sem
leggja í reglubundinn sparnað og þeirra sem hafa keypt eigið húsnæði. Sjá má á niðurstöðunum
að sá hópur sem er duglegastur að spara voru þeir sem búa hjá foreldrum og greiða heim sem og
þeir sem búa við annað búsetuúrræði, fast á eftir fylgja þeir sem búa frítt í foreldrahúsum. Sá
hópur sem sparaði minnst voru þeir sem bjuggu í leiguíbúð (niðurstöður má sjá í töflu 6 í
viðauka).
47
Til að svara tilgátunni, “Þeir sem eiga marga vini og vandamenn sem höfðu fest kaup á
húsnæði eru ekki líklegri en aðrir til að eiga einnig eigið húsnæði og ekki marktækur munur þar
á milli”, var framkvæmt einhliða ANOVA próf. Notast var við 95% öryggisbil. P-gildið var 0,00
< 0,05 (alpha), sem bendir til þess að það þeir sem eiga marga vini og vandamenn sem höfðu fest
kaup á húsnæði voru líklegri en aðrir til að eiga einnig eigið húsnæði. F-gildið var 9,720 sem er
hærra en en vendigildið (2,232) (e. F-critical). Niðurstaðan að hafna H0 tilgátunni og því má
segja með 95% vissu að marktækur munur sé milli hópanna (niðurstöður má sjá í töflu 7 í
viðauka).
7.4 Samfélagsstaða ungs fólks Til að svara tilgátunni, “Það er ekki marktækur munur milli ungs fólks á vinnumarkaði og þeirra
sem eru í námi þegar kom að því hvort þau hyggðust færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn innan
tveggja ára.”, var framkvæmt Chi-Square próf. Notast var við 95% öryggisbil. P-gildið var
0,029 < 0,05 (alpha), sem bendir til þess að að marktækur munur sé milli ungs fólks á
vinnumarkaði og þeirra sem voru í námi þegar kom að því hvort þau hyggðust færa sig yfir á
húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára. Þar sem Chi-Square gildið var 18,608 sem er lægra en
vendigildið (19,02) (e. Chi-Square critical value), gefur það í skyn að ekki eigi að hafna H0
tilgátunni. Þar sem p-gildið var lægra en alpha gildið, þá er niðurstaðan að hafna tilgátunni. Það
má því segja með 95% vissu að það sé marktækur munur milli ungs fólks á vinnumarkaði og
þeirra sem voru í námi þegar kom að því hvort þau hyggðust færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn
innan tveggja ára. Út frá töflu 3 má sjá að tæplega helmingur þeirra sem voru á vinnumarkaði
(48,7%) og þeirra sem voru í námi og vinnu (45,3%) sagðist vera í hugleiðingum að kaupa
húsnæði innan tveggja ára. Hlutfallið var heldur lægra meðal þeirra sem voru aðeins í námi, eða
27,5%. Þá var hlutfall þeirra sem voru í námi og vinnu og þeirra sem voru aðeins í námi nánast
jafnt þegar kom að því hvort þeir hyggðust færa sig yfir á leigumarkaðinn innan tveggja ára, eða
rúmlega 8% (niðurstöður má sjá í töflu 8 í viðauka).
48
Hver er staða þín í samfélaginu?
Ert þú í hugleiðingum að færa þig yfir á húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára?
Er í námi og vinnu
Á vinnumarkaði
Í námi Atvinnulaus Samtals
Já, kaupa húsnæði
81 19 30 0 130
Nei 43 7 34 0 84
Já, fara á leigumarkaðinn
15 1 9 0 25
Á ekki við
40 12 36 2 90
Samtals 179 39 109 2 329 Tafla 7.4. Tengist samfélagsstaða hugleiðingum ungs fólks varðandi húsnæðismarkaðinn.
7.5 Er munur á eldri og yngri aldurshópi?
Til að svara tilgátunni, “Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og
eldri aldurshópsins (1994-1990), þegar kemur að hugleiðingum um að færa sig á
húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára”, var framkvæmt Chi-Square próf. Notast var við 95%
öryggisbil. P-gildið var 0,00 < 0,05 (alpha), sem bendir til þess að um marktækan mun sé að
ræða. Chi-Square gildið var 74,349 > 44,46 (vendigildið) (e. Chi-Square critical value). Gefa
þessar niðurstöður til kynna að hafna skuli tilgátunni og má því segja með 95% vissu að
Mynd 7.4.1. Samanburður á aldurshópum varðandi viðhorf
49
marktækur munur sé milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri aldurshópsins (1994-1990),
þegar kom að því hvort viðkomandi væri búinn að festa kaup á húsnæði. Ætla má að þeir
svarendur sem svöruðu “Á ekki við”, hafi þegar fest kaup á húsnæði. Á mynd 7.4.1 má sjá að
hlutfall þeirra sem hafa þegar keypt húsnæði er mun hærra í eldri hópnum, eða 43,85%, á móti
16,58% yngri hópsins. Þá er sambærilegt hlutfall úr báðum aldurshópum þeirra sem töldu sig
ætla að kaupa eigið húsnæði innan tveggja ára, eða 37,69% eldri hópsins og 40,70% yngri
hópsins. Innan við 10% töldu að þeir myndu færa sig á leigumarkaðinn innan tveggja ára, úr
báðum hópum, hlutfallið örlítið hærra meðal yngri aldurshópsins. Þá var lægra hlutfall í eldri
aldurshópnum meðal þeirra sem töldu sig halda kyrru fyrir í foreldrahúsum, aðeins 13,85%, en
hlutfallið var 33,17% í yngri aldurshópnum. Benda þessar niðurstöður til þess að almennt sé ungt
fólk jákvætt gagnvart því að færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn þar sem aðeins fjórðungur, eða
25,53%, hyggst halda kyrru fyrir í foreldrahúsum á næstu tveimur árum. Það að stærstur hluti
svarenda 39,51% taldi sig ætla að kaupa eigið húsnæði á næstu tveimur árum bendir einnig til
þess (niðurstöður má sjá í töflu 9 í viðauka).
Til að svara tilgátunni, “Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-
1995) og eldri aldurshópsins (1994-1990) hvað varðar búsetuúrræði”, var framkvæmt Chi-
Square próf. Notast var við 95% öryggisbil. P-gildið var 0,00 < 0,05 (alpha), sem bendir til þess
að um marktækan mun sé að ræða. Chi-Square gildið var 99,148 > 66,62 (vendigildið) (e. Chi-
Mynd 7.4.2. Samanburður á aldurshópum varðandi búsetuúrræði
50
Square critical value). Gefa þessar niðurstöður til kynna að hafna skuli tilgátunni og má því
segja með 95% vissu að marktækur munur sé milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri
aldurshópsins (1994-1990) hvað varðar búsetuúrræði. Þá má sjá á mynd 7.4.2 að hlutfall þeirra
sem búa í eigin húsnæði er mun hærra í eldri aldurshópnum, 30%, á móti aðeins 7% úr yngri
aldurshópnum. Í yngri aldurshópnum býr stærstur hluti í foreldrahúsum að kostnaðarlausu, eða
64,32%, en aðeins 30% svarenda úr eldri aldurshópnum. Það bendir til þess að ungt fólk haldi til
í foreldrahúsum langt fram á þrítugsaldur. Svipuð hlutföll eru milli beggja hópa þegar kom að
búsetu í námsmannaíbúð, 12,31% úr eldri hópnum og 8% úr yngri hópnum. Úr eldri
aldurshópnum voru 20% á leigumarkaði en 13,06% úr yngri aldurshópnum. Afar fáir sögðust
búa í foreldrahúsum og greiða heim, eða 4,61% úr eldri hópnum og 3,52% úr yngri hópnum. Af
þessum niðurstöðum má draga þá ályktun að þeir sem tilheyra eldri aldurshópnum, fædd á
árunum 1990-1994, eru líklegri til að vera búin að færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn heldur en
þeir sem tilheyra yngri aldurshópnum, fædd á árunum 1995-1999. Áhugavert var að sjá úr
niðurstöðunum að yngsti einstaklingurinn sem bjó í eigin húsnæði var fæddur árið 1999, á sínu
tuttugasta aldursári. Þá var einnig athyglisvert að fleiri svarendur fæddir árið 1992 virtust vera
búnir að kaupa eigið húsnæði heldur en þeir sem voru fæddir árin í kring, þó svo að svarendur
hefðu verið jafn margir (niðurstöður má sjá í töflu 10 í viðauka).
Mynd 7.4.3. Samanburður á aldurshópum varðandi sparnað
51
Til að svara tilgátunni, “Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-
1995) og eldri aldurshópsins (1994-1990), þegar kemur að sparnaði”, var framkvæmt Chi-
Square próf. Notast var við 95% öryggisbil. P-gildið var 0,281 > 0,05 (alpha), sem bendir til þess
að ekki sé um marktækan mun að ræða. Chi-Square gildið var 30,767 < 44,46 (vendigildið) (e.
Chi-Square critical value). Gefa þessar niðurstöður til kynna að ekki skuli hafna tilgátunni og má
því segja með 95% vissu að marktækur munur sé milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri
aldurshópsins (1994-1990), þegar kom að sparnaði. Á mynd 7.4.3 má sjá að hlutfall þeirra sem
leggja í reglubundinn sparnað er mjög jafnt milli beggja aldurshópa, eða um þriðjungur í báðum
hópum. Hins vegar er athyglisvert að sjá að hærra hlutfall í eldri aldurshópnum leggur ekki í
neinn sparnað, eða 23,84% á meðan aðeins 12,56% úr yngri hópnum leggja ekki í neinn sparnað.
Líkleg skýring á þessu er sú að þeir sem tilheyra eldri aldurshópnum eru líklegri til að hafa flutt
sig úr foreldrahúsum og þurfa þess vegna að reka heimili, þá gefst þeim minni kostur á að leggja
fyrir í sparnað. Þá er um fjórðungur beggja hópa sem leggja í sparnað, en þó ekki mánaðarlega,
eða 23,08% úr eldri aldurshópnum og 25,12% úr yngri hópnum. Þá eru 82,98% heildarsvarenda
sem leggja í sparnað af einhverju tagi (niðurstöður má sjá í töflu 11 í viðauka).
7.6 Samantekt Góð aldursdreifing þátttakenda er merki um að úrtak endurspegli þýði ágætlega, þó voru mun
fleiri konur sem tóku þátt heldur en karlar. Þá benda svör til þess að ungt fólk sé almennt upplýst
um þær sparnaðarleiðir sem í boði eru og að ungt fólk nýti sér þær. Þá mældist ekki marktækur
munur varðandi sparnað milli aldurshópanna tveggja né kynja. Svör úr könnun bentu til þess að
neysluvenjur ungs fólks séu í hófi en telja rannsakendur að um skekkju geti verið að ræða þar.
Ekki mældist marktækur munur milli kynjanna hvað varðar búsetuúrræði. Marktækur munur
mældist milli þeirra sem leggja í reglubundinn sparnað og þeirra sem hafa fest kaup á eigin
húsnæði, sá hópur sem var duglegastur að spara voru þeir sem búa hjá foreldrum og greiða heim
og þeir sem búa við annað búsetuúrræði. Sá hópur sem náði hvað minnst að leggja fyrir voru þeir
sem bjuggu í leiguhúsnæði. Þá mældist marktækur munur milli ungs fólks á vinnumarkaði og
þeirra sem eru í námi þegar kom að því hvort þeir hyggðust færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn
innan tveggja ára. Stór hluti svarenda taldi sig fara yfir á húsnæðismarkaðinn á næstunni, þó
mældist marktækur munur milli yngri og eldri aldurshóps. Viðhorf ungs fólks virðist almennt
vera jákvætt gagnvart húsnæðismarkaðnum. Einnig mældist marktækur munur milli yngri og
52
eldri aldurshóps þegar kom að búsetuúrræði, þá var mun stærra hlutfall þeirra sem bjuggu í eigin
húsnæði í eldri hópnum heldur en í þeim yngri og yfir helmingur úr yngri hópnum sem bjó í
foreldrahúsum þeim að kostnaðarlausu.
53
8. Samanburður við Norðurlöndin Við greiningu á samanburði þróunar og stöðu ungs fólks á húsnæðismarkaði verður litið til
nágrannaþjóðanna á Norðurlöndunum: Finnlands, Danmerkur, Noregs og Svíþjóðar. Samfélag
Íslands er um margt líkt samfélögum Norðurlandanna, einkum varðandi hugsunarhætti, lífsgæði,
regluverk og uppbyggingu ásamt áherslu á jafnrétti (Stefán Ólafsson, 2003). Þótt Ísland deili
mörgum einkennum með nágrannalöndum sínum þá er þróunin sem á sér stað á
húsnæðismarkaði um margt ólík milli þjóðanna. Rík hefð hefur verið fyrir því á Íslandi að
einstaklingar eigi sitt eigið heimili, ólíkt því sem tíðkast á hinum Norðurlöndunum. Í stórum
borgum er mun algengara að fólk leigi íbúðarhúsnæði og á það einnig við um hinar
höfuðborgirnar, leigumarkaðurinn þar er mun stærri en sá íslenski og meiri úrræði í boði
(Lujanen, 2004). Afleiðingar alþjóðlega efnahagshrunsins 2008 voru mestar og verstar á Íslandi
af öllum Norðurlandaþjóðunum vegna þess að að íslenskir einstaklingar höfðu tekið gríðarlega
áhættusöm lán fyrir húsnæðiskaupum frá íslenskum bönkum og erlendis frá. Við efnahagshrunið
féllu bankarnir ásamt því að gengi íslensku krónunnar féll sem varð þess valdandi að veðskuldir
hækkuðu mjög skyndilega (Ronald, R. og Elsinga, M., 2011).
8.1 Þróun á uppbyggingu nýrra íbúða Eins og sjá má á mynd 8.1, var uppbygging íbúða fyrir hverja þúsund íbúa á Íslandi mest allra
Norðurlandanna frá árunum 2002-2008 en á því tímabili voru framleiddar að meðaltali tæplega
tíu íbúðir á hverja þúsund íbúa. Eftir efnahagshrunið hægðist hvatinn við uppbygginu nýrra íbúða
hjá öllum Norðurlandaþjóðunum þar sem niðursveifla mældist mest á Íslandi. Ísland fór úr því að
framleiða níu íbúðir á hverja þúsund íbúa árið 2008, yfir í að framleiða þrjár íbúðir á hverja
þúsund íbúa árið 2009. Sú þjóð sem hefur sýnt mestan stöðugleika við þróun á uppbyggingu
nýrra íbúða er Finnland, sem framleiðir hlutfallslega mest yfir tímabilið, sex íbúðir fyrir hverja
þúsund íbúa. Uppbygging nýrra íbúða hefur verið hlutfallslega minnst í Svíþjóð, kringum þrjár
íbúðir á hverja þúsund íbúa. (Statistics Denmark, e.d.; Statistics Finland, e.d.; Statistics Sweden,
e.d.; Hagstofa Íslands, e.d.-e; Statistics Norway, e.d.).
54
Mynd 8.1. Samanburður á uppbyggingu nýrra íbúða fyrir hverja þúsund íbúða, tímabilið 1999-2016 . (Heimild: Statistics Denmark, Statistics Finland, Statistics Sweden, Hagstofa Íslands, Statistics Norway).
Fólksfjölgun hefur verið mjög mikil í sögulegu samhengi á síðastliðnum árum en á sama
tíma hefur fjöldi byggðra íbúða verið undir langtímameðaltali. Fjölgun íbúða hér á landi á
árunum 2013-2017 voru um 6.500. Þrátt fyrir þessa fjölgun taldi hagdeild Íbúðalánasjóðs að
íbúðum hefði þurft að fjölga um 16.000 til að geta mætt betur eftirspurninni sem fylgdi
fólksfjölgun, breytingum á aldurssamsetningu og fjölgun íbúða í skammtímaleigu. Árið 2017
mældist fólksfjölgun á Íslandi sú mesta, um 3% í 280 ára sögu samfelldrar íbúðaskráningar á
Íslandi. Uppsafnaður skortur á húsnæði mun valda áframhaldandi verðhækkunum og veikja
ennfremur stöðu tekjuminni hópa (Ásmundur Einar Daðason, 2018). Til skamms tíma litið mun
hæg uppbygging nýrra íbúða á Norðurlöndunum valda umfram eftirspurn íbúða sem leiðir af sér
verðhækkanir (Lujanen, 2004).
8.2 Samanburður á húsnæðisverði Fyrir ungt fólk getur verðlagshækkun húsnæðis vegið þyngst við fjárfestingu á fyrstu eign. Því
töldu rannsakendur gagnlegt að líta á verðlagsþróun húsnæðis sem hefur átt sér stað í
nágrannalöndunum. Fyrir efnahagshrunið sést að þróun húsnæðisverðs á Íslandi var með svipuðu
móti og viðgengst í nágrannalöndunum (Mynd 8.2). Verðþróun einkenndist af stöðugri hækkun á
mörkuðunum fimm. Eftir efnahaghrun urðu hins vegar breytingar þar sem verðþróun varð
55
Mynd 8.2. Samanburður á þróun húsnæðisverðs á Norðurlöndunum tímabilið 2005-2017. (Heimild: Eurostat).
breytileg milli þjóðanna. Húsnæðisverð tók mikla niðursveiflu í Danmörku og á Íslandi en til
samanburðar fór verðþróun vaxandi yfir sama tímabil í Finnlandi, Svíþjóð og Noregi (Snorri Páll
Gunnarsson, 2017). Eftir hrun hefur þróun húsnæðisverðs í Danmörku og Finnlandi sýnt mestan
stöðugleika. Í þeim löndum mældist vísitala húsnæðisverðs lægst, 133 í Danmörku og 134 í
Finnlandi árið 2017 (Eurostat, e.d.-b). Vísitala húsnæðisverðs í Svíþjóð meira en tvöfaldaðist
árið 2016 frá því að vísitalan mældist lægst 2005. Mestu hækkanir þar í landi voru í borgunum
Gautaborg, Malmö og Stokkhólmi (Englund, 2011). Frá árinu 2010 til 2017 hækkaði vísitala
íbúðaverðs á Íslandi um heil 82.2% (Eurostat, e.d.-b). Við efnahagshrun minnkaði hvati við
uppbyggingu húsnæðis sem orsakaði viðvarandi framboðsskort sem þrýsti upp verðhækkunum
(Ásmundur Einar Daðason, 2018).
Ef litið til greiningar Íbúðalánasjóðs (2018) á samanburði á fermetraverði höfuðborga
Norðurlanda sker þó Reykjavík sig úr þar sem meðaltal fermetraverðs mældist lægst, um 542
þúsund kr. Hæsta kaupverð íbúða var í miðborg Stokkhólms þar sem fermetraverð við kaup var
yfir 1.1 milljón íslenskra króna. Þar á eftir koma 960 þúsund kr. í Osló, 910 þúsund kr. í Helsinki
og 733 þúsund kr. í Kaupmannahöfn.
56
Fljótt á litið mætti draga þá ályktun að verð á íbúðarhúsnæði sé hærra hérlendis
samanborið við hin Norðurlöndin, en það eru fleiri þættir sem ber að setja í samhengi. Þó
raunverð íbúðarhúsnæðis hafi tekið mikinn vöxt hefur hækkunin aðeins verið 11%, að teknu
tilliti til launþróunar frá árinu 2010. Samhliða því hafa húsnæðislánavextir lækkað, laun hækkað
og kaupmáttur margfaldast samanborið við nágrannalöndin. Séu þessir þættir teknir saman er
byrði húsnæðiskostnaðar ekki meiri en sem viðgengst í samanburðarlöndunum (Samtök
atvinnulífsins, 2018).
8.3 Staða ungs fólks á Íslandi í samanburði við Norðurlöndin
Mynd 8.3. Samanburður ungs fólks á Norðurlöndunum sem býr í foreldrahúsum, tímabilið 2004-2017. (Heimild:
Eurostat).
Ef litið er á þróun hlutfalls ungs fólks sem bjó í foreldrahúsum á Íslandi (Mynd 8.3) var staðan
mjög góð þar sem hlutfallið mældist lægst við 31.5% árið 2005 en frá síðustu mælingum sem
gerðar voru árið 2016 var hlutfallið 59.1%. Árið 2006 tók þróunin hins vegar stakkaskiptum þar
sem hlutfallið hækkaði mjög ört á skömmum tíma (Eurostat e.d.-a). Á árunum 2004-2007 varð
mikil fólksfjölgun hér á landi sem jók þörf á húsnæði mikið. Þeir þættir sem höfðu einnig áhrif á
57
aukna erfiðleika ungs fólks við að útvega sér húsnæði voru efnahagsleg uppsveifla, lýðfræðilegar
breytingar og vöxtur ferðaþjónustu sem allir juku eftirspurnina eftir húsnæði (Ásmundur Einar
Daðason, 2018). Það sem hefur einnig áhrif á aukningu hlutfalls ungs fólks sem er búsett í
foreldrahúsum, er að fólk eyðir fleiri árum í menntun, sem hefur mikil áhrif á þessu aldursbili. Í
Danmörku og á Íslandi mældist hlutfall þeirra sem sóttu nám ásamt því að vera búsettir í
foreldrahúsum hæst meðal Norðurlandanna árið 2008. Með því verður seinkun á því að ungt fólk
flytji að heiman í þeim löndum. Hlutfallslega bjuggu færri konur en karlar í foreldrahúsum allra
Norðurlandaþjóðanna, þar sem konur voru líklegri til að vera í sambúð með maka (Choroszewicz
og Wolff, 2010).
Þróunin sýnir að ungt fólk á Íslandi hefur að meðaltali frá árinu 2006 reynst erfiðast að
safna fjármagni við kaup á fyrsta húsnæði eða útborgunum á leigumarkaði sem veldur því að
hvati til þess að flytja að heiman minnkar. Ástæður fyrir svo háu hlutfalli ungs fólks sem býr í
foreldrahúsum hér á landi samanborið við nágrannalöndin má einnig rekja til framboðsskorts á
þeirri tegund af húsnæði sem ungt fólk sækist eftir til kaups eða leigu (Íbúðalánasjóður, 2018-b).
8.4 Getur Ísland dregið lærdóm af aðgerðum Norðurlandanna á húsnæðismarkaði? Þó regluverk og stjórnsýsla byggingamála hafi tekið ýmsum umbótum með það að leiðarljósi að
auka framboð á uppbyggingu húsnæðis hér á landi eru þó miklir möguleikar fyrir hendi til að
bæta stöðu húsnæðismarkaðs enn frekar. Ísland hefur í síauknum mæli leitað til nágrannaþjóða
sinna til að finna lausnir á vandamálum sem snúa að húsnæðismálum. Íslensk stjórnvöld fylgjast
nú með nýlegum breytingum á byggingarreglugerð í Danmörku og Noregi sem hafa einfaldað
reglugerðir og gert notendavænni en því fylgdi hraðara ferli við útgáfu byggingarleyfis. Í
Danmörku og Noregi voru sett markmið að einfalda hönnunarferlið auk þess að einfalda ferli við
útgáfu byggingarleyfa og afgreiðslu umsókna um byggingarleyfi. Með minnkun flækjustigs eru
meiri möguleikar á því að auka hagræði, en með slíkum breytingum gæti
byggingarframkvæmdar ferlið orðið straumlínulagaðra, kostnaður lækkað og jafnframt væri hægt
að auka hraða á uppbygginga húsnæða á Íslandi (Ásmundur Einar Daðason, 2018).
Finnar skera sig frá hinum Norðurlöndunum þar sem þeim hefur tekist að halda stöðugu
húsnæðisverði þar sem verð hefur ekki hækkað verulega á tímabilinu sem var til athugunar
(Mynd 8.2). Jarmo Lindé, forstjóri ARA, finnsku húsnæðisstofnunarinnar, greindi frá því í
58
viðtali við RÚV að Ísland þyrfti að taka Finnland sér til fyrirmyndar til þess að koma í veg fyrir
áframhaldandi verðhækkanir. Í Finnlandi náðist samkomulag milli ríkisstjórnar og bæjarstjórna
um að vinna betur saman við að auka framboð húsnæðis ásamt því að byggja nýtt leiguhúsnæði
sem er síðan niðurgreitt þar í landi. Það eru borgar- og sveitastjórnir sem útvega byggingarsvæði
og með því hefur uppbygging aukist til muna til að mæta betur þörfum íbúa (Ásrún Brynja
Ingvarsdóttir, 2018).
59
9. Niðurstöður Í þessum kafla verður farið yfir niðurstöður rannsóknarinnar og rannsóknarspurningunum sem
lagðar voru fyrir í inngangi og verður þeim svarað hér.
Staðan á húsnæðismarkaðnum er ekki góð hér á landi og þá síst fyrir ungt og efnaminna
fólk sem er að reyna að komast inn á markaðinn. Markaðurinn einkennist af miklum
framboðsskorti og þá helst af hagkvæmu og minna íbúðarhúsnæði sem hentar ungu fólki.
Hvert er viðhorf ungs fólks til húsnæðismarkaðsins? Viðhorf ungs fólks á aldrinum 20-29 ára virðist almennt vera jákvætt til húsnæðismarkaðsins,
þ.e. unga fólkið vill gjarnan færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn og þá helst festa kaup á eigin
húsnæði. Þá virðist vera lítill áhugi hjá ungi fólki að færa sig yfir á leigumarkaðinn, unga fólkið
vill eignast sitt eigið húsnæði. Munur virðist vera á milli ungs fólks á aldrinum 20-24 ára og
þeirra sem eru 25-29 ára. Þeir sem tilheyra yngri aldurshópnum eru líklegri til að búa lengur
heima og hafa fyrstu kaupendur orðið eldri með tímanum. Líkleg skýring á þessu er sú að erfitt
er að safna fyrir útborgun og því tekur það ungt fólk lengri tíma að safna heldur en á árum áður.
Þá má einnig sjá mun á aldurshópunum úr gögnum rannsakenda að þriðjungur yngri
aldurshópsins hugsaði sér að búa áfram í foreldrahúsum næstu tvo árin en aðeins 13,85% eldri
aldurshópsins. Þeir sem tilheyra eldri aldurshópnum voru jafnframt líklegri til að hafa þegar fest
kaup á eigin húsnæði. Þetta bendir til þess að því eldra sem fólk verður vill það heldur færa sig á
húsnæðismarkaðinn. Úr gögnum rannsakenda mátti jafnframt sjá að meirihluti svarenda, eða
82,98% lögðu fyrir í sparnað af einhverju tagi og styður það jafnframt undir þá kenningu að
viðhorf ungs fólks til húsnæðismarkaðsins sé jákvætt.
Er staða ungs fólks á húsnæðismarkaði verri nú en fyrir hrun? Það hefur alltaf reynst ungu fólki erfitt að stíga sín fyrstu skref á húsnæðismarkaðnum.
Startgjaldið er hátt, með því að flytja í eigið húsnæði fylgja alls kyns gjöld, það vantar ýmis
heimilistæki eins og þvottavél, ísskáp, búsáhöld og svo þarf að versla inn mat. Það hefur aukist
frá hruni að fleira ungt fólk þurfi aðstoð frá foreldrum eða ættingjum við að eiga fyrir útborgun í
húsnæði, og þeir sem ekki hafa þann möguleika fara í auknum mæli á leigumarkaðinn og eiga á
hættu að festast þar. Fyrir hrun var mikil uppbygging á nýju húsnæði og mun meira í boði á
60
markaðnum. Fyrir hrun var einnig betra aðgengi að lánsfjármagni og talsvert auðveldara að fá
greiðslumat. Eftir hrun stöðvaðist uppbygging á nýju húsnæði og fór afar hægt af stað aftur og
hefur myndast gríðarlegur skortur á íbúðarhúsnæði í landinu, þá aðallega á höfuðborgarsvæðinu.
Segja má að húsnæðismarkaðurinn hafi aldrei tekið almennilega við sér eftir hrun. Það sem hefur
einnig veikt stöðu ungs fólks í dag er það helst að neyslan hefur breyst, það er dýrara að vera
ungmenni í dag en fyrir tíu árum. Ungt fólk í dag ferðast meira, það eyðir meiri pening í
munaðarvörur eins og síma, dýran fatnað og ferðir á kaffihús og veitingastaði. Það má því segja
að neysla ungs fólks sé meiri í dag en fyrir hrun, þó neyslan hafi einnig verið gífurleg á árunum
fyrir hrun, þá er hún kostnaðarsamari í dag. Því má segja að staða ungs fólks á
húsnæðismarkaðnum sé talsvert verri nú heldur en fyrir hrun. Niðurstaðan er því sú að
möguleikar ungs fólks til að safna upp í útborgun á íbúð eru með ágætum þrátt fyrir stöðuna sem
á markaðnum ríkir, en til þess þarf að huga vel að sparnaði og nýta þá möguleika sem í boði eru.
Jafnframt þarf að halda neyslunni í hófi, takmarka það sem telst óþarfa eins og t.d.
utanlandsferðir, uppfærslur á nýjasta snjallsímanum og kaup á dýrum fatnaði.
Er staða ungs fólks hér á landi verri en á Norðurlöndunum? Meiri skortur virðist hafa hrjáð íslenska húsnæðismarkaðinn heldur en markaðinn á hinum
Norðurlöndunum. Erfið staða ungs fólks á húsnæðismarkaði einskorðast ekki bara við Ísland
heldur er staðan á Norðurlöndunum einnig erfið þar sem skortur á framboði húsnæðis ríkir einnig
í flestum hinum löndunum og erfitt getur reynst ungu fólki að festa kaup á sinni fyrstu íbúð. Þá
hefur Finnland skorið sig úr sem eina landið sem tekist hefur að halda húsnæðisverði ásamt
framboði húsnæðis nokkuð stöðugu eftir hrun. Líkt og sjá má á mynd 8.3 þá mældist Ísland með
næst hæsta hlutfallið af Norðurlöndunum, þar sem 59,1% af ungu fólki á aldrinum 18 til 24 ára
bjuggu ennþá hjá foreldrum sínum árið 2016. Það sem veldur svo háu hlutfalli í samanburði við
hin Norðurlöndin er að það hægðist gríðarlega mikið á uppbyggingu nýrra íbúða eftir
efnahagshrunið (Mynd 8.1) ásamt mikilli aukningu á eftirspurn eftir húsnæði sem orsakaðist af
innflutningi vinnuafls, fólksfjölgun og aukins ferðamannastraums sem olli miklum
verðlagshækkunum á íbúðum líkt og sjá má á mynd 8.2. Það sem veldur svo háu hlutfalli þeirra
sem búa í foreldrahúsum á Íslandi er að ungt fólk er að meðaltali lengur á skólabekk samanborið
við aðrar Norðurlandaþjóðir sem seinkar því að þau flytji að heiman. Einnig ber að hafa í huga
61
að ríkara er í íslenskri menningu að eiga sitt eigið íbúðarhúsnæði heldur en tíðkast í hinum
löndunum.
62
10. Umræður og lokaorð Staðan á íslenska húsnæðismarkaðnum er erfið, hún er ekki góð fyrir kaupendur, ekki góð fyrir
seljendur og allra síst ekki góð fyrir unga fólkið. Söluferli húsnæðis er tímafrekt og óöruggt, þar
sem meirihluti keyptra eigna ræðst af sölu á annari eign. Rannsakendur telja mikla möguleika í
því að auka uppbyggingu húsnæðis í úthverfum höfuðborgarsvæðisins, þar sem lóðakostnaður er
ekki jafn hár og miðsvæðis. Ef þar væri byggt upp hagkvæmt húsnæði sem hentar ungu fólki, og
efnaminni fjölskyldum, myndi það létta verulega á þeim skorti sem myndast hefur á markaðnum
eftir hrun. Mikilvægt er að sveitarfélögin á höfuðborgarsvæðinu ásamt Reykjavíkurborg sinni
þessari eftirspurn til að ná betra jafnvægi á markaðnum og í samfélaginu. Sem dæmi um vel
heppnaða uppbyggingu slíkra hverfa má nefna Bakka-hverfið í Neðra-Breiðholti, sem var hluti af
verkamannabústaðakerfinu. Íbúðir í því hverfi eru mjög hagkvæmar fyrir fjölskyldur og gerðu
fólki sem áður hafði ekki haft efni á útborgun kleift að eignast sitt eigið húsnæði. Að taka upp
sambærilegt kerfi að nýju og byggja húsnæði í svipuðum stíl og verkamannabústaðirnir í lok 20.
aldarinnar myndi eflaust opna á möguleika fyrir stóran hóp fólks sem hefur verið fast á
leigumarkaðnum. Til að vinna almennilega á þeim skorti sem myndast hefur þarf að byggja
mikið magn íbúða, og á hagkvæman hátt. Byggingaraðilar verða að fá sinn hag af
framkvæmdunum og verðlagning húsnæðisins þarf að vera skynsamleg. Það sem vantar mest eru
tveggja til þriggja herbergja íbúðir sem þjóna þörfum fyrstu kaupenda. Telja rannsakendur vert
að skoða það betur. Til að auka aðgengi ungs fólks enn frekar að húsnæðismarkaðnum þarf meiri
sveigjanleika við lántöku, stöðluð áætlun bankanna um mánaðarleg útgjöld endurspeglar ekki
endilega útgjöld hvers og eins, en á heldur við um hámarksneyslu einstaklings á mánuði. Meiri
sveigjanleiki við greiðslumat myndi gefa ungu fólki greiðari aðgang að lánsfjármagni sem myndi
auðvelda fyrstu kaup hjá ungu fólki. Aukning á fyrstu húsnæðiskaupum myndi líklega stytta tíma
söluferlis þar sem heildarsöluferlið ræðst þá af færri eignum.
Þá hefur umræðan í samfélaginu, um slæma stöðu ungs fólks á húsnæðismarkaðnum, ýtt
undir væntingar um meira framboð af hagkvæmu húsnæði á viðráðanlegu verði fyrir ungt og
efnaminna fólk. Þær nýbyggingar sem risið hafa undanfarin ár tilheyra fæstar þessum flokki
húsnæðis. Þetta ýtir enn frekar á sveitarfélögin sem og Reykjavíkurborg að bregðast við
vandanum. Nýjar reglur um ráðstöfun viðbótarlífeyrissparnaðar, sem tóku gildi 1. júlí 2017, hafa
auðveldað fólki að safna sparifé fyrir útborgun og eflaust hjálpað mörgum að greiða niður
húsnæðislán sín. Samkvæmt könnuninni sem rannsakendur framkvæmdu virðist ungt fólk
63
jafnframt þekkja hvernig þessi sparnaður virkar og stór hluti þeirra að nýta sér þennan kost. Telja
því rannsakendur að fyrirkomulagið muni gagnast ungu fólki í framtíðinni. Samkvæmt
lífskjarasamningnum 2019-2022 á um að vinna sérstaklega með ungu fólki og tekjulágum að
úrræðum til að festa kaup á sinni fyrstu eign og eru þar hugmyndir að lausnum hvernig það verði
gert. Telja rannsakendur það vera mikilvægt skref að þessi samningur taki gildi og verður
spennandi að sjá hvernig málin á húsnæðismarkaðnum munu þróast á næstu árum.
Til að kanna það neyslumynstur sem birtist okkur í dag væri áhugavert
rannsóknarverkefni í framtíðinni að greina neyslumynstur ungs fólks og hvort það hafi tök á því
að leggja fyrir í sjóð fyrir útborgun, og hvað það taki langan tíma. Jafnframt að kanna hvort
pressan á neyslu í samfélaginu okkar í dag sé of mikil og dragi úr hvata til að leggja fyrir. Einnig
væri áhugavert að sjá hvort ungt fólk í dag hafi meiri pening milli handanna til að eyða heldur en
fyrir tíu árum, og þá af hverju það stafi. Líkt og fram kom í niðurstöðukafla úr neysluhluta
rannsóknarinnar þá töldu rannsakendur að svarendur hafi ekki svarað satt og rétt þeim
spurningum sem fram komu í neysluhlutanum og væri því áhugavert að sjá hvernig
raunverulegar niðurstöður við þeim spurningum væru. Smáforrit, eins og Meniga, halda utan um
slíkt og væri því áhugavert að gera frekari rannsókn á efninu tengda sparnaði og neyslu ungs
fólks.
Einnig mætti kanna hversu algeng smálán eru meðal ungs fólks og hvort þau komi í veg
fyrir að þeir sem taki slík lán geti lagt fyrir í sparnað seinna, og þannig skert möguleika þeirra til
húsnæðiskaupa.
64
Heimildaskrá Almenni Lífeyrissjóðurinn. (e.d.). Lán. Sótt 3. apríl af https://www.almenni.is/lan/ Alþingi. (2013, 2. júlí). Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis um Íbúðalánasjóð. Sótt 20. apríl af
https://www.rna.is/ibudalanasjodur/skyrsla-nefndarinnar/bindi-1/kafli4/ Argitis, G. (2016, september). Thorstein Veblen’s Financial Macroeconomics. Journal of
Economic Issues, 50(3), 834-850. Arion Banki. (2019, janúar). Húsnæðismarkaðurinn á sléttunni. Sótt 18. apríl af
https://www.arionbanki.is/themes/arionbanki/arionbanki/documents/04_Markadir/Greiningardeild/H%C3%BAsn%C3%A6%C3%B0issk%C3%BDrsla%202019%20sk%C3%BDrsla%20MASTER.pdf
Arion Banki. (e.d.-a). Íbúðalán. Sótt 18. apríl af
https://www.arionbanki.is/einstaklingar/lan/ibudalan/?LoanAmount=29750000&MarketValue=35000000&PropertyValue=27000000&FirstProperty=true
Arion Banki. (e.d.-b). Viðbótarlífeyrissparnaður. Sótt 18. apríl af
https://www.arionbanki.is/einstaklingar/sparnadur/vidbotarlifeyrissparnadur/ Axel Hall, Benedikt Árnason, Elín Alma Arthursdóttir, Maríanna Jónasdóttir og Ólafur Darri
Andrason. (2019). Endurskoðun tekjuskatts og bótakerfa hjá einstaklingum og fjölskyldum. Sótt 11. mars 2019 af https://www.stjornarradid.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=1e217960-3912-11e9-9432-005056bc530c
Ásmundur Einar Daðason. (2018). Staða og Þróun Húsnæðismála. Sótt 23. febrúar 2019 af https://www.stjornarradid.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=b5c8634f-dc37-11e8-942e-
005056bc4d74 Ásrún Brynja Ingvarsdóttir. (2018). Húsnæðisverð hærra hér en á öðrum Norðurlöndum. Sótt
6. mars 2019 af http://www.ruv.is/frett/husnaedisverd-haerra-her-en-a-odrum-nordurlondum
Bjarg íbúðafélag. (e.d.) Sótt af https://www.bjargibudafelag.is/ Botsman, R. & Capelin, L. (2015). Airbnb: Building a revolutionary travel company. Sótt 18.
Apríl 2019 af http://collaborativeeconomy.com/wp/wp-content/uploads/2016/01/OxfordSB_AirbnbCase_vf_posted_final.pdf
Choroszewicz, M. og Wolff, P. (2010). Population and social conditions. Sótt 4. mars 2019 af
https://ec.europa.eu/eurostat/documents/3433488/5565692/KS-SF-10-050-EN.PDF/877f8776-e7fe-4f2b-8bec-0a5cf54dcba4
65
Eggert Þór Bernharðsson. (2000). Undir Bárujárnsboga: Braggalíf í Reykjavík 1940-1970. Reykjavík: JPV FORLAG.
Englund, P. (2011). The Riksbank´s inquiry in to the risks in the Swedish housing market.
Swedish house prices in an international perspective. Stockholm: Sveriges Riksbank. Sótt 6. mars 2019 af http://archive.riksbank.se/Upload/Rapporter/2011/RUTH/RUTH%20eng.pdf
Eurostat. (e.d.-a). Share of young adults aged 18-34 living with their parents by self-defined
current economic status - EU-SILC survey. Sótt 21. febrúar 2019 af http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_lvps09&lang=en
Eurostat. (e.d.-b). House price index – annual data (2015 =100). Sótt 19. febrúar 2019 af
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do Ferðamálastofa. (e.d.). Heildarfjöldi erlendra ferðamanna [tafla]. Sótt af
https://www.ferdamalastofa.is/is/tolur-og-utgafur/fjoldi-ferdamanna/heildarfjoldi-erlendra-ferdamanna
Ferðamálastofa. (2019, 23. apríl). Ferðalög Íslendinga og ferðaáform. Sótt 23. apríl 2019 af
https://www.ferdamalastofa.is/is/um-ferdamalastofu/frettir/category/1/ferdalog-islendinga-og-ferdaaform
Finnur Bogi Hannesson. (2016, október). Íslenskur íbúðamarkaður. Sótt 16. apríl af
https://gamli.islandsbanki.is/library/Skrar/Greining/Skyrslur/Islenskur-ibudamarkadur-2016-LQ.PDF
Guðlaug Magnúsdóttir. (1983). Verkamannabústaðir. Vera, 2(2), 22-23 Gunnar Karlsson og Sigurður Ragnarsson. (2016). Nýir tímar: Saga Íslands og umheimsins frá
lokum 18. aldar til árþúsundamóta. Reykjavík: Mál og Menning. Hagstofa Íslands. (e.d.-a). Ungt fólk í foreldrahúsum: Meðaltöl 2012-2016 og 2014-2016. Sótt
17. apríl af https://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Samfelag/Samfelag__lifskjor__4_husnaedismal__husnaedileiga/LIF03411.px/table/tableViewLayout1/?rxid=8d05e814-05ec-478c-810d-f9a47cc3ae73
Hagstofa Íslands. (e.d.-b). Yfirlit yfir mannfjölda. Sótt 4. febrúar af
https://hagstofa.is/talnaefni/ibuar/mannfjoldi/yfirlit/ Hagstofa Íslands. (e.d.-c).Áætlaðar óskráðar erlendar gistinætur 2017-2019. Sótt 2. maí 2019
af https://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Atvinnuvegir/Atvinnuvegir__ferdathjonusta__Gisting__2_adrartegundirgististada/SAM01453.px
66
Hagstofa Íslands. (e.d.-d). Fjöldi starfandi í atvinnugreinum samkvæmt skrám eftir árum, kyni, aldri og bakgrunni 2008-2018. Sótt 13. Mars 2019 af http://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Samfelag/Samfelag__vinnumarkadur__vinnuaflskraargogn/VIN10020.px/?rxid=a0faa5c1-1628-43b7-b6a5-0609c0eed197
Hagstofa Íslands. (e.d.-e). Bygging íbúðarhúsa á öllu landinu 1970-2016. Sótt 25. febrúar 2019
af http://px.hagstofa.is/pxis/pxweb/is/Sogulegar/Sogulegar__sogul_byggingaridnadur/SOG14012.px
Hagstofa Íslands. (2018, 15. október). Ungir karlar fljúga seinna úr hreiðrinu. Sótt 17. apríl af
https://hagstofa.is/utgafur/frettasafn/lifskjor/ungt-folk-i-foreldrahusum-2004-2016/
Herborg. (e.d.). Hvar finn ég besta húsnæðislánið? Sótt 17. apríl af https://herborg.is/ Ho, H. (2018, 7. Ágúst). Commentary: Unhealthy culture of consumerism on social media
fueling anxiety and low self esteem. Sótt 15. Apríl af https://www.channelnewsasia.com/news/commentary/sharing-shopping-on-social-media-unhealthy-anxiety-10576258
Íbúðalánasjóður. (2019-a). Húsnæðismarkaðurinn: Mánaðarskýrsla – janúar . Sótt 11. mars
2019 af https://www.ils.is/library/4-Hagdeild-skrar/Manadarskyrsla_jan%C3%BAar_19.pdf
Íbúðalánasjóður. (2018-a). Skammtímaleiga íbúða í gegnum Airbnb. Sótt 18. apríl af
https://www.ils.is/library/4-Hagdeild-skrar/Skammt%C3%ADmaleiga%20%C3%ADb%C3%BA%C3%B0a%20%C3%AD%20gegnum%20Airbnb.pdf
Íbúðalánasjóður. (2018-b). Leiguverð hæst í Reykjavík en íbúðaverð lægst Samanburður milli
húsnæðismarkaða á Norðurlöndunum. Sótt 20. febrúar 2019 af https://www.ils.is/library/Frettir/Samanbur%C3%B0ur%20h%C3%BAsn%C3%A6%C3%B0ismarka%C3%B0a%20Nor%C3%B0urlanda.pdf
Íbúðalánasjóður. (2019-b). Húsnæðismarkaðurinn, mánaðarskýrsla - apríl 2019. Sótt 15. Apríl
2019 af https://www.ils.is/library/Skyrslur-og-samningar/Manadarskyrsla_april_19.pdf Íbúðalánasjóður. (2019-c). Húsnæðismarkaðurinn, mánaðarskýrsla - mars 2019. Sótt 13. Mars
2019 af https://www.ils.is/library/Skyrslur-og-samningar/Manadarskyrsla_mars_19.pdf
Jón Anton Jóhannsson. (2012). Ágrip af sögu húsnæðisstofnana á Íslandi (BSc-ritgerð).
Háskóli Íslands, viðskiptafræðideild. Sótt 12. febrúar 2019 af https://l.facebook.com/l.php?u=https%3A%2F%2Fskemman.is%2Fbitstream%2F1946
67
%2F10576%2F1%2F%2528%25C3%2581grip%2520af%2520s%25C3%25B6gu%2520h%25C3%25BAsn%25C3%25A6%25C3%25B0isstofnana%2520%25C3%25A1%2520%25C3%258Dslandi%2520Fj%25C3%25A1rm%25C3%25B6gnun%2520og%2520fj%25C3%25A1rhagssta%25C3%25B0a%2520%25C3%258Db%25C3%25BA%25C3%25B0al%25C3%25A1nasj%25C3%25B3%25C3%25B0s%2529.pdf%3Ffbclid%3DIwAR0P27jhU3tYf47u-nJICBIN2LVEVHrheijmEQwkX3EWihlxVIoADVFPIbE&h=AT30IU_pf1fVP4CQxOfiOFbDBj5bazaRD-vWym9C_oRMx377xs6EZTBO-rKE4c3vWXHO_BDHOj-c7Ztwb1bI4TSY5xV6BK7CtsdNiSdbgHZ4BkhLjVCP-sSAbDBpE8bbcu4HJlGV
Jón Gunnar Bernburg. (2005). ,,Hvernig útskýrir maður aðferðafræði félagsvísinda?”.
Vísindavefurinn. Sótt 8. maí 2019 af https://www.visindavefur.is/svar.php?id=5420 Landsbankinn. (2018, 15. ágúst). Enn spenna á vinnumarkaði - en þó merki um betra jafnvægi.
Sótt 16. apríl af https://umraedan.landsbankinn.is/Uploads/Documents/Hagsja/2018-08-15-Vinnumarkadur.pdf
Landsbankinn. (2019-a). Ferðamönnum frá 11 löndum fækkaði á síðasta ári. Sótt 18. apríl 2019
af https://www.landsbankinn.is/Uploads/Documents/Hagsja/2019-01-16-Fjoldi-ferdamanna-2018.pdf
Landsbankinn. (2019-b, 14. Mars). Aukið framboð af nýju húsnæði – en minna selst. Sótt 16.
Mars 2019 af https://umraedan.landsbankinn.is/umraedan/efnahagsmal/frett/2019/03/14/Hagsja-Aukid-frambod-af-nyju-husnaedi-en-minna-selst/
Landsbankinn. (e.d.-a). Íbúðalán. Sótt 18. apríl af
https://www.landsbankinn.is/einstaklingar/lan-og-fjarmognun/ibudalan/fyrstu-kaup/ Landsbankinn. (e.d.-b) Viðbótarlífeyrissparnaður. Sótt 18. apríl af
https://www.landsbankinn.is/einstaklingar/lifeyrissparnadur/vidbotarlifeyrissparnadur/?gclid=Cj0KCQjwwODlBRDuARIsAMy_28VsiAxR_oxlE4WSsptgdFODIqxSAh7GmxLCK6pEtB8hsiTYQRFHvUMaAoHlEALw_wcB
Landssamtök lífeyrissjóða. (e.d.). Viðbótarlífeyrissparnaður. Sótt 3. apríl af
https://www.lifeyrismal.is/is/spurt-og-svarad/vidbotarlifeyrissparnadur Lífeyrissjóðurinn Gildi. (e.d.). Lán. Sótt 3. apríl af https://gildi.is/lan/ Lífeyrissjóður Verzlunarmanna. (e.d.). Lífeyrissjóðslán. Sótt 3. apríl af https://www.live.is/lan/ Lífskjarasamningurinn 2019-2022. Lujanen, M. (2004). Housing and housing policy in the Nordic countries (7. útgáfa). Árósar:
Akaprint as.
68
Lúðvík Elíasson og Önundur Páll Ragnarsson. (2008). Short-term renting of residential apartments-Effects of Airbnb in the Icelandic housing market. Sótt 18. apríl 2019 af https://www.sedlabanki.is/library/Skraarsafn---EN/Working-Papers/WP%2076.pdf
Lög um almennar íbúðir, nr. 52/2016 Lög um húsnæðismál, nr. 44/1998 Lög um stuðning til kaupa á fyrstu íbúð nr. 111/2016 Mintz, L. (2017, 17. nóvember). It’s not all sandwiches and city breaks: How millennials really
spend their money. The Telegraph. Sótt 16. Apríl 2019 af https://www.telegraph.co.uk/family/parenting/millennials-really-spend-money/
Perloff, J. M. (2011). Microeconomics. Harlow, United Kingdom: Pearson Education Limited. Pétur Gunnarsson. (2016, 14. september). Viðskiptablaðið. Mesta vöntunin á minni íbúðum.
Sótt af http://www.vb.is/frettir/mesta-vontunin-minni-ibudum/131180/?q=fasteignamarka%C3%B0ur
Reykjavíkurborg. (2018, mars). Húsnæði í Reykjavík: Staða og aðgerðir. Mars 2018. Sótt 15.
apríl af https://reykjavik.is/sites/default/files/ymis_skjol/skjol_utgefid_efni/husnaedisaaetlun_reykjavikurborgar_mars_2018_vef.pdf
Ríkisskattstjóri. (e.d.). Almennt um ráðstöfun á séreignarsparnaði. Sótt 18. apríl 2019 af
https://leidbeiningar.rsk.is/frodi/?cat=942&id=10586&k=2 Ronald, R. og Elsinga, M. (2011). Beyond Home Ownership:Housing, Welfare and Society (1.
útg.). London: Routledge. RÚV. (framleiðandi). (2013). Íslenska neyslusamfélagið [hlaðvarp]. Sótt 15. apríl 2019 af
https://player.fm/series/neyslusamfelagi-og-ntminn/slenska-neyslusamflagi Samtök atvinnulífsins. (2018). Húsnæðiskostnaður ekki hærri hér en á Norðurlöndunum. Sótt
22. Febrúar 2019 af https://www.sa.is/frettatengt/frettir/husnaediskostnadur-ekki-haerri-her-en-a-nordurlondum
Schindler, P. S. (2018). Business Research Methodsı. 13th útgáfa. Boston: McGraw-Hill/Irwin Snorri Páll Gunnarsson. (2017). Tálsýnin á norrænum fasteignamarkaði. Sótt 21. febrúar 2019
af http://www.vb.is/frettir/talsynin-norraenum-fasteignamarkadi/136701/ Stanek, B. (2015, 11. febrúar). More people rent than buy in the biggest US cities, and it‘s not
just because home ownership is super expensive. Sótt 12. mars af
69
https://www.bustle.com/articles/63622-more-people-rent-than-buy-in-the-biggest-us-cities-its-not-just-because-home
The Statistical Portal. (2019). Active social network penetration in selected countries as of
January 2019. Sótt 15. Apríl af https://www.statista.com/statistics/282846/regular-social-networking-usage-penetration-worldwide-by-country/
Statistics Denmark. (e.d.). Residential construction by phase of construction and use. Sótt 23.
febrúar 2019 af https://www.statbank.dk/BYGV05A Statistics Finland. (e.d.). Building and dwelling production, 1995M01-2018M11. Sótt 24.
febrúar 2018 af http://pxnet2.stat.fi/PXWeb/pxweb/en/StatFin/StatFin__rak__ras/statfin_ras_pxt_118r.px/?rxid=0f680b0f-dcde-4d74-8d36-5bf59e08c0e4
Statistics Norway. (e.d.). Building statistics. Dwellings and utility floor space in dwellings.
Preliminary figures (C) 1993M01 - 2019M01. Sótt 25. febrúar 2019 af https://www.ssb.no/en/statbank/table/03723
Statistics Sweden. (e.d.). Completed dwellings in newly constructed buildings by region, size of
dwelling and type of building. Year 1975 – 2017. Sótt 24. febrúar 2019 af http://www.statistikdatabasen.scb.se/pxweb/en/ssd/START__BO__BO0101__BO0101A/Lagen
hetNyAr/?rxid=f17e6b30-eed5-41ad-b694-101791f8e6c6 Verkamannabústaðir í Reykjavík. (1974). Morgunblaðið, 61(9), 10. Viðskiptablaðið. (2009, 5. janúar). Kaupsamningar ekki færri síðan 1993. Sótt 18. apríl af
http://www.vb.is/frettir/kaupsamningar-ekki-frri-sian-1993/9718/ Viðskiptablaðið. (2019, 15. janúar). Leiguverð hækkaði 9. mánuðinn í röð. Sótt 22. apríl af
http://www.vb.is/frettir/leiguverd-haekkadi-9-manudinn-i-rod/152028/ Viðskiptablaðið. (2018, 12. september). 96% íslendinga nota samfélagasmiðla daglega. Sótt
15. apríl af http://www.vb.is/frettir/96-islendinga-nota-samfelagsmidla-daglega/149636/?q=%C3%8Dslendingar
VR. (e.d.-a). Laun. Sótt 18. apríl af https://www.vr.is/kjaramal/laun/ VR. (e.d.-b). Stuðningur stjórnvalda við lífskjarasamninga. Sótt 18. apríl af
https://www.vr.is/media/6021/studningur4vef.pdf?fbclid=IwAR1lwcI6sbkX_HwYdx0Q2fLUfN7OSyySY2q-TeAqCahq0idk2980xM8ZUU0
Þjóðskrá Íslands. (2019, 20. febrúar). Upplýsingar um leiguverð íbúðarhúsnæðis. Sótt 18. apríl af
https://skra.is/um-okkur/frettir/frett/2019/02/20/Upplysingar-um-leiguverd-ibudarhusnaedis/
70
Þjóðskrá Íslands. (e.d.-a). Árleg fasteignavelta og fjöldi kaupsamninga. Sótt 18. apríl af https://www.skra.is/thjonusta/gogn/talnaefni/arleg-fasteignavelta-og-fjoldi-kaupsamninga/
Þjóðskrá Íslands. (e.d.-b). Vísitala íbúðaverðs á höfuðborgarsvæðinu. Sótt 2.maí af
https://www.skra.is/um-okkur/frettir/frett/2017/09/19/Visitala-ibudaverds-a-hofudborgarsvaedinu/
Þjóðskrá Íslands. (e.d.-c). Fjöldi íbúða. Sótt 2. maí af
https://www.skra.is/thjonusta/gogn/talnaefni/fjoldi-ibuda/ Höfundur ótilgreindur. (2012). Foreldrar reyna að ná sáttum í fólskulegu líkamsárásarmáli. Vísir.
[stafræn mynd]. Sótt 29. janúar af https://www.visir.is/g/2012120909822
71
Viðauki A: Spurningalisti Kafli I - Sparnaður
1. Leggur þú í sparnað mánaðarlega? a. Já b. Nei c. Legg í sparnað á sumrin en ekki á veturna með námi d. Á sparireikning en legg ekki inn mánaðarlega
2. Hvernig sparnað leggur þú í? a. Almennan sparnað b. Húsnæðissparnað c. Lífeyrissparnað d. Annan sparnað e. Legg ekki í sparnað
3. Þekkir þú þær sparileiðir/vaxtareikinga sem þinn viðskiptabanki býður upp á? a. Já, og nýti mér þær b. Já, en nýti þær ekki c. Nei
4. Hefur þú kynnt þér viðbótarlífeyrissparnað? a. Já b. Nei
5. Ert þú að nýta þér viðbótarlífeyrissparnað? a. Já b. Nei
Kafli II - Neysla
1. Hversu oft ferð þú út að borða á veitingastað? a. Einu sinni í viku eða oftar b. Tvisvar sinnum í mánuði c. Einu sinni í mánuði d. Nokkrum sinnum á ári e. Sjaldnar eða aldrei
2. Hversu oft ferð þú í bíó, eða aðra afþreyingu þar sem aðgangseyrir er greiddur? a. Einu sinni í viku eða oftar b. Tvisvar sinnum í mánuði c. Einu sinni í mánuði d. Nokkrum sinnum á ári e. Sjaldnar eða aldrei
3. Hversu oft verslar þú föt, snyrtivörur, raftæki eða aðrar munaðarvörur? a. Einu sinni í viku eða oftar b. Tvisvar til þrisvar sinnum í mánuði c. Einu sinni í mánuði d. Nokkrum sinnum á ári e. Sjaldnar eða aldrei
4. Tekur þú með þér nesti að heiman í vinnu/skóla?
72
a. Tek alltaf með nesti b. 3-4 daga í viku c. 1-2 daga í viku d. Sjaldnar eða aldrei e. Á ekki við
5. Hversu oft eldar þú eða annar á heimili þínu kvöldmat? a. Alla daga vikunnar b. 4-6 daga í viku c. 1-3 daga í viku d. Sjaldan eða aldrei
6. Hversu oft í viku kaupir þú tilbúinn mat? a. Alla daga vikunnar b. 4-6 daga í viku c. 1-3 daga í viku d. Sjaldan eða aldrei
7. Rekurðu eigin bíl? a. Já b. Nei c. Já, að hluta
8. Hversu margar utanlandsferðir ferð þú að meðaltali á ári? a. 5 ferðir á ári eða fleiri b. 3-4 ferðir á ári c. 2 ferðir á ári d. Ein ferð á ári e. Sjaldnar eða aldrei
9. Hversu miklu eyðir þú á mánuði í sígarettur/vape/munntóbak? a. 4.999 kr. eða minna b. 5.000-14.999 kr. c. 15.000-29.999 kr. d. 30.000-44.999 kr. e. 45.000 kr. eða meira f. Nota ekki sígarettur/vape/munntóbak
10. Hversu miklu eyðir þú á mánuði í áfengi eða áfenga drykki? a. 4.999 kr. eða minna b. 5.000-14.999 kr. c. 15.000-29.999 kr. d. 30.000-44.999 kr. e. 45.000 kr. eða meira f. Drekk ekki áfengi
Hluti III - Persónuupplýsingar
1. Kyn a. Karlkyn b. Kvenkyn
2. Fæðingarár a. 1999
73
b. 1998 c. 1997 d. 1996 e. 1995 f. 1994 g. 1993 h. 1992 i. 1991 j. 1990
3. Hver er staða þín í samfélaginu? a. Á vinnumarkaði b. Í námi c. Í námi og vinnu með skóla d. Atvinnulaus
4. Hvert er hæsta menntunarstig sem þú hefur lokið? a. Grunnskólapróf b. Stúdentspróf c. Sveinspróf/Meistarapróf í iðnnámi d. Háskólanám BSc e. Háskólanám MSc eða Doktor
5. Hvaða ár eru foreldrar þínir fæddir? a. 1940-1954 b. 1955-1969 c. 1970-1985
6. Búseta a. Bý í eigin húsnæði b. Er á leigumarkaði c. Bý frítt í foreldrahúsum d. Bý í foreldrahúsum og greiði heim e. Bý í námsmannaíbúð f. Annað
7. Fjölskylduhagir a. Bý ein/n b. Bý með foreldrum c. Bý með maka/meðleigjanda d. Bý ein/n með barn/börn e. Bý með maka og barni/börnum
8. Ert þú í hugleiðingum að færa þig yfir á húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára? a. Já, stefni á að kaupa b. Já, stefni á að fara inn á leigumarkaðinn c. Nei d. Á ekki við/bý ekki í foreldrahúsum
9. Eru margir í þínum vinahópi búnir að kaupa húsnæði? a. Flestir b. Nokkrir c. Fáir
74
d. Enginn eða nánast enginn
Viðauki B: Töflur og niðurstöður úr SPSS Tafla 2
“Það er ekki marktækur munur milli kynjanna þegar kemur að sparnaði” Tafla 3
“Það er ekki marktækur munur milli kynjanna með búsetuúrræði, þ.e. þá sem eru fluttir úr foreldrahúsum”
75
Tafla 4
“Það er ekki marktækur munur milli þeirra sem leggja í reglubundinn sparnað og þeirra sem hafa fest kaup á eigin húsnæði” Tafla 5
76
“Þeir sem áttu marga vini og vandamenn sem höfðu fest kaup á húsnæði voru ekki líklegri en aðrir til að eiga einnig eigið húsnæði og ekki marktækur munur þar á milli” Tafla 6
“Það er ekki marktækur munur milli ungs fólks á vinnumarkaði og þeirra sem voru í námi þegar kom að því hvort þau hyggðust færa sig yfir á húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára.”
77
Tafla 7
“Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri aldurshópsins (1994-1990), þegar kom að hugleiðingum um að færa sig á húsnæðismarkaðinn innan tveggja ára”
78
Tafla 8
“Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri aldurshópsins (1994-1990) hvað varðar búsetuúrræði”, Tafla 9
“Það er ekki marktækur munur milli yngri aldurshópsins (1999-1995) og eldri aldurshópsins (1994-1990), þegar kom að sparnaði”,
