Upload
others
View
5
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Thesis, nr.3, 2015 1
Thesis Revistë Kërkimore Ndërkombëtare
Nr.3, 2015
Pasqyra e lëndës
Editorial .................................................................................................................. 3
Manjola Lubishtani
Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve
kalimtare në gjuhën shqipe ........................................................................... 5
Avni Islami
Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën
angleze .................................................................................................................. 17
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës .................. 29
Mustafa Erdem
Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë ................................... 45
Ahmet Hadrović
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane ... 57
Bajram Kosumi
Donkishotizmi i poezisë ............................................................................... 94
Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e babëzisë ................. 94
Udhëzime teknike për autorë ................................................................. 103
Stili i Universitetit të Çikagos ................................................................. 106
2 Thesis, nr.3, 2015
Thesis, nr.3, 2015 3
Editorial
Ky numër i ri revistës Thesis, me ISSN dhe Bord Ndërkombëtar
i Kolegjit AAB, përmban punime nga fusha të ndryshme
studimore, si: gjuhësi, metodikë, arkitekturë etj.
Revista hapet me punimin e autores Manjolla Lubishtani, që
trajton kontributin e gjuhëtares së njohur Agnia Desnickaja
lidhur me të folmet kalimtare në gjuhën shqipe.
Punimi i radhës është i autorit Avni Islami, në të cilin bëhet
fjalë për rolin e parafjalëve dhe vështirësitë që paraqesin ato në
mësimin e gjuhës angleze.
Më pas, punimi i autorëve Sejdi Sejdiu dhe Aida Alla është
rezultat i projektit të realizuar nga Fakulteti i Gjuhës Angleze të
AAB-së, lidhur me ndikimin leksikut anglez në gjuhën e
mediave në Kosovë.
Nga fusha e metodologjisë së mësimdhënies vjen punimi i
autorit Mustafa Erdem, në të cilin bëhet fjalë për idetë mbi rolin
e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë.
Më radhë vjen punimi nga fusha e arkitekturës që ka të bëjë
me urat në Bosnje e Hercegovinë që nga Perandoria Osmane.
Ky punim është prezantuar më parë në një konferencë
shkencore ndërkombëtare, e mbajtur në Kolegjin AAB.
Revista mbyllet me esenë e autorit Bajram Kosumi që trajton
poezinë në shekullin 21, sipas të cilit, të shkruash poezi në këtë
kohë është sikur ta sfidosh gjithë modernitetin.
Masar Stavileci,
kryeredaktor
Thesis, nr.3, 2015 5
Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin
e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe
Manjola Lubishtani
Përmbledhje Studimi i dialekteve të gjuhës shqipe, ndarja dhe klasifikimi bashkëkohor i tyre, marrëdhëniet me rrethin gjeografik e shoqëroro-historik të zhvillimit të shqipes shënojnë edhe objektin kryesor të hartimit të monografisë “Gjuha shqipe dhe dialektet e saj” nga albanologia ruse, Agnia Desnickaja. Ndër të tjera, ajo sjell një pasqyrë analitike të veçorive dialektore në të folmet e tipit kalimtar, të cilat formojnë një brez krahinash, që shtrihet në jug të rrjedhës së lumit Shkumbin (shënues i kufirit ndërmjet krahinave dialektore gege dhe toske) e që njihet si Zona e të folmeve kalimtare. Veçoritë dalluese, elementet tipike dialektore, gërshetimi i tyre në këto të folme tranzitore janë analizuar e klasifikuar nga autorja duke u bazuar dhe duke vlerësuar hulumtimet e dialektologëve shqiptarë, si: J.Gjinari, Q.Haxhihasani, M.Çeliku, por gjithnjë të argumentuara bindshëm nga vetë ajo. Hulumtimi i kujdesshëm e i thelluar i këtyre të folmeve nga ana e Desnickajës i ka shërbyer jo vetëm evidentimit të tipareve karakteristike gege a toske të lokalizuara në këto zona, por edhe studimit të dukurive më të ndërlikuara që lidhen me formimin e tyre e që reflektojnë zhvillimet historike, kulturore e shoqërore, vendimtare për vetë dialektet e shqipes. Fjalë kyç: të folmet kalimtare, vokalizmi gegë, rotacizmi toskë, kontaminim veçorish dialektore, huazime.
Manjola Lubishtani MSc. Asistente. Fakulteti i Shkencave Sociale, Kolegji AAB. E-
mail: [email protected]
Manjola Lubishtani
6 Thesis, nr.3, 2015
Hyrje
Trajtimi i të folmeve kalimtare në monografinë e Desnickajës
“Gjuha shqipe dhe dialektet e saj” (1972) është konsideruar nga
vetë autorja si mjaft interesant në aspektin linguistik e me
shumë rëndësi për sferën e dialektologjisë historike. Kështu, ajo
identifikon si tipar me vlerë për të gjitha të folmet që hyjnë në
këtë zonë kalimtare, gërshetimin e veçorive të të dy tipeve
dialektore, gjë që e vështirëson përcaktimin e ndikimit themelor
dominues të njërit apo tjetrit tip në krijimin e tyre.1
Për të evidentuar faktorët kushtëzues Desnickaja u është
referuar hulumtimeve të disa studiuesve shqiptarë, si J.Gjinari,
Q.Haxhihasani, M.Çeliku, për të cilët thotë se “kanë dhënë një
pasqyrë të qartë të tipit linguistik, që është krijuar në kufi të dy
krahinave themelore dialektore”.2 Duke u bazuar në këto të
dhëna, ajo thekson pozitën gjeografike të këtyre rajoneve,
lidhjet ekonomike e administrative, ndikimin e qendrave të
qyteteve (të Elbasanit, të Peqinit, të Beratit) dhe lëvizjen e
përzierjen e popullsisë, si faktorë përcaktues historikë “të
krijimit të landshaftit specifik linguistik”.3
E folmja e krahinës së Myzeqesë
Analizën dhe kategorizimin e këtyre të folmeve Desnickaja e
fillon nga periferia perëndimore me rrafshinën e gjerë të
Myzeqesë, e cila shtrihet përgjatë bregdetit Adriatik, në kufirin
në mes rrjedhave të poshtme të Shkumbinit në veri dhe të
Vjosës në jug. Duke pasur qëllim vënien në dukje të elementeve 1 Agnia Desnickaja, Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Prishtinë, Enti i teksteve dhe i
mjeteve mësimore, 1972, f.184.
2 Po aty. 3 Po aty.
Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe
Thesis, nr.3, 2015 7
më kryesore të të dy dialekteve, që janë ngërthyer në të folmet e
kësaj zone kalimtare, Desnickaja vë në pah karakterin toskë të
pjesës jugore përkundrejt pjesës veriore, e cila karakterizohet
nga shtimi gradual i elementeve dialektore gege me tendencë
përhapjeje nga jugu në veri.4
Është pikërisht qyteti i Lushnjës, ai që shënon edhe zonën ku
demonstrohen elementet karakteristike të së folmes kalimtare të
rajonit duke e karakterizuar të folmen në veri e në verilindje të
qytetit, që gjeografikisht bashkohen me krahinat gege të jugut
në bregun tjetër të Shkumbinit, si e folme gege e jugut .5
Përballë një numri dukurish specifike gege, të cilat e
karakterizojnë të folmen e periferisë veriore të rajonit dialektor
të Myzeqesë, si : 1) nazaliteti i zanoreve në pozitë të theksuar:
frê, pê, hî, ullî, hûnna, gjû; 2) monoftongizimi i diftongjeve ue>ū,
ye>ȳ, ie>ī,: dūr (<duer), grū (<grue), fȳll (<fyell), dill (<diell); 3)
asimilimi i vijueshëm mb>n, nd>n: mush (<mbush), pamuku
(<pambuku), naloj (<ndaloj); 4) grupi vo- në fillim të fjalës: voj
(në toskërishten e mesme vaj), vorr (t. varr), votër (t. vatër), i
vorfën (t. i varfër); 5) mungesa e rotacizmit: ullîni (kr.t. ulliri),
gruni (t. gruri), dimni (t. dimëri); 6) lëvizja e theksit prej rrokjes
së fundit në rrokjen e parafundit në emrat e huazuar prej gjuhës
turke: téqe (t. teqé), híle (t. hilé), etj., Desnickaja paraqet
elementet tipike ndikuese të së folmes toske, të cilat
bashkëjetojnë në variante paralele me trajtat gege, si p.sh.: 1)
prania e diftongut ua të toskërishtes krahas trajtave me -u(ū), e
cila është fituar prej diftongut të vjetër -ue : thu//thua, gru//grua,
mu//mua; 2) grupi va- (karakteristikë për të folmen toske) krahas
grupit -vo në fillim të fjalës: vor, votër, i vokët dhe njëkohësisht
varr, vaj, i varfër;
4 Jorgji Gjinari, Të folmet e Myzeqesë, Bul. Univ.,Nr.4, 1958, ff.76-84, sipas A.
Desnickajës, vep. e cit., f.185.
5 Po aty.
Manjola Lubishtani
8 Thesis, nr.3, 2015
3) shfaqja e rotacizmit, që lind si pasojë e ndikimit të madh të
së folmes toske, jo vetëm te emrat: kalliri (g. kallini), trari (g.
trani), por edhe në participet me sufiksin –r (historikisht -n):
bredhur (<bredh), prishur (<prish), ardhur (<vij) etj. Paralelisht me
to, autorja spikat edhe përdorimin e trajtave gege të
parotacizuara: dimën ( t. dimër), e shkurtën (t. e shkurtër), gjilpana
(t. gjilpëra) etj.
E folmja e krahinës së Dumresë
Tiparet e gërshetuara të këtij rajoni tranzitor zvetënohen
gradualisht drejt jugut për t‟u zëvendësuar krejtësisht nga
elementet dialektore toske. Gjithnjë, duke respektuar e
vlerësuar prurjet dhe rezultatet e dialektologëve shqiptarë,
Desnickaja vijon të shpalosë e të argumentojë tiparet e
krahinave përbërëse të këtij brezi tranzitor me veçoritë e së
folmes të krahinës së Dumresë, e cila kufizohet në veri me
lumin Shkumbin, në lindje me krahinën e Shpatit, në juglindje
me Sulovën e në perëndim me rajonin e Lushnjës. Duke iu
referuar M. Çelikut,6 ajo e cilëson të folmen e kësaj krahine si
tipike gege, por të nënshtruar ndaj ndikimeve të mëdha toske.
Edhe në këtë të folme shfaqen të njëjtat dukuri fonetike
karakteristike për zonën dialektore gege, por, siç vë në dukje
Desnickaja, “kjo pamje tipike për krahinën dialektore gege të
jugut prishet me dukuritë që kanë hyrë nga e folmja toske në
sajë të kontakteve të përhershme të krahinës Dumre me banorët
e rajoneve në jug”.7 Depërtimin e këtyre veçorive fonetike,
krahas fjalëve e trajtave të huazuara, autorja e argumenton si
rezultat të ndikimit të rrethit dialektor të huaj e jo si evolucion
6 Mehmet Çeliku, Vërejtje mbi të folmen e Dumresë, Bul. Univ., Nr.3, 1963, f.234,
sipas Desnickajës, Gjuha shqipe dhe…., f.186. 7 Po aty, f.187.
Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe
Thesis, nr.3, 2015 9
të brendshëm të sistemit të tingujve, duke u shfaqur një gjendje
e paqëndrueshmërisë që shprehet në praninë e numrit të madh
të dubleteve fonetike dhe në varietetin e madh të të
shqiptuarit.8
Në lëmin e vokalizmit, Desnickaja thekson pozitën e
papërshtatshme të zanores ū- në rastet e përftimit nga
monoftongizimi i diftongut të vjetër gegë (ue<*uo), e cila në të
folmen e Dumresë, sidomos në zonat ku banorët kanë kontakte
të shpeshta me rrethin dialektor toskë, shfaqet e shqiptuar në
variantin toskë të diftongut të përgjithshëm të shqipes (ua<*uo).
Ndërsa sa u takon trajtave toske të rotacizuara, ato shfaqen
paralelisht me trajtat gege të parotacizuara, si: dimri//dimni,
emri//emni. Gjithashtu, vërehen edhe disa emra të cilët në të
pashquarën e ruajnë sonanten r, ndërsa trajtën e shquar e
formojnë me bashkëtingëlloren sonante n, p.sh.: dimër,drapër-
dimni,drapni.9
Në lëmin e morfologjisë, kryqëzimi i veçorive dialektore
shfaqet nëpërmjet participeve, të cilat kanë një ndikim shumë të
madh në evidentimin e dallimeve dialektore. Në të folmen e
Dumresë (si dhe në të folmet e tjera gege) haset tipi i
participeve me sufiksin –m, që bashkohet me zanore : fillūm,
hȳm, shkūm, kalūm etj. Gjithashtu, po si veçori e dialektit gegë,
paraqiten si të përdorura edhe participet me sufiksin zero,
veçanërisht në strukturën e trajtave analitike: kam kalū, kam
kallzū, kam shkū etj. Krahas tyre, Desnickaja thekson edhe
praninë e tipit të përgjithshëm të participeve të shqipes, që
formohen nga tema në bashkëtingëlloren me sufiksin –un :
hequn, mshtjellun etj. Ky sufiks, sipas autores, gjatë lëvizjes
analoge me rendet e tjera mund të bashkohet me trajtat
participore që formohen me anë të sufiksit –m, si rezultat i të
8 Po aty. 9 Po aty, f.188.
Manjola Lubishtani
10 Thesis, nr.3, 2015
cilit shfaqet i formuar sufiksi i ri –mun : kërkumun (<kërkoj),
shkumun (<shkoj). Janë pikërisht trajtat me –un (dhe ato
përkatëse me –mun), që i janë nënshtruar ndikimit të fuqishëm
të trajtave toske të rotacizuara me të njëjtin sufiks, duke bërë që
trajtat participore gege të zëvendësohen me trajtat e tipit toskë:
hapur (<hap), varur (<var), vdekur (<vdes), mushur (<mbush),
çuditur (<çuditem). Si shembuj mjaft interesantë “të
kontaminacionit të veçorive të ndryshme dialektore” 10
Desnickaja tërheq vëmendjen te trajtat e vokalizmit gegë (u):
kërkūr, fillūr, të ruajtura gjatë rotacizmit toskë të sufiksit (krs.
kërkuar, filluar).
E folmja e krahinës së Sulovës
Hulumtimi i realizuar nga Desnickaja vazhdon rrjedhën drejt
krahinës së Sulovës, e cila shtrihet në juglindje të Dumresë dhe
ndahet me të nga lumi Devoll. Por, ndërsa e folmja e Dumresë
tipizohet si e folme gege, e folmja e krahinës së Sulovës
përcaktohet si e folme toske, e cila nën ndikimin e kontakteve
koherente me Elbasanin manifeston një sërë tiparesh të rrethit
dialektor gegë. Dukshëm këto veçori shprehen në zonën veriore
të këtij territori dialektor me tendencë graduale të zhdukjes nga
veriu në jug.11
E ndarë në dy zona dialektore, në sajë të veçorive tipike e
individuale si pasojë e marrëdhënieve materiale, shpirtërore e
gjuhësore me Elbasanin (zona veriore) dhe me Beratin (zona
jugore), krahina e Sulovës shfaq “në qendër të saj, pikërisht aty
ku kryqëzohen edhe ndikimet dialektore të veriut dhe të jugut,
një gjendje të paqëndrueshmërisë, rezultat i së cilës është
10 Po aty. 11 Qemal Haxhihasani, Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës. Bul. Shk.
Shoq., Nr.3, 1955, f.170, sipas Desnickajës, vep. e cit., f.189.
Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe
Thesis, nr.3, 2015 11
varieteti i dukshëm i së folmes”.12 Veçoritë toske në të folmen e
Sulovës, që i janë shmangur kontaminimit nga trajtat gege janë :
1) realizimi i vijueshëm i rotacizmit (historikisht –n->-r-); 2)
mungesa e nazalitetit të zanoreve; 3) prania e grupit –va në
fillim të fjalës: varr, vaj, vatër.
Në tipin e së folmes të Sulovës, si veçori karakteristike toske
haset ruajtja e diftongjeve të vjetra të shqipes. Kështu,
Desnickaja përballë diftongut të vjetër të shqipes uo, i cili në
këtë të folme paraqitet me variantin toskë ua: grua, thua, mua
etj., vë trajtat e participeve të foljeve të zgjedhimit të parë në të
cilat, në pjesën veriore, diftongu ua nuk shqiptohet, por
zëvendësohet me zanoren ū : punūr (<punoj), kërkūr (<kërkoj).
Këto trajta, sipas autores, janë produkt tipik i kontaminimit të
veçorive dialektore toske me veçoritë gege, ndoshta si pasojë e
huazimit nga të folmet kalimtare të krahinës së Dumresë dhe të
Shpatit, fqinjë me krahinën e Sulovës.13 Po ashtu, Desnickaja
radhit edhe të tjera veçori fonetike ndikuese të arealit gegë, si
p.sh.:
a) grupet mb, nd në pjesën veriore reduktohen në m e n (tipar
për tipin dialektor gegë);
b) në zonën veriore, si pasojë e kontakteve intensive me
rrethin dialektor gegë, vërehet dukuria e kalimit të h-së në –f :
shoh>shof, nxeh>nxef etj.
c) zanorja o, shqiptimi i së cilës shqyrtohet si fazë
ndërmjetëse në zhvillimin gradual prej zanores ã hundore të
gegërishtes drejt zanores së toskërishtes –ë : boj (g.let. bâj, t. bëj),
asht (g.let. âsht, t. është), koma (g.let. kâmba, t. këmba), fëlloza
(g.let. fëllânza, t. thëllëza).14
12 Po aty.
13 Po aty, f.190.
14 Po aty.
Manjola Lubishtani
12 Thesis, nr.3, 2015
Gjithashtu, përveç tipareve fonetike në të folmen e Sulovës,
si elemente karakteristike të ndikimit gegë nga kontaktet me
krahinën e Elbasanit, Desnickaja vë në pah edhe ndryshimet
leksikore të hasura në pjesën veriore, si : sqokë, sqilë, qete, xham
përkundrejt trajtave klloçkë, dhelpër, mace, poçe, që përdoren në
zonën jugore të kësaj krahine.15
Veçoritë e të folmeve të krahinave që shtrihen përgjatë
rrjedhës së Shkumbinit
Panorama e të folmeve të zonës kalimtare plotësohet me
karakteristikat dalluese të të folmeve të krahinave që shtrihen
përgjatë rrjedhës së Shkumbinit: Shpat, Vërçë, Polis e
Bërzhishte. Duke iu referuar konkluzioneve të Q.Haxhihasanit16
në hulumtimin e tipareve të këtyre të folmeve, Desnickaja
thekson si veçori karakteristike të të folmeve të Shpatit, të
Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes praninë e trajtave të
kontaminuara. Kështu, në krahinën e Bërzhishtes hasen trajtat e
formuara me rotacizmin toskë, por duke ruajtur vokalizmin
tipik gegë: râra (g.let. râna, t.rërë), shullâr (g.let. shullâni,
t.shullëri). Në Shpat e në Vërçë, ashtu si dhe në Sulovë,
mbizotërojnë trajtat e participeve të tipit pamūr, kërkūr, të cilat
janë hasur edhe në të folmen e Dumresë si shembuj
karakteristikë të kontaminimit të veçorive dialektore, tipike për
të folmet kalimtare. Krejt ndryshe paraqiten veçoritë e
kryqëzuara në të folmen e Polisit, në të cilën haset përdorimi i
participeve të tipit punuam, luftuam, në të cilat diftongu toskë ua
ndiqet nga sufiksi gegë –m.17
15 Po aty, f.191. 16 Q. Haxhihasani, Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës, f.147, sipas
Desnickajës, vep. e cit., f.191. 17 Po aty.
Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe
Thesis, nr.3, 2015 13
Gjithashtu, për të përmbushur pasqyrën e zhvillimit të
veçorive dalluese dialektore Desnickaja, duke cituar
M.Lambertz-in,18 rendit elementet e përziera të së folmes së
krahinës së Shpatit, si më poshtë:
a) prania e luhatjeve në shqiptimin e diftongut toskë ua dhe
të monoftongut gegë ū në fjalën grua: grua//gruja;
b) asimilimi mb>m, nd>n;
c) trajta e rotacizuar ere, krahas trajtave ene, ne;
d) grupi va- në fillim të fjalës.
Në përfundim të analizimit të të folmeve tranzitore, Agnia
Desnickaja konstaton që “të folmet e krahinës së Shpatit, të
Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes shfaqin të njëjtat veçori
karakteristike të përzierjes së veçorive dialektore si edhe të
folmet kalimtare të Myzeqesë, të Dumresë e të Sulovës”.19 Me
bindje të plotë, autorja dëshmon se zhvillimi gradual i veçorive
të ndryshme dialektore në të folmet e arealit të mësipërm nuk
është diçka e lindur organikisht, por e zhvilluar historikisht si
rezultat i kontakteve të vazhdueshme dhe i ndikimit reciprok
në kushtet konkrete historike.20
Përfundime
Zona e të folmeve kalimtare ngërthen në vete një numër të
folmesh, të cilat shfaqin gërshetim të veçorive të të dy tipeve
dialektore. Agnia Desnickaja, nëpërmjet përshkrimit e
krahasimit, ka analizuar të folmet e krahinave përbërëse të këtij
brezi dialektor duke theksuar bazën dialektore gege ose toske të
secilës krahinë, me të cilën bashkëjetojnë elementet tipike
18 M. Lambertz, Albanische Märchen, Akad. D. Wiss, in Wien, Abt.XII, Wien, 1922,
f. 203, sipas Desnickajës, vep. e cit., f. 191. 19 Po aty.
20 Po aty, f.192.
Manjola Lubishtani
14 Thesis, nr.3, 2015
ndikuese të njërit apo tjetrit dialekt. Kështu, Desnickaja gjatë
analizimit të veçorive individuale dialektore thekson:
a) krahina e Myzeqesë karakterizohet nga tiparet dialektore
toske në jug e nga ato gege në veri të saj. Qyteti i Lushnjës
shënon oazin e shfaqjes së tipareve ndikuese të së folmes toske,
krahas varianteve paralele gege. Dukuritë e gërshetimit
dialektor janë: 1) prania e diftongut ua të toskërishtes krahas
trajtave gege me -u(ū); 2) grupi va- krahas grupit –vo- në fillim
të fjalës; 3) shfaqja dhe përdorimi i trajtave të rotacizuara toske
paralelisht me trajtat e parotacizuara gege.
b) krahina e Dumresë e manifeston të folmen e saj si tipike
gege, por të ndikuar fuqimisht nga elemente toske. Praninë e
këtyre tipareve Desnickaja e sheh si rezultat të rrethit dialektor
të huaj e jo si veçori evolutive të brendshme fonetike. Në këtë
të folme, përveç paqëndrueshmërisë së zanores ū dhe pranisë së
rotacizmit krahas trajtave të parotacizuara, hasen edhe trajtat e
kontaminuara participore , të cilat kanë një rol vendimtar në
evidentimin e dallimeve të ndryshme dialektore.
c) krahina e Sulovës klasifikohet si zonë me të folme toske.
Qendra e kësaj krahine shënon pikën kryqëzuese të ndikimeve
dialektore veri-jug duke shfaqur gjendjen e paqëndrueshmërisë,
pasojë e së cilës është varieteti i dukshëm i së folmes. Ndikimi
gegë në këtë të folme argumentohet nga Desnickaja me praninë
e elementeve fonetike dhe të atyre leksikore.
ç) lidhur me veçoritë e konstatuara në krahinën e Shpatit, të
Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes, duke mbështetur plotësisht
arritjet e dialektologëvë shqiptarë, Desnickaja pohon praninë e
trajtave të kontaminuara duke i paralelizuar të folmet e këtyre
krahinave, sipas veçorive ndikuese dialektore, me të folmet
kalimtare të Myzeqesë, të Dumresë e të Sulovës.
Duke analizuar veçoritë e këtyre të folmeve, Agnia
Desnickaja arrin të sjellë një pasqyrë të arritjeve kërkimore të
asaj periudhe në fushën e dialektologjisë historike, të cilat
Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe
Thesis, nr.3, 2015 15
theksojnë tiparet karakterizuese identifikuese të këtij tipi
linguistik , që është krijuar historikisht në kufi të dy krahinave
themelore dialektore e që përfaqëson një pjesë të rëndësishme
të arealit gjuhësor të shqipes së sotme.
Bibliografia
Çeliku,Mehmet. Vërejtje mbi të folmen e Dumresë, BUSHT,
SSHSH, 3, Tiranë, 1963.
Desnickaja, Agnia. Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Enti i
teksteve dhe i mjeteve mësimore, Prishtinë, 1972
Gjinari, Jorgji. Të folmet e Myzeqesë, BUSHT, SSHSH , 4,
Tiranë, 1958.
Haxhihasani, Qemal. Një vështrim mbi të folmen e krahinës
së Sulovës, BUSHT, 3, Tiranë, 1955.
Lambertz , Maximilian. Albanische Märchen und andere
Texte zur albanischen Volkskunde, Vienë,1922.
Thesis, nr.3, 2015 17
Vështirësitë kryesore në përvetësimin e
parafjalëve në gjuhën angleze
Avni Islami
Abstrakti
Përvetësimi i parafjalëve në gjuhën angleze nuk është detyrë e lehtë për ata që e mësojnë anglishten si gjuhë të dytë apo të huaj. Ky studim specifikon se zotërimi i parafjalëve në gjuhën angleze është një nga parakushtet për t'u aftësuar që këtë gjuhë ta flasim rrjedhshëm dhe me saktësi. Së pari, ky studim trajton mënyrat e përdorimit të parafjalëve në gjuhën angleze, ndërsa pastaj reflekton mbi disa nga arsyet pse parafjalët shkaktojnë vështirësi për studentët e gjuhës angleze. Ky punim gjithashtu analizon sistemin themelor që rregullon parafjalët dhe se si ky sistem mund t‟u ofrohet studentëve në përvetësimin e gjuhës angleze, duke analizuar pedagogjinë aktuale të mësimdhënies dhe mandej sugjeron një alternativë adekuate. Pastaj, ky punim merret edhe me keqpërdorimin e parafjalëve nga studentët e vitit të parë të Fakultetit Ekonomik në Kolegjin Privat AAB në Kosovë, si dhe studentet e Fakultetit të Edukimit në Universitetin Publik të Prishtinës. Hulumtimi ka treguar se shumica e studentëve bëjnë gabime të përsëritura edhe me parafjalët më të zakonshme të përdorura të kohës dhe të vendit (në, të dhe në) për shkak të ndikimit të gjuhës së parë dhe pasigurisë së krijuar në prodhimin e një deklarate të përshtatshme me parafjalë të tilla. Nga ky hulumtim kam vërejtur se studentët e Fakultetit Ekonomik në AAB bëjnë me pak gabime në përdorimin e parafjalëve se sa studentët e Fakultetit të Edukimit . Fjalë kyç: përvetësimi, parafjalët e anglisht, vështirësitë, kohë.
Avni Islami, PhD Cand., Kolegji AAB, E-mail: [email protected]
Avni Islami
18 Thesis, nr.3, 2015
Hyrje
Studimi i parafjalëve nuk është një detyrë e lehtë në AGJD
(anglishtja si gjuhë e dytë), apo si gjuhë e huaj, për shkak të
alternativave të tyre të shumta dhe natyrës së tyre polisemike
në përgjithësi. Kjo ndodh për shkak se parafjalët paraqesin një
sfidë të madhe për studentët e gjuhës angleze. Është shumë e
rëndësishme që mësuesit të zhvillojnë metoda efektive të
mësimdhënies. Në raste të tilla, mësimdhënësit e gjuhës angleze
duhet të ndërmarrin hapa efektivë dhe seriozë për të aplikuar
metodologji të sofistikuara, me qëllim të tejkalimit të
vështirësive me lehtësi dhe sigurimit të një trajtim real të tyre
në mesin e grupeve heterogjene gjatë mësimit të gjuhës. Së pari,
detyra jonë është që të ofrojmë zgjidhje të duhura për vështirësi
në të nxënit dhe pastaj të bëhet një analizë e dobishme. Është
gjë e njohur se parafjalët kanë kuptime të shumta (Polisemike)
dhe se jo rrallë marrin një kuptim të vetëm (monosemik).
Polisemia është "një tipar semantik i fjalëve me kuptime të
shumta".1Ky efekt i parafjalëve streson dhe frikëson studentët
që e mësojnë gjuhën angleze si gjuhë të dytë, apo si gjuhë të
huaj. Kuptimi i parafjalëve kryesisht varet nga konteksti i
fjalisë. Së dyti, shumica e parafjalëve janë njërrokëshe
(monosilabike), siç vuri Lam në dukje, dhe janë të panjohura
për studentët, ngaqë ato shqiptohen shpejt dhe u mungon
qartësia gjatë shqiptimit të tyre në kontekst. Kompleksiteti i
përdorimit të parafjalëve si dhe kuptimi i tyre kontekstual janë
mjaft të ndryshme nga një gjuhë në një gjuhë tjetër dhe mund të
krijojnë shqetësim dhe frikë te studentët. Studentët nuk mund
të mbështeten në njohuritë që kanë për parafjalët në gjuhën e
tyre amtare. Nëse marrim si shembull transferimin e parafjalës
1 Randolph Quirk, Sidney Greenbaum, Geoffrey Leech and Jan Svartvik, A
Comprehensive Grammar of the English language, Longman, 1985, f. 659.
Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze
Thesis, nr.3, 2015 19
shqipe 'në' në gjuhën angleze, krijohet një vështirësi, ngaqë kjo
parafjalë në gjuhën angleze mund të përkthehet me parafjalët
“in” dhe “at,”por nganjëherë edhe me parafjalën “on”. Çdo lloj
i "supozimit të ekuivalencës semantike ndërmjet gjuhës së parë
dhe të dytë" do të shkaktonte gabim në përdorimin e
parafjalëve. Është e qartë se anglishtja ka numër më të madh të
parafjalëve se shumë gjuhë të tjera. Parafjalët në gjuhën shqipe
kanë më shumë polisemi se në cilëndo gjuhë evropiane dhe se
dhe se është vështirë të sistemohen.
Gabimet që bëjnë studentët të cilët e mësojnë anglishtën si
gjuhë të huaj
Gabimet që bëhen nga studentët që e mësojnë anglishten si
gjuhë të huaj (AGJH), janë nga shkaqe të ndryshme. Në mesin e
të gjitha këtyre shkaqeve, dy janë kryesore: Njeri nga gabimet
shkaktohet nga ndërhyrja përmes gjuhës amtare dhe tjetri
përmes ndërhyrjes nga strukturat joadekuate. Parafjalët angleze
mbeten një problem i jashtëzakonshëm për çdo student të
AGJH, për shkak se studenti a studentja shpesh i lidhë ato me
sistemin e parafjalëve të gjuhës shqipe. Vështirësia shfaqet për
shkak të ndryshimit në numër, në të kuptuarit, si dhe në
përdorimin e parafjalës në gjuhën ( burimore) shqipe dhe
gjuhën (e synuar) angleze, si gjuhë e huaj. Të gjitha pjesët e
ligjëratës mund të ndikojnë në heqjen, futjen dhe zgjedhjen e një
parafjale të papërshtatshme në gjuhën angleze, e cila dëmton
thelbin e idesë së synuar nga studenti. Kjo përfshirje, përdorimi
idiomatik i parafjalëve, i bën ato të vështira madje edhe për ata
që e kanë gjuhë amtare anglishten.2 Normalisht, një parafjalë
shpreh një marrëdhënie në mes dy entiteteve: ajo shpreh një
2 Peter Watcyn-Jones Jake Allsope, Test Your Prepositions, Penguin Books 2000,
f.778.
Avni Islami
20 Thesis, nr.3, 2015
lidhje në hapësirë (në mes një gjëje dhe një tjetre), dhe / ose një
marrëdhënie në kohë (në mes të ngjarjeve), dhe marrëdhënieve
më abstrakte. Pra, karakteristika e parë është që si parafjalët e
shqipes, po edhe ato të anglishtes, nuk mund të qëndrojnë
vetëm; ato i marrin kuptimet e tyre në kontekste të ndryshme.
Pra, problemi kryesor është së pari në faktin se jo çdo parafjalë
e shqipes ka një ekuivalent të caktuar në gjuhën e synuar,
përkatësisht në anglishte dhe anasjelltas, dhe, së dyti, jo çdo
parafjalë e anglishtes apo e shqipes ka përdorim dhe kuptim të
caktuar, duke treguar vetëm hapësirë ose kohë apo duke i
paraprirë një fjale të caktuar.
A mund të vendosen parafjalët kudo?
Pothuajse të gjitha parafjalët mund të vendosen në fillim të
fjalisë. Një parafjalë mund të zërë një pozitë para dhe pas çdo
parafjale tjetër. Jo rrallë zbatohen edhe shprehjet idiomatike,
p.sh. “She thinks she is for it at the moment,” “We are not up to
such an inconvenient job,” “She is not sure she is up for a long
trip.” Normalisht ajo mund të zërë një vend përpara ose pas
ndonjë ndajfoljeje, foljeje, emri (ose emri foljor) dhe mbiemri, si
dhe para nyjave: a, an, the dhe përemrave pronorë /his,
her/her, it/its/ por assesi nuk mund të vendoset para as pas
përemrave kryefjalorë (unë, ai, ajo).3
Qasja tradicionale
Mënyra tradicionale e ligjërimit të parafjalëve bëhet nëpërmjet
strukturave gramatikore dhe disa konteksteve. Kjo qasje nuk
mund t‟u garantojë studentëve një sukses dhe efikasitet në të
kujtuarit se si duhet përdorur parafjalët kur të jetë e
3 S. Lindstromberg, English Prepositions Explained, Philadelphia, 1998, f. 165.
Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze
Thesis, nr.3, 2015 21
nevojshme, sepse ata do të kenë në mendje që lista është shumë
e paparashikueshme dhe se memorizimi i parafjalëve
kontekstuale në të do të jetë praktikisht fare i pamundshëm për
t‟u nxënë. Lam jep më tepër detaje për këtë, ”duke u përpjekur
studentët të mbajnë në mend një listë të veçantë, vështirë se do
të arrinin të kuptonin se si përdoren parafjalët, vetëm për
arsyen se e njëjta parafjalë mund të shprehë një gamë të gjerë
kuptimesh". Nga kjo del se arsimtarët e gjuhës, pashmangshëm,
duhet të përpiqen të ndjekin metoda më të reja që kanë kërkesa
më të vogla kognitive.
Qasja kolokacionale
Parafjalët është më mirë të ligjërohen dhe mësohen “pjesë,
pjesë” ose me fjalë që shkojnë shpesh së bashku (togfjalësha) se
sa të ligjërohen njësi individuale të tyre, si psh: to depend on, to
wait on, to step on, to work on and to rely on, etj. Për ata që
merren me mësimdhënie dhe ata që mësojnë, fjala kolokacion
do të thotë bashkëndodhje “(BND), apo pjesë ose sekuencë
konvencionale.” Në rastin e parafjalëve, këto janë zakonisht
togfjalësha foljorë. Togfjalëshat foljorë, së bashku me
togfjalëshat parafjalorë si, on time, on schedule, on…screen or
on …leg përvetësohen më lehtë.4 Kjo metodë është e dobishme,
ngaqë stimulon natyrshëm ndjeshmërinë dhe lehtë-nxënien e
strukturave të shpeshta gjuhësore te studentët.5 Më së shpeshti
të mësuarit varet nga ideja që qenia njerëzore e përpunon dhe e
trajton gjuhën ashtu meqë ajo është njësi e ndjeshme. Sipas
Mullerit6, "Mësimi i tillë asociativ është i nevojshëm dhe
4 Douglas Biber, Susan Conrad and Geoffrey Leech, Students Grammar of
Spoken and Written English, Pearson Education, Harlow, Essex, 2002,pp. 121.
5 Ibid. 6 Ibid.
Avni Islami
22 Thesis, nr.3, 2015
kontribuon në nxënien e formave të rregullta dhe idiomave
fikse”. Shumë ekspertë dhe hulumtues të gjuhës besojnë se të
përvetësuarit e gjuhës pjesë- pjesë dhe duke përdorur në
mënyrë të përsëritur kontekstet kuptimplota mbushin
studentin me besim, pra e ndërtojnë besimin të tij dhe e fusin
atë në analiza të thella. Ligjërimi i parafjalëve përmes qasjes së
kolokacionit mundëson përdorimin e korpusit dhe harmonisë.
Koosha dhe Jafarpour kanë vënë në dukje se teknika e DHOGJ
(Të dhënat operacionale të gjuhës) "trajton vetitë kolokacionale
të gjuhës përmes vijës harmonike" dhe ka avantazh të plotë mbi
metodat konvencionale.7 Harmonia është një analizë e
strukturave dhe modeleve leksikore në bazat e të dhënave
digjitale8. Ky avantazh është manifestuar dukshëm përmes një
eksperimenti të kryer nga ata në dy grupe të ndryshme; një me
teknikë DHOGJ dhe tjetri me metodën tradicionale me tekste të
zakonshme. (Brown Corpus Online and searched Web
Concordancer janë përdorur nga Koosha dhe Jafarpourfor në
studimin e tyre.9 Pra, qasja kolokacionale me të dhëna autentike
përmes harmonisë është më e dobishme se sa metoda
konvencionale.
Qasja prototipike:
Të mësuarit e thellë të parafjalëve, sipas Lindstromberg dhe
Lam, është e mundur nëpërmjet metodave shpjeguese dhe
kuptimit themelor, të cilat në një mënyrë e përforcojnë besimin
dhe rrisin shkallën e mbajtjes mend. Teoria prototipike e Lakoff
7 Ibid. 8 Peter Watcyn-Jones Jake Allsope, Test Your Prepositions, Penguin Books 2000,
f.778. 9 Seth Lindstromberg, English Prepositions Explained, John Benjamin‟s
Longman, 1987, pp. 321.
Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze
Thesis, nr.3, 2015 23
është bazë e pretendimit të këtyre dy gjuhëtarëve.10 Dhe kjo
teori pretendon se në mesin e kuptimeve të shumta të
parafjalëve vetëm një kuptim është real ndër të gjithë të tjerët.
Ky kuptim real ose dominues është prototipik. Prototipike janë
edhe parafjalët me kuptim hapësinor dhe fizik. Për shembull
parafjala "mbi" ka disa kuptime, por prototipike është "kontakti
i një objekti me një linjë të sipërfaqes".11 Duke studiuar dhe
kuptuar domethënien prototipike dhe duke i analizuar ato,
studentëve do t‟u mundësohet të kuptojnë se kuptimet
polisemike të parafjalëve janë zgjerime metaforike. Përsëri duke
marrë shembullin "on", Lindstromberg shpjegon se kuptimi jo-
prototipik i sintagmës "com on" mund të kuptohet përmes
zgjerimit metaforik të kuptimit prototipik të "on"12. Pra
kuptimet prototipike mund të mësohen përmes PFF
(Përgjigjeve Fare Fizike) dhe arsimtari mund të inkurajojë
zgjerimin dhe eliminimin e kuptimeve abstrakte. Krahasimi dhe
kontrastimi i teknikave të parafjalëve është shumë i dobishëm
për të zgjeruar më tej aspektin semantik të tyre te studentët.
Lindstromberg shpjegoi kuptimin e "come on" duke e
kontrastuar atë me "come back". Qasjet bazike semantike
shpesh i lidhin kuptimet e ndryshme të parafjalëve në një tablo
mendore duke siguruar lidhje të besueshme dhe logjike midis
disa parafjalëve individuale, të cilat përndryshe duken të
palidhura. Vështirësia e të mësuarit të parafjalëve nuk është
vetëm në gjuhën angleze, por edhe në gjuhë të tjera, siç është
vërejtur nga Lam13. Lam ka kryer një studim me dy grupe të
studentëve për të gjetur se cila metodë është më e mirë në mes
të qasjes kognitive gjuhësore ose të mësuarit e parafjalëve në
10 Ibid. 11 Ibid. 12 Ibid. 13 Seth Lindstromberg, English Prepositions Explained, John Benjamin‟s
Longman, 1987, pp. 321.
Avni Islami
24 Thesis, nr.3, 2015
mënyrë individuale. Meqë qasja kognitive gjuhësore nis me
kuptimin prototipik dhe shtrihet në kuptimet metaforike, ka
rezultuar të jetë shumë më e dobishme, më efektive, më e
qëndrueshme dhe që mundëson të mësuarit me më pak
përpjekje se sa mësimi tradicional. Qasja kognitive gjuhësore, “i
mundëson arsimtarit të nxjerrë në pah marrëdhëniet midis
përdorimeve të ndryshme të parafjalëve dhe përshkruan
strukturat e kuptimeve të zgjeruara.14 Kjo kundërshton idenë e
mësimit përmendësh të secilës parafjalë veç e veç. Në këtë
mënyrë, studentët me gjasë do të jenë më të vetëdijshëm për
shtrirjen ekspresive të një parafjale.s" Rezultatet janë vërejtur
edhe nga (Lam) se grupi i cili ka mësuar përmes qasjes
kognitive gjuhësore doli mirë në test pas trajnimit.15 Kjo tregon
qartë se mësimi i bazuar në semantikë përshpejton rezultatin e
nxënies së menjëhershme dhe zgjat mbajtjen mend të gjërave.
Të gjeturat
Analiza e gabimeve: Mësimi i parafjalëve në mesin e
studentëve të Fakultetit Ekonomik në Universitetin Privat
AAB dhe Fakultetit të Edukimit, Universiteti Publik në
Kosovë. Pjesëmarrësit ishin studentët e vitit të parë
Në këtë studim krahasues kanë marrë pjesë 364, gjegjësisht nga
182 studentë të zgjedhur rastësisht në Kolegjin Privat AAB në
Kosovë, dhe Universitetin Publik, përkatësisht Fakulteti i
Edukimit. Instrument i përdorur në studim ishin ese të
shkruara nga studentët e vitit të I (parë) të Fakultetit të
Ekonomisë të AAB-ës dhe të Fakultetit të Edukimit,
14 Starvik, Jan. A Comprehensive Grammar of English Language, Longman,
1985, pp. 231. 15 Geoffrey Leech and Jan Svartvik, A Comprehensive Grammar of the English
language, Longman, 1985, f. 442.
Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze
Thesis, nr.3, 2015 25
Universitetit Publik me rastin e mbajtjes së provimit në fund të
semestrit të parë. Provimi i semestrit të parë në lëndën e gjuhës
angleze dëshmon se studentët kanë më shumë vështirësi në
përdorimin e saktë të parafjalëve në gjuhën angleze se të çdo
pjese tjetër të ligjëratës. Gabimet e bëra nga studentët në
përdorimin e parafjalë të shënuara në tabelarët vijues:
Tabela 1 e rezultateve të Universitetit Privat AAB
Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët
Fakultetit të Ekonomisë gjatë vlerësimit të njohurive të parafjalëve:
Një element Nr i gabimeve përqindja
Parafjalët 83 39.83%
Totali 83 39.83%
Tabela 1 tregon se numri total i gabimeve të bëra nga
studentët e ekonomisë ishte 104, gjegjësisht 39.83%. Me këtë
kuptojmë se studentët e ekonomisë kanë vështirësi në të
mësuarit e parafjalëve.
Tabela 2 e rezultateve të Universitetit Publik, Fakulteti i
Edukimit
Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët e
Fakultetit të Edukimit gjatë vlerësimit të njohurive të parafjalëve:
Një element Nr i gabimeve përqindja
Parafjalët 138 77.94%
Totali 138 77.94%
Tabela 1 tregon se numri total i gabimeve të bëra nga
studentët e Fakultetit të Edukimit ishte 138 gjegjësisht 77.94%.
Me këtë kuptojmë se studentët e Fakultetit të Edukimit kanë
vështirësi të mëdha në të mësuarit e parafjalëve.
Avni Islami
26 Thesis, nr.3, 2015
Tabela 3 e rezultateve të Universitetit Privat AAB
Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët e
Fakultetit të Ekonomisë gjatë vlerësimit të njohurive në llojet
parafjalëve:
Llojet e parafjalëve numri i gabimeve përqindja
Parafjalët e vendit 111 56.21
Parafjalët e kohës 48 21.39
Parafjalët e kahes, drejtimit 51 28.39
Totali 210 182
Tabela 2 tregon se numri total i gabimeve në njohjen e llojeve
të parafjalëve nga studentët e Fakultetit të Ekonomisë në AAB
ishte 210, nga të cilat (111) 56.21 % ishin te parafjalët të
vendit, (48), 21.39% te parafjalët e kohës, ndërsa (51) 28.39 %
ishte te parafjalët që tregojnë lëvizje, kahe dhe drejtim. Kjo
dëshmon se studentët e ekonomikut ballafaqohen më vështirësi
në nxënien e parafjalëve.
Tabela 1 e rezultateve të Universitetit Publik, Fakulteti i
Edukimit
Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët e
Fakultetit të Edukimit gjatë vlerësimit të njohurive në llojet e
parafjalëve:
Llojet e parafjalëve numri i gabimeve përqindja
Parafjalët e vendit 92 47.39
Parafjalët e kohës 149 78.32
Parafjalët e kahes, drejtimit 62 33.36
Totali 303 182%
Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze
Thesis, nr.3, 2015 27
Tabela 2 tregon se numri total i gabimeve në njohjen e llojeve
të parafjalëve nga studentët e Fakultetit të Edukimit ishte 303,
nga të cilat (92) 47.39 % ishte vërejtur te parafjalët e vendit,
(149), 78.32% në parafjalët e kohës, ndërsa (62) 33.36 % ishte
vërejtur në parafjalët që tregojnë kahe, drejtim. Kjo dëshmon se
studentët e Fakultetit të Edukimit ballafaqohen më vështirësi të
mëdha në nxënien e parafjalëve.
Përfundim
Kufizimi i ndonjë strategjie të veçantë mund të jetë
mbingarkesë psikologjike për disa arsimtarë dhe hulumtues.
Por aplikimi i qasjes se kolokacionit dhe qasjes së prototipit me
siguri do të ofrojnë më shumë ekspozim duke e rritur qëllimin e
absorbimit. Sasitë më të mëdha të informacioneve u japin rast
studentëve t‟i lidhin përvojat e tyre me kohën reale të të
mësuarit dhe se si parafjalët të përdoren në praktikën aktuale.
Në të njëjtën mënyrë, Koffi thekson dobinë e nën-kategorizimit
të kornizave të foljeve dhe mbiemrave. Nën-kategorizimi
ndihmon studentët në zgjedhjen e parafjalëve të sakta për foljet
ose mbiemrat në varësi të kontekstit. Një kuptim i ndër-
marrëdhënieve ndërmjet pjesëve të ndryshme të ligjëratës do të
rrisë më tej të kuptuarit e nivelit të rrënjës dhe zbatimin e saktë
të mundur. Për këtë arsye, arsimtarët duhet të mbështeten në
burimet që janë të shëndosha dhe që janë dëshmuar të
suksesshme në kapërcimin e kufizimeve të metodave
tradicionale në një atmosferë mësimi.
Avni Islami
28 Thesis, nr.3, 2015
Bibliografia
Jiménez, R. M. Frequency and variability in errors in the use
of English prepositions. Miscelánea: A Journal of English and
American Studies, 17, 1996. (171-187).
Koffi, E. Applied English syntax: Foundations for word, phrase,
and sentence analysis. Dubuque, Iowa: Kendall Hunt Publishing
Company. 2010.
Koosha, M& Jafarpour, A. A. Data-driven learning and
teaching collocation of Prepositions: The case of Iranian EFL
adult learners. Asian EFL Journal, 8.
Lindstromberg, S. Prepositions: Meaning and method. ELT
Journal, 50 (3),(1996): 225- 236. Web.25 May 2015.
Mueller, C. M. English learners‟ knowledge of prepositions:
Collocational knowledge or knowledge based on meaning?
System: An International Journal of Educational Technology and
Applied Linguistics, 39 (4),(2011): 480-490. Web. 25 May 2015.
Thesis, nr.3, 2015 29
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të
Kosovës
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
Abstrakt
Qëllimi i këtij hulumtimi është pasqyrimi i ndikimit të gjuhës angleze në gjuhën e përdorur shqipe në mediumet e Kosovës. Gjuha shqipe gjithmonë është ndikuar nga gjuhët e tjera, duke përfshirë edhe ndikimin e pushtuesve të ndryshëm gjatë historisë mbi popullin shqiptar. Gjuha angleze zë një vend të veçantë si gjuhë botërore apo ndërkombëtare. Përdorimi i saj ndikon në të gjitha gjuhët e botës, përfshirë këtu edhe gjuhën shqipe, ku ndikimi i saj është bërë shumë i theksuar në njëzet vitet e fundit. Kjo ka ndodhur në sajë të hyrjes së pakontrolluar të anglicizmave në gjuhën shqipe dhe nevojës për emërtime të përshtatshme terminologjike si pasojë e zhvillimit të teknologjise. Fjalët e barazvlerëshme të shqipës tashme nuk përdoren as në mediume e as në publik për arsye të prestigjit që gëzojnë fjalët angleze. Mungesa e fjalëve me barazvlerë të njëjtë është gjithashtu një arsye për të përdorur më shumë anglicizma. Sot, me gjithë angazhimin e lektorëve të gjuhës shqipe, mediumet televizive dhe shtypi ditor janë me të theksuarat për përdorime të anglicizmave. Ky hulumtim merret me historikun, përdorimin, shkaqet, kohën dhe të ardhmen e anglicizmave në gjuhen shqipe. Fjalët kyç: gjuha shqipe, anglicizma, ndikim, përdorim, mediume
Hyrje
Që nga ekzistenca e gjuheve, ato kanë huazuar fjalë nga njëra
tjetra, disa më shumë e disa më pak varësisht nga prestigji i
Sejdi Sejdiu (PhD), Kolegji AAB, email: [email protected] & Aida Alla (PhD
Cand.), Kolegji AAB, email: [email protected]
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
30 Thesis, nr.3, 2015
tyre.Huazimi lind nga kontaktet njerëzore meqenëse njerëzit
janë gjithmonë në lëvizje.
Në këtë aspekt, gjuha shqipe ka huazuar shume fjalë nga
gjuhët e huaja dhe kjo varësisht nga pushtuesit e ndryshëm,
shprehjet e të cilëve janë ende të pranishme në gjuhën
shqipe.Ndikimi i anglishtes në gjuhen shqipe ka marrë vrull në
dy-tri dekadat e fundit dhe tashmë anglicizmat janë të
pranishme pothuajse në çdo fushë të jetës.Zhvillimi intelektual i
njerëzve sjell edhe zhvillimin e gjuhës, gjë qëështë edhe
pasurim gjuhësor individual.Sot, huazimi është mënyra më e
zakonshme e pasurimit gjuhësor.Fjalët e huazuara kryesisht
mbulojnë ato emërtime për të cilat nuk ekziston një shprehje e
përshtatshme në gjuhën marrëse.Një shembull mund të jenë
fjalët që emërtojnë koncepte teknologjike, ato që emërtojnë
veprime në sporte të ndryshme, shprehje politike apo
ekonomike, etj.
Për nga kategoria gramatikore, gjuha shqipe ka huazuar nga
anglishtja më se shumti emra. Sot, janë të zakonshme fjalët si:
obligim (detyrim), atak (sulm), event (shfaqje), intervenim
(ndërhyrje), asociacon (shoqatë), lider (udhëheqës), kompetencë
(përgjegjësi), implementim (zbatim), koordinim
(bashkërendim), departament (njësi), aprovim (miratim),
progres (përmirësim), barrierë (pengesë), staf (ekipi), resurs
(burim), akceptim (pranim), e shumë e shumë të tjera. Këto
janë vetëm disa nga mijera fjalë të huaja që janë të pranishme në
mediumet dhe në shtypin tonë.
Por, shtrohet pyetja, a duhet fjalët e mësiperme të jenë pjesë
e gjuhës së mediumeve në Kosovë kur për secilën prej tyre
ekziston një fjalë me barazvlerë të njejtë? A kuptohen këto fjalë
nga secila moshë? Përse përdoren dhe nga kush përdoren më së
shumti? Këto çështje janë pjesë e këtij hulumtimi i cili është
kryer në tri gazeta ditore dhe në katër mediume televizive gjatë
një periudhe kohore prej tre muajve, mars-maj 2015.
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës
Thesis, nr.3, 2015 31
Anglicizmat sot janë të pranishme në pothuajse çdo gjuhënë
botë, por në mënyrë që ato të jenë pjesë e një gjuhe, duhet t‟i
nënshtrohen rregullave gramamtikore, ortografike, fonetike
dhe fonologjike në mënyre që të përshtaten sa me mirë në
gjuhën marrëse. Fillimisht, para pranimit të fjalëve të huaja,
duhet përpjekur që të gjejmë fjalët me barazvlerë të njejtë në
gjuhën tonë dhe vetëm kur të gjitha mundësitë të shterën,
ateherë të huazohen fjalët e huaja. Një mënyrë tjetër për të
krijuar fjalë të reja është edhe përkthimi i fjalëve të huaja në
gjuhen shqipe.
Gjuha angleze është gjuha e dytë më e përdorur në mbarë
botën.Fjalët e huaja sillen nga njerëz që e flasin një gjuhë tjeter.
Njerëzit sot përdorin anglicizma për të treguar nivelin e tyre të
lartë arsimor apo për të dëshmuar ndonjë vend pune të lartë.
Fjalët e huaja me pas bëhen model nga njerëz të tjerë dhe në një
kohë të shkurtër ato zenë vend në fjalorin e tyre. Një mënyrë
për t‟i shmangur fjalët e huaja është krijimi i tyre nga gjuhëtarët
vendore. Por, meqë nuk ka kurrfarë nisme apo punë nga ta,
atëherë gjuha jonë vërshohet nga fjalë të huaja e që nganjëherë
as që përdoren a kuptohen qartë nga masa e gjerë e
shqipfolësve.
Janë pikërisht gazetarët, ekonomistët, politikanët, juristët e
shumë e shumë të tjerë, të cilët flasin një shqipe të pacaktuar, të
cilën vështirë se mund ta kuptojnë njerëzit e moshuar apo ata
që nuk e kuptojnë gjuhën angleze. Në anën tjetër, përdorimi i
anglicizmave në të folur dhe në tëshkruar nuk e bën një njeri
më intelektual se tjetri, përkundrazi, përdorimi i tyre vë në pah
varfërinë e fjalorit të shqipes dhe varfërinë apo mangësinë e
fjalorit të përdoruesve të tyre.
Gjuha shqipe duhet të zhvillohet dhe të mbrohet
njëkohësisht me mekanizma aktive nga anglicizmat e
pakontrolluara që po përdoren në vend të fjalëve me barazvlerë
të njejtë.
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
32 Thesis, nr.3, 2015
Megjithatë, është e qartë se një numër i anglicizmave janë të
nevojshme meqenëse emërtojnë koncepte të reja, të cilat janë
kryesisht të fushës teknike, e për të cilat gjuha shqipe nuk ka
fjalë të përshtatshme. Disa prej tyre janë: projekt, internet,
kompjuter, e-mail, rekord, printer, koalicion, investim, eksport,
import, radar, databaze, e të tjera.
Do të ishte ide e qëlluar sikur të kishim një fjalor të
anglicizmave në mënyrë që të dinim dhe të merreshim me këtë
dukuri që ka marr vrull të madh.
Literatura
Huazimet gjuhësore ndodhin kur dy apo më shumë gjuhë janë
në kontakt me njera tjetrën. Në këto rrethana,është gjithmonë
gjuha me e varfër ajo e cila merr fjalë a shprehje të reja nga
gjuhëtëtjera. Gjuhëtarë të shumtë, si Rasmus Rask1, Franc Bopp2
dhe Jakob Grimm 3, kanë shprehur mendimet e tyre për
huazimet gjuhësore dhe përzirjen e gjuhëve. Ata kanë ardhur
në përfundimin se fjalët mund të huazohen, por jo të ndryshojë
struktura gjuhësore nga huazimet.
Hugo Schuchardt ishte i mendimit se nuk ekzistonte gjuhë e
pastër, e papërzier apo e pa ndikuar nga ndonjë gjuhë tjetër dhe
se për të huazimi ishte dicka krejt normale.4Ernst
Windischparaqiti idenë se ndikimet gjuhësore ndodhin si
rrjedhojë e zhvillimit të dygjuhësisë.5Ndryshe nga këta,
1Rask, R. Essay on the Origin of the Ancient Norse or Icelandic Tongue,
Copenhagen, 1818 2Bopp, F. On the conjugational system of the Sanskrit language - In comparison with
that of Greek, Latin, Persian and the Germanic languages. Germany 1816 3Grimm, J. Deutsche Grammatik, USA, 1819 4Schuchardt, H. Contact Linguistics, Berlin, 1884 5Windsich, E.A Bibliography of English Etymology, Published by the University
of Minnesota Press, USA, 1897
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës
Thesis, nr.3, 2015 33
Hermann Paul mendonte se për të ekzistuar apo mbijetuar një
gjuhë, atëherë perzierja apo huazimi është i domosdoshem.
Në shekullin XX fjala përzierje u zëvendesua me fjalën
huazim, meqenëse dukej më i përshtatshëm nga gjuhetaret e
asaj kohe. Uriel Weinreich më vonë përdori fjalën ndërhyrje
(interference) meqë kjo i përshkruante më së miri ndikimet
gjuhësore që i sillnin njerëzit që flisnin dy gjuhë. Interferenca
dallohet tek shqiptarët kur në të folurit e tyre ka fjalë të huaja,
apo gjuha e tyre është e përzier.Interferenca zakonisht është e
dukshme gjatë mësimit të një gjuhe tjeter.6
Antoine Meilletnëanën tjetër, e konsideronte huazimin e
fjalëve si veprim të natyrshëm meqë shumica e gjuhëve mund
të marrin elemente të gjuhëve të tjera të cilat mund të mos kenë
jetë të gjatë.7Leonard Bloomfield shprehej se fjalët me së shumti
huazohen me bartjen e kulturave mes popujve.Kjo, sipas tij,
është difuzion kulturor meqëemertime të reja ndodhin gjatë
këtij procesi.8
Si dy gjuhë indoevropiane, shqipja ka bërë huazime
kulturore nga anglishtja meqë gjeografikisht nuk jane afër.
Duke e ditur numrin e madh të bashkësisë ndërkombëtare në
Kosovë që nga fundi i viteve të nëntëdhjeta dhe kur dihet se
gjuha angleze ka shërbyer si lingua franca për komunikim mes
shqiptarëve dhe të huajve, nuk do mend se është gjuha shqipe
ajo e cila iu nënshtrua anglishtes për shkak të prestigjit që e
gëzon kjo e fundit. Ky vërshim i anglicizmave në gjuhën shqipe
nuk është kontrolluar nga asnjë institucion gjuhësor. Shumica e
gjuhëtareve sot shprehen se ndikimi i anglishtes në të gjitha
gjuhët ekzistuese është si pasojë e globalizmit ndërkombetar,
6Weinreich, U. Languages in Contact: Findings and Problems, Linguistic Circle of
New York. No. 1. New York, 1963 7Millet, A. Linguistique historique et linguistique générale, Paris, 1921 8Bloofied, L. Language, Allen and Unwin, London 1935
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
34 Thesis, nr.3, 2015
meqë anglishtja gjithnjë e më shumë po përdoret si lingua
franca.
Këndvështrimet e gjuhëtarëve shqiptarë për huazimet
Kur bëhet fjalë për huazimet nga gjuha angleze në gjuhën
shqipe, është e vështirë të gjesh gjuhëtarë shqiptarëqë të kenë
një qëndrim të prerë pro ose kundër këtij fenomeni. Kjo ndodh
për shkak të kompleksitetit që mbart në vetvete ky fenomen
pasi vendos përballë dy ekstreme: pasurimin e gjuhës nësë këto
prurje sjellin koncepte të reja, ose varfërimin e saj nëse futja e
tyre në fjalorin e shqipes mbivendoset dhe për rrjedhojë lë
mënjanë fjalën ekzistuese shqipe e cila më së miri mund ta kryej
po atë funksion.
Profesor Vesel Nuhiu në librin e tij „Ndikimi i anglishtes ne
gjuhen shqipe’, mendon se gjuha shqipe sot ka rrëshqitur nga
norma në shumë drejtime dhe në shumë rrafshe, andaj nevojitet
një riparim i thellë meqë ka dalë nga suazat e normës letrare.
Është pikërisht përdorimi i anglicizmave, që është objekti i ketij
studimi, që edhe profesor Nuhiu e sheh si një nga shkeljet më
të mëdha të normës letrare.9Ai me tutje shprehet se gjuha duhet
të zhvillohet, mirëmbahet qoftë me edhe me huazime, por të
cilat duhet të jenë të arsyeshme në përputhje edhe me sistemin
e drejtshkrimit dhe shqiptimin të gjuhës shqipe.10
Rami Memushaj është shumë i drejtpërdrejtë dhe tepër kritik
kur shprehet se “Këto shëmti gjuhësore, që shpjegohen jo vetëm
me kulturën e paktë gjuhësore, por edhe me një formim të
përgjithshëm të mangët të njërëzve të përfshirë në ligjërimin
publik, si gazetarët, politikanët, etj. mund të imitohen nga
9 Vesel Nuhiu. Ndikimi i anglishtes ne gjuhen shqipe, Akademia e shkencave,
Prishtinë, 2013. 10Po aty.
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës
Thesis, nr.3, 2015 35
folësit e thjeshtë dheta barstardojnë gjuhën”11.Megjithatë, Prof.
Memushaj pajtohet me faktin që gjuha duhet të pasurohet dhe
modernizohet nëse është e nevojshme.12
Edhe personat me të njëjtën kombësi, sidomos të rinjtë, gjatë
bisedave të tyre të përditshme përdorin shprehje por edhe fjali
të plota në gjuhën angleze për të treguar statusin e tyre
shoqëror dhe arsimor. Gjatë këtij procesi, fjalë të veçanta fitojnë
një përdorim më të shpeshtë dhe me kalimin e kohës bëhen
pjesë e fjalorit të tyre të përgjithshëm sikur të ishin fjalë të
pastra shqipe. P.sh. “Kjo nukështë fair.”, në vend të “Kjo nuk
është e drejtë”. “Ajo është një fashion lover.”,në vend të “Ajo
është një adhuruese/ndjekëse e modës”.13 Megjithatë, këto
shprehje mund të konsiderohen si modizma, të cilat janë risi ose
më shpesh risi huazimesh që kanë si tipar dallues
përkohëshmërinë. Ato përhapen gjerësisht, ashtu si moda në
një kohë të caktuar.14 Eshtë tashmë e qartë për këdo se shqipja
po hapët ndaj ndërhyrjeve të huaja, gjuhët po japin dhe
huazojnë në ditët tona si kurrë ndonjëhëre, dhe një dukuri e
tillë ndodh për shumë arsye objektive; por kjo nuk duhet
kuptuar sikur gjithçka që hyn duhet patjetër të pranohet dhe të
kthehet në normë.
Çdo sjellje apo qëndrim është shprehje e emancipimit të
kulturës, por në guackën e formimit të identitetit kulturor për të
ligjëruar me të tjerët, individi fillimisht trashëgon dhe pastaj
zgjedh, duke u përpjekur në vazhdimësi të japë kontribute për
modelin e jetës.Ky model pranon edhe “modelin e zhvillimit të
gjuhës”. Konstatimi ka bazën e vet logjike. Marrja e njësive
11Rami Memushaj.Shqipja Standarde, Si ta flasim dhe ta shkruajmë. Botimet
Toena. Tiranë 2011.fq. 110. 12Po aty. 13Lilo, R. Mbi huazimet frënge në gjuhën shqipe. Konferencë shkencore: Kontakte
gjuhësore dhe kulturore mos shqipes dhe gjuhëve të tjera në 100 vjet (1912 – 2012), fq. 22.
14 po aty, fq 27
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
36 Thesis, nr.3, 2015
terminologjike nga gjuhët e tjera nuk është tragjike për një
gjuhë.E dëmshme është sidomos marrja e fjalëve dhe
shprehjeve pa arsye, të cilat janë të mjaftueshme në fjalorët e
përditshëm, apo mund të zëvendësohen me fjalë të moçme të
shqipes, duke ju dhënë atyre kuptime bashkëkohore.
Fjalformimet e reja në gjuhën shqipe realisht janë të
pranishme.15
Metodologjia e hulumtimit
Siç edhe u përmend më sipër, gjuhët gjjithmonë japin dhe
marrin nga njëra tjetra për t‟u pasuruar dhe kjo dukuri ështe
duke u berë gjithnjë e më e pranishme në dakadat e fundit ku
mundësia për t‟u shprehur në mediumet ekektronike apo ato të
shkruara, qofshin ato sociale apo jo, është rritur në mënyrë të
konsiderueshme.
Duke u nisur nga alarmi që ngrenë teoricienët e gjuhësisë
shqipe, si dhe duke patur parasysh faktin që shumica e
aktivitetit komunikues ndër njerëzve kryehet nëpërmjet
mediumeve elektronike apo të shkruara, e konsideruam të
nevojshme kryerjen e një hulumtimi të detajuar të prezencës
dhe ndikimit të anglicizmave në mediumet e Republikës së
Kosovës.
Gjithashtu, një arsye tjetër që legjitimon hulumtimit tone
është fakti se, shumicën e rasteve, lajmet në shtypin shqiptar e
kanë burimin në gjuhën angleze dhe përkthehen nga përkthyes
amatorë ose nga vetë gazetari/rja të cilët shpesh here
zëvendësojnë fjalën shqipe me barazvlerën në gjuhën angleze.
Hulumtimi ynë u përqendrua në mediumet më të
rëndësishme televizive dhe ato të shkruara të Republikës së
Kosovës, respektivisht në mediumet televizive RTK, KTV, Klan
15Mëniqi, K. Anglicizat në ligjërimit. Prishtina Press, Prishtinë, 2012.
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës
Thesis, nr.3, 2015 37
Kosova dhe RTV21 si dhe në shtypin e shkruar, ku u shqyrtuan
gazetat Koha Ditore, Zëri, dhe Kosova Sot duke mbuluar një
periudhë kohore 30 vjeçare, nga viti 1998 deri në prill tëvitit
2015. Hulumtimi u përqëndrua më shumë në artikujt që
mbulonin politikën dhe kulturën pasi terminologjia politiko-
diplomatike, për shkak të zhvillimeve të dakadave të fundit, ka
pësuar më së shumti ndryshime dhe transformime, për kundër
fushës së kulturës e cila dukej sikur deri diku i kishte bërë ballë
joshjes së fjalëve të huaja, përkatësisht angleze.
Megjithatë, siç edhe do të vërehet në analizën e mëposhtme,
gjuha në artikujt e kulturës është ndikuar po aq sa edhe
polotika. U pa e udhës të merrej në shqyrtim kjo periudhë
kohore pasi pikërisht në vitet 90-të ka ndodhur futja masive e
internetit dhe për rrjedhojë kemi edhe prurjet e para të cilat më
vonë vërshuan gjithnjë e më shumë. Njëzetë studentë të Kolegjit
AAB, Fakulteti i Gjuhës Angleze, vullnetarish u morën me
fazën hulumtuese e cila zgjati tre muaj. Ata bashkërenduan
punën e tyre në tre grupe dhe dolën me të dhëna shumë
interante të cilat do të diskutohen dhe analizohen në vijim të
këtij studimi.
Të dhënave të hulumtimit
Hulumtimet tona mbuluan një periudhë kohe 30 vjeçare me
qëllim konstatiminin e dendurisë së këture huazimeve. Ashtu
siç e kishim parashikuar, pikërisht në ketë periudhë kemi një
numër gjithnjë e në rritje të anglicizmave. Shumë prej tyre, të
futur ne leksikun tonë për arsye që i përmendëm më sipër, janë
fjalë të panevojshme pasi barasvlera e tyre në gjuhën shqipe ka
të njejtën vlerë semantike. Një tjetër grupim është ai i fjalëve të
cilat e kanë pasuruar gjuhën shqipe me koncepte të reja të
panjohura më pare ose i kanë shtuar fjalës egzistuese
konotacione të cilat i përshtaten konteksteve të ndryshme.
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
38 Thesis, nr.3, 2015
Gjithashtu, një tjetër dukuri interesante gjuhësore është edhe
përdorimi i ndajshtesave fjalëformuese angleze në vend të atyre
vendase. Në këtë kuptim, klasifikimin e shembujve të cilët do të
demonstrohen në ketë studim do të identifikojnë natyrën e
këtyre anglicizmave dhe pozicionin që ato zënë në leksikun e
gjuhës shqipe. Ja vlen të përmendim se për asrye të mungesës
së hapësirës, shembujt e mëposhtëm janë vëtëm një munër i
vogël krahasuar me gjetjet e bëra nga studentët e Kolegjit AAB.
Liste me huazime të panevojshme nga anglishtja (shmangiet
nganorma leksikore)
Anglisht Huazimi Shqip
Abuse
apply
agenda
cancel
correct
confidence
consensus
confuse
concentration
dedication
event
perform
performance
principle
leadership
quality
quantity
observation
implementation
support
treatment
Union
abuzim
aplikoj
axhenda
kanceloj
korrektoj
konfidencë
konsensus
konfuzoj
koncentrim
dedikim
event
performoj
performancë
princip
lidership
kualitet
kuantitet
observim
implementim
suport
tretman
union
shpërdoroj
zbatoj
rend dite
anulloj
korrigjoj
besim
pëlqim
ngatërroj
përqëndrim
kushtim
aktivitet/ngjarje
shfaq
shfaqje
parim
udhëheqje
cilësi
sasi
vrojtim
zbatim
mbështje
trajtim
bashkim
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës
Thesis, nr.3, 2015 39
Lista e fjalëve me ndajshtesa fjalëformuese të huazuara
Anglisht Huazimi Shqip
Unfavorable
demonition
maltreatment
multiethnic
illegal
destabilization
disinformation
depolicization
post-electoral
demilitarization
disfavorshme
demontim
maltrajtim
multietnike
ilegale,
destabilizim
disinformim
depolitizim
postzgjedhor
demilitarizim
i/e jovavorshme
çmontim
keqtrajtim
shumetnike
joligjore/e jashteligjshme
jostabilizim
keqinformim
çpolitizim
paszgjedhor
çarmatim/çmilitarizim
Lista e fjalëve të integruara në leksikun e gjuhës shqipe
Anglisht Huazimi
Mission
context
process
execution
contribution
manipulation
consultation
proposition
transmit
internet,
computer
record,
printer
coalition
investment
export
import
mision
kontekst
proces
ekzekutim
kontribut
manipulim
konsultim
propozim
transmetoj
internet,
kompjuter,
e-mail,
rekord,
printer,
koalicion,
investim,
eksport
import
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
40 Thesis, nr.3, 2015
Rekomandime
Në kontekstin bashkëkohor të globalizimit dhe të komunikimit
virtual është e pamundur që gjuhët të mos ndikohen nga njera
tjetra, sidomos kur prezantohen koncepte të reja.Megjithatë,
prurjet e reja pa kriter nga gjuha angleze në gjuhën shqipe, dhe
sidomos nëpërmjet shtypit, bëhen pengesë për zhvillimin dhe
njësiminin e normës. Nga ana tjetër, kemi një kontigjent fjalësh
të përvetësuara në leksikun e shqipes, duke iu përshtatur
natyrës gramatikore të saj. Grupi i fundit ka zënë statusin e
pasuruesit të gjuhës.Megjithatë, gjuhëtari i shquar Eqerem
Çabej është shprehur se “janë të gjitha mundësitë për një
zëvendësim të fjalëve të huaja me fjalë vendi, dhe kjo pa bjerrje
aspak të vlerës kuptimore të fjalëve”.
Nga të gjeturat e hulumtimit vihet në pah dukuria e shtimit
të anglicizmave në gjuhën shqipe gjatë viteve të fundit e
përdorur kryesisht nga mediet tona dhe për rrjedhojë nevojën
që të merremi sa më parë me këtë dukuri. Asnjë gjuhë nuk
është imune nga dukuria e ndikimve të gjuhëve të tjera.Por, ne
nuk duhet ta përdorim ketë fakt si arsyetim.
Personat që thirren për të shqyrtuar apo mbrojtur gjuhen
shqipe nga një dukuri e tillë, duhet që sa më parë të punojnë në
këtë drejtim në mënyrë që të arrihet në një vendim për
përdorimin apo pervetësimin e anglicizmave. Një komision i
tille madje do të duhej të ishte i vazhdueshëm ashtu siç është
roli i komisionit të fjalorit te Oksfordit ne Angli i cili i shqyrton
të gjitha fjalët e reja apo te huaja dhe jep mendimin për
perdorimin apo ndryshimin e tyre.
Në këtë kuptim, do të ishte e udhës që redaksitë e
mediumeve në Kosove të krojojnë një komision kryesisht të
përbërë nga gjuhëtarë, të cilët të mund të redaktojnë materialet
para se ato të shtypen dhe të kenë një shpërndarje të gjerë në
popullatë. Ngritja e një komisioni të tillë do tëkontribuonte jo
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës
Thesis, nr.3, 2015 41
vetëm në ruajtjen e normave gjuhësore por edhe për të
orientuar zhvillimin e shqipes, pasi kjo e fundit ka nevojë për
përmirësime të cilat shkojnë në një linjë me zhvillimin e
shoqërisë shqiptare.
Gjithashtu, redaksitë e mediumeve duhet të zbatojnë politika
më të ashpra në lidhje me përzgjedhjen e gazetarëvë, roli i të
cilëve është shumë i rëndësishëm për përhapjen e fjalëve të cilat
më vonë bëhen pjesë e pandashme e leksikut tonë dukë shtyrë
gjithnjëë më shumë në skajë fjalët shqipe.
Përfundime
Qëllimi kryesor i lajmit është që ta kuptojë secili qytetar, pa
pasur nevojë për sqarime apo përkthime.Gjuha e përzier
shqipe-angleze në mediumet tona është bërë vështirë e
kuptueshme nga gjeneratat e vjetra meqë ata nuk janë rritur
bashkë me teknologjinë bashkëkohore dhe kontaktet e tyre me
gjuhën angleze kanë qenë shumë të pakta, të mosthemi nuk ka
pasur fare të tilla.
Përdorimi i madh i fjalëve të huaja është rrjedhojë e nivelit të
ulët te leximit në gjuhën amtare e që pasqyron në mosnjohjen e
shumë fjalëve burimore shqipe.Madje sot ka shumë raste ku me
qëllim përdoren fjalë të huaja me arsyetimin se tingellon me i
shkolluar.
Nga ky hulumtim kemi arritur në perfundim se në disa
fusha të lajmeve përdoren deri ne 40% fjalë funksionale të
huaja. Fusha e politikës, drejtesisë, ekonomisë janë fushat ku
mediet tona përdorin pothuajse vetëm anglicizma, si për
shembull: opozita, lidership, koordinim, realizim, online,
degradim, devijim, kompani, performance, e tjera.
Me këtë hulumtim kemi dashur ta pasqyrojme gjendjen e
tanishme të përdorimit të anglicizmave në mediumet e
Kosoves.Nga ajo që u tha më lart, vërehet qartë se anglicizmat
Sejdi Sejdiu & Aida Alla
42 Thesis, nr.3, 2015
po hyjnë dhe po përdoren në masë të madhe në mediet tona.
Duke e ditur se mediet janë burim i lajmeve dhe pasqyrim i
gjuhes se nje vendi, ne vijmë në përfundim se përdorimi i
fjalëve burimore shqipe do të ndihmonte mediumet që lajmet e
tyre të kuptoheshin nga të gjitha shtresat e njerëzve dhe si
rrjedhoje gjuha shqipe nuk do të varfërohej gjithnjë e më
shumë.
Bibliografia:
Bloofied, L. Language, Allen and Unwin, London 1935
Bopp, F. On the conjugational system of the Sanskrit language -
In comparison with that of Greek, Latin, Persian and the Germanic
languages. Germany 1816
Grimm, J. Deutsche Grammatik, USA, 1819
Lilo, R. Mbi huazimet frënge në gjuhën shqipe. Konferencë
shkencore: Kontakte gjuhësore dhe kulturore mos shqipes dhe
gjuhëve të tjera në 100 vjet. Tirana, GEER, 2013.
Mëniqi, K. Anglicizat në ligjërimit. Prishtina Press, Prishtinë,
2012.
Memushaj, R. Shqipja Standarde, Si ta flasim dhe ta shkruajmë.
Botimet Toena. Tiranë 2011.
Millet, A. Linguistique historique et linguistique générale, Paris,
1921
Nuhiu, V.Ndikimi i anglishtes ne gjuhen shqipe, Akademia e
Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2013.
Rask, R. Essay on the Origin of the Ancient Norse or Icelandic
Tongue, Copenhagen, 1818
Schuchardt, H. Contact Linguistics, Berlin, 1884
Weinreich, U. Languages in Contact: Findings and Problems,
Linguistic Circle of New York. No. 1. New York, 1963
Windsich, E.A Bibliography of English Etymology, Published by
the University of Minnesota Press, USA, 1897
Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës
Thesis, nr.3, 2015 43
Lista e studenteve hulumtues në mbledhjen e të dhënave:
1. Albana Gashi
2. Arben Shabani
3. Arber Xhemajli
4. ArgjendBerisha
5. Arjeta Bllaca
6. Bardha Ajvazi
7. BlerinaSfishta
8. DafinaHasanaj
9. Diana Aliu
10. Donika Iberdemaj
11. Fehmi Qerimi
12. FortesaKuqi
13. Gresa Xani
14. Nergis Gjinolli
15. Selda Savqi
16. Shkumbin Baxhuku
17. Uran Berisha
18. Valdet Bytyqi
19. Valeri Ahmeti
20. Valon Sejdiu
Thesis, nr.3, 2015 45
Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e
letërsisë
Mustafa Erdem
Abstrakt
Ky punim parashikon përmbledhje të ideve dhe kërkimeve mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Letërsia dhe gjuha janë të lidhura ngushtë dhe ky është një fakt që askush nuk mund ta mohojë. Letërsia përbëhet nga gjuha dhe paraqet një nga përdorimet më të shpeshta. Prandaj, është për të besuar që letërsia e gjuhës angleze ndihmon nxënësit në përmirësimin e fushëveprimit në lexim dhe në mënyrën e tyre të të shprehurit. Mësuesit janë lidhja mes nxënësve dhe diturisë. Mësuesit janë udhëheqësit e mësimit dhe mundësojnë nxënësit për të rritur aftësitë e tyre të të mësuarit të pavarur. Mësuesit janë aktorë të rëndësishëm në procesin e të mësuarit dhe ata duhet të inkurajojnë nxënësit që të diskutojnë, imagjinojnë, lexojnë dhe ritregojnë tregimet në mënyrë që të rritet motivimi dhe vlera e letërsisë. Fjalë kyç: Letërsi, letërsia e mësimdhënies, gjuhë, mësimi i gjuhës, mësimdhënësi, roli i mësimdhënësit etj.
Hyrje
Edukimi i mirë ka një rëndësi jetike për të përgatitur një forcë
punëtore me kualifikimin e duhur për shekullin në të cilin
jetojmë. Përgatitja e individëve, të cilët mendojnë, sjellin ide të
reja, mësojnë, shprehen në mënyrë të saktë dhe përdorin
aktivisht dijet e tyre në jetë është një nga qëllimet kryesore të
edukimit dhe përmirësimit të aftësive gjuhësore; bën të mundur
arritjen e këtyre qëllimeve të rëndësishme.
Mustafa Erdem (PhD. Cand.), Universiteti i Tiranës.
E-mail: [email protected]
Mustafa Erdem
46 Thesis, nr.3, 2015
Bazuar në English Proficiency Index1 58 % e fëmijëve që
jetojnë në vendet e Evropës flasin dy gjuhë të huaja, si dhe se
mësimdhënies së gjuhës angleze si gjuhë e dytë i vihet një theks
i veçantë. Të njëjtën situatë vërejmë edhe në Kosovë, ku numri i
studentëve të interesuar për të mësuar gjuhën angleze si gjuhë
të dytë po rritet nga dita në ditë. Zhvillimi i madh i teknologjisë
së komunikimit e bëri diçka të tillë të mundur dhe, në çdo cep
të botës, njerëzit janë të ndërgjegjshëm për zhvillimet që
ndodhin shumë larg tyre.
Këto zhvillime kanë bërë që shtetet t‟i kushtojnë një rëndësi
të veçantë mësimit të gjuhës së huaj.
Fakti që numri i njerëzve që flasin anglishten si gjuhë e dytë
e kalon numrin e atyre që e flasin anglishten si gjuhë amtare
tregon rëndësinë e edukimit në këtë gjuhë për të huajt.2
Gjuha amtare mësohet në mënyrë të pandërgjegjshme dhe
pa shumë përpjekje nga fëmijët. Ato gjithashtu mësojnë një
tjetër gjuhë të folur përreth tyre pa pasur nevojën e mësimeve
deri në moshën 4-5 vjeçare. Për moshat më të mëdha lind
nevoja e mësimit të gjuhës së huaj me më shumë përpjekje. Janë
bërë një numër i madh kërkimesh gjetjen e metodave dhe
teknikave më të mira për të mësuar gjuhën e huaj në mënyrën
më efikase. Kështu që, metodat e mësimdhënies po ndryshojnë
nga zbulimet e reja që bie koha dhe sa vjen e po përdoren
metoda gjithnjë e më të sofistikuara.
1 Education first: EF English Proficiency Index 2012. E qasshme edhe në:
http://www.kernvakengels.nl/english-in-54-countries.pdf 2 Graddol, David. The Future of English? A guide to forecasting the popularity of
the English language in the 21st century. The British Council. 2000. E qasshme edhe në: https://microsites.bournemouth.ac.uk/business-postgraduate/ files/2014/09/CIGBE-The-Future-of-English.pdf
Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë
Thesis, nr.3, 2015 47
Letërsia e mësimdhënies
Ekziston një lidhje e ngushtë në mes të gjuhës dhe letërsisë.
Letërsia përbëhet nga gjuha dhe paraqet një nga përdorimet më
të shpeshta të gjuhës. Mësuesit duhet ta kuptojnë këtë lidhje
dhe duhet të përpiqen më shumë për të ndryshuar metodat
tradicionale. Nëse mësimdhënësi dëshiron të largojë barrierat
kulturore dhe gjuhësore dhe të bëjë mësimin më të frytshëm ata
duhet të përdorin teknikat moderne, materialet audio-vizuele
dhe të zhvillojnë shkathtësitë e sintezave të njohurive në mesin
e studentëve. Me ndihmën e materialeve audio-vizuele dhe
teknologjisë studentët mund të kenë informacione vizuele në
lidhje me vendet e ndryshme, kulturat dhe kombet. Mësuesi
dhe studenti mund të gjejë informacione nga interneti për të
pajisur veten me informata para se të fillojnë me temën. Për
këtë arsye, mësuesit dhe institucionet duhet të kenë perspektivë
të re dhe vizion, qasje të re dhe gatishmërinë për të ndryshuar
në mënyrë që mësimdhënia dhe mësimi mund të bëhet lehtë,
interesant dhe e frytshëm.
Norling3 beson se "mësuesi ka një rol të rëndësishëm në
mësimdhënien e gjuhës angleze përmes letërsisë". Një nga
prioritetet e para si mësues është të përcaktojë qëllimin e
letërsisë së përdorur për qëllime mësimore. A është kjo për
shkak se ajo është e nevojshme për nevojat dhe pritshmërinë e
studentëve? Apo, thjesht është e detyrueshme për mësuesit që
ta kryejnë mësimdhënien nëpërmjet letërsisë? Norling4
propozon një pyetësor ose intervistimin e studentëve në
mënyrë që të vendoset për qëllimet dhe objektivat e kursit. Kjo
është ndoshta një nga idetë e shëndosha. Siç u tha më lart, është
3 Teresa Norling, Aims and objectives in the teaching of English literature at upper
secondary school. http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:292256 /fulltext01
4 Ibid.
Mustafa Erdem
48 Thesis, nr.3, 2015
e rëndësishme të krijojnë një program i cili i përshtatet mirë
nxënësit, dhe mënyra më e mirë për ta bërë këtë është duke u
kthyer kah personazhet kryesore: nxënësit. Së dyti, Norling5
thekson se mësuesi është përgjegjës për zhvillimin e
aktiviteteve, zbatimin e metodave dhe teknikave të
mësimdhënies, si dhe për të përcaktuar nivelet e duhura të
gjuhës. Duke e bërë këtë, mësuesit janë afër që të krijojnë tema
të përshtatshme të kurrikulës dhe objektivave dhe të jenë më
afër për t‟i arritur qëllimet e tyre gjatë gjithë vitit shkollor. Pas
kësaj, Norling6 beson se hapi i tretë duhet të jetë zgjedhja e
teksteve, të cilat mësuesi duhet patjetër t‟i marrë në
konsideratë: aftësinë gjuhësore të studentëve, interesat, gjininë,
moshën, etj. Ky është një hap i shëndetshëm pasi nuk merr
parasysh nevojat e nxënësve në mënyrë individuale, por vë në
dukje praninë e secilit dhe çdo nxënës, si dhe pritshmërinë e
tyre.
Norling këshillon që:
Për shembull, në nivelet elementare, nxënësve duhet t'u
jepen tregime të thjeshta apo veçanërisht të shkruara.
Megjithatë, në nivelet e avancuara, nxënësve u jepet letërsia në
formën e vet origjinale në mënyrë që ata të mund të zhvillojnë
aftësitë e tyre letrare në gjuhën e caktuar. Për ta shprehur me
fjalë të tjera, nxënësit mësojnë përdorimin e gjuhës në mënyrën
figurative dhe në atë të përditshme, e cila është synuar në
tekstet letrare dhe ndeshen me zhanret e ndryshme të letërsisë
në nivele të avancuara. Duke vëzhguar se si personazhet në një
dramë ose në një tregim të shkurtër përdorin mënyrën e të
folurit siç është e qeshura, metafora, metonimia, etj, në mënyrë
që të shprehin qëllimin e tyre komunikues, nxënësit mësojnë se
5 Ibid. 6 Ibid.
Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë
Thesis, nr.3, 2015 49
si të shkruajnë në gjuhën angleze më qartë, si të jenë më
kreativë, dhe të ndihen më të fortë në përvetësimin e tyre. 7
Me fjalë të tjera, Norling përpiqet thjesht që të shpjegojë se,
ashtu siç nxënësve të nivelit elementar u jepen tregime që më së
shumti janë të shkruara veçanërisht për ta ose që u drejtohen në
mënyrë specifike nevojave të tyre, nxënësve të nivelit të
avancuar u duhen dhënë tekste, të cilat janë origjinale në formë,
por që u japin atyre mundësi që të mundë të zhvillojnë aftësitë e
tyre të të menduarit dhe të të shkruarit.
Roli i mësimdhënësit
Mësuesit janë lidhja ndërmjet nxënësve dhe njohurisë. Ata janë
hallka e parë e zinxhirit në këtë proces, ajo u jep atyre
mundësinë të jenë udhëheqësit e mësimit dhe gjithashtu u jep
atyre autoritetin që mundësojnë rritjen e aftësive të të mësuarit
të pavarur te nxënësit. Për t‟iu mundësuar nxënësve që t‟i
shijojnë dhe t‟i vlerësojnë tekstet letrare dhe të zhvillojnë
aftësinë e tyre të të menduarit kritik, kreativitetit dhe shprehjes
së vet, mësuesit nxiten që:8
• negociojnë lidhur me qëllimet dhe përmbajtjen e të
mësuarit; duke e mbajtur aktiv të mësuarit pozitiv dhe të
harmonishëm.
• të marrin pjesë së bashku dhe të shprehin idetë dhe
pikëpamjet e tyre.
• Të veprojnë si një model leximi të letërsisë
• Ta përshtatin mësimin sipas reagimeve të nxënësve.
• të rrisin ndërveprimin cilësor në klasë
7 Ibid. 8http://www.edb.gov.hk/attachment/en/curriculumdevelopment/kla/enge
du/Curriculum%20Document/LitEngCAGuide.pdf
Mustafa Erdem
50 Thesis, nr.3, 2015
• Sigurimi i skelave të përshtatshme dhe reagimet cilësore;
dhe
• Promovimin e të mësuarit me vetë-qasje.
Hulumtimi thekson se roli i mësuesit në klasë është shumë i
rëndësishëm pasi ata shtojnë arritjet për sa i përket realizimit të
mësimit dhe mësimdhënies së gjuhës së huaj. Roli i mësuesit
është më i madh se programi apo metodat e përdorura në klasë.
Mjedisi i mësimit mund të jetë më ideal nëse ua ofron nxënësve
mundësinë për të zbuluar letërsinë dhe shqyrtimin e situatave
të reja të ngritura. Mësuesit mund të jenë ndihmës në vend që të
jenë lektorë apo trajnerë, duke u siguruar studentëve situata ku
ata duhet të kenë stimulime të ndryshme dhe shembuj më
praktikë.
Pika më e rëndësishme në mësimin e letërsisë është se
mësuesit duhet të jenë të vetëdijshëm për objektivat e letërsisë
mësimore dhe duhet të bëjnë zgjedhjen specifike dhe adekuate
të letërsisë së përdorur. Lidhur me këtë, Purves9 ndan rolin e
mësuesit të letërsisë në serinë e objektivave si më poshtë:
• mësuesi duhet t‟i ofrojë çdo nxënësi sa më shumë vepra të
ndryshme të jetë e mundur,
• mësuesi duhet të nxisë çdo nxënës për t'u përgjigjur në
mënyrë të plotë
• mësuesi duhet të inkurajojë nxënësin për të kuptuar se pse
ai përgjigjet në atë mënyrë
• mësuesi duhet të inkurajojë nxënësit të kenë mundësi të
përgjigjen në sa më shumë vepra që është e mundur
• mësuesi duhet të inkurajojë nxënësit që të tolerojnë përgjigjet
që ndryshojnë prej përgjigjeve të tij
9 Alan C. Purves, How Porcupines Make Love. Massachusetts. Xerox College.
Publishing, 1972.f. 25.
Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë
Thesis, nr.3, 2015 51
• mësuesi duhet të nxisë studentët të eksplorojnë, si fushat
me të cilat ata pajtohen, si ato me të cilat ata nuk janë të një
mendimi.
Në këtë mënyrë, mësuesit janë aktorë të rëndësishëm në
procesin e mësimit, ata duhet të inkurajojnë nxënësit që të
diskutojnë, të imagjinojnë, të lexojnë dhe analizojnë tregimet e
lexuara. Mësuesit duhet të organizojnë aktivitete të ndryshme
për të vënë të gjitha tekstet e mësuara në praktikë si: nëpërmjet
improvizimeve teatrale, me prozë, me pantomimë dhe të
ofrojnë mënyra të tjera fleksibile dhe kreative në menaxhimin e
klasës në mënyrë që të motivojnë nxënësit dhe rrisin vlerësimin
e letërsisë. Për shkak të mungesës së interesit në letërsinë nga
ana e studentëve, efekti i rëndësishëm bie mbi mësuesit.
Kjo është për shkak se mësuesit shpesh nuk përdorin librat e
duhura; për nxënësit objektivat e mësuesit nuk janë të arritshme
me atë që mësojnë në klasë; mësuesit e kuptojnë tekstin në
përvojën e tyre, por nuk janë fleksibël ndaj pikëpamjeve të
ndryshme dhe kontekstit që studentët mund ta keqkuptojnë
tekstin; dhe teprimi në dhënien e informacionit është një tjetër
kurth për mësuesit, pasi kjo mund të shpjerë në një “fokus” të
gabuar Alm10 cituar në Talif .11Arritjet e studentit në klasë varen
shumë nga mësimdhënësi, nga mënyra e mësimdhënies dhe
nga sendërtimi i metodave të ndryshme të mësimdhënies.
Duhet të ketë një ekuilibër mes mësimeve, i cili arrihet nga
mësuesi ndërsa nxënësit dëgjojnë informacione të reja dhe
ndjekin mësime interaktive të cilat inkurajojnë nxënësit që të
mësojnë dhe të marrin pjesë në mënyrë aktive në klasat
interaktive.
10 Richard S.Aim, "Goose Flesh and Glimpses of Glory”. Në: English Journal 52,
1963. 11 Talif Rosli, Teaching literature in ESL the Malaysian context, Kuala Lumpur:
Penerbit Universiti Pertanian Malaysia, 1995.
Mustafa Erdem
52 Thesis, nr.3, 2015
Norling12 argumenton, se një nga mënyrat për të realizuar
një mësimdhënie efektive është që ata t‟u japin nxënësve
hapësirë për atë se çfarë ata dëshirojnë të lexojnë në situata të
jetës reale. Mënyrë për të arritur këtë, ai/ajo ata duhet "të
trajnojnë mendjen e lexuesve", të zhytet në botën e shkrimtarit
dhe ta vënë veten në vendin e tyre. Me fjalë të tjera, në mënyrë
që të kuptojnë më mirë një tekst, nxënësit duhet të inkurajohen
që të lexojnë me një thjerrëz - me një thjerrëz të një karakteri të
veçantë ose te shkrimtari për të kuptuar më mirë se çfarë janë
duke lexuar. Pas kësaj, mësuesi duhet të ketë aftësinë për të
lëvizur përmes së kaluarës, lidhur me çështjen e "jo-amtarësisë",
dhe të bëjnë tekstet e përshtatshme për studentët që jetojnë në
botë krejtësisht të ndryshme me ato që janë të detyruar të
lexojnë. Për më tepër, kjo është një mënyrë për të përmirësuar
vetëdijen letrare.
Rezultati i përmendur më lart, është një tregues i rolit të
rëndësishëm që luan mësuesi në perceptimin e nxënësve për
leximet e caktuara apo temat e diskutuara në klasë. Është e
vërtetë që mësuesi duhet të ndajë diskutimin në një mënyrë që i
lejon nxënësit të shprehin vetveten dhe të ndërveprojnë me
njëri-tjetrin, por gjithashtu duhet të lënë hapësirë për të
udhëhequr dhe drejtuar diskutimet si figurë autoritare, pa e
keqpërdorur autoritetin e vet.
Mbi të gjitha, së pari mësuesi duhet të kuptojë pse mësimi i
letërsisë është i rëndësishëm në mënyrë që ata të bëjnë që
studentët të kuptojnë qëllimin e këtij procesi në tërësi. Nëse
mësuesi mund të shpjegojë qëllimin kryesor pse studentët janë
të nënshtruar letërsisë se gjuhës angleze, studentët gjithashtu
do të jenë në gjendje të kuptojnë qëllimet e tyre në kurs dhe do
të jenë të motivuar në mësimin e tyre.
12 Ibid.
Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë
Thesis, nr.3, 2015 53
Përzgjedhja e letërsisë dhe mënyra se si ajo u ofrohet
studentëve në klasë është gjithashtu shumë e rëndësishme.
Mësuesit duhet ta bëjnë mësimin sa më kreativ duke provuar
metoda të ndryshme dhe nuk duhet të lejojnë që nxënësit ta
ndiejnë veten të mërzitur në klasë. Mësuesit duhet të jenë në
gjendje të përgatisin një klasë të organizuar mirë, ku
ndërveprimi midis letërsisë, gjuhës do të sjellë metodën më të
mirë për mësimin e gjuhës te studentët.
Për të ruajtur interesimin e studentit drejt mësimit të
letërsisë dhe për të rritur aftësinë e tyre të perceptimit kritik
dhe estetik, mësuesit duhet t'i japin atij mundësinë e praktikës,
me diskutime, pyetje, dhe duke mbrojtur mendimet e tyre të
diskutueshme ndaj mendimeve të ndryshme në klasë. Arsyeja
kryesore për të bërë këtë është që të ruajnë motivimin dhe
interesin e studentëve për të shmangur një orë të mërzitshme
me studentë pasivë.
Konkluzioni
Në mënyrë figurative, mësuesi është personazhi kryesor në këtë
tregim. Mësuesi luan një rol të rëndësishëm në mënyrën se si
letërsia përkapet nga nxënësit në klasë. Kjo varet nga mjedisi i
përftuar prej mësuesit për të krijuar një ambient ku studentët
pikë së pari të dëshirojnë të vijnë në klasë. Kur kjo sigurohet, ka
gjasa dhjetë herë më shumë që studentët të marrin pjesë në të
gjitha orët mësimore dhe të investojnë më shumë në arsimimin
e tyre. Mësuesi është ai që "orkestron dhe mbështet
ndërveprimin e studentëve me tekstin dhe me studentët e tjerë"
Kim13. Po ashtu çelësi i krijimit të kurrikulumit të duhur është
përdorimi i metodave të duhura.
13 Myonghee Kim, “Literature discussions in adult L2 learning”, në: Language
and Education, v18 n2, 2004, f. 145-166.
Mustafa Erdem
54 Thesis, nr.3, 2015
Pasi mësuesi ka krijuar një plan-program për të përmbushur
nevojat e nxënësve në vend që të ndjekë kurrikulumet e
shurdhëta, të cilat nuk janë edhe aq të përshtatshme, vetëm
atëherë studentët ecin tutje me një kuptim solid për letërsinë që
u është dhënë atyre brenda periudhës të cilën ata e kalojnë në
klasë. Për këtë arsye, gjatë përgatitjes së kurrikulumit është
thelbësore që opinionet e teksteve të pëlqehen nga studentët
dhe interesi për leximin të merret në konsideratë. Kjo siguron
rezultate më të suksesshme dhe një probabilitet më të lartë që
shkolla dhe mësuesit të arrijnë qëllimet e vendosura. Tjetra,
pikë e rëndësishme për mësuesin, është realizimi i aktivitete për
nxënësit, në mënyrë që ata të mund të shprehin se sa shumë
dinë dhe në të njëjtën kohë të intrigohen nga ajo që lexojnë.
Mjeti më i rëndësishëm për mësuesit është mundësia për të
ofruar njohuri.
Përdorimi i letërsisë autentike në klasë është një nga shtigjet
më të mëdha për kultivimin e kësaj urie. Në fund të fundit, për
të krijuar këtë mundësi është në dorën e tyre. Megjithatë,
mësimdhënësit duhet të kuptojnë se nevojat e nxënësve duhet
të vendosen përpara tyre dhe duke përdorur gjykimin e
shëndoshë që çdo lëndë të bëhet më funksionale.
Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë
Thesis, nr.3, 2015 55
Bibliografia
Graddol, David. The Future of English? A guide to forecasting
the popularity of the English language in the 21st century. The
British Council. 2000.
E qasshme edhe në: https://microsites.bournemouth.ac.uk/
business-postgraduate/files/2014/09/CIGBE-The-Future-of-
English.pdf (parë për herë të fundit: 01.10.2015).
Kim, Myonghee. “Literature Discussions in Adult L2
Learning”. Language and Education. v18 n2 2004. (145–166).
Norling, Teresa. “Aims and objectives in the teaching of
English literature at upper secondary school”. 2009. E qasshme
edhe në: http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:
292256/fulltext01 (parë për herë të fundit: 02.10.2015).
Purves, Alan C. How Porcupines Make Love. Massachusetts:
Xerox College Publishing. 1972.
Richard S. Aim. "Goose Flesh and Glimpses of Glory”. Në:
English Journal. 52, 1963. (262-268).
Rosli, Talif. Teaching literature in ESL the Malaysian context.
Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Pertanian Malaysia. 1995.
Education first: EF English Proficiency Index 2012. E qasshme
edhe në: http://www.kernvakengels.nl/english-in-54-
countries.pdf (parë për herë të fundit: 01.10.2015).
http://www.edb.gov.hk/attachment/en/curriculum-
development/kla/engedu/Curriculum%20Document/LitEngC
AGuide.pdf
(parë për herë të fundit: 01.10.2015)
Thesis, nr.3, 2015 57
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga
Perandoria Osmane
Ahmet Hadrović
Abstrakt Ura është kryesisht ndërtim utilitar për të siguruar vazhdimësinë e komunikimit në pengesat e ndryshme, në një ambient të hapur natyror, si dhe strukturën fizike e cila është projektuar dhe ndërtuar nga njeriu. Shfaqja e parë e urës lidhet me nevojën e njeriut "për të kaluar në krahun tjetër" për arsye ekzistenciale. Si çdo herë karakteristikat e kushtëzuara natyrore (gjeomorfologjia, rrjedhat e ujit, rezervuarët e ujit ...), në rrugën e barrierave të saj fizike që ndodhin shumë shpesh, rrugët e udhëtimit shmangen dhe rregullojnë jetën e njerëzve dhe komunitetet e tyre, nga individi deri në rang shtetëror. Ndërtimi i urës e cila tejkalon barrierën, mund të jetë aq e rëndësishme për të gjithë vendin duke hapur mundësi të mëdha ekonomike – aktivizon maksimalisht burimet natyrore, për njerëzit dhe kompanitë e përfshira në zhvillimet civilizuese në rajon dhe botë… Për shkak të rëndësisë së saj të madhe, ura gjatë gjithë historisë njerëzore është bërë fotografia më përfaqësuese e njeriut dhe komunitetit të tij. Numri i urave, stabiliteti e tyre fizik, inxhinieria potenciale dhe dizajni arkitektonik, materializimi (...), janë objekt i kërkimeve të vazhdueshme, e cila është, përsëri dhe përsëri, zbulim i dimensioneve të reja përtej përdorimit të tyre të thjeshtë. Ky punim është një prej këtyre përpjekjeve, ku ura është trajtuar në një kontekst shumë më kompleks: territori i Bosnjës dhe Hercegovinës gjatë sundimit osman. Përzgjedhja e zonave tematike për "urën" nuk ka qenë i rastësishëm: duhet theksuar se zona e Bosnjës dhe Hercegovinës e parë si "udhëkryqi i
Prof. dr. Ahmet Hadrović. Fakulteti i Arkitekturës, Universiteti i Sarajevës, Bosnjës
dhe Hercegovinës. E-mail: ahmet.hadrović@gmail.com
Ahmet Hadrović
58 Thesis, nr.3, 2015
botëve", si në kuptimin natyror dhe gjeografik (Figura 01), dhe në atë socio-historik. Në këto kushte, ura (si strukturë fizike) mori një kuptim tjetër: filozofik, fetar, estetik, psikologjik . Si e tillë, ura është bërë një temë e njohur në literaturë (si letërsi autoriale dhe në traditat popullore), pikturë, film e të tjera Fjalë kyç: Ura, Bosnja dhe Hercegovina, Perandoria Osmane, Uji, Pengesë, Ndarja, Lidhja.
Hyrje
Kur ne flasim për urat që janë ndërtuar në Bosnjë dhe
Hercegovinë gjatë Perandorisë Osmane, ne duam që debati të
përfshijë një numër të inputeve të mjediseve natyrore dhe
shoqërore që për hapësirën e Bosnjës dhe Hercegovinës janë
specifike. Në anën tjetër, ato janë unike, dhe rezultatet që vijnë
nëpërmjet urës.
Në kushtet natyrore-gjeografike, Bosnja dhe Hercegovina
është një vegzë në Ballkanin Perëndimor, që shtrihet afër Detit
Adriatik në jug, në veri në një shtrirje me të gjerë me rrafshinën
e Panonisë. Sipas Detit Adriatik, vargmalet e larta Dinare -
pengesë e madhe natyrore, të cilat Lugina Neretva i pret
nëpërmjet lidhjes së gjerë natyrore midis brendësisë së Bosnjës
dhe Hercegovinës dhe Detit Adriatik. Resurset e shumta të
lumenjve që rrjedhin në veri (në të majtë në lumin Sava, një
degë e Danubit), e bëjnë këtë luginë të konsiderueshme. Në këtë
mënyrë, të gjitha shtigjet historike (themeluar nga romakët si
komunikimet me kryesore) drejtuar drejt detit Adriatik nga
njëra anë dhe lumit Sava, në anën tjetër, dhe nga këtu nëpër
gjithë botën. Komunikimi lindje-perëndim në Bosnjë dhe
Hercegovinë, ka hasur gjithmonë një numër të pengesave fizike
në lumenj, për të cilat gjithmonë është dashur të mendohet se si
të tejkalohen me qëllim të integrimit të territorit të Bosnjës dhe
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 59
Hercegovinës për organizimin e mirëfilltë shtetëror që të vet-
performojnë çdo vend dhe kohë.1
Për të kuptuar paraqitjen e urave (si programe arkitekturore
dhe inxhinierie) në Bosnjë dhe Hercegovinë vihet re rëndësia e
inputeve për historinë e saj. Nga historia gjejmë ekzistencë të
pashmangshme të urave, por edhe rrënime dhe rinovimin e
tyre.
Historia e Bosnjës dhe Hercegovinës mund të ndiqet përmes
periudhave të mëposhtme: në epokën parahistorike (epoka e
paleolitit 12000-7500 , Neolitit 7500-4000 pes, Epokë e Bronxit
3300-700 pes, të Hekurit 700-400 pes), periudha e lashtë,
helenizmit Ilir (300-27 pes), keltët (BC shekullit të katërt),
romakët (shekulli 3. pes), Perandoria Romake Perëndimore
(395-475), gotët (493-535), Origjina e shtetit Boshnjak (7.-10.),
Perandoria Romake e Lindjes (476-), pushtuesit e huaj, serbët
(931-960), kroatët (968), bizanti (1019), hungarezët (1102-1135),
Bosnja si rang i dukës (1154-1163) , Bosnja, si një mbretëri (1353-
1463), periudha osmane (1463-1878), periudha Monarkisë
austro-hungarez (1878-1918), Mbretëria e SKS (1918-1929),
Mbretëria e Jugosllavisë (1929-1941), Epoka NDH (1941-1945),
Republika Federale e Jugosllavisë, ("Jugosllavia e Titos", 1943-
1991), Bosnjë dhe Hercegovinë (1992-1995 -).
Kalimi nga një periudhë historike në tjetrën ka qenë, në
përgjithësi, dramatike, me "fituesit e rinj dhe të mëdhenjtë" të
cilët u përpoqën të nënvleftësojnë zotërinjtë e mëparshëm, dhe
sa më shumë të ç‟rrënjosej kultura dhe ekzistenca e tyre. Së
fundmi, një histori e tillë e trazuar e ka bërë Bosnjën dhe
Hercegovinën vend të veçantë dhe unik që jo të gjithë mund ta
kuptojnë. Ajo do të mbetet shumë misterioze dhe tërheqëse për
kërkuesit ndaj së vërtetës dhe kuptimit të jetës. Është e
1 Përveç faktit se Perandoria Osmane ishte një prej perandorive më të mëdha
në histori, dhe njëra prej perandorive që ka qëndruar më së gjati (në rajonin e Bosnjës dhe Hercegovinës së sotshme, 1463 deri 1878)
Ahmet Hadrović
60 Thesis, nr.3, 2015
rëndësishme të theksohet se është dëshmuar historikisht
origjinaliteti i Bosnjës dhe Hercegovinës krahasuar me disa
shtete në fqinjësi dhe në botë në përgjithësi (diversiteti etnik
dhe fetar, sidomos). Ky vend ka kaluar nëpër periudha të
ndryshme në historinë e saj, shpesh diametralisht të kundërta
për nga aspekti kombëtar dhe fetar.2
Prandaj thuhet se në Bosnjë dhe Hercegovinë, "ka të paktën
tri të vërteta, tri interpretime të historisë, të paktën tri gjuhë" ...
në ç‟rast vëzhguesi nga anash, me paragjykime të ndryshme e
ka vështirë të mbetet objektiv (të mos anojë nga njëra anë
dominuese).
Një gamë e gjërë e programeve arkitektonike
Fuqia e një shoqërie (shteti) nuk matet vetëm me zgjerimin e saj
territoriale dhe stabilitetin e përkohshëm, por edhe në aspektin
e sukseseve në shkencë, art, realizimet praktike (inxhinieri) dhe
veprimet në gamën e gjerë të mallrave-"kultura materiale". Nuk
mund të anashkalohet fakti se hapësira dhe jetëgjatësia e një
shoqërie (shteti) është proporcionale me arritjen e përgjithshme
të përcaktimit të kulturave dhe qytetërimeve. Perandoria
Osmane u krijua në tre kontinente, përmes pesë shekuj3. Urat
(trajtuar këtu) janë vetëm pjesë e një game të gjerë të
2 "Një nga temat që përsëriten gjatë gjithë këtij libri është fakti se Bosnja dhe
Hercegovina është një vend që ka identitetin e vet historik - që është në fakt një nga krahinat historike në Evropë, me histori pothuajse të pandërprerë, si një entitet i veçantë gjeopolitike nga Shekulli i mesëm e deri në ditët e sotme".
Malcolm, N., Bosna, kratka povijest, Buybook, Biblioteka Memorija, Sarajevo, 2011., faqe 19.
3 Perandoria Osmane u themelua zyrtarisht në 1299 (themeluesit të saj Osman Sulltanit, 1281-1326), dhe më në fund pushoi së ekzistuari 17.11.1922. (Sulltani i fundit ishte sulltan Mehmedi VI). Në kulmin e tyre (1680), Perandoria Osmane u përhap në 5.5 milionë km2.
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 61
programeve arkitektonike që janë arritur në Bosnjë dhe
Hercegovinë gjatë periudhës së vëzhguar.4
Në këtë punë do të trajtohen urat e mëposhtme:
- Ura në Klepci, Ĉapljina (1517, dhuratë Mustafa Beut-
Hercegovina Sanxhaku i madh),
- Ura në Pllandishte ("Ura romake", një urë mbi lumin Bosna
në Plandishte), Ilixha afër Sarajevës (1530-1550),
- Kozja Ćuprija (Ura e dhisë) mbi lumin Miljacka në Sarajevë
(para 1550),
- Ura e Vjetër në Mostar (1557-1566, puna e ndërtuesit
Hajredin),
- Ura Latine në Sarajevë (1565, dhuratë Ajni lypin, Sarajevo
Ajana)
- Ura Karagjozbej mbi lumin Buna në Blagaj (para 1570),
- Mehmed Pasha Sokoloviq Ura në Vishegrad (1571-1577),
- Ura mbi Zhepë (shekulli 16.),
- Ura e Arslanagiqëve në Trebinje (1575, dhuratë Mehmed
Pasha Sokoloviq),
- Ura Livno Duman-Firdous (në fund të shekullit 16.),
- Ura Sheherqehaja në Sarajevë (shënimet e sakta nuk dihen
mbi kohën dhe ndërtuesin e urës. Vitet e mundshme të
ndërtimit 1585/1586, 1620),
- Ura e Gurit në Konjic (1682).
Duhet të theksohet se shumica e urave (të cilat qëndruan në
vend deri më sot), të ndërtuara gjatë mbretërimit të Sulltan
Sulejmanit të Madhërishëm (1494-1566), kur Perandoria
Osmane ishte në kulmin e fuqive të saj. Në atë kohë, arkitekti
kryesor i Perandorisë Osmane ishte Koca Mimar Sinan (1489-
1588), autor i disa prej urave më të rëndësishme në Bosnjë dhe
4 Ishte një gamë e gjerë të programit arkitektonik gjatë sundimit osman në
Bosnje dhe Hercegovinë: xhami, medrese, teqe, bezistans, hane dhe hotele, hamame, sebile, fontana, kroje publike, sahatkulla, kullat, tyrbe (varret, mauzole), kishat, sinagogat, ndërtesat utilitare (stacionet hekurudhore)...
Ahmet Hadrović
62 Thesis, nr.3, 2015
Hercegovinë. Në pozita të rëndësishme në Perandorinë, ishin
shumë njerëz origjina e të cilëve ishte nga Bosnja dhe
Hercegovina.5
Interesant është fakti, se si shkrimtari Ivo Andriç (1892-1975),
u fokusua në kohën e Perandorisë Osmane.6 Për më tepër,
romani i tij “Na Drini Ćuprija” (Ura mbi Lumin Drina, 1945) ka
urën për "personazhin kryesor", rreth të cilit valët e jetës i
përkonin një periudhe kohore prej katër shekujsh. Për këtë
roman, Ivo Andriç, fitoi Çmimin Nobel për letërsi (1961). Në
botë nuk ka asnjë objekt që në vetvete mishëron kaq shumë
energji.
Ura
Ura, si program inxhinierie-arkitektonike, mund të trajtohet në
shumë aspekte. Nga pikëpamja inxhinierie, shqyrtimi i urës do
të jetë i ngjashëm në të gjitha rajonet e botës (rrjedhimisht, edhe
në Bosnjë e Hercegovinë) dhe në të gjitha kohët. Përqendrimi i
këtyre konsideratave do të vendoset në përshtatshmërinë e
zgjidhjeve inxhinierie në kontekstin e zgjidhjes se barrierave
specifike fizike, në kushte natyrore ose të ndërtuar nga njeriu.7
5 Besohet se gjatë mbretërimit të Sulltan Sulejman të Madhërishëm 35 persona
nga Bosnja dhe Hercegovina kishin pozicionet më të larta në Perandorinë Osmane.
6 Përveç kësaj, Ivo Andriç ka fituar një PhD në Graz (1924) me një tezë të titulluar: Zhvillimi i Jetës Shpirtërore në Bosnjë dhe Hercegovinë nën ndikimin e Sundimit Osman (Die Entwicklung des Lebens geistigen in Bosnien unter der der Einwirgung Türkische Herrschaft).
7 Këtu janë disa nga urat më të famshme të botës në historinë e tanishme: 1. Taşköprü (Stone Bridge), Adana (384),
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 63
Ura: ndërtimi utilitar
Në kuptimin e mirëfilltë fizik, koha është një linjë e
materializuar e ndërtuar nga njeriu me qëllim të lidhjes së
vendeve ekzistencialisht të rëndësishme (pikat) në hapësirën e
një njësie të vetme që gjeneron jetën kuptimplote.8 Duke
vepruar kështu, me gjetjen e hapësirës fizike (gjeomorfologjia
dhe karakteristika të tjera natyrore: lumenjtë, liqenet, pyjet,
shkretëtirat...) përcaktohet kompleksiteti gjeometrik i kohës: një
2. The Ponte Vecchio („Old Bridge“), Florence (1345), 3. The Charles Bridge (Czech: Karlův most), Prag (1357-1402), 4. The Kintai Bridge (renoviran 1673), 5. Richmond Bridge, London (1777), 6. The Széchenyi Chain Bridge, Budapest (Hungarian: Széchenyi lánchíd)
(1849), 7. Westminster bridge, London (1862), 8. Bruklinski most, New York (1883), 9. Tower bridge, London (1886–1894), 10. The Sydney Harbour Bridge (1923-1932), 11. Golden gate, San Francisco (1937), 12. The San Diego–Coronado Bridge, San Diego (1969), 13. The Bosphorus Bridge, (1973), 14. The Nanpu Bridge, Shanghai (1991), 15. Erasmus Bridge (Dutch: Erasmusbrug) (1996), 16. The Tsing Ma Bridge, Hong Kong (1997), 17. Akashi Kaikyō Bridge, Kobe-Naruto (1998), 18. The Magdeburg Water Bridge (German: Kanalbrücke Magdeburg),
Magdeburg (2003), 19. (le Viaduc de Millau), Francuska (2001-2004), 20. Hangzhou Bay Bridge, Zhejiang (2008). 8 "Nga çdo gjë që njeriu në instinktin e tij të jetës rritet dhe ndërton, asgjë nuk
është në sytë e mi më të mirë dhe më e vlefshme se ura. Ato janë më të rëndësishme se shtëpitë, më të lehta dhe më të përgjithësuara se tempujt. Gjithkush dhe për çdo të njëjtë, të dobishme, kuptimplotë gjithmonë ngritur në vendin ku tejkalojnë nevojat më njerëzore dhe janë më këmbëngulëse se ndërtesat e tjera dhe nuk u shërbejnë ndonjë nevoje që është e fshehtë dhe e keqe".
(Andriq, I., Znakovi pored puta, Veprat e zgjedhura, 1976. Burimi:
http://www.svetlost.org/podaci/ivo_andric_znakovi_pored_puta.pdf. Access: 13.03.2013.).
Ahmet Hadrović
64 Thesis, nr.3, 2015
herë në formën e një linje kohore dhe nganjëherë më shumë
kthesa (në planin horizontal ose nga profili gjatësor). Në
momentin që njeriu përshtat plotësisht burimet e tij natyrore në
përcaktimin e rrugës, ndonjëherë duke ndërhyrë ekstremisht në
këto hapësira ekzistuese natyrore, në mënyrë që rrugët të
thjeshtohen, reduktohen ose të bëhen më të rehatshme.
Ura është ndërtimi që zgjidh konfliktet mes nevojave
njerëzore dhe kufizimet natyrore. Ura shkurton kohën, një urë
bashkon dy brigjet e lumit, me pak fjalë, "me urë arrihet
vazhdimi i ndërprerjes". Ura rrit komunikimin e njerëzve dhe
mallrave, integron vendet dhe natyrën, njerëzit, kulturën dhe
qytetërimin.9
Në varësi të pengesës për t'u kapërcyer, "ura" mund të
përfaqësojë pjesë të gurëve të pengesave në ujit në gjatësinë e
shtrirjes se hapave, njeriu kërcen mbi pengesat ngritët në litar
(Figura: 02., 03.), në një dërrasë druri, e të tjera. Konceptimi dhe
materializimi i urës përcakton qëndrimin tonë ndaj zgjidhjes së
barrierave natyrore: a do funksionojë përkohësisht apo
përgjithmonë. Duke vepruar kështu, zgjidhja e përkohshme (në
9 Për rëndësinë e urës për ekzistencën e njerëzve flet pasazhi i mëposhtëm për
historinë Ura mbi Zhepa, Laureati Nobel Ivo Andriq: “Ai (Grand vezir Jusuf, donatori) përcakton të gjithë ndihmën e tyre të
konsiderueshme, pa marrë parasysh sa shumë të tjera janë në Zhepë, dhe në të njëjtën kohë ka urdhëruar për të parë se çfarë ndërtese kanë nevoje më të madhe të ata. Dhe ai u tha se kishte katër shtëpi më të pasura në fshat të familjes Setkiq, por fshati dhe i gjithë rajoni është i lodhur, që xhamia e tyre të shkatërruara, që parafytyronin burim tharë, dhe më e keqja është se ata nuk kanë një urë mbi Zhepa. Fshati është në kodrën pranë Zhepës në Drina, dhe e vetmja mënyrë për të shkuar në Vishegrad nëpër Zhepë, pesëdhjetë hapa mbi gojë. Çfarëdo mënyre ura, shkrimet dhe uji i ka dënuar. Sepse përmbysjet e Zhepës, përnjëherë dhe papritmas, me të gjitha rrjedhat malore shpërlan dhe bartë trarët, ose ngrit nivelin lumi Drina dhe Zhepës ndalon dhe qëndron në gojë, dhe ajo rritet dhe shkatërron urën sikur ajo kurrë nuk ka ekzistuar”. Andriq, I., Ura mbi Zhepë”.
(Burimi: http://ebiblioteka.blogger.ba/arhiva/2009/02/11/2052787).
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 65
përgjithësi) e lirë dhe me zgjidhje të qëndrueshme-
kontraktuese.10
Duke iu referuar periudhës (të shekullit 16.), zona e Bosnjës
dhe Hercegovinës ishte pjesë e Perandorisë Osmane, dhe në atë
pjesë të periferisë së perandorisë, shfaqej: dëshira e madhe dhe
përpjekje të mëdha për zgjerimin e saj në perëndim të Europës.
Edhe pse në territori e Bosnjës dhe Hercegovinës është ndërtuar
një numër i urave prej druri,11 ndërtimi ishte i vazhdueshëm,
duke kërkuar kështu nga inxhinierët ura me gurë të shtrenjtë që
të sigurohej komunikim stabil në harmoni me intensitetin e
zhvillimeve të Perandorisë.
Figura 2. "ura" per gjatë lumit Mekong
(Foto: http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/flashback/0204/
index.html)
10 Pasi zgjidhjet e përkohshme të sofistikuara dhe zgjidhjet e sistemit të lartë
për të kapërcyer pengesat, hartuar në një mënyrë ripërdorimin tyre. Zgjidhjet e tilla janë ura "lundruese", ura të parafabrikuara (ura lundruese prej çeliku) ... Këto janë zgjidhje për të kapërcyer pengesat ujore në kryerjen e operacioneve ushtarake ose në rast të fatkeqësive natyrore.
11 "Urë prej drurit ishte shumë, duke filluar nga ura vogla në përrenj dhe lumenj, struktura të atilla për të kënaqur nevojat e lumenjve më të mëdhenj Bosna, Drina, Vërbas, Neretva”.
Ĉelić, Dž. i Mujezinović, M., Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevë, 1969., faqe 29.
Ahmet Hadrović
66 Thesis, nr.3, 2015
Figure 03. Varja pezull e urës në lumin Neretva
(Foto: http://www.panoramio.com/Foto/5138547?source=wapi)
Figure 04. Ura e Rialtos, Venedik, Itali (1591)
Arkitekt: Antonio da Ponte
(Foto: http://www.touropia.com/most-famous-bridges-in-the-world/)
Figurë 05. Ura Chengyang, China (1912)
(Foto: http://www.technology.am/most-amazing-bridges-around-the-
world-052127.html)
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 67
Ura: simbol i jetës
Rruga, si një strukturë fizike, simbolizon jetën: një herë e
drejtë dhe e lumtur, nganjëherë e pjerrtë, me kthesa dhe me
shumë pengesa. Pengesa është simbol i vdekjes ("kundër jetës"),
dhe zgjidhja e saj është një simbol i jetës. Ura gjithmonë
nënkupton një lidhje, vazhdimësi, mirëqenie, miqësi, jetë12 ...
Ashtu si çdo ndërtim tjetër njerëzor, ura përtej dobisë së saj,
përdoret si simbol i interpretimit të njeriut në krijimin e
vazhdimësisë në të gjitha sferat dhe veprat praktike, artistike
dhe shpirtërore. Harku korrespondon plotësisht me vetitë e
gurit si material ndërtimi. Ndryshe nga trarët, si bartës në të
cilin seksioni kryq ndikon direkt në performancën mekanike-
strukturore të materialit të vërtetë, pjesa e sipërme (ose tavani)
mund të bëhet nga elemente relativisht te vegjël (për shembull
copë prej guri), në një varg relativisht të madh. Në kulmin e
tipit të majave të tij (kulmi e linjës se harkut që lidh dy pikat
mbështetëse) parametrin që i jep performancën konstruktive të
harkut (voult). Në këtë mënyrë, materiali i "kompensuar" i
harkut, që e bën të përkulet, me fjalë të tjera, tensegritetin
ndërtimor. Qepët në manifestimin e tyre tregojnë një kohë të
gjatë që simbolizon "derën për një botë më të mirë".
12 “Ura, bashkon dy rrugët e Sarajevës, duke lidhur qytetin me fshatrat
epërreth. Në fakt, për të thënë "lidhë", është po aq e vërtetë aq sa të thuhet se dielli lind në mëngjes në mënyrë që njerëzit mund të shohin përreth tyre dhe të krzejnë punën e tyre, dhe vendos në mbrëmje në mënyrë që të mund të flejnë dhe të pushojnë nga angazhimet e përditshme. Ura e madhe e gurit, është një strukturë e rrallë me bukuri të veçantë, pasi ne nuk kemi pasur qytete shumë të zhurmshme ("Unë kam vetëm dy nga këto në Perandori", u tha në kohët e lashta), është i vetmi pasazh i përhershëm dhe të sigurt në kursin e mesëm dhe të sipërm të lumit Drina në rrugën që lidh me Serbinë dhe Bosnjën nëpër Serbi, mbetet, dhe me pjesët e tjera të Perandorisë turke, të gjitha kah Stambolli. Një vendbanim me fshatrat e tij përreth që janë gjithmonë vetëm në mënyrë të pashmangshme të zhvillojnë pikat kryesore të trafikut me të dyja anët e urave të mëdha”. Andriq, I., Ura mbi lumin Drina, roman.
Ahmet Hadrović
68 Thesis, nr.3, 2015
Ura lidh "këtë" (kalimtaren) dhe "atë" jetë (të përjetshme).13
Rëndësia e lidhjes, një njeri që ndërton një urë në "këtë" botë,
dhe kjo është e lidhur gjithmonë me ndërtimin e shprehjes së
përpjekjeve të veçanta dhe sakrificat ''. Më së shumti arti përdor
urën si një metaforë për jetën: arkitekturë, letërsi, muzikë14, film
etj,.15
Duke vepruar kështu, ndërtuesit e urave janë gjithmonë në
anën e jetës dhe shkatërruesit e urave në anën e vdekjes.
Tensioni dhe lufta konstant temës ndërtuesit dhe shkatërruesit
simbolizon kohën në të cilën alternohen dy të kundërtat, jeta
dhe vdekja.
Ura: Mesazhe estetike
Ura është ndërtuar me rritjen e "njerëzve të mirë" dhe për të
mirën e përbashkët. Që nga ekzistimi i saj, ura shihet si ndërtim
i besueshëm dhe i qëndrueshëm, e cila përmbledh tërësinë e saj
më të mirë dhe më sublime të ekzistencës së njeriut. Ndërtimi i
urës përveç individëve, bën prevalenca e saj të jetë e
pashpjegueshme për njerëzit e zakonshëm.16 Ura, ashtu si
13 Në latinisht, për shembull, fjala Pontifex thotë ndërtues, kështu që Papa si
Pontifex simbolizon urë në mes njerëzimit dhe Zotit. - Fillimi i shoqërive sekrete kineze janë shënuar duke kaluar urën. - "Ura e psherëtin" (Ponte dei Sospiri) në Venedik, që lidh vendin e gjykimit dhe ekzekutimet. 14 Ura mbi ujin e trazuar (1969), Kënga performuar nga Simon dhe Garfunkel
(Paul Simon, Art Garfunkel): ... "Ashtu si një urë mbi ujë trazuar...Unë do të jap më poshtë.“ 15 Ura në kampin e lumit, regjisori David Lean (1957), - Ura (Most), film boshnjak, drejtor Hajrudin Krvavac (1969), - Filmi çek Ura (Most), i drejtuar nga Bobby Garabedian (2003). 16 “Por peizazhi nuk ishte në gjendje të bashkohet me urën, nuk ka urë për
peizazhin. Shiquar nga ky këndvështrim, është e bardhë e tij me guxim të vendosur gjithmonë e izoluar dhe e vetmuar, duke befasuar pasagjerët me mendime të pazakonta, i humbur, dhe u kap në rrënojat në shkretëtirë”.
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 69
betoni dhe ndërtimtaria, është shprehje e mirësisë dhe fuqisë së
themeluesit të saj, dhe vepra që mund të krijojë ky individ i
jashtëzakonshëm (inxhinier-artist),17që është vetëm një vepër e
cila qëndron jashtë nga e përditshmja dhe e zakonshmja.
Ura: Mesazhi filozofik
Një nga temat më të vjetra në filozofi, marrëdhënia mes të
mirës dhe të keqes. Ne pamë që gjatë ndërtimit të urës, e cila
më shumë se çdo ndërtesë tjetër në përgjithësi, përdor numrin
më të madh të njerëzve. Prandaj ndërtimi i urës cilësohet si
ndërtimi më i mirë i mundshëm që njeriu mund të bëjë.
Ndërsa flasim për ndërtimin e urave në Bosnjë dhe
Hercegovinë gjatë administrimit të Perandorisë Osmane, islami
si fe dhe si pikëpamje e përgjithshme e botës, ajo përbënte
fokusin e çdo aktiviteti njerëzor.18
(Burimi: http://ebiblioteka.blogger.ba/arhiva/2009/02/11/2052787). 17 Në mesin e ndërtuesit më të njohur të urave mund të numërohen si: - Koca Mimar Sinan (1489 / 1490-1588): Mehmed Pasha Sokoloviç Ura mbi
lumin Drina në Vishegrad (1571-1577), - Gustave Eiffel (1832-1923): Ura mbi lumin Garabito Truyère (1884), - Robert Maillard (1878-1940): Ura mbi lumin Thur në Felsegga (1933), - Sir Norman Foster (1935 -): Ura e Mijëvjeçarit, MB (1996-2000), Millan
Viaduct, Francë (1996-2004), Arsta Ura, Suedi (1994-2005), - Santiago Calatrava (1951 -): Bach de Roda Ura Philip II, Barcelona (1984-
1987), - Shandong Gaosu Grupi: Jiaozhou Bay Bridge (2011) ... 18 "Ti nuk do të arrihet deri në pjesën bamirësie një pjesë e ga pasurisë duash
veten". (Kur'an, Ali Imran, 92), - "A e mirë për të qenë i lumtur dhe i shpëtuar". (Kur'an, el-Haxh, 77), - "Nëse dikush e bën si një grimë e mirë do të shihni atë". (Kur'an, ez-Zilzal,
7). Burimi: Quran (Translation: Besim Korkut), Oriental Institute in Sarajevo,
special editions VII, Sarajevo, 1977). Suneti (Tradita nga jeta e Muhammed Profeti (as) thotë:
"Me vdekjen e një njeriu pushon të gjitha veprat e tij, përveç në tri raste: - Nëse keni lënë pas një pasardhës të mirë-edukuar,
Ahmet Hadrović
70 Thesis, nr.3, 2015
Në përputhje me këtë pikëpamje të botës, dhe të bërit atë pas
jetës së tij ("kjo" botë) me veprat e mira, kuptohet organizimi i
universit dhe vendi dhe roli i njeriut në të. "Kjo" botë (Jeta në
Tokë), është një mundësi jetëshkurtër, që vetëm që Perëndia i
dha njeriut për të bërë punën e mirë që ai do të përcaktonte
vendndodhjen e "kësaj" bote, në proporcion me madhësinë e
saj.19 Për më tepër, njeriu, dhe pas largimit të tij nga "kjo" botë
(pas vdekjes), të gdhendet në vepër të mirë (do të thotë, do të
jetë i gjallë) në qoftë se do të lihet pas një pune të qëndrueshme
dhe të mirë.20
Njerëzit e zakonshëm, megjithatë, në mënyrën e tyre të
përjetuarit dhe të kuptuarit veprat e mëdha që janë fizikisht të
qëndrueshme, i përdoren ato si një metaforë për fuqinë fizike
dhe durimin:
- "I fuqishëm si Drina".
- "Besimi i fortë si Drina".
- Njohuritë që njerëzit përdorin (punë shkencore), - Ndoj të mirë që përdor populli ". 19 Gazi Husrev Beu porositë: "Njeriu intelektual dhe inteligjent nuk ka sekret se kjo botë është kalimtare.
Përfitimet e qipullit dhe frutave nuk do të ndalet deri në fillimin e botës, dhe efekti i saj është i përhershëm. Sepse ai e kuptoi përmbajtjen e këtyre parimeve, realizohen nëpërmjet njohurive dhe të kuptuarit, që Perëndia e ka nderuar një shpirt të pastër, përsosmërinë e njeriut, cilësitë engjëllore, veprave të mëdha dhe të mira, heronj fisnikët udhëzimi, emirin e diellit, angazhimi i pranishëm emir Husraw Bej el-Gazës guvernatorit në Bosnjë, ngre xhaminë e bukur në Sarajevë e cila gjen bukurinë në ndërtesat e saja më të mira".
(Burimi: http://www.islambosna.ba/tekstovi-i-knjige/oziljci-vremena/29210-vakufname-u-gazi-husrev-begovoj-biblioteci. Çasja: 14.03.2013.).
20 "Për sa kohë që bota vazhdon të përfitojë vëkëf nuk ndalet aktivitetin e saj derisa të përfundojë ditën e gjykimit".
Cituar nga indaumentit Gaza Husrev Beut (1531). (Burimi: http://www.vakuf-gazi.ba/. Approach: 14.03.2013.).
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 71
Urat më të famshme në Bosnjë dhe Hercegovinë nga
sundimi osman
Si ndërtim me rëndësi të madhe kombëtare, urat më të
rëndësishme në Bosnjë dhe Hercegovinë gjatë Perandorisë
Otomane janë ndërtuar nga njerëzit e pozitës më të lartë në
shtet: Sulltan Sulejmani i Madhërishëm, Veziri i Madh Rustem
Pasha apo Veziri i Madh Mehmed Pasha Sokoloviq. Kjo temë
është e mbuluar mirë në literaturën tonë shkencore dhe
teknike.21
Ura e Klepcit afër Çapljinës (1517)
Ura e Klepcit pranë Capljinës, përgjatë lumit Bregava, e
ndërtuar (1517) në Sanxhakun e Hercegovinës nga Bej Mustafa
Beut Davudpashiq. Fizionomia dhe eleganca e tij kujton e Urën
e Vjetër në Mostar. Ndryshe nga Ura e Vjetër në Mostar (e cila
duket si e infiltruar buzë lumit shkëmbor, e cila lidh dy anët e
saj), ura mbi lumin Bregava në Klepci duket si një ndërhyrje e
veçantë dhe e guximshme e njeriut në zonën natyrore: ura e
gurit, në terren të sheshtë, tejkalimi i lumit (i cili kur rrit nivelin
arrin fuqi të madhe shkatërruese) gjatë shtrirjes se tij (Figura
06.). Kjo urë është konsideruar si një nga kryeveprat në
ndërtimin e objekteve të infrastrukturës nga koha e
administratës së Perandorisë Osmane në Bosnjë dhe
Hercegovinë.22
21 ... “16 pëllëmbë epoka e artë e urave në Bosnje, me 34 objekte, shekulli 17.,
me vetëm 10 në shekullin e 18., rritet deri në 15 ura, të cilat janë kryesisht më të reja.”
Çeliç, Xh. dhe Mujezinoviç, M., Stari Mostovi ue Bosni i Hercegovini, Veselin Maslesa, Sarajevë, 1969., faqe 29.
22 Ura është shpallur Monument kombëtar i Bosnje-Hercegovinës (vendimi nga 21 deri më 27 janar 2003.).
Ahmet Hadrović
72 Thesis, nr.3, 2015
Shtrirja e urës është 17.52 m, ndërsa kulmi i harkut të tij
është 6.30 m, kupa midis harqeve për rreth 4 cm është e
tërhequr brenda në krahasim me muret ballore duke lejuar
harkun të theksohet. Gjerësia e shtyllës se urës është 3.75 m me
shkallë pjerrtësie. Pika më e lartë e sipërfaqes drejtuese të urës
është 7.20 m mbi nivelin minimal të ujit të lumit Bregava, dhe
6.44 cm në të djathtë dhe 5.71 m nga bregu i majtë. Shtyllat e
urës janë punuara me gurë të lumit.
Figura 06. Ura e Klepcit afer Capljina
(Foto: http://www.panoramio.com/Foto/14435409?source=wapi)
Ura në Plandishte (“Urë Romake”), urë mbi lumin Bosna
në Plandishte, Ilixha afër Sarajevës (1530-1550)
Ura në Plandishte afër Sarajevës (“Urë Romake”),23është e
vetmja urë e ruajtur e cila ishte e ndërtuar nën administrimin e
Perandorisë Osmane.24Kjo urë,25e cila është një siluetë e
23 Emri "Ura romake" vjen, besohet, për shkak se ajo është është ndërtuar gjatë
Perandorisë Romake, dhe se ura aktuale është ndërtuar nga materiali i paraardhësit të tij.
24 Është e mundur që kjo është vetëm urë guri e ndërtuar mbi lumin Bosna nga Perandoria Osmane, pasi ajo nuk është e njohur nëse ura tjetër përtej lumit Bosna e përmendur (ura Çekrekqi dhe ura e Haxhi Mustafa Daud Pashait të cilat ishin ndërtuar në Visoko) ishin prej guri.
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 73
jashtëzakonshme e ndërfutur në peizazh qëndron në një rrafsh
të sheshtë, në mënyrë të atillë që tiparet gjeometrike dhe
strukturore të korrespondojnë me shumëllojshmërinë e masave
ujore të lumit të Bosnjës gjatë vitit, pjerrtësia në hyrje të
territorit rrethues të vetë urës është mesatarisht e gjatë,
përmbytjet shmangen me hapje drejtkëndore të urës (10x100
cm). Gjatësia e kësaj pjerrtësie nga ana lindore është 85.30 m,
ndërsa gjatësia e urës është 52.10 m gjerësia 4.55 m, dhe lartësia
në kulm 4.50 m në pjesën e sipërme të vërshimit të zakonshëm
të lumit Bosna, ura mbi lum ka 6 mbështetëse në seksionin kryq
tradicional (me akullthyesin në pjesën e sipërme), ndërsa linja e
tretë, pjesa e pasme ka të ndërtuar kontraforin. Ura ka shtatë
harqe të rrumbullakëta me rreze të ndryshme të cilat
korrespondojnë me nivelin e projektuar të urës. Po të lëvizim
nga lindja drejt perëndimit të urës, në varësi të gjatësisë, llojeve
të harqeve mund të vërehet: harku i parë është 3.30 m, 4.10 m
harku i dytë, harku i tretë 4.90 m, ndërsa lloji i harkut të katërt
(qendror) është 5.70 m. Elemente të caktuar të urës janë
estetikisht të theksuar: profili i harqeve mbrapa nga muret
ballore, dhe pjesa e ulët e murit - i vendoset një rreth i hollë në
kontakt me pjesën kryesore të trupi të urës (Figura 07).
Në materializimin e urës gjatë ndërtimit të saj dallohet,
niveli me i lartë: pjesa kryesore e trupit të urës është ndërtuar
nga blloqe të prera të gurit të murosura me llaç gëlqereje,
parapeti i prerë në blloqe të holla guri të lidhura me
shtrënguese hekuri të vendosura në plumb, ndërsa pjesa e ecjes
mbi urë ka formën e trotuarit të rrafshët.
25 Ura ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (15 deri
21 mars 2005.).
Ahmet Hadrović
74 Thesis, nr.3, 2015
Figura 07. Ura ne Plandishte ("Roman Bridge"), Ilixha pranë
Sarajevës
(Fotos:
http://www.panoramio.com/Foto/21245184?source=wapi&referrer)
Kozija ćuprija (Ura e dhisë ) në lumin Miljacka në Sarajevë
(para vitit 1550)
Kozija ćuprija (Ura dhisë)26 u ndërtua përgjatë lumit
Miljacka, 3 km nga rrjedhja e sipërme e Sarajevës, në rrugën e
famshme udha e karvanit (rruga e Stambollit) që udhëhiqet nga
Sarajeva (me konkretisht, nga ura Sheherqehaja, mbi urën
Alifakovac dhe Urën e dhisë, vazhdon mbi Praca dhe
Gorazhde, Serbi dhe Bullgari) në Kostandinopoje (Stamboll).
Kjo është një urë e cila në një farë mënyre ka pasur rol në portat
e Sarajevës, të cilat u ndërtuan në Sarajevë dhe mirëpriten
udhëheqësit mbretërorë dhe vezirët.
Kozija ćuprija (Ura dhisë) është urë prej guri e cila
karakterizohet nga një hark i vetëm (me hapje prej 17.60 m)
muret mbajtëse në brigje ndihmohen nga hapja harkore nga të
dyja anët e harkut qendror. Gjatësia totale e urës është 42 m,
26 Ura e dhisë ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës
(30 gusht deri 05 shtator 2004).
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 75
dhe gjerësia është 4.75 m; elementet e urës karakterizohen nga
gurë të urave të përdorur të periudhës osmane: profili i pikës
hyrëse është pak larg nga rrafshi i mureve mbështetëse, ndërsa
parapeti me kornizën e linjës se hollë ndahet në një pjesë të
kontaktit me pjesën kryesore të trupit të urës (Figura 08).
Për këtë urë (dhe për të gjitha ndërtesat e mëdha dhe të
rëndësishme në Bosnje dhe Hercegovinë të periudhës osmane)
lidhet me një numër të madh legjendash të cilat plotësojnë në
një farë mënyrë dukjen e saj.
Figura 08. Kozija ćuprija (Ura e dhisë) mbi lumin Miljacka
në Sarajevë
(Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, 02.05.2014.)
Stari most (Ura e Vjetër) në Mostar (1557-1566)
Ura e Vjetër e Mostarit u ndërtua mbi lumin Neretva nën
urdhrat e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm në Mostar (1557-
1566), ku me parë qëndronte një urë druri (1452). Natyrisht,
është mjaft e rëndësishme në atë pikë (barriera natyrore) të
komunikohej ndërmjet detit Adriatik dhe Bosnjës, e cila ndiqej
nga lumi Neretva. Arkitekti që ndërtoi atë ishte Hajredini, një
nga nxënësit më të mirë të madhit Mimar Sinan. Ura është e
harkuar, një harkore, me një kontur të futur kufizues, tipike për
Ahmet Hadrović
76 Thesis, nr.3, 2015
urat e kohës së Perandorisë Osmane. Shtrirja e pikave hyrëse
është 29 m, lartësia e harkut është 20 m e gjate dhe 4 m e gjerë.
Ura është pjesë e një zone të gjerë urbane,27 ku dy kullat
(Halebija Tara në të djathtë dhe në të majtë lumi Neretva, e cila
e ka zanafillën nga viti 1444) janë ngritur së bashku me
elementet përskaj të urës për t‟u dukur si pjesë përbërëse e saj
(Figurë 09).
E ngjashme me urat e tjera, arritjet domethënëse në
ndërtimtari në Bosnje Hercegovinë gjatë administrimit të
Perandorisë Osmane bëri që ato të lidhin shumë legjenda.
Figura 09. Stari most (Ura e vjetër) mbi lumin Neretva ,
Mostar
(Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, 01.05.2013.)
Latinska ćuprija (Latin Bridge) in Sarajevo (1565)
Latinska Ćuprija (Ura Latine) është ura që u ndërtua (1565)
nga i madhërishmi Ajni Ali-Bey mbi lumin Miljacka në qendrën
e Sarajevës vjetër (figurë 10). Para kësaj ure në këtë vend ka
qenë e ndërtuar ura e drurit (1541) të cilën e ndërtoi Husseini, i
biri i Shirmerda. Emri “Latin” iu dha kësaj ure nga banorët pasi
27 Shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (06 deri10 korrik
2004). Ansambli i vjetër (Ura e Vjetër) dhe mjedisi urban rreth tij është në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESKO (2005).
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 77
që kjo urë lidhte bregun e djathtë të lumit Miljacka, veturat dhe
mëhallën e banuar me myslimanë, me bregun e majtë në të cilën
është mëhalla e banuar me Krishterë (koloni e tregtarëve
dubrovnikas).
Ura është ndërtuar me gur të skalitur,28me tri mbështetje në
lumin Miljacka, mbështetet në brigje dhe mure të fuqishme të
gurit dhe katër voluta. Shtyllat e urës kanë formë të zakonshme
të prerjes tërthore të urave osmane nga guri: tehet e sipërme në
drejtim të burimit të lumit kanë profil të preftë (akullthyes), dhe
faqe të forta. Performimet rrethore të urës, njëra shtyllë më e
lartë se dy të tjerat të vendosura në lumin Miljacka tërheqin
vëmendjen dhe na kujtojnë (për nga trupi në breg) ato të Kozija
Ćuprija (Ura e dhisë) e lumit Miljacka, disa kilometra larg në
drejtim të burimit të lumit.
Vaults e urës kanë një profil me harqe të pastër rrethor me
ritëm (nga bregu i majta në të e djathtë): hapja e parë 6.20 m,
3,00 m maja e parë, vrima e dytë 6.80 m, 2.40 m kolona e dytë,
vrima e tretë 8.40 m, 2.40 m shtylla e tretë, vrima e katërt 7.00
m, dhe bregu afrohet hapja e fundit me 3.00 m, me gjatësi totale
të urës (sot) 39.20 m, edhe pse gjatësia e saj në formën e vet
origjinale (para rregullimit të shtratit të lumit Miljacka) ishte 50
m.
28 Ngjashëm me historinë e të gjitha urave të mëdha në Bosnje dhe
Hercegovinë, dhe për këtë ndërlidhen ngjarje të rëndësishme. Sigurisht se përpjekja më e rëndësishme e vrasjes në rrugë (në qasjen deri te ura në bregun e djathtë të lumit), ai Gavrilo Principit vrau princin austro-hungarez Franz Ferdinand dhe gruan e tij Sophie, Dukeshës Hohenberg (1914/07/28.). Është e njohur se vrasja rezultoi me shpalljen e luftës së Monarkisë Austro-Hungareze Serbisë dhe fillimin e Luftës së Parë Botërore.
Është interesante se në këtë urë është ndërtuar Crown Ferdinand Monument (Monument për vrasjen, 1917/06/28.), Por edhe se ky monument u hoq, dhe ura emëruar sipas vrasësit (Gavrilo Princip), Ura e Principit. Emri i urës qëndroi në mes të Luftës së parë dhe Luftës së dytë Botërore, pastaj nga fundi i Luftës së Dytë Botërore deri në vitin 1992, urës iu kthye emri origjinal.
Ahmet Hadrović
78 Thesis, nr.3, 2015
Figura 10. Latinska ćuprija (Ura Latine ), Sarajevë
(Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, 02.05.2014.)
Ura Karađozbeg (Kragjosbeu) në Lumin Buna në Blagaj
(para 1570)
Ura Kargjozbej në lumin Buna29 është ndërtuar (para 1570)
nga Zaim Haji Mehmed Bey, i njohur më shumë si Karagjoz-
Bey,30mirëbërësi më i njohur në Hercegovinë. Ura gjendet në
vendin në rrugën (e vjetër) drejt Stolac nga tregu i Mostarit dhe
burimi i lumit Buna, 700 metra poshtë rrjedhës së lumit Buna,
(figurë 11). Supozohet se ura është ndërtuar në vendin mesjetar
të lumit Buna.31
Karakteristikat gjeometrike të projektimit dhe inxhinierisë të
kësaj ure janë ato që janë të përbashkëta për urat prej guri të
Perandorisë Osmane: ndryshon profili më i pjerrët e urës Nivea
që dalin nga fusha e ndërtimit dhe rrjedhja e ujit, apo
madhësisë së harqeve (harqe) urë. Kjo urë ka pesë harqe në të
29 Ura ishte shpallur Monument kombëtar të Bosnje dhe Herzegovinës (06
deri 11 dhjetor 2003.). 30 Karagjoz Beu është shumë më mirë se i vëllai i tij i njohur Rustem Pasha,
veziri i madh dhe dhëndër i Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm. 31 Çeliç, Xh. dhe Mujezinoviç, M., Stari Mostovi ue Bosni i Hercegovini, Veselin
Maslesa, Sarajevë, 1969, faqe 206.
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 79
cilat ajo pushon, katër shtylla në shtratin e lumit dhe dy këmbët
në brigjet e lumit. Shtyllat e urës janë bërë nga blloqe të gurit të
latuar, me seksion kryq e cila është e zakonshme për këtë lloj të
urës. Diametrat e harqeve janë duke u rritur nga bregu në mes
të urës, simetrike në raport me qendrën e urës: harku i fundit (i
pari nga bregu), ka një 3.90 m, 4.90 m dyti, ndërsa voluta e
mesme ka një hapje prej 6.00 m, me gjatësi totale të urës prej
33.40 m duke përfshirë edhe një devijim të qasjes.
Rruga e rrafshët e urës është me gjerësi 2.68 m dhe gjerësia e
përgjithshme e urës (duke përfshirë parapetin) 2.98 m.
Vendkalimi i urës është e shtruar me kalldrëm.
Volutat e urë janë të theksuara nëpërmjet harqeve ballore (rreth
3 inç) në raport me planin e mureve, ndërsa parapeti (gardhi)
muri i urës janë punuar prej gurit të latuar, të ndara me kurorë
të hollë (në një rresht të blloqeve prej guri) nga korpusi bazë urë
Figura 11. Ura Karađozbeg mbi lumin Buna në Blagaj
(Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, 01.05.2013.)
Ura e Mehmed Pashë Sokoloviqit (1571-1577)
Ndërtimi i urës së Mehmed Pasha Sokolović, që lidhet për
një periudhë jashtëzakonisht të gjatë të ekzistencës (më shumë
se katër shekuj), historinë e trazuar, shumë figura të mëdha
historike, inxhinieri të shquar dhe ndërtimit të objekteve
Ahmet Hadrović
80 Thesis, nr.3, 2015
arkitektonike. Këto ndërmarrje të lidhura me fatin e njeriut, u
përpoq për të lidhur në një mënyrë artistike laureati shkrimtar-
Nobel (1961) në romanin e tij Ivo Andriç “Na Drini Ćuprija”
(“Ura mbi lumin Drina”, 1945). Ura e Mehmed Pasha
Sokoloviqit32 është ura më e shquar në Bosnje dhe Hercegovine,
jo vetëm nga periudha osmane por në përgjithësi. Kjo urë e
ndërtuar gjatë kulmit të sulltanëve osmanë, Sulejmanit të
Madhërishëm dhe e vezirit më të famshëm të Perandorisë
Osmane, Mehmed Pasha Sokoloviq, është një nga kryeveprat
më të famshme të arkitektit të madh osman Mimar Sinan Koca,
(Figura 12).
Ura u ndërtua (1571-1577) mbi lumin Drina në rrugën për të
kaluar lumin Drina, një nga pengesat më të mëdha në
Perandorinë Osmane në perëndim të saj, në xhaden e famshme
të Carigradit (Constantinople Judd).
Ura ka njëmbëdhjetë harqe që pushojnë në nëntë kolona të
fuqishme (me prerje tërthore te kryqore 11.50 / 3,50-400 m) në
shtratin e lumit Drina dhe në një mur me profil i cili është në
formën e harqeve - tipike për shumicën e ndërtesave të
arkitekturës osmane. Ritmi i volutave shkon prej 10.70 deri në
14.80 m dhe me një hark në bregun e djathtë me hapje prej 5.20
m.
Ura në bregun e majtë të lumit Drina, përballohet me qasje të
fuqishme me gjatësi 120 dhe gjerësia 6.60 m. Gjatësia e urës
është 179.44 metra dhe gjerësia e rrafshit të rrugës- trotuarit
është 6.00 m urë gardh i gjerësisë prej 60 cm. Gardhin nga
shtresat blloqeve prej guri te ura kryesore e ndan kurora në
lartësi prej 30 cm. Në mes të urës, është një portal mbresëlënës
guri me një epitaf (mbishkrim) mbi urë dhe Vakifin dhe me një
32 Ura ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (21 deri
27 janar 2003.). Kjo urë është në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO (2007).
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 81
portal i cili në anën e poshtme të urës ka zgjerim (divan) për të
ulur dhe pushuar.
Asnjë ndërtesë në Bosnjë dhe Hercegovinë nuk është e
mveshur me aq shumë legjendë të gjallë dhe polemika si
Mehmed Pasha Sokoloviq në Vishegrad. Ajo ndërlidh të
kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen dhe, si e tillë, është
simboli më i spikatur i Bosnjës dhe Hercegovinës, dhe i jetës në
përgjithësi.
Figura 12. Ura Mehmed Pasha Sokoloviqit në Vishegrad
(Foto: Profesor A. Hadrović, 04.08.2011.)
Ura mbi lumin Zhepë (shek. 16.)
Ura u ngrit (shekulli i 16.) në Zhepë e vendosur në bregun e
majtë të lumit Drina, mbi 30 km në drejtim të rrymës nga
Vishegradit Drina. Ura është ndërtuar me qëllim sigurimin e
komunikimit me vendbanimet në bregun e majtë të lumit
Drina. Pas ndërtimit të një hidrocentralit (dhe ngritjen e nivelit
të lumit Drina), ura mbi duhej zhytur. Si kjo është një punë e
jashtëzakonshme me vlera të mëdha,33 objekti është
"transferuar" në Zhepa (1967), një vend më lartë në rrjedhën e
sipërme e lumit Drina.
33 The bridge was declared a national monument of Bosnia and Herzegovina
(25th to 31st January 2005.).
Ahmet Hadrović
82 Thesis, nr.3, 2015
Edhe pse ka shumë pak informacione të sakta për ndërtimin
e kësaj ure, analizuar imazhin e elementeve të saj gjeometrike-
strukturore dhe arkitekturore mund të konkludohet se koha e
ndërtimit të saj, ndërtuesit që e kanë projektuar dhe mjeshtrit që
e ndërtuan atë përkon me kohën dhe të tjera rrethana që lidhen
me Mehmed Pasha Sokoloviq në Vishegrad. Kjo urë ka qenë
subjekt i shumë legjendave, duke përfshirë edhe fituesin e
çmimit Nobel Ivo Andriç, i cili shkroi tregim të madh. Ura e
bukur mbi lumin Zhepë përdoret si një mostër për një ese mbi
jetën, artit dhe artistin, të mirës dhe të keqes, përkohshmërisë
dhe përjetësisë.
Gjatësia maksimale prej 21.60 m dhe gjerësi 3.95 m është
arritur me një hark të vetëm. Seksioni i frontal i harkut është
10.20 dhe maja ka lartësi 6.50 m, me mbështetje të fuqishme në
brigjet linjë të rrafshet. Gardhi i urës është bërë nga blloqe të
latuara të gurit me gjerësi 20 cm (Figura 13).
Figura 13. Ura mbi lumin Zhepa
(Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, 04.10.2009.)
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 83
Një pasqyrë e shkurtër e ndërtimit të urave në pjesë të
tjera të ballkanit perëndimor gjatë administrimit të
Perandorisë Osmane
Zyrtarisht, Perandoria Osmane u themelua në vitin 1299,
themeluesi i saj dhe sulltani i parë ishte Osman I (1281-1326).
Kryeqyteti i parë ishte Sögüt (1299-1326), një qytet në Azinë e
Vogël, perandori qe u përhap shpejt, rend u zhvilluan: Bursa
(1326-1365), Edirne (Jedren, Adrianopolisit më herët, 1365-
1453), Konstandinopoja (Stambol, dikur Konstandinopoja dhe
tani Stambolli, 1453-1922).
Ngjashëm me të gjitha qytetërimet e mëparshme të mëdha
(Mesopotamia, Persia, Egjipti Antik, Greqia antike, Roma
Antike), zgjerimi e Perandorisë Osmane u fokusua në ndërtimin
e rrugëve dhe urave mbi pengesat natyrore, rrugët e tyre të
preferuara.
Gjatë një periudhe prej më shumë se shtatë shekuj, arritjet
me të mëdha u përqendruan në ndërtimin e urave, si në
territorin e Republikës së sotme të Turqisë ashtu edhe në zonat
për sa kohë ishte administrata e Perandorinë Osmane. Në
mënyrë të veçantë, ndërtimi intensiv i urave ishin në drejtim të
Evropës (pjesën evropiane të Turqisë, Bullgaria, Maqedonia,
Bosnja dhe Hercegovina, Greqia, Shqipëria ...).
Ndër arritjet më të vlefshme të urave në territorin e
Perandorisë Osmane në Turqi mund të përmendim:
- Ura e Gjatë (Uzunköprü) mbi lumin Ergen, Uzunköprü në
Edirne (1426-1443), e cila ishte projektuar nga arkitekti
Müslihiddin, gjatë mbretërimit të Sulltan Murati II (Fig 14.). Ura
është ndërtuar si rindërtim i urës së lashtë, e cila kishte 174
harqe, gjatësi 1392 m, gjerësia 6.80 m.
- Ura e Sulltan Sulejmanit , Byjukçekmeçe (1568), e cila është
ndërtim i Koca Mimar Sinanit, (Fig 15.).
Ahmet Hadrović
84 Thesis, nr.3, 2015
- Tunca Köprüsü, Edirne, (1615), dhuratë e Ekmekçizade
Ahmet Pasha, e cila ishte projektuar nga arkitekti Sedefkar
Mehmet Aga, (Fig 16.).
- Një numër i madh i urave mbi lumin Firtina, Çamlıhemşin,
Rize Provinca në bregun e Detit të Zi (Fig 17.).
Ura me vlerë të jashtëzakonshme në territorin e Bullgarisë
përfshin:
- Ura Kadin mbi lumin Strugë, Nevestino (1470), dhuratë e
Isak Pashës (në kohën e Sulltan Mehmed I, 1389-1421), (Fig 18),
- Ura e Vjetër (мост Старият) mbi Lumin Marica, Svilengrad
(1529), dhuratë e Mustafa Pashës, punë e arkitektit Mimar
Sinan. Ura është 295 m, gjerësi 6 m, ura ka një 20 (21) vargje,
dhe vargu më i lartë është 18 m (Fig. 19).
Një nga urat më të famshme e ngritur gjatë sundimit osman
është ura greke në lumin Arachthos, Artë (shekulli 17.), (Fig.
20).
Në Shqipëri gjenden ura më të vlefshme, ndër të cilat ura e
Mesit mbi lumin e Kirit, pranë Shkodrës (1770), një nga më të
famshmet. Ura iu dhurua Kara Mahmud Bushatit, (Fig. 21).
Ura më e famshme në Maqedoni në Shkup është Ura e Gurit
(1451-1469, e ndërtuar gjatë mbretërimit të Sulltan Mehmetit II
El Fatih Pushtuesi. Ura është 214 m e gjatë dhe 6 m e gjerë, (Fig.
22).
Ura më e famshme në këtë periudhë është Ura mbi lumin
Lumbardh në Prizren (shekulli 15-16), (Fig. 23), Ura e Bardhë
Serbe në Vranjë (1844), (Fig. 24), në Mal të Zi Ura mbi lumin
Ribnica, në Podgoricë (shekulli 16.), (Fig. 25).
Një nga urat më spektakolare të të gjitha kohërave, e
ndërtuar për qeverinë e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm
është ura prej druri pranë Osijekut, Kroaci. Kjo urë u ndërtua
nga Koca Mimar Sinani dhe u përfundua nën mbikëqyrjen e
drejtpërdrejtë të vezirit të madh Ibrahim Pashasë, Pargali
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 85
(Fillimi i ndërtimit gusht 16 1526). Ura ishte 7 km e gjatë, 6 m e
gjerë, dhe e kombinuar mes Osijekut Darda, (Fig.26). Kjo
ndërtesë ishte ndërtimi i një rëndësie strategjike në fushatën e
luftërave kundër Perandorisë Osmane të dinastisë së
Habsburgëve. Ura e Sulejmanit u shkatërrua përfundimisht nga
fisniku kroat Nikola Zrinjski VII (1664).
Figura 14. Ura e Gjatë (Uzunköprü) në lumin Ergen,
Uzunköprü Edirne (1426-1443)
(Arkitekt: Mimar Müslihiddin)
(Foto: http://www.edirnecityguide.com/uzunkopru/)
Figure 15. Ura e Sulltan Sulejmanit, Büyükçekmece, Turqi
(1568)
(Arkitekt: Mimar Koca Sinan)
(Foto: http://www.panoramio.com/photo/9721151?source=wapi)
Ahmet Hadrović
86 Thesis, nr.3, 2015
Figure 16. Tunca Köprüsü (Ekmekçizade Ahmet Paşa
Köprüsü), Edirne, Turqi (1615)
(Arkitekt: Mimar Mehmet Sedefkar aga)
(Foto: http://www.panoramio.com/photo/212489)
Figura 17. Ura mbi lumin Firtina, Çamlıhemşin, Rize
Province, Turqi
(Foto: http://www.mytripolog.com/2009/04/turkey-four-season-at-the-
same-time-part-3/)
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 87
Figura 18. Ura Kadin në limin e Strugës Nevestino, Bullgari
(1470)
(Foto: http://bulstack.com/2009/09/23/kadin-bridge/)
Figura 19. Ura e Vjetër (Старият мост) në lumin Maritsa,
Svilengrad, Bullgaria (1529)
(Arkitekt: Mimar Koca Sinan)
(Fotos: http://www.panoramio.com/photo/47420414)
Ahmet Hadrović
88 Thesis, nr.3, 2015
Figura 20. Ura mbi lumin Arachthos (Άραχθος), Arta, Greqi
(Shekulli i 17.)
(Foto: http://foter.com/f/Foto/8379172493/d4d09b7c4d/)
Figura 21. Ura e Mesit (Ura e Mesita) në lumin Kir, afer
Shkodrës, Albania (1770)
(Foto: http://albaniatoday.files.wordpress.com/2011/06/mes-
bridge.jpg)
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 89
Figura 22. Ura e Gurit në Shkup, Maqedoni (1451-1469,
mbretërimi i Sultan Mehmed II dhe pushtuesit Al Fatiha)
(Foto: http://www.panoramio.com/photo/34934055)
Figure 23. Ura mbi lumin Bistrica, Prizren, Kosovë (shek.15.-
16.)
(Foto: http://www.panoramio.com/photo/1732156)
Ahmet Hadrović
90 Thesis, nr.3, 2015
Figure 24. Ura e bardhë, Vranje, Sërbi (1844)
(Foto: http://www.panoramio.com/photo/11282119)
Figura 25. Ura mbi lumin Ribnica, Podgoricë, Mali i Zi (shek.
16)
(Foto: http://www.panoramio.com/photo/13857943)
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 91
Figura 26. Ura e Sulejmanit( publikimi hungarez i historisë
Botërore Tolna) (1526)
(Foto:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Esz%C3%A9ki_h%C3%ADd_.jpg)
Përfundimi
Pas banesave (duke përfshirë të gjitha ndërtimet e banueshme),
ura është një nga ndërtimet e cila mban në vete lidhjen me
konceptin e ekzistencës. Në qoftë se shtëpia është një vend në
hapësirë (ku njeriu ushtron shkallën më të madhe të ekzistencës
së tij), atëherë urat janë koha-shënimi i saj ose komunikimi i
ndërsjellë. Barrierat në kuadrin e komunikimit parandalojnë
marrëdhëniet ndërmjet tyre, duke kaluar në mohim të
komunikimit dhe mohim të jetës. Në këtë rast ura është një
strukturë fizike e cila e shmang barrierën, strukturë të cilën
njeriu e krijoi dhe e materializoi në atë mënyrë që të mbajë këto
dimensione të komunikimit, dhe intensitetin e tyre, si dhe bëri
që jeta të pulsojë mes dy vendesh në hapësirë. Në këtë mënyrë
ura u bë një vend i cili, si asnjë vend tjetër i hapësirës, merr
multituden e dimensioneve, bëhet emërtuesi i përbashkët i të
gjithë elementeve, gjithashtu si shprehje e energjisë së jetës e
cila pulson për një komunikim të veçantë.
Vërehet tashmë rëndësia e komunikimit, si dhe rëndësia e
urave përgjatë barrierave të komunikimit, në proporcion me
fuqinë e shoqërisë (shtetit). Është e nevojshme të rikujtohen
Ahmet Hadrović
92 Thesis, nr.3, 2015
arritjet e mëdha në arkitekturë dhe inxhinieri të realizuara në
mes të civilizimeve të mëdha.
Ky punim ka si qellim jo vetëm të konfirmojë traktatet e
pranuara, por të shkojë edhe me tej: të ekzaminojë efektet e
urës, të eksplorojë varietetin e kuptimit të saj, në mes të një
niveli të ulët të zhvillimit ku ajo parashihet në një sferë me të
gjerë, pushteti shtetëror dhe civilizimi.
Studimi tregon se urat u ndërtuan në Bosnje Hercegovinë në
periudhën e administrimit të Perandorisë Osmane (në kulmin e
mbretërimit të Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm), një shprehje
jo vetëm e dobisë, por për mirëqenien e gjithë popullsisë dhe
shoqërisë së Bosnje Hercegovinës: besimi, morali, filozofia, arti,
miti, dhe legjendat…
Bibliografia
Andrić, I., Na Drini ćuprija, roman, (Ura mbi lumin Drina,
roman), 1945.,
Andrić, I., Most na Žepi, pripovijest (Ura mbi Zhupë, tregim),
1925.,
Bašagić, S., Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj
Carevini, Svjetlost, Sarajevë, 1986.,
Ĉelebija, E. Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama
(Përktheu, hzrja dhe komente nga Hazim Shabanoviq),
Svjetlost, Sarajevë, 1967.,
(Gjithashtu: http://www.scribd.com/doc/18345823/Evlija-
Celebi-Putopisi. Qasja: 16.03.2013.).,
Ĉelić, Dž. i Mujezinović, M., Stari mostovi u Bosni i
Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevë, 1969.,
Hadrović, A., Defining Architectural Space on the Model of the
Oriental Style City House in Bosnia and Herzegovina, Serbia,
Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane
Thesis, nr.3, 2015 93
Montenegro, Kosovo and Macedonia, Booksurge, LLC, North
Charleston, SC, ShBA, 2007,
Hadrović, A., Architectura in Context, Sarajevo, Acta
Architectonica et Urbanistica, Fakulteti i Arkitekturës në
Sarajevë, 2011.,
Hasandedić, H., Nekoliko novih podataka o kamenom
mostu u Konjicu, Most br. 7, Mostar, 1976.,
Kreševljaković, H., Izabrana djela, knj. III, Veselin Masleša,
Sarajevo, 1991, faqe 229-240.,
Kur'an, (Përkthimi: Besim Korkut), Orijentalni institut u
Sarajevu, posebna izdanja VII, Sarajevë, 1977.,
Malcolm, N., Bosna, kratka povijest, Buybook, Biblioteka
Memorija, Sarajevë, 2011.,
Mulalić-Handan, M., Izvještaj o planu upravljanja mostom
Mehmed-paše Sokolovića, Baština, Komisioni për ruajtjen e
monumenteve kombëtare, Botimi no. II/2006.
Thesis, nr.3, 2015 94
Donkishotizmi i poezisë
Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e
babëzisë
Bajram Kosumi
Poezia e sfidon modernitetin
Të shkruash poezi në kohën e modernitetit është guxim
intelektual. Në modernitetin e shekullit XXI. Të shkruash poezi
në këtë kohë është ta sfidosh gjithë modernitetin. Mos ndoshta
poezia dhe moderniteti janë skajet e dy kulturave të ndryshme?
Edhe nëse kjo pyetje është e skajshme, një gjë dihet me siguri:
moderniteti dhe poezia janë shumë larg njëra tjetrës. Sidomos
moderniteti në Kosovë dhe poezia janë shumë larg njëra tjetrës,
por njësoj është edhe gjetiu, sepse Kosova po bëhet vetëm një
kopje e egër e gjetiut.
Poezia është e plagosur
Letërsia, në veçanti poezia, është kështjellë e rrethuar, në muret
e së cilës hedhin zjarr e gurë, shigjeta e shtiza..., në të vërtetë,
hedhjet nuk janë armë të vërteta mesjetare, por janë armë cinike
e përqeshëse: përbuzje si shigjeta, nënçmime si gurë gopedre,
cinizëm si zjarri, përqeshje si helmimi i ujit. Përfundimisht,
letërsia është shumë e plagosur.
Ajo ka tri plagë të rënda nga sulmet e gjithanshme: nga kulti
për paranë, nga jeta virtuale dhe nga vetë letërsia.
Prof. Assoc. Dr. Bajram Kosumi, rektor i Universitetit Publik të Gjilanit
Bajram Kosumi
Thesis, nr.3, 2015 95
Kulti për paranë, i shprehur aq mirë në mitin për një
dollarëshin amerikan, ia nënshtron vetes çdo vlerë tjetër, duke
krijuar një hierarki të re: gjithçka që është më larg parasë është
rrjedhimisht më e pavlerë. Kulti për paranë në Kosovë merr
forma groteske: babëzi për të përlarë gjithçka para vetes, deri
edhe vetë tokën që na mban e na ushqen. Në këtë babëzi
letërsia veç prishë punë.
Sepse, letërsia është komunikim njerëzor dhe jo para.
Jeta virtuale po i bën njerëzit gjithnjë e më të pakënaqur, më
të hidhëruar me të gjithë, më të dëshpëruar e më të etur për
gjithçka, projektues të fushatave të ndërdijshme për pushtime të
mbarë njerëzimit.
Mirëpo, letërsia është komunikim njerëzor dhe jo armë për
dominim.
Më në fund, letërsia është e rrezikuar nga vetvetja, nën
trysninë e manireve për të shpikur letërsi që ikën nga letërsia,
letërsi që nuk komunikon me njeriun dhe lexuesi nuk gjen ide
me të cilat mund të komunikojë në letërsi.
Si rrjedhojë, gjithnjë e më të pakët janë ata që kanë luksin të
lexojnë.
Cvetan Todorov: rreziku për letërsinë
Cvetan Todorovi, njëri prej mendjeve më të mëdha të letërsisë
në shekullin XX, kontribuues i madh që letërsia të futet në këtë
rrugë ku është sot, në librin e viteve të fundit Letërsia në rrezik
(2007) alarmon se letërsia është e rrezikuar nga vetvetja, sepse
ajo po e humbë idenë mbi të cilën komunikon me lexuesin dhe,
po ashtu, kritika letrare e historia e letërsisë janë vënë në
shërbim të vetvetes, në vend që ta ndihmojnë lexuesin ta
kuptojë letërsinë.
Kështu, letërsia sot është shumë e plagosur.
Donkishotizmi i poezisë
Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e babëzisë
96 Thesis, nr.3, 2015
Poezia ndërkaq është buzë varrit, është viktima parë dhe më
e brishta e modernitetit.
Romanet e famshme tradhtare
Mu për këtë arsye e çmoj thellësisht cilindo që e merr guximin
të shkruajë poezi. E çmoj, në radhë të parë, për guximin për ta
sfiduar modernitetin. Unë personalisht më shumë e çmoj
romanin postmodern, por guximi për të shkruar poezinë është
shumë më i madh se guximi për të shkruar romanin, sepse
romani ka krijuar hapësira të mbijetesës duke u përshtatur me
modernitetin. Ka plot romane të famshme të modernitetit, të
cilat kanë tradhtuar idealet e letërsisë, megjithatë janë të
famshëm. Kodi i Da Vinçit i Dan Brown-it për më pak se dhjetë
vjet është shitur në 17 milion ekzemplarë luksi dhe në 6 milion
ekzemplarë të lirë. A mund ta marrë me mend dikush që poezia
e një poeti modern të shitet në mbi njëzetetre milion
ekzemplarë? Duke lavdëruar nominimin e librit me poezi të Jan
Wagnerit për Çmimin e Panairit të Lajpcigut (2015) në
kundërvënie ndaj romaneve, kritikja letrare gjermane Felicitas
von Lovenberg, thotë se “ka mundësi që ky panair do të mbetet
në histori” mu për këtë arsye. Megjithatë, ky libër me poezi që
mundi romanet, mezi është shitur nja gjashtë mijë kopje.
Letërsia CocaCola
Kodi i Da Vinçit ishte top-hit për disa vjet në tregun amerikan
dhe europian. Bestseller numër Një. Njoh amvise dhe bujq në
Kosovë që e kanë lexuar këtë libër, asi të cilët, ma merr mendja,
kurrë nuk kanë dëgjuar për romanin tjetër të fundshekullit XX,
Emrin e trëndafilit të Umberto Ekos.
Bajram Kosumi
Thesis, nr.3, 2015 97
Ndoshta asgjë më mirë se fjala bestseller nuk e shënjon këtë
letërsi të plagosur. Fjala bestseller i gjykon vlerat letrare dhe të
artit në përgjithësi, e në sfond e shprehë se çka i ka bërë artit e
letërsisë kulti për paranë. Bestseller do të thotë diçka që shitet
më së miri. Për pijet, psh., bestseller është CocaCola. Letërsia në
të cilën mbizotërojnë vlerat bestseller është analoge me
CocaColën në mbretërinë e saj. Një letërsi-Coca Colë,
përfaqësuese e denjë e atij vargu bizar të këngës shqiptare
“Edhe e bukur edhe tradhtare”.
Sigurisht që Fausti i Gëtes nuk do të ishte bestseller. Supozoj
që Hegeli, një prej mendjeve më të mëdha të historisë së re
evropiane, po të konkurronte në tregun bestseller të ideve, do të
ishte krejt i pavlerë dhe do të vdiste urie.
Arti ka kuptim vetëm nëse komunikon me njeriun
Për këtë arsye, pasi e lexova Religjionin e pikëllimit të Ismail
Sylës, pata kënaqësinë të shkruaj pasthënien për poezinë e atij
libri, në fund të vitit të kaluar. Poezia e Ismailit e rikthen me
siguri të madhe statusin individual e social të poezisë, si art që
komunikon me njeriun. Arti, në cilëndo formë, nuk mund të
ekzistojë pa komunikim të drejtpërdrejtë e të thellë me njeriun,
me mendjen dhe me shpirtin e tij. Përndryshe, do të mbetej
vetëm një modë, apo një manir. Në të dy rastet, diçka kalimtare,
në zhdukje.
Poezia e Ismail Sylës tregon humnerën shpirtërore
Religjioni i pikëllimit vërteton të kundërtën.
Kjo poezi mund të interpretohet me vetëm një simbol:
tempulli i babëzisë.
Në tempullin e babëzisë ka uri të pangopshme, babëzi,
pikëllim, mospajtim, çuditje, dëshpërim.
Donkishotizmi i poezisë
Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e babëzisë
98 Thesis, nr.3, 2015
Në tempullin e babëzisë:
- njeriu i shëndoshë turpërohet nga shëndeti i tij;
- njeriu i ndershëm turpërohet nga ndershmëria e tij;
- njeriu i drejtë turpërohet nga drejtësia e tij;
- njeriu i bukur turpërohet nga bukuria e tij;
- njeriu që dashuron turpërohet nga dashuria e tij;
- njeriu që derdh djersën në tokën e tij turpërohet nga
djersa e tij;
- njeriu që dergj gjakun për tokën e tij turpërohet për
gjakun e derdhur...
- ...dhe e kundërta, ai i kundërti i të gjithëve krenohet me
babëzinë e tij, krenohet me keqësinë e tij, fryhet e
bymehet, e zë hapësirën e vendin, ta zë atdheun, ta
ngushton atdheun tënd dhe të prridhë...
Por, gjithmonë ka kryengritës, njerëz që nuk i nënshtrohen
së keqes: nuk turpërohen nga shëndeti, nga ndershmëria, nga
drejtësia... Po, por janë ata të tjerët, të cilët:
- njeriun e shëndoshë e sëmurin;
- njeriun e ndershëm e turpërojnë;
- njeriun e drejtë e gjykojnë;
- njeriun e bukur e zhbukurojnë;
- njeriun e dashuruar e bishërojnë;
- njeriun që derdh djersën në tokën e tij e korruptojnë;
- njeriun që derdh gjakun për tokën e tij e mohojnë...
Ja, kështu pak a shumë është tempulli i babëzisë së Ismail
Sylës.
Kjo poezi na tregon humnerën shpirtërore mbi të cilën po
gjëllijmë pezull, me rrezikun që në çdo çast të humbim në të.
Në tempullin e babëzisë poezia nuk ofron kurrfarë vlere: me
të nuk fitohet pushteti, nuk ndërtohet shtëpia, nuk fitohet fama.
Atëherë çfarë vlere na qenka kjo? Poezia është e denjë për
përbuzje, për përqeshje.
Bajram Kosumi
Thesis, nr.3, 2015 99
Katarsisi në art nuk është i tejkaluar kurrë! Nuk ka
katarsis, nuk ka art!
Por, në këtë humbëtirë shpirti, poezia e Ismailit më bën të besoj
të kundërtën.
Poezia e Ismailit më bën të besoj se fuqia e artit dhe e poezisë
ende ndikon në mendjet dhe në shpirtin tonë të hallakatur. Arti
nuk na i zgjidhe problemet, por ai na bën të vetëdijshëm për to,
na bën esëll për greminën në skajin e së cilës po ecim.
Vargjet programatike të poezisë Katarsis:
Spektatorët hyjnë të rënduar,
Kainçe, në shfaqje,
Por dalin të lehtësuar
Me shpirtin Abel.
dëshmojnë fuqishëm misionin social, psikologjik, njerëzor
dhe moral të letërsisë, të shprehur që nga antika, përmes
katarsisit të Aristotelit, e jashtë të cilit letërsia dhe arti
rrezikojnë të zhduken.
Arti na bën më njerëzor dhe, sa herë mëdyshemi se po vdes
letërsia, kundër argumenti më i fortë është pikërisht ky mision i
letërsisë dhe përsosmëria e përdorimit të gjuhës sonë. Ne hyjmë
në teatër kainçe dhe dalim abelçe. Arti na fisnikëron, na zbutë,
na qytetëron, sa më shumë mospajtim të artit me jetën e
përditshme, aq më shumë ai na qytetëron dhe na bën të
vetëdijshëm se si ta perceptojmë jetën, si ta jetojmë jetën dhe si
të vdesim. Letërsia nuk është një ushtri armësh, por një ushtri
fjalësh të bukura e idesh që na bëjnë të kënaqemi dhe ta
pastrojmë veten tonë.
Donkishotizmi i poezisë
Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e babëzisë
100 Thesis, nr.3, 2015
Poezia si anti-delirium
Qysh kur Sokrati e vë në lojë aedin Ijon të Paltoni duke
përfunduar se “Poeti është qenie e veçantë: e lehtë, fluturues
dhe i shenjtë, dhe nuk mund të këndojë para se të dalldiset,
para se të dalë jashtë vetes dhe mendjes së tij të kthjellët...” e
deri te romantikët dhe bohemistët, poezia lirike është
konsideruar si një delirium, si një gjendje ndryshe nga katarsisi
i Aristotelit. Poezia ka shërbyer si një azil për poetët e
frymëzuar nga muzat, zanat dhe prej perëndive të tjerë të artit.
Atëherë kur njeriu është lodhë e dërmuar nga prozaiteti i
realitetit, nga ujqëria dhe babëzia e përditshmërisë, nga urrejtja
dhe cinizmi, nga xhelozia dhe smira..., atëherë është fshehur në
kështjellën e poezisë dhe ka vazhduar aty të jetojë në afshin e
frymëzimit, deri sa një ditë i ka prerë venat dhe ka shkruar
poezinë e fundit me gjakun e vet.
Por gjithmonë, krahas kësaj poezie, është krijuar edhe poezia
si anti-delirium. Poezia e cila, edhe nëse nuk vepron si bar, së
pakut të trishton, të tmerron, të ftohë e të alarmon duke të vënë
para situatave të papranueshme të jetës. Kjo poezi ta shuan
dalldinë. Ajo ta vdes pjesën e zezë. Ajo ta shthurë Mbretërinë
Barbare brenda teje.
Moderniteti nuk duhet kuptuar vetëm si shpërfytyrim!
Moderniteti më shumë se asnjë kohë më parë ka shpikur mjaft
mënyra, mediume e forma për të ikur prej realitetit. Në
dekadën e parë të shekullit XXI, pikërisht në mediumin më
global të mundshëm, në atë që ka bërë gjithë botën jo një fshat
global, jo një metropol global, po thjeshtë një dhomë globale,
edhe më tej, një kuti të vogël globale, llaptop, IPad apo mobil,
pra pikërisht në kulmin e globalizimit, në facebook, njeriu është
më i vetmuar se kurrë, ndërsa jeta e tij virtuale më larg se kurrë
Bajram Kosumi
Thesis, nr.3, 2015 101
prej jetës së tij reale. Presidenti amerikan Obama, në një çast
dëshpërimi dhe homazhi, e pat përdorur shprehjen “ujqër të
vetmuar”, duke aluduar në sojin më të ri të njeriut, prodhim i
kompjuterizimit e të shkëputur shumë nga realiteti,
ëndërrimtarë për pushtimin apo ndryshimin e botës.
Për këtë arsye, e admiroj Ismail Sylën, Merxhanin Avdylin,
Visar Zhitin...., apo edhe të vjetrit të cilët na mrekulluan dhe na
spastruan me vargje jetike, si Dritëro Agolli..., për guximin për
ta shkruar poezinë, kur të gjithë e përqeshin. I falënderoj që na
dërgojnë mesazhe trishtuese dhe alarmuese për humnerën
shpirtërore të Tempullit të Babëzisë, në të cilin njeriu po lutet qe
sa kohë.
Kështu, në fund, i nxitur prej interesave krejtësisht
pragmatiste dhe jo virtuale, e lus poezinë që të jetojë dhe për aq
sa mundet t‟ia ofrojë shpirtit tonë të babëzitur një copë akulli.
4 mars 2015
Thesis, nr.3, 2015 103
Udhëzime teknike për autorë
1. THESIS është revistë kosovare me karakter ndërkombëtar, të cilën e boton Universiteti AAB me seli në Prishtinë. Ajo është revistë periodike shkencore dhe kërkimore, në të cilën trajtohen kryesisht çështje nga fushat e quajtura shkenca shoqërore ose humane.
2. Redaksia e saj, e përbërë edhe me ekspertë ndërkombëtarë, do të pranojë dhe botojë punime e artikuj të shkruar në gjuhët shqipe dhe angleze. Bordi redaktues rezervon të drejtën për ripunimin dhe përmirësimin e tyre gjuhësor.
3. Punimet mund të shtrihen në një gjatësi prej 12-15 faqe me hapësirë dyshe të shkruar vetëm në njërën faqe të letrës. Në anën e majtë të secilës faqe, duhet të lihet margjina prej 3-4 cm. Fotografitë origjinale, vizatimet dhe tabelat janë të mirëpritura, si dhe disqet me përmbajtjen e tekstit, bashkë me referencën e programit të përdorur.
4. Dorëshkrimet duhet të përgatiten sipas modelit udhëzues të Çikagos. (Botim i Universiteti të Çikagos 2003).
5. Çdo punim duhet të përmbajë: titullin, eventualisht nëntitullin, emrin e autorit, titullin akademik, emrin e institucionit ku punon ose adresën personale dhe, mundësisht, adresën elektronike.
Redaksia i klasifikon punimet dhe artikujt në kategoritë e
tyre përkatëse, si vijon:
- Studime shkencore origjinale: përmbajnë rezultate
ende të panjohura të hulumtimit të autorit. Redaksia
rezervon të drejtën e vlerësimit të tyre nga recensues
kompetentë. Autorët zotohen të mos e botojnë
materialin e tyre në asnjë revistë apo magazinë tjetër.
- Artikuj studimorë: trajtohen si punime origjinale nga
fusha të ndryshme të hulumtimit. Quhen kështu edhe
recensionet e hollësishme dhe kritike të teksteve që u
përkasin disiplinave të veçanta speciale.
Udhëzime teknike për autorë
104 Thesis, nr.3, 2015
- Parashtresa dhe materiale: edhe këto trajtohen si
punime origjinale.
- Punime profesionale: janë rezultate të kërkimit dhe të
punës në fushën e një specialiteti. Edhe këto do të
vlerësohen nga recensentë kompetentë dhe nuk duhet
të publikohen gjetiu.
- Parashtresa: përmbajnë rezultate të shkurtra shkencore
të hulumtimeve të përfunduara, ose informacione të
përmbledhura thelbësore nga takimet ose publikimet
shkencore. Kontributet e kësaj natyre nuk duhet të
tejkalojnë gjatësinë prej 5 faqesh.
- Punime shkollore kërkimore: trajtohen si punime
specialiteti.
- Komente: shkrime që trajtojnë tema aktuale nga
disiplina të veçanta. Këto nuk duhet të tejkalojnë
gjatësinë prej 2 faqesh.
- Informacione: reflektojnë aktivitetin e shoqatave të
ndryshme; këto nuk duhet të tejkalojnë gjatësinë prej 1
faqeje.
6. Artikujt duhet të përmbajnë në parim një përmbledhje hyrëse (abstract) dhe një përmbyllje ose përfundim (conclusion).
Përmbledhja hyrëse fillon me fjalinë që kumton porosinë
themelore të kontributit. Autori e shkruan atë në veten e
tretë, duke përdorur foljet pavetore vetëm në raste të
veçanta. Fjalitë nuk duhet të jenë shumë të gjata. Duhet të
përdoren terma të saktë shkencorë, duke shmangur
shkurtimet jo aq të njohura. Duhet përmbajtur
informacioneve themelore dhe duhet shmangur
përfundimet që nuk i përmban teksti. Autorët duhet t‟i
specifikojnë dhe shpjegojnë fjalët kyç (në fund të
Udhëzime teknike për autorë
Thesis, nr.3, 2015 105
përmbledhjes hyrëse). Në raste të kundërta, për këtë
përkujdeset Redaksia.
Përmbyllja duhet të jetë e shkurtër dhe nuk përfshin,
krahasuar me përmbledhjen hyrëse, komente shpjeguese.
Atje përshkruhen shkurtimisht metodat dhe rezultatet e
kërkimeve, si dhe arsyet që i kanë përcaktuar ato. Burimet
e publikuara përmenden vetëm nëse përbëjnë argumentin
kryesor të punimit. Teknikat e punës do të sqarohen në
mënyrë të përmbledhur vetëm në rast se është e
domosdoshme, si dhe në qoftë se dallojnë nga ato tashmë
të njohura. Nëse në artikull nuk është përshkruar puna
eksperimentale apo praktike, atëherë duhet cituar burimet
e informacionit. Rezultatet e konkluzionet dhe mund të
përsëdyten. Vetëm përfundimet ose zbulimet e arritura
raportohen si informacion në mënyrë të përmbledhur.
7. Teksti duhet strukturuar në parim në kapitujt vijues: 1. Përmbledhja hyrëse (Abstract). 2. Fjalë kyç (Key Words). 3. Hyrja. 4. Pasqyra e punimeve që keni publikuar nga fusha
përkatëse.
5. Materialet dhe metodologjia.
6. Rezultatet.
7. Komentet ose diskutimet e rezultateve.
8. Përfundimet.
9. Falënderimi (nëse është e nevojshme).
10. Shtojca (nëse është e nevojshme).
11. Bibliografia dhe burimet.
Thesis, nr.3, 2015 106
Stili i Universitetit të Çikagos
Ndonëse liria autoriale për të vendosur burimet e një punimi
dhe për të bërë dokumentimin e tyre është e drejtë e
pacenueshme e saj, Redaksia e Revistës “Thesis Kosova” ka
lirinë të adoptojë një qëndrim të përgjithshëm për natyrën
teknike të punimeve që do të botojë në numrat e saj. Ajo ka
parapëlqyer metodën e dokumentimit të punimeve të quajtur
Stili i Universitetit të Çikagos, sipas të cilit shënimet
vendosen në fund të faqes për të vetmen arsye praktike të
leximit të tyre.
Duke mbajtur parasysh që vlera e një punimi gjykohet si
nga dokumentimi, ashtu dhe nga mënyra, në të cilën i bëhet ai,
Redaksia ka lirinë të paraqesë këtu poshtë disa nga rregullat e
tij, edhe pse ky stil dokumentimi është i njohur.
Autori i punimit identifikohet si vijon:
Emri dhe mbiemri i autorit të punimit, shoqëruar nga një
yllth lart, figurojnë nën titullin e punimit, në këndin e djathtë
të faqes.
Në fund të po kësaj faqe, prirë nga yllthi, figurojnë : emri
dhe mbiemri, titulli shkencor e akademik, institucioni ku
punon dhe koordinatat personale elektronike të autorit /
bashkautorëve.
Shënimet dhe referencat e tjera të dokumentimit renditen si
vijon:
Ato jepen me numra arabë që radhiten njëpasnjëshëm në tërë
kapitullin. Në punimin e strukturuar në disa kapituj, numrat
radhiten nga fillimi në fund të çdo kapitulli veç e veç. Numri i
shënimit (referencës) vendoset në formën e një numri të fuqisë
pas shenjës së pikësimit, pa u shoqëruar ai vetë nga ndonjë
Stili i Universitetit të Çikagos
Thesis, nr.3, 2015 107
shenjë pikësimi ose kllapa. Numri në tekst i përgjigjet shënimit
në fund të faqes.
Këto shënime ndahen nga teksti i punimit me një vijë që nis
nga e majta dhe zgjatet sa rreshti më i gjatë i faqes përkatëse.
Ndërsa shënimet ndahen nga teksti me një hapësirë dyshe, ato
vetë kanë mes rreshtave hapësirë njëshe.
Në rastet ku numrat e shënimeve mund të ngatërrohen me
shifra matematikore, autori mund të përdorë simbole të tjera,
siç është p. sh. asterisku ose yllthi, yllthi i dyfishtë etj., të cilët
ripërdoren në çdo faqe ku ai quan të nevojshme dokumentimin
e informacionit.
Shënimi për veprën e cituar, duhet të përmbajë gjithë
informacionin e nevojshëm për ta lokalizuar me lehtësi atë,
sidomos në rastet kur ajo citohet për herë të parë. Emrat e
përveçëm dhe titujt e veprave shkruhen me germa normale, jo
me germa të mëdha.
Shënimet dhe referencat në fund të faqes duhet bërë në
mënyrën si vijon:
- për libra - emri dhe mbiemri i autorit (inicialet e emrit të
dytë, nëse ka), ndjekur nga një presje + titulli i librit me
shkronja pjerrtas - italic ( numri i vëllimit, nëse ka, i
shënuar me numra romakë), ndjekur nga një presje + vendi
+ emri i botuesit + kolana, nëse ka, + viti i botimit + numri
i faqeve, ndjekur nga një pikë.
- për artikuj - emri dhe mbiemri i autorit + titulli i artikullit
(mbyllur brenda thonjëzave) + titulli i librit ose revistës i
pjerrtëzuar - italic + numri i revistës, po të jetë revistë +
vendi + viti i botimit + numri i faqeve të artikullit, ndjekur
nga një pikë.
Titulli i çdo vepre të botuar duhet, pra, të pjerrtëzohet, por
titujt e veprave të brendësuar në tekst mbyllen brenda
thonjëzave, ndërsa titujt e dorëshkrimeve dhe të akteve
Stili i Universitetit të Çikagos
108 Thesis, nr.3, 2015
legjislative as nuk pjerrtëzohen, as nuk mbyllen brenda
thonjëzave. Pika vendoset në fund të të gjitha shënimeve.
Të dhënat e botimit, të vërë në fund të faqes, duhet të
përmbajnë vendin dhe datën e botimit, por, për ndryshim nga
bibliografia, këtu dhe mund të mos shënohet domosdo shtëpia
botuese apo institucioni botues. Në rastet kur bëhet fjalë për një
botim të rishikuar, atëherë duhet të vendoset data e tij.
Në rastet kur bëhet fjalë për libra të përkthyer, emri i
përkthyesit duhet vënë menjëherë pas titullit.
Numri i faqeve, të cilave u referohet autori, është i
domosdoshëm.
Në rastet kur vendi i botimit nuk është i njohur, mund të
jepet edhe shteti.
Kur bëhet fjalë për më shumë se një autor libri, në shënime
vihen emrat e të dy autorëve, ashtu siç figurojnë në libër. Në
bëhet fjalë për më shumë se dy autorë, atëherë shkruhet vetëm
emri i autorit të parë, i cili ndiqet nga: e të tjerë.
Citimet e burimeve dytësore bëhen duke shënuar faktet e
plota të burimit parësor, por duke dhënë informacionin se ato
janë dytësore, nëse nuk është e mundur t‟i referohemi vetë
burimit parësor drejtpërdrejt.
Të gjitha këto shënime jepen në fund të faqes kur burimi
përmendet për herë të parë në tekst.
Gjithnjë sipas stilit të Universitetit të Çikagos, kur bëhet fjalë
për referenca që përmenden për herë të dytë brenda kapitullit
përkatës, ato përmenden, pastaj, në forma të shkurtuara, si më
poshtë:
Shkurtesa ibid. (nga lat. ibidem = në të njëjtin vend, po aty)
përdoret për t‟iu referuar të njëjtës vepër, si dhe të njëjtave faqe
të saj, në rastet kur i referohemi të njëjtit burim pa ndonjë
referim burimi tjetër që ndërhyn mes tyre, edhe nëse atë e
ndajnë disa faqe në punim. Çdo ndryshim vëllimi ose numri
faqeje duhet të vendoset pas shkurtesës ibid.
Stili i Universitetit të Çikagos
Thesis, nr.3, 2015 109
Pra, referenca e parë jepet e plotë si më lart; referenca e
dytë e së njëjtës vepër dhe faqe ibid., kurse po pati ndryshim
faqeje, ibid., f.151.
Shkurtesa op.cit. ( nga lat. opere citate = vepër e cituar-
vep.cit.) përdoret për një vepër që është cituar një herë në
formën e saj të plotë, por jo në referencën paraprijëse, sepse në
atë rast do të duhej përdorur ibid. Kjo shkurtesë duhet të
përmbajë mbiemrin e autorit; kjo do të përmbajë edhe emrin e
autorit nëse në punim janë cituar dy autorë me të njëjtin
mbiemër. Në shumicën e rasteve, op.cit. ndiqet nga numri i
faqes ose faqeve.
Shkurtesa loc.cit. ( nga lat. loco citato = në vendin e cituar)
përdoret në vend të shkurtesës op.cit. kur nuk i referohemi
vetëm veprës, por edhe të njëjtës dhe/ose të njëjtave faqe. Kjo
shkurtesë përdoret gjithashtu në vend të shkurtesës op.cit.,
kur referenca i përket veprës së cituar më parë dhe të njëjtës
faqe të asaj vepre. Shkurtesa loc.cit. nuk ndiqet kurrë nga
vëllimi dhe/ose numrat e faqes. Kur kjo shkurtesë zë vendin e
shkurtesës ibid., atëherë ajo duhet të nisë me germa të mëdha.
Të tre këto shkurtesa: ibid., loc.cit., dhe op.cit., shkruhen
me germë të madhe. Të gjitha shënimet përfundojnë me pikë.
Ato duhet të shkruhen me gjuhë precize dhe të pastër. Në rastet
kur punimi ndahet në kapituj, shënimet fillojnë çdo herë me
numrin një dhe, siç e kemi theksuar, vendosen në fund të faqes.
Bibliografia
Bibliografia vendoset në fund të punimit dhe ajo është pjesë e
domosdoshme e punimit shkencor. Bibliografia mund të
përfshijë vetëm ato vepra që autori quan si më të përshtatshme
për tematikën e punimit të tij ose mund të përfshijë edhe vepra
Stili i Universitetit të Çikagos
110 Thesis, nr.3, 2015
që ka shfrytëzuar dhe që lidhen sadopak me punimin e tij. Pra,
bibliografia mund të ketë gjatësi të ndryshme. Kur ajo është e
shkurtër, veprat mund të radhiten në një kapitull të vetëm. Kur
ajo është e gjatë, mund të ketë nënndarje të ndryshme, si p.sh.
tekste, periodikë, intervista publike, fjalime, raporte, burime
nga interneti, si dhe burime natyrash të tjera.
Titujt e bibliografisë renditen në mënyrë alfabetike sipas
mbiemrit të autorit. Në rastet ku nuk ka autor, vepra radhitet
sipas germës së parë të titullit të veprës. Titujt e veprave në
gjuhë të huaj kur ato fillojnë me pjesëz si “the, “a”, “an”, “le”,
“les” , “un”, kjo vendoset në fund të tij dhe renditja bëhet sipas
germës së parë të fjalës tjetër. Veprat pa autorë nuk duhet të
radhiten nën kategorinë „anonim‟.
Titujt bibliografikë duhet të përmbajnë të dhënat si vijon:
- mbiemri i autorit, i ndjekur nga një presje, emri dhe emri i dytë (nëse ka), të ndjekur nga një pikë.
- Titulli i veprës, i ndjekur nga një pikë. Titujt e veprave të plota shkruhen me germa të pjerrëta ose nënvizohen, ndërsa titujt e veprave që janë pjesë e ndonjë antologjie ose koleksioni tjetër, vendosen në thonjëza.
- Numri i botimit, i ndjekur nga një pikë. - Emri i përkthyesit, hartuesit apo botuesit ( në rastet ku
ka), i ndjekur nga një pikë. - Vendi i botimit, i ndjekur nga dy pika. Në rast se
qyteti nuk është i njohur, vendoset edhe shteti. Në rast se jepet më shumë se një vend i botimit, vendoset vendi i parë në listë.
- Emri i botuesit, i ndjekur nga një presje. - Viti i botimit, i ndjekur nga një pikë. Në rast se data e
botimit nuk është e dhënë në faqen e titullit, por diku tjetër, atëherë ajo duhet të vendoset ndërmjet kllapave; në rast se ajo nuk është dhënë fare, atëherë data e përafërt mund të jepet me shënimin c. (circa); në rast se vepra nuk ka asnjë datë botimi, atëherë vendoset
Stili i Universitetit të Çikagos
Thesis, nr.3, 2015 111
shënimi s.d. (lat.) ose m.d. (shq.) = mungon data ose pa datë.
Mund të jepet edhe numri i faqeve që përmbajnë informacionin
përkatës, i ndjekur nga një pikë.
Burimet nga interneti duhet dhënë me adresën e tyre të plotë,
nën një nënndarje të veçantë: Burime nga interneti, si p. sh.
Në këto raste, pas adresës së uebfaqes, duhet të shkruhet dhe
data kur është vizituar për herë të fundit ajo, më saktësisht kur
është parë për herë të fundit teksti i cituar.
1. http://www.bbc.co.uk/albania/region (parë për herë të fundit më 10/04/2007)
2. http://www.cde-ct.org/rwct
Thesis, nr.3, 2015 112
Abonimi
Abonimi vjetor - katër botime
abonimi individual......................40.00 €
abonimi institucional.................. 80.00 €
abonimi për një botim............... 15.00 €
Çmimi përfshin edhe shërbimet postare!
Pagesa duhet të bëhet në xhirollogarinë e Universitetit AAB
att. Thesis Kosova abonim
VETËM PËR PAGESA NDËRKOMBËTARE!!!
Intermediary Bank
LJBASI2X
Nova Ljubljanska Banka d.d.
Ljubljana, Slovenia
Beneficiary Bank
SI56029130253418174
NLB Prishtina
Rr. Rexhep Luci no.5
Prishtina, Kosova - UNMIK
Final Beneficiary
17-00-2000000843.53
UNIVERSITETI AAB
Prishtine KOSOVE
PËR PAGESA NË VEND PËRDOREN VETËM KËTO TË
DHËNA (FINAL BENEFICIARY) !!!