Uprostoravanje ideologije

Olga Manojlović-Pintar

Uprostoravanje ideologije: spomenici Drugoga svetskog rata i kreiranje kolektivnih identiteta

U procesu kreiranja identiteta jugoslovenske zajednice ključne elemente su bez sumnje predstavljali različiti vidovi memorija-lizacije Drugoga svetskog rata i glorifikacija martirstva vojnih stradalnika, a zatim i civilnih žrtava. Ove tvrdnje u potpunos-ti potvrđuju istraživanja spomenika herojima i martirima rata te analize manifestacija održavanih u njihovim podnožjima – svojevrsnim mestima sećanja kojima su konstruisani kolektiv-no pamćenje te konstituisane državne i nacionalne ideologije. Promovišući nove ideološke simbole spomenici su trebali da snaže kolektivno zajedništvo stvarajući sliku jedinstvenog, go-tovo monolitnog društva.1 Istovremeno su oni, međutim, re-flektovali i složenost društvenih odnosa te dubioze multinacio-nalne zajednice ukazujući na različite puteve kojima je oficijelna predstava rata problematizovana u zavisnosti od političkih i društvenih promena u jugoslovenskom društvu i državi.

Istražujući spomeničku arhitekturu, u saopštenju se analiziraju zvanični državni spomenici i njihova funkcija u javnom prosto-ru, konkretnije praksa podizanja državnih spomenika palima u Drugome svetskom ratu u periodu od završetka rata do smr-

1 Zoran Đinđić je pritom, pišući o problemima jugoslovenske države u godinama političkih preispitivanja, posebno naglašavo značaj simbola za funkcionisanje zajednice:

Nacionalna državnost se ne integriše prvenstveno putem institucija, nego zajedničkim simbolima, u kojima je jedinstvo političke zajednice prisutno, a da ne mora biti posebno tematizovano (Jugoslavija kao nedovršena država, Novi Sad, 1988, 7).

288 Uprostoravanje ideologije

ti Josipa Broza Tita 1980. godine. Obeležja koja su podizale lokalne zajednice ovom prilikom nisu razmatrana, iako upra-vo njihova analiza najjasnije dekonstruiše istorijske sterotipe i ukazuje na problem usklađivanja državnog i nacionalnih iden-titeta u drugoj i/ili socijalističkoj Jugoslaviji.

1. Uvod

Shvatanje ratova kao stvaralačkih činova u kojima su nastajale državne zajednice (pa tako i Kraljevina, a zatim i druga Jugo-slavija) i, shodno tome, deifikacija stradalih/palih u njima pred-stavljali su, u pravilu, osnov legitimacije novih društvenih elita i vladajućih režima.2 Analiza spomeničke arhitekture XX veka jasno rasvetljava ove fenomene i ukazuje na koji način su sim-bol vojnika u uniformi nacionalne armije, a zatim i civila palih u ratu eksploatisani u procesu društvene integracije modernih država.

Simbol građanina-vojnika i njegova spremnost žrtvovanja na oltaru domovine uzdignuti su na najviši nivo adoracije kao snažan element kohezije zajednice već krajem XIX veka i posta-li su paradigma nacionalizovanih društava, sublimacija sećanja na rat, ali i jedna od najjasnijih refleksija sadašnjosti koja je kreirala predstave o prošlosti.3 Proizvodnja vojničkih spome-nika tokom poslednja dva veka daleko je nadilazila sve ostale forme i spomeničke predstave.

Njihova hiperprodukcija posebno je označila decenije između dva svetska rata u Evropi – kako u zemljama pobednicama, tako i među poraženima – kada je, bez obzira na kontekst i

2 Up. A. Smith, Chosen Peoples, New York, 2003.3 Up. posebno zanimljivu analizu italijanskog primera veličanja potrebe žrtvovanja za otadžbinu: M. Baione, La Religione della Patria. Musei e instituti del culto risorgimentale (1884-1918), Treviso, 1994.

289Olga Manojlović-Pintar

političke realnosti, simbol palog vojnika najsnažnije pokretao mase i afirmisao nove političke projekte.4 U zemljama pobed-nicama on je izražavao moć i trijumfalizam, dok je istovremeno u Nemačkoj, Italiji, Mađarskoj... iskorišćen kao poziv na nove mobilizacije zbog – kako je prezentovano javnosti – izdaje elita i nezasluženog poraza. Varijacije na temu veličanja voj-nih stradalnika nastavljene su i završetkom Drugoga svetskog rata u Sjedinjenim Američkim Državama i Savezu Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR), podizanjem čitavog niza spo-menika i nepreglednih vojničkih grobalja, koji ne samo da je trebalo da posvedoče o veličini pobede nego i, mnogo više, o hladnoratovskoj sukobljenosti nekadašnjih saveznika. Utili-tarizacija vojničke smrti nametnula se kao esencijalni zahtev ideologizovane politike blokovskih suparnika i vid opravdanja njihovih nepomirljivih političkih koncepata.

Međutim, 1945. je unela i značajne izmene u načine me-morijalizacije rata, koje su bile određene milionskim civilnim žrtvama, iskustvom genocida i koncentracionih logora. Od Zad-kinovog Spomenika porušenom gradu u Roterdamu iz 1948. do svečano otvorenog spomenika ubijenim Jevrejima Evrope u Berlinu u maju 2005. godine, predstave rata kao tragedije i besmisla, a ne herojske borbe i trijumfalnih armija, davale su simbolički osnov novoj ideologiji ujedinjene Evrope. Hetero-geno kulturno nasleđe i brojne – istorijski često suprotstavlje-ne – tradicije racionalno potiskivane ekonomskim principima potrebe ujedinjenog tržišta osnažene su u idejnoj sferi promo-cijom ideja slobodnog čoveka-građanina i otvorenog društva, a princip nepomirljivih država obesmislen je isticanjem tragiz-ma civila palih u Drugome svetskom ratu.

4 Up. G. Mosse, Fallen Soldiers. Reshaping the Memory of the World Wars, New York, 1990.


Istraživanje načina čuvanja uspomena na stradale na području Jugoslavije detektuje, po završetku Drugoga svetskog rata, oba ova diskursa: naglašavanje vojnih stradalnika, a zatim i veličanje civilnih žrtava, oslikavajući na taj način potpuno različite osno-ve jačanja zajedništva u sklopu jugoslovenske države i, shod-no tome, potpuno suprotstavljene načine recepcije različitih ideoloških osnova proklamovanog državnog jedinstva.

2. “Krasnoarmejci nam ulaze u kuću”5

U Jugoslaviji je, neposredno po završetku Drugoga svetskog rata, kao prvi simbol nove, zatim i socijalističke zajednice, proizašle iz četvorogodišnjeg sukoba koji je sadržavao elemen-te građanskog rata, socijalne borbe i ideološke revolucije, pro-movisana predstava vojnika. Međutim, to nije bila predstava pripadnika jugoslovenskog pokreta otpora nego vojnika Crve-ne armije. Obeležja palim vojnicima Crvene armije podizana su, naime, još u toku trajanja borbi za oslobođenje Jugoslavije, a prvi javni pomen o jednome ovakvom spomeniku potiče iz beogradske Politike od 28. oktobra 1944. godine, kada je pre-neta vest o sahrani i podizanju spomenika crvenoarmejcima koji su poginuli u borbama za oslobođenje Beograda. Sahrani na tada Pozorišnom trgu (danas Trgu Republike) prisustvova-li su “komandanti sovjetskih i naših divizija i korpusa”, među njima i general-major Andrej Aleksandrovič Ždanov, Mijalko Todorović i Peko Dapčević te brojni Beograđani koji su, go-tovo ritualno, prvi bacili grumenje zemlje na grobove palih

5 Parafraza na temelju jednoga priloga Isidore Sekulić (Zapis iz rata, krasnoarmejci nam ulaze u kuću, u: Jugoslavija - SSSR, br. 4, bez m.izd., februar 1946. godine). Up., opširnije, O. Manojlović-Pintar, Широкая странна моя родная. Spo-menici sovjetskim vojnicima podizani u Srbiji 1944-1954. godine, Tokovi istorije, Časopis Instituta za noviju istoriju Srbije, br. 1-2, Beograd, 2005, 134-145.


vojnika. Tako su, samo nekoliko desetina metara od prvoga spomenika koji je podignut u Beogradu daleke 1882. godi-ne, spomenika knezu Mihailu Obrenoviću, nove vlasti postavi-le i prvo spomeničko obeležje u oslobođenom gradu. Time je započeo i period stalnog popularisanja novih političkih veza, a kroz naglašavanje bratskih osećaja slovenske uzajamnosti.

Jugoslovenski i sovjetski oficiri na sahrani vojnika Crvene armije na današnjem Trgu Republike u Beogradu

Ovaj, kao i većina spomenika iste namene koji su podiza-ni po selima istočne Srbije i u okolini Beograda, rasvetljava početke konstituisanja i uprostoravanja socijalističke ideolo-gije u jugoslovensko društvo. Oni su, skromnih dimenzija i go-tovo nepostojeće dekoracije, posedovali samo osnovne sim-bole: dominantu zvezdu petokraku (veoma često sa srpom i čekićem), ali i uvek prisutan krst. Komemorativne svečanosti održavane prilikom njihova otkrivanja gotovo su po pravilu uključivale i osveštanja i opela koje su obavljali sveštenici Srp-ske pravoslavne crkve. Za razliku od spomen-obeležja monu-mentalnih razmera podizanih u slavu Crvene armije u, npr., Beču, Berlinu ili Kenigsbergu, a čija je funkcija bila da iskažu


trijumfalizam nad nacizmom, spomenici podizani u Srbiji (još jednom naglašavam: neuporedivo skromnijih razmera) imali su za cilj jačanje srdačnih odnosa dvaju naroda, njihovih proletera i komunističkih partija.6 Pored sovjetskih spomenika održavane su svečane pionirske i sindikalne priredbe, radnički i omladin-ski skupovi. Oni su predstavljali centralna mesta prvih laičkih procesija koje je organizovalo komunističko rukovodstvo, prenoseći ideje komunizma i socijalne revolucije.

U promociji nove ideologije posebno značajne su bile sahrane sovjetskih vojnika palih pod Budimpeštom u kolektivne grob-nice u Beogradu i Novom Sadu. Naglašavanje želje vojnika da budu sahranjeni u bratskim slovenskim gradovima treba-lo je da označi potvrdu tradicionalnih veza i time osnaži nove političke realnosti. No, da li je zaista bila reč o stvarnim željama poginulih, kako je to zvanična propaganda predstavljala, ili pre svega o pokušaju vlasti da ih iskoristi u cilju sopstvene pro-mocije? Izmoreni su sovjetski vojnici, posle četiri godine ra-tovanja, svakako formirali kolektivne predstave i stereotipe o gostoljubivim i neprijateljski raspoloženim sredinama, no – iz današnje perspektive – sumnje u humanost vojničke prakse te brige za običnog vojnika i njegove želje u trenucima najvećih borbi, ove inicijative dovodi pod znak pitanja.7

Na teritoriji Jugoslavije, od skromnih, gotovo grobljanskih obeležja, u potpunosti se razlikovao samo spomenik Antu-

6 U tom su sklopu, prema pisanju Politike od 20. juna 1945. godine, Ukazom Predsedništva Vrhovnog sovjeta SSSR-a, a na predlog Narodnog komesarijata odbrane SSSR-a ustanovljene i medalje Za oslobođenje Beograda, Varšave i Praga, kao i medalje Za zauzeće Budimpešte, Kenigsberga, Beča i Berlina.7 Inače tela su poginulih vojnika Crvene armije 1954. grupisana na Groblju oslobodilaca Beograda, koje je 20. oktobra svečano otvorio J. B. Tito u povodu proslave desetogodišnjice oslobođenja grada. Na groblju su sahranjena tela palih sovjetskih i jugoslovenskih vojnika koji su poginuli u borbama za oslobođenje Beograda.


na Augustinčića kojim je novo komunističko rukovodstvo izrazilo hommage Crvenoj armiji. Podignut na teritoriji Hr-vatske, na samoj obali Dunava kod Batine, ovaj je spome-nik simptomatičan iz nekoliko razloga: najpre, on osvetlja-va jasnu nameru novih vlasti da etablira pandan spomeniku Zahvalnosti Francuskoj (koji je 1934. podignut u Beogradu) i na taj način bezpogovorno označi novog velikog saveznika nove jedinstvene Jugoslavije i precizira jugoslovensku poziciju u međunarodnom okruženju. Istovremeno, ovim spomenikom trebalo je promovisati novi simbol jedinstva zajednice, a to je svakako pobednička antifašistička koalicija, koja je formirala novu zajednicu socijalističkih društava.

Spomenik je, kao što je u jednome tekstu Oto Bihalji Merin eks-plicitno zaključio, postao “znak zahvalnosti sovjetskoj armiji” te izraz “nerazrušivog bratstva i jedinstva naših naroda”. Sto-ga ga Augustinčićevo ostvarenje, posmatrajući ga kao kontra-punkt njujorškom Kipu Slobode, i video kao

...večiti spomenik snage i pobede one armije i onog društvenog uređenja koje je čuvar slobode i mira među narodima.8

Koliko kontekstualizacija i način čitanja daju legitimitet sim-bolima, svedoči rečito i ovaj primer. Naime, centralnu figuru spomenika postavljenog u Batinskoj skeli Augustinčić je uradio čitavih osam godina ranije – 1939. godine – kao detalj za spo-menik Aleksandra Karađorđevića koji je ponudio na konkursu raspisanom te godine za podizanje spomenika kralja Aleksan-dra u Nišu. Realistični izraz snažne ženske figure trebalo je da posvedoči o snazi i jedinstvu zajednice, kako one predratne, tako – na isti način i njoj ideološki potpuno suprotstavljene – posleratne socijalističke zajednice.

8 Prema: Jugoslavija - SSSR, br. 26, bez m.izd., decembar 1947. godine.


Augustinčićev predlog (maketa) za spomenik kralja Aleksandra Karađorđevića u Nišu


Detalj sa spomenika u Batinskoj skeli


Ipak, uprostoravanje nove ideologije teklo je simultano sa uništavanjem simbola koji su funkcionisali u prošlosti. Isti-na većina spomenika uklonjena je iz javnog prostora još u toku Drugoga svetskog rata (uglavnom spomenici vladari-ma dinastije Krađorđević), ali su u vremenu afirmacije brat-stva i jedinstva naroda socijalističke zajednice nestajali i neki simboli ranijih epoha. Zbližavanje sa novim političkim savez-nicima i ideološkim istomišljenicima uslovilo je nestanak mno-gih spomenika koji su svedočili o istorijskim epizodama koje je nova zajednica socijalističkih naroda pokušavala da zabo-ravi ili rekontekstualizuje. Pri tome svakako paradigmatično deluju primeri spomenika Bana Jelačića u Zagrebu (koji je sa glavnog gradskog trga uklonjen neposredno pred proslavu stogodišnjice revolucije 1848. u Mađarskoj), ali i u Knjaževcu, gde je uklonjen spomenik palima u srpsko-bugarskom ratu.9 Formalnim uklanjanjem ostatka vremena u kojima su potenci-rana istorijska neprijateljstva između jugoslovenskih naroda i onih u susedstvu (Mađara i Bugara) u javnosti je promovisana ideja o sukobljenosti interesa nacionalnih buržoazija i snažno potiskivana slika animoziteta čitavih naroda.

3. Pali borci

Kada je 1948 došlo do razlaza između jugoslovenskog i sov-jetskog rukovodstva na nivou simbola nije ispoljen drastičan rez sa proklamovanim vrednostima sovjetskog društva. Stero-tipi – koje je promovisao socrealizam i koji su afirmisali ideje

9 O prvome spomeniku up., npr., D. Rihtman-Auguštin, The Monument in the Main City Square: Constructing and Erasing Memory in Contemporary Croatia, u: M. Todorova (ed.), Balkan Identities, Nation and Memory, London, 2004, 180-197. O drugome, pak, koji je, kao i prvi, vraćen je na svoje mesto i danas se na njemu nalazi, up. U. Rajčević, Zatirano i zatrto. Oskrnavljeni i uništeni srpski spomenici na tlu prethodne Jugoslavije, knj. I, Novi Sad, 2001.


socijalističke revolucije i trijumf diktature proletarijata – nastavili su da egzistiraju u gotovo neizmenjenoj simbolici spomeničke arhitekture, ali sa potpuno suprotnim sadržajem. U tom smislu, kao kontrapunkt predstavi vojnika Crvene armije postavljen je simbol jugoslovenskog partizana, kojim je snažno promovisa-na ideja autohtonosti partizanske borbe i njene ukorenjenosti u narodu. Žensku alegoriju s Augustinčićevog spomenika potis-nuo je Stojanovićev spomenik na Iriškom vencu, a autonom-nost jugoslovenskog antifašističkog pokreta u toku rata posta-la je temelj specifičnog međunarodnog položaja Jugoslavije u narednim decenijama i jedan od ključnih elemenata kolektiv-nog identiteta. Posebno je, u tom sklopu, simptomatična jed-na izjava skulptora Vanje Radauša, data mnogo godina kasnije – 1974. godine:

Ja poštujem zapadnu kulturu, ali sam zaljubljen u svoju zemlju i alergičan sam na to što se zove Zapad. Roden me oduševi uvek i svaki detalj katedrale u Šartru ili Remsu, ali ja nemam kompleks pred tim: na mene su ipak više uticali ovo tlo na kome živim, taj rat koji smo vodili. Tifusari koji su tu, u meni i danas.10

Tela partizanskih boraca u trenucima ranjavanja i umiranja, koja su karakterisala spomenička obeležja toga perioda, tre-balo je da posvedoče o partizanskom martirstvu koje je pos-talo zalog procvata nove socijalističke zajednice. Izmučene predstave boraca imale su, s jedne strane, simboliku Hristo-vog skidanja sa krsta, dok su, sa druge, snažne figure obno-vitelja jugoslovenske zajednice svedočile o konačnoj pobedi. Intencija naglašavanja narodnog slobodarskog duha tako je povezala sadašnje generacije s onim iz prošlosti, gradeći kon-tinuitet borbe za društvenu ravnopravnost, nacionalno i kla-sno oslobođenje, i kreirajući novu istorijsku svest zajednice.

10 Anketa Politike: Ko je na vas presudno uticao i zašto? – V. Raduš, Vera u život, Politika, Beograd, 24. mart 1974. godine.


Augustinčićev spomenik podignut Matiji Gubcu i seljačkoj buni u Gornjoj Stubici, predstavljao je u tom smislu vrhunac, kao mesto sećanja koje je trebalo da izgradi predstave vekovnih revolucionarnih tradicija naroda i njegovih vođa spremnih na žrtvovanje zarad opšteg dobra.

Centralna kompozicija spomenika na Iriškom vencu

Sintagma pali borac sadržavala je jasan spektar asocijacija koje su gradile pre svega jedinstvo lokalnih zajednica, spajajući pale u ratu sa njihovim potomcima. Boračke su tradicije naročito naglašavane u školama, koje su imenima te organiza-cijom praznika i svečanosti primarno bile orijentisane čuvanju uspomena na poginule u Drugome svetskom ratu. Monolit-na organizacija ratnih veterana – Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata – stajala je u pozadini većine ovih akcija i ideološki nadzirala njihovo sprovođenje.


Značajne promene državne simbolike usledile su tek u godinama konsolidacije političke vlasti, čime su potvrđene institucionalne reforme do kojih je došlo posle perioda obnove ratom porušene zemlje. Specifičnosti jugoslovenskog trećega puta, izgrađenog u uslovima blokovske podeljenosti na međunarodnom pla-nu kroz pokret nesvrstanih, ali i na unutrašnjem planu kroz invenciju socijalističkog samoupravljanja (kao kontrapunk-ta državnoj socijalističkoj privredi zemalja Istoka, ali i slobod-nom tržištu Zapada), našli su odjeka u umetnosti, pa samim tim i u spomeničkoj arhitekturi, koja je definisana pojmom socijalističkog estetizma. Novi izrazi i autentična promocija nove državne ideologije jasno su oslikavali pokušaje kristali-zacije jugoslovenskog identiteta kroz etabliranje ideologije socijalističkog patriotizma. Međutim, društvena heterogenost i raznorodno istorijsko nasleđe uslovljavali su različite vidove prezentacije prošlosti, koji su istovremeno reflektovali nepo-mirljive vizije budućnosti jugoslovenske zajednice.

Osnove novog jugoslovenskog socijalističkog identiteta tra-žene su, s jedne strane, u postavkama koje su osnove nove društvene svesti nalazile u invenciji istorijskih kontinuiteta te postavljanju jugoslovenskih kulturnih i istorijskih tradicija u kontrapunkt kako Istoku, tako i Zapadu.11 Sa druge strane, sve snažnije naglašavana institucija Jugoslovenske narodne armije (JNA) i njenih ratnih tradicija, kao ključnog nosioca jedinstva, državu je identifikovala pre svega sa njenim ideološkim opre-deljenjem i armijom kao njenim glavnim čuvarem. Kao što je

11 Korene je ovog viđenja moguće je naći u delovima govora Miroslava Krleže na 2. kongresu književnika Jugoslavije (Riječ u diskusiji na Drugome kongresu književnika Jugoslavije, Republika, br. 1, Zagreb, 1950, 3-13):

Osnovna formula naše civilizacije danas i ovdje bila je: da su mnogobrojne civilizacije oko nas na Mediteranu i Balkanu nestale u mraku historije, a naša da je među zapadnoevropskima i balkanskim jedina, koja nije polatinjena i graecizirana isto tako kao što je jedina, koja je danas socijalistička, na temelju svoje vlastite revolucionarne borbe.


Bogdan Bogdanović (Glib i krv, Beograd, 2001. godine) formu-lisao mnogo godina kasnije:

Mi smo se relativno lako oslobodili soc-realizma, ali ostala je neka vrsta kriptosocrealizma, prikrivenog socrealizma.

4. Parkovi sećanja

Promocija ideje autohtonosti jugoslovenskih kulturnih tradicija našla je materijalizaciju u čitavom nizu spomen-parkova, koji su tokom 60-ih i 70-ih godina XX veka uređeni kao mesta sećanja na stradanja civilnih žrtava u Drugome svetskom ratu.12 U nji-ma je, načinom uključivanja lokalnih sredina u jugoslovensko društvo, ideja jugoslovenskog zajedništva dobila kontinui-tet, a uz izbegavanje problematizovanja neprijatnih pitanja građanskog rata, etničkog čišćenja i holokausta. U tim deli-ma, naglašavanjem mesta stratišta i logora, memorijalizovana je civilna žrtva. Brojnost žrtava i njihov značaj uvećavani su od početka 60-ih godina, postajući paradigme novog društva. Spomen parkovi u Kragujevcu, Jasenovcu, Nišu, Kruševcu, Mostaru..., koji su objedinjavali masovne grobnice, vajarske kompozicije i muzeje stradanja, potiskivali su vulgarizovanu ideološku notu socrealizma, izbegavajući da otvore pitanja na-cionalnog imenovanja zločinaca i žrtava. Oni su kreirali pred-stavu istorijskog procesa kao neprekinutog lanca patnje i stra-danja te jačali lokalne tradicije uklapajući ih u nove ideološke sklopove.

12 Aleksandar Ignjatović (Jugoslovenski identitet u arhitekturi između 1904-1941. godine, neobjavljena doktorska disertacija, Beograd, Arhitek-tonski fakultet, 2005. godine) je, pišući o ispoljavanju različitih poimanja jugoslovenske ideologije u arhitekturi, definisao tri paradigme kroz koje je konstituisan identitet jugoslovenske zajednice: primordijalističku, sin-kretističku i univerzalističku. Traganje za civilizacijskim jedinstvom južno-slovenskih naroda ispoljeno je, u kontekstu ovih blistavih zaključaka, u spomenicima palim civilima u Drugome svetskom ratu kroz brojne spomen-parkove, koji se mogu sagledati kao realizacija primordijalističke paradigme.


Nasuprot njima, memorijali su podizani na mestima velikih bi-taka partizanske vojske – npr. na Tjentištu i Kadinjači – koji su, poput savremenih palimpsesta, vremenom dograđivani (svedočeći i na taj način o konstantnom jačanju JNA u državi i društvu) te su, pre svega, promovisali instituciju vojske kao ključnog nosioca državnog i nacionalnog jedinstva te učesnika u stvaranju države. U zemlji u kojoj je armija imala izdvojene sis-teme sudstva, zdravstvenog i socijalnog osiguranja, stambene fondove i subvencionirane proizvode svakodnevne potrošnje, potreba njenog jasnog simboličnog isticanja predstavljala je državni imperativ.

I jedni i drugi su, pak, imali za cilj uspostavljanje snažne ko-munikacije sa pojedincem i, na taj način, naglašavati njiho-vu stalnu prisutnosti u procesu kreiranja društvenog identi-teta. Bez obzira da li su podizani na mestima velikih stratišta ili velikih bitaka, spomen-parkovi su trebali da postanu mesta okupljanja građana, s jasno određenim programom proslava i utvrđenim redosledom učešća predstavnika svih društveno-političkih organizacija. Na taj način konstruisan je kontinuitet jugoslovenstva te borbe za socijalnu pravdu i ravnopravnost. Istorija je trebalo da dobije novi smisao.13 Kao što su muzeji

13 U tom je pogledu posebno interesantno pomenuti organizaciju cere-monija koje su, npr., redovno organizovane u Kruševačkom spomen parku Slobodište. Prema zamisli arhitekte i organizatora u njemu su održavane godišnje Svečanosti Slobode, a Savet Slobodišta je uređivao program, koji je izvođen na svečanoj pozornici. Na početku svečanosti redovno je čitana Povelja u ime živih Dobrice Ćosića, a zatim su paljene i baklje. Ritualni i simbolični deo počinjao je na Beloviću, mestu formiranja Rasinskog partizan-skog odreda, gde su paljene prometejske i partizanske vatre. U hodočašće Slobode kretao je gotovo čitav grad s okolinom. Ovaj spomen-park je predstavljao i idealno mesto za polaganje vojničkih zakletvi kruševačkog garnizona, čemu je takođe trebalo da prisustvuju građani. A sa tog mesta polazili su i marševi Tragom rasinskih partizana u organizaciji Saveza izviđača (up. Slobodište u Kruševcu, u: Zaštita, uređivanje i podizanje spomenika narodnooslobodilačkog rata..., Beograd, 1970, 102-106.


risorđimenta u Italiji sredinom i krajem XIX veka predstavljali svetilišta nove religije patriotizma,14 tako su i ovi parkovi pro-movisali ideale socijalističkog društva.

U tom smislu paradigmatično deluje stvaralaštvo Bogdana Bogdanovića, koji je u periodu od 1950. do 1980. projekto-vao više od 20 memorijala na teritoriji čitave Jugoslavije. On je, kroz jezik lokalne sredine i predhrišćanske motive, pokušao da konstruiše istorijske kontinuitete, sjedinjujući tragizam žrtava Drugoga svetskog rata sa univerzalnim, arhetipskim predstavama. Njegovo su stvaralaštvo karakterisali citatnost i odavanje hommagea određenim istorijskim epohama, kultu-rama i ličnostima – od vremena kritsko-mikenske civilizacije, preko kineske kulture, do stvaralaštva Jože Plečnika. Shvaćen među protivnicima kao eklektičar i najizrazitiji predstavnik socijalističkog estetizma u spomeničkoj arhitekturi, stvaralac koji je dekorisao, bez želje da preispituje i otvara dubiozne teme, B. Bogdanović je od strane poštovalaca označen kao je-dan od retkih umetnika koji je, ističući istorijske arhetipove, tragao za univerzalnim značenjima simbola koje je etablirao, ali i istorijskih fenomena koje je obeležavao.

Diskusija o njegovom stvaralaštvu pokrenuta je tezama onih koji su u njegovoj spomeničkoj arhitekturi videli samo estetska ostvarenja u službi totalitarnog komunističkog režima ili, tome nasuprot, ocenama drugih koji su ta ostvarenja videli kao rea-lizaciju harmonije i vešto ukomponovane tradicije istorijski su-protstavljenih projekata – kao pokušaj uklapanja lokalnog u univerzalno. Ono što, međutim, privlači pažnju istoričara je način na koji su ovi spomenici korišćeni u procesu redefinisanja jugoslovenske zajednice od vremena sedme decenije XX veka. Naime, funkcionalizujući prošlost, brojni su spomen-parkovi

14 Up. M. Baione, n. delo.


veličali dostignuća sadašnjosti.15 Priznajući i sâm u kasnijim je godinama B. Bogdanović, prema ovde već spomenutoj knjizi, izjavljivao da je

...simbolizacija nad istorijskom faktografijom sama po sebi legitiman [a mi bismo dodali i neizbežan] proces, iako se vrlo često može izvitoperiti.

B. Bogdanović je istorijskim činjenicama davao smisao sadaš-njosti u kojoj je stvarao. Stapanje brojnih, heterogenih lokal-nih tradicija u jedinstveni jugoslovenski kulturni identitet bio je način na koji su i njegovi spomenici korišćeni u javnom političkom životu, transformišući društvo i njegove pojedin-ce te pokušavajući da podstaknu paralelno postojanje brojnih identiteta jugoslovenskih građana.16

Spomenik u Jasenovcu, Slobodište u Kruševcu ili Partizansko groblje u Mostaru imali su za cilj da kreiraju specifičan odnos prema Drugome svetskom ratu kao događaju konačnog sje-dinjavanja jugoslovenskih naroda, nalazeći kontinuitet ljudske patnje u istorijskom vremenu. O tome, među ostalima, svedoči u, prema već navednoj knjizi, i B. Bogdanović:

Moji spomenici nikada nemaju ovog akcionog, agitatorskog, pobedničkog i trijumfalističkog, što se kod nas uveliko prokradalo kroz memorijalnu umetnost, čak i kad ona nije bila realistička.

15 Jedno od Bogdanovićevih poslednjih realizovanih ostvarenja je spo-men-park podignut u Knjaževcu, koji je predstavljao interesantan primer objedinjavanja prošlosti kroz prikaz istorijskih epizoda Knjaževca od 1804. do završetka Drugoga svetskog rata. Građani su Knjaževca pri tome bili uključeni u proces izgradnje spomen-parka, aktivno mu sugerišući sopstve-ne ideje i vizije (up. N. Micić, Spomenik u Knjaževcu, palim borcima od 1804. do 1945. godine, Knjaževac, 1974. godine).16 B. Bogdanović je, zbog svega navedenog, kasnije i izjavljivao kako je bolje, pošto se Jugoslavija pokazala složenom i komplikovanom, da njegovo stvaralaštvo krene u neka predbalkanska, opšteljudska vremena.


Bogdanovićevi su spomenici, u vremenu postavljanja, pred-stavljali mizanscen za čitav niz ceremonija i performansa, koji su davali okvire političkom životu Jugoslavije za vreme J. B. Tita. Brozovi su govori, koji su predstavljali kulminaciju go-tovo svake priredbe održavane u spomen-parkovima (koji su predstavljali kulise u scenskom postavljanju istorije), u tom sklopu, a tokom 70-ih godina, postali jedna od najznačajnijih produkcija Jugoslovenske radio televizije, koja ih je redovno prikazivala u čitavoj zemlji u direktnim televizijskim i radio pre-nosima. Za brojne učesnike i posmatrače, oni su predstavljali željenu i jedinu sliku prošlosti.

Bez glavnog aktera, međutim, kulise su postepeno počele da se ruše. Posle Titove smrti, u periodu borbe za njegovo nasleđe, spomen-parkovi su zarastali u korov ili su postajali izvor broj-nih debata i političkih sukobljavanja, kao što je to, npr., bio slučaj sa Jasenovačkim cvetom ili sa muzejom u Šumaricama, koji je, prema nekim predlozima, 90-ih trebalo da preraste u muzej genocida. Sa promenom političkog diskursa oni su do-bijali nova značenja. Kako je jednom prilikom, prema navodu iz već spomenute knjige, rekao i B. Bogdanović:

Sigurno je da ti spomenici neće generacijama budućnosti govoriti isto što i nama govore, ali važno je da ne zaćute.

5. Rezime

Spomenici i spomen-parkovi organizovani kao mesta sećanja na ratne tragedije, ali i herojstvo i martirstvo učesnika u ratu, nisu zamišljeni kao skup pojedinačnih sećanja niti prisećanja na prošlost. Njihova funkcija je bila upravo u rekonstrukciji sećanja i njihovom klapanju u sadašnjost. Sećanja predstavljaju uvek akte rekonstrukcije te su, stoga, i neodvojiva od društvenog konteksta u kome se obnavljaju. Sećamo se u zavisnosti od konteksta u kome se nalazimo.


SažetakU procesu kreiranja identiteta jugoslovenske zajednice ključne elemente su bez sumnje predstavljali različiti vidovi memorijalizacije Drugoga svetskog rata i glorifikacija martirstva vojnih stradalnika, a zatim i civilnih žrtava. Ove tvrdnje u potpunosti potvrđuju istraživanja njihovih spomenika te manifes-tacija održavanih u njihovim podnožjima – svojevrsnim mestima sećanja kojima su konstruisani kolektivno pamćenje te konstituisane državne i na-cionalne ideologije.

U radu se analizira praksa podizanja državnih spomenika stradalima u Dru-gom svetskom ratu u periodu od završetka rata do smrti Josipa Broza Tita 1980. godine, i to, naročito, kroz analizu spomenika vojnicima, pripadnici-ma Crvene armije i partizanima, i civilima, odnosno parkova sećanja i me-morijala.

ZusammenfassungIm Prozess der Gestaltung der Identität der jugoslawischen Gemeinschaft stellten zweifellos verschiedene Aspekte der Memorialisierung des Zweiten Weltkriegs und die Glorifizierung des Märtyrertums der gefallenen Solda-ten, und darauf der zivilen Opfer das Schlüsselelement dar. Diese Behaup-tungen bestätigen vollkommen die Ausforschungen ihrer Denkmäler sowie die Veranstaltungen, die zu deren Fuße – einer Art Gedenkstätten, durch welche das Kollektivgedächtnis und die Staats- und Nationalideologien aus-konstruiert wurden, abgehalten wurden.

In diesem Beitrag wird die Praxis des Errichtens von Denkmälern für Gefal-lene im Zweiten Weltkrieg in der Zeit vom Ende des Krieges bis zum Tod Josip Broz Titos im Jahre 1980, insbesondere aber anhand von Analysen von Denkmälern bzw. Gedenkparks und Memorials für Soldaten, für An-gehörige der Roten Armee und für Partisanen, sowie für zivile Personen, analysiert.

SummaryThe crucial elements in the process of creating the identity of the Yugoslav community were doubtlessly different aspects of the memorialization of the Second World War and the glorification of martyrdom of military, and then also of civil casualties. These claims are supported by the research of such memorials, and of commemorations, which take place at such memorials


– which are a kind of a place where memories are preserved, and which contribute to the collective memory and the constitution of state and na-tional ideology.

This paper explains the practice of setting up monuments in memory of the casualties of the Second World War in the period from the end of the war until the death of Josip Broz Tito in 1980, and it analyses monuments, me-morial parks and other memorials dedicated to military casualties, members of the Red Army and the partisans, as well as those dedicated to civilian casualties.

Documents

Uprostoravanje ideologije