Embed Size (px)
Citation preview
การสอสารเพอการเตรยมตวตายในศตวรรษท 21(Communication for Death Preparation in 21th
Century) สมรกษ เจยมธรสกล, ผศ.ดร.จรยทธ สนธพนธ
คณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลยE-mail: [email protected]
บทคดยอ
บทความวจยน มวตถประสงคศกษาการสอสารการเตรยมตวตาย (Communication for Death Preparation) ของคนรวมสมยในศตวรรษท 21 เปนงานวจยเชงคณภาพ ศกษาจากเอกสาร การสงเกตการณกจกรรมการสอสารเร องความตาย และการสมภาษณกรณศกษา จากการศกษาพบวา คนในสงคมรวมสมยสอสารเพอการเตรยมตวตายทกระดบ ตงแตการสอสารภายในบคคล ระหวางบคคล การสอสารกลมเลก กลมใหญ และการสอสารตอสาธารณะ ผสงสารเพอการเตรยมตวตายมทงบคคล และองคกร บคคลใชสอหลากหลายประเภทเพอสอสารความประสงคในวาระสดทายของชวต ไดแก การสนทนากบคนในครอบครว การเขยนเปนลายลกษณอกษร เชน พนยกรรม หนงสอแสดงเจตจำานง หนงสอบรจาครางกายหรออวยวะ อตชวประวต หนงสอสำาหรบงานศพตนเอง วดทศนเพอเปดในงานศพ สอโซเชยล เนอหาสารการเตรยมตวตายสอสารเปาหมายความประสงคเฉพาะตวบคคล การจดทำาสออตชวประวต หนงสองานศพ เปนการเลาเรองเพอสอสารอตลกษณทตองการใหสงคมจดจำา องคกรสอสารความรเร องความตายตอสาธารณะ โดยใชสอการเทศน การอบรม การเสวนา การจดกจกรรม สอหนงสอเลม หนงสออเลกทรอนกส งานวจย
ดวยเทคโนโลยดจทล การสอสารเพอการเตรยมตวตายในสงคมรวมสมยไดเปดพนทเร องความตายจากกลมสงคมเครอญาต ชมชน
1
สพนทสาธารณะ รณรงคใหคนในสงคมตระหนกรและวางแผนการตายด
คำาสำาคญ : ความตาย, การเตรยมตวตาย, การตายด, การสอสารความตาย, หนงสอแสดงเจตจำานงAbstract
This paper aims to study communication for death preparation of people as an overall contemporary society in 21st century. Qualitative research techniques were used. Data collection methods were document assessment, observing death communication related activity and interviewing the case study. The result shows that the contemporaries conduct death communication in all levels; from intrapersonal, interpersonal, small group, large group to public communication. Both individuals and organizations communicate for death preparation as senders. Individual senders use many channels to communicate their last wishes before death. For example, talking with family members, writing a will and a living will , organ donation or body donation, writing an autobiography or a cremation book, video or sound record for the funeral, social media preparation for after death. Death preparation message shows one’s identity for the public to memorize. Social enterprises communicate knowledge about death and dying to the public. Their media are preach, workshop, seminar, events, books, e-books and research papers.
Due to digital technology, communication for death’s preparation today has created a middle ground for family members and community to establish public awareness about planning a good death in the public space.
2
Keywords : Death, Death preparation, Good death, Death communication, Living will1.บทนำา
การตายด การตายอยางมศกดศร การตายอยางสงบ การตายอ ย า ง ม ค ณ ภ า พ (good death, dying with dignity, peaceful death, quality of dying) เปนเร องทแวดวงวชาการหลายสาขาใหความสนใจศกษา ทงในประเทศไทยและตางประเทศ (Long,2004 ; Proulx and Jacelon, 2004 ; Meir et al, 2016; พระไพศาล วสาโล, 2556 ; พระสธรตนบณฑตและคณะ, 2561) ระบบของความตายแตละวฒนธรรมมความสมพนธกบองคประกอบ ไดแก บคคล สถานทหรอบรบท เวลา วตถ สญลกษณ และวฒนธรรม (Kastenbaum, 2009 อ างถ ง ใน Santrock, 2015 ; Meier et al, 2016 ; Toscani, 2003) สงคมไทยในอดตกอนทความรแบบใหม วทยาการการแพทยตะวนตกจะเขามา ความตายเปนสวนหนงของวฏสงสาร คอ เกด แก เจบ ตาย เวยนวายตายเกด บคคลในวฒนธรรมความตายในอดต คอ คนในครอบครว คนในชมชน สถานทตายคอบาน ความตายเปนสวนหนงของชวต คนไทยสมยกอนเชอเร องบาปบญคณโทษ เมอคนในครอบครวอยในภาวะใกลตาย ญาตพนองจะมารวมตวกนเพอใหผใกลตายอยทามกลางคนรก ญาตมตร และรวมกนสงผตายไปสสขคต สงคมปจจบน มทศนะตอความตายวาเปนการสนสดของชวต แทนการเปนสวนหนงของชวต ความตายเปนเร องนากลวและตองถกจดการโดยผช ำานาญการและเทคโนโลย คนถกพาไปตายทโรงพยาบาลเพอใหแพทยจดการตอสกบความตายและยดลมหายใจ (โกมาตร จงเสถยรทรพย, 2550)
สงคมไทยในศตวรรษท 21 ในรอบ 10 ปทผานมานบตงแตพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ.2550 เรมมผลบงคบใช การสอสารเพอการเตรยมตวตายตามมาตราท 12 เร องบคคลมสทธทำาหนงสอแสดงเจตนาไมประสงครบบรการสารธารณสขทเปนไปเพยงเพอยดการ
3
ตายในวาระสดทายของชวต เปนประเดนทหนวยงานดานสาธารณสขและกฏหมายสอสารรณรงคตอสงคม เพอสรางความรความเขาใจ ขณะเดยวกน บคคลวางแผน ออกแบบความตาย และสอสารการเตรยมตวตายโดยใชเทคโนโลยทงสอดงเดม และสอใหม บนพนทจรง และพนทเสมอนจรงบนโลกออนไลน
วตถประสงคการศกษา
1. เพอศกษาการสอสารเรองความตายและการเตรยมตวตายตามยควฒนธรรมการสอสาร
2. เพอศกษารปแบบการสอสารเพอการเตรยมตวตายกรณศกษา
คำาถามวจย
1. การส อสารเร องความตายและการเตรยมต วตายตามยควฒนธรรมการสอสารมรปแบบอยางไร
2. รปแบบการสอสารเพอการเตรยมตวตายกรณศกษาเปนอยางไร
สถานการณความตายในสงคมไทย
ความตายเปนสภาวะธรรมชาตของชวตมนษย การเกด แก เจบ ตาย เปนวฏจกรชวตมนษย ไมมใครสามารถพนจากความตาย และไมมใครสามารถกำาหนดไดวาความตายจะมาถงตนเองเมอใด ดงนน การเรยนรเพอการเตรยมตวตายจงเปนเรองสำาคญ การรเทาทนความตาย (Death Literacy) เปนทกษะชวตพนฐานทจ ำาเปน ไมแตกตางจากการอานออกเขยนไดทางภาษา การรเทาทนดานการเงน (Financial Literacy) ซงบคคลมความจำาเปนตองเรยนรและจดการชวตดวยตนเอง
ขอมลจากสำานกงานสถตแหงชาต รายงานจำานวนประชากรไทยทตายตามสาเหตสำาคญ ระหวาง พ.ศ.2550-2560 ในป 2560 5 อนดบแรก ไดแก มะเรงและเนองอกทกชนด ปอดอกเสบและโรคอน ๆ ของปอด โรคหลอดเลอดในสมอง โรคหวใจ และอบตเหต ขอมลดงกลาว ชใหเหนวา ดวยระบบสาธารณสขทสามารถปองกนโรคตดตอ โรค
4
ระบาด คนในสงคมปจจบน สวนใหญเสยชวตจากโรคไมตดตอและอบตเหต
2550 2551 2552 2553 2554 2555 2556 2557 2558 2559 25600
20,00040,00060,00080,000
100,000
จำานวนประชากรไทยทตายจำาแนกตามสาเหตสำาคญระหวาง พ.ศ.2550-2560
มะเรงและเนองอกทกชนด อบตเหตและการตายเปนพษ หวใจ ( รหมาตด หวใจขาดเลอด โรคหวใจอนๆ ) ปอดอกเสบและโรคอนๆของปอด
โรคหลอดเลอดในสมอง
ดวยความกาวหนาระบบสาธารณสข คนไทยมอายยนขน ขอมลอายคาดเฉลยประชากรไทยเมอแรกเกด ชาย 73 ป หญง 80 ป อายคาดเฉลยทอาย 60 ป (จำานวนปทคาดวาผสงอายจะมชวตอยตอไปกป) ชาย 17.1 ป หญง 22.8 ป (ประชากรและสงคม มหาวทยาลยมหดล, 2562) สถาบนสถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย (TDRI) ศกษาคาใชจายในการดแลผสงอายตดบานและผสงอายตดเตยงของไทยพบวาเปน 59,500 ลานบาทตอปในป 2560 และจะเพมขนเปนประมาณ 200,000 ลานบาทตอปในป 2580 การตายของผสงอายไทยปจจบนไมใชการตายตามอายขย 5 อนดบแรกการเสยชวตผสงอายเกดจากโรคทไมตดตอ ไดแก มะเรงและเนองอก โรคระบบไหลเวยนโลหต โรคของระบบสบพนธและทางเดนปสสาวะ โรคของตอมไรทอ โภชนาการและเมตาโบลซม และโรคระบบยอยอาหาร การบรการผปวยทไมสามารถรกษาใหหายขาดจากกลมโรคไมตดตอเหลานในโรงพยาบาล ในทางการแพทยจดเปนการรกษาพยาบาลทไมกอใหเกดประโยชน (Medical Futility) สงผลตอภาระการดแลผปวยกอนทจะเสยชวต ทงทรพยากรในระบบสาธารณสขของภาครฐ และรายจายครวเรอน ซงแตกตางจากญปนประเทศทมผสงอายมากทสดในโลก
5
ผปวยโรคมะเรงเสยชวตทบานรอยละ 81 (สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย : TDRI , 2559)
จากสภาพ สงคมสงวย “ ” (Aged society) ของไทยตงแตป 2548 สำานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (สศช .) ได คาดการณว า ในอ ก 2 ป ขางหน า พ .ศ. 2564 ประเทศไทยจะเขาส สงคมสงวยอยางสมบรณ “ ” (Complete aged society) ประชากรอาย 60 ปขนไปมสดสวนรอยละ 20 ของประชากรทงหมด และอก 12 ป ในป 2574 ประเทศไทยจะเขาส สงคมสง“วยระดบสดยอด ” (Super aged society) เมอประชากรอาย 60 ป ขนไป มสดสวนสงถงรอยละ 28 ของประชากรทงหมด ทผานมา รฐยงไมมการเตรยมพรอมสำาหรบการกาวเขาสสงคมผสงอายทชดเจนและครอบคลมอยางทวถง การขาดกลไกทางการเงนการคลงในการสนบสนนระบบการดแลระยะยาว (Long-term care) และระบบการดแลผปวยระยะสดทาย (Palliative care) ซงทงสองระบบจะชวยใหระบบการจดการใชเตยงในสถานพยาบาลมประสทธภาพไดมากขน และสามารถรกษาชวตคนไดอกจำานวนมาก รวมทงลดภาระตางๆ ในการดแลผสงอายใหแกทงตวผสงอายเองและครอบครว (สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย, 2559)
จากการทความตายสงผลกระทบตอระบบเศรษฐกจและสงคมดงกลาว ความตายจงถกยกขนเปนประเดนสาธารณะทมความจำาเปนตองรณรงค สรางความร ความเขาใจในสงคม
ความตาย การตาย และการตายด
ความตาย (Death) หมายถง การสนใจ สนชวต ไมเปนอยตอไป ส นสภาพของการมชวต (พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2542) ความสนสดของชวต คออาการทขนธ 5 แตกสลาย การทอดทงรางกาย (พระไตรปฎกฉบบภาษาไทยของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2542 ; ชาย โพสตา, 2559 ; พระสธรตน
6
บณฑตและคณะ, 2561 ; สรายทธ ยหะกร, 2555; เอกภพ สทธ วรรณธนะ, 2556) ทางการแพทยตดสนบคคลวาถงแกความตาย จากการวนจฉยวาสมองตาย (ประกาศแพทยสภา ฉบบท 7/2554) ในมตทางกฎหมาย ความตายคอการสนสภาพบคคล จากการหยดทำางานของระบบในรางกายหรอจากการถกศาลสงใหเปนบคคลสาบสญ (พนส เฉลมแสนยากร ใน ปลายทางชวตขอลขตการรกษาแสวง บญเฉลมวภาส, 2557) ความตายจงมความหมายหลายลกษณะขนอยกบกระบวนทศน (Paradigm) และมตทพจารณาของผใหความหมาย
ทางการแพทย มการใหความหมายระหวางความตาย (Death) และการตาย (Dying) ความตาย (Death) เปนภาวะทรางกายหยดทำางานอยางถาวร บคคลไมรบรตอสงรอบขาง ไมสามารถดำารงอยไดดวยตวเอง สวนการตาย (Dying) คอกระบวนการทรางกายกำาลงเสอมสภาพ ระบบตาง ๆ ในรางกายคอย ๆ หยดทำางาน แตผปวยยงรบรถงสงทเกดขนกบตวเองได (สายพณ หตถรตน, 2561)
การตายด (Good Death) ในมตทางศาสนา ทางสงคม ทางกฏหมาย คอ การตายตามธรรมชาต มการเตรยมใจไวแลว ตายอยางสงบ ปราศจากความหวงใย ไมเปนภาระใหลกหลาน มการจดการภาระทวตกกงวลไวกอนตาย (ส.ศวรกษ, 2560 ; ชาย โพสตา, 2559 ; พระไพศาล วสาโล, 2556)
การตายดเปนการเตรยมตวทเร มตนจากตนเอง ดวยการเตรยมชวตใหพรอม การมชวตทดเปนปจจยสำาคญทจะนำาไปสการตายทด ไมวาความตายจะเกดขนเมอใดกตาม การเตรยมความพรอมชวตม 4 ด าน ค อ การเตรยมทางร างกาย จต ใจ ป ญญา และสงคม (สถาบนวจยประชากรและสงคม, 2559) 2.การดำาเนนการวจย
เปนการวจยเชงคณภาพ เกบขอมลจากเอกสาร และการสมภาษณเชงลกกรณศกษา
7
3.ผลการศกษา
RQ 1 : การสอสารเรองความตายและการเตรยมตวตายตามยควฒนธรรมการสอสารมรปแบบอยางไร
การแสดงตนของผวายชนมปรากฏในสงคมขนอยกบเทคโนโลยการสอสารแตละยคสมย จากการบอกเลาผานการพด ผานอนสรณสถานจากหนในยคโบราณจนมาเปนหลมฝงศพ ประตมากรรม การเขยนเปนลายลกษณอกษร การพมพ โทรเลข ภาพถาย สอมวลชน อนเทอรเนต (Walter, 2015) เร องความตายและการเตรยมตวตายถกสอสารตามยควฒนธรรมการสอสาร 4 ยค (L.Grossberg et al, 1998 อางถงใน กาญจนา แกวเทพ, 2557)
(1) ยควฒนธรรมมขปาฐะ (Oral Culture) ในยคสมยทปฏสมพนธทกอยางเกดขนจากการสอสารแบบพบ
หนา ผส อสารทงหมดอยในเวลาและพนท (time and space) เดยวกน สอสารกนผานเร องเลา ประวตศาสตรเร องการตายเปนปจจบนเมอนำามาเลาสกนฟง ตวอยางเชน เร องความตายของคนในครอบครว เร องการเสดจสปรนพพานของพระพทธเจา การเลาเร องนอกจากทำาโดยสอบคคล ผเลาเร อง ในสมยมขปาฐะ มนษยไดใชสอสถานท สอพธกรรม สอสารเรองความตาย เชน สงเวชนยสถาน ปรามด หลมฝงศพ พธกรรมทเกยวเนองกบความตาย เร องเลาถกถายทอดตอ ๆ กนมาจนถงวฒนธรรมการสอสารอนเรมเกดขน
เรองเลาการเตรยมตวตายดวยสอบคคล (ผเลา) เปนการสอสารทมทกยคสมยจนถงปจจบน ตวอยางเร องเลาการตายของบคคลในครอบครว คอเร องเลาการตายของตาทานพทธทาสภกขซงไดรบการถายทอดมาจากแมของทาน แสดงถงวฒนธรรมการตายพทธบรษท ดงน
“สมยเมออาตมายงเปนเดกเลก ๆ โยมแมเลาใหฟงถงการตายของตา ตาไดตายอยางวฒนธรรมพทธบรษท ตามประเพณวธของ
8
พทธบรษท
ตาเปนคนแกอายมากแลว ไมใชแกหงอม
เมอถงเวลาทจะตาย แกบอกวา ไมกนอาหารแลว กนแตนำาและยา ตอมาบอกวา ยากไมกนแลว กนแตนำา
พอถงวนทตาย แกนงพดกบลกหลานรวมทงโยมแมดวยถงเรองทจะตาย แลวกไลคนทรองไหออกไป คงเหลออยคนเดยวทกลา ทบงคบตนเองได ทไมรองไห แลวแกพดตามทจะพด ซงกหลายนาทอยเหมอนกน แลวจงขอนง แลวขอตาย
นเปนวธตายตามธรรมเนยมโบราณของพทธบรษททด ทประพฤตทอบรมกนมาอยางด เขาทำาไดแมกระทงวาจะตายลงในการหายใจครงไหน เปนการหายใจครงสดทายแบบปดสวทชไฟฟา ” (สนต หตถรตน , 2559 : 25)
(2) ยควฒนธรรมการเขยน (Writing Culture) สอสารเรองความตายดวยการบนทก จดหมายเหต หลกฐานทาง
ประวตศาสตร จารก ฯลฯ การเขยนไดทลายขอจำากดในการสอสารแบบมขปาฐะทผสอสารตองอยในกาละเทศะเดยวกน (กาญจนา แกวเทพ, 2557) ผสงสารสามารถแพรกระจายเนอหา ขาวสาร ไปสสงคมอน และชวงเวลาอน ตวอยางไดแก การบนทกในคมภรทางศาสนาตาง ๆ การบนทกพทธประวตในพระไตรปฎก ภาพพทธประวตพระพทธเจาในจตรกรรมฝาผนงตงแตการเตรยมพระองคจนถงการเสดจสปรนพพาน การสอสารดวยการเขยน การวาดภาพ สวนใหญเก ดข นหลงจากเหตการณจรง เปนการจดทำาสอเชงสญญะททำาใหเกดการรบขาวสารไดในวงกวาง เมอสญญะถกผลตซำาประกอบกบการเลาเร องผานการฟง การอาน ทำาใหคนในสงคมเกดความเขาใจเนอหาเร องทจะสอผานภาพ ถอยคำา เขาใจเร องเลา คต ความเชอ ระบบคณคาและอดมการณของสงคมในสมยนน
9
การเขยนเตรยมการเร องความตายถงคนในครอบครว พบในหนงสอครบรอบวนสำาคญ หรอหนงสออนสรณงานศพ เชน คำาสงของทานผหญงพนศข พนมยงค เขยนดวยลายมอถงบตรธดา เมอทานมอาย 89 ปเร องการจดการเมอทานถงแกอนจกรรม (สถาบนปรด พนมยงค, 2546) คำาสงถงลก ๆ ทกคน
เมอแมสนชวต ขอใหปฏบตดงตอไปน
1. นำาสงโรงพยาบาลจฬาลงกรณทนท เมอหมอตรวจวาหมดลมหายใจแนแลว
2. ไมขอรบเกยรตยศใด ๆ ทงสน
3. ประกาศทางวทย และลงหนงสอพมพเพอแจงขาวใหญาตมตรทราบ
4. ไมมการสวดอภธรรม ทงนไมรบกวนญาตมตรทตองมารวมงาน
5. มพธไวอาลยทสถาบนปรด พนมยงค โดยนมนตพระทแมนบถอแสดงธรรมกถา (เชนเดยวกบทจดใหปาล) และทำาบตรสำาหรบหนงสอทระลก
6. ไมรบกวนญาตมตร ไมวาจะเปนดอกไม หรอเงนชวยทำาบญ
7. เมอโรงพยาบาลคนศพมากทำาการฌาปนกจอยางเรยบงาย
8. ใหนำาอฐและองคารไปลอยทปากนำาเจาพระยาซงเปนสถานททแมเกด
9. หากมเงนบาง กขอใหบรจาคเปนทาน แกมลนธต าง ๆ ทท ำาสาธารณกศล
10. ขอใหลกทกคนปฏบตตามทแมสงไวอยางเครงครด ไมตองฟงความเหนผหวงดทงหลาย ลก ๆ ทปฏบตตามคำาสงแม จงมความสขความเจรญ
10
เขยนไวทบานเลขท 172 สาธร 3 เมอวนท 1 ตลาคม 2541 เมอแม มอายครบ 86 ป 9 เดอน
เชนเดยวกบวฒนธรรมมขปาฐะ งานเขยนเพอเตรยมตวตายแสดงความเปนตวตนของบคคล ความรสกนกคด ปฏสมพนธตอผอนในสงคม ดงกรณทานผหญงพนศข พนมยงค ทานใชหวขอวา ค ำาสง และยนยนเจตนาของทานโดยระบใหลก ๆ ตองทำาตาม
การเขยนเพอการเตรยมตวตายของคนในศตวรรษท 21 อยในรปแบบพนยกรรม หนงสอแสดงเจตจำานง (Living)
(3) ยควฒนธรรมการพมพ (Printing Culture)
การพมพทำาใหเกดวธค ดแบบใหม เร องความถกตอง ความแนนอน แกไขความผดพลาดทอาจเกดขนจากการคดลอกการเขยน (กาญจนา แก ว เทพ , 2557) ในสงคมสยาม พระบาทสมเด จพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 ทรงใชเทคโนโลยการพมพเผยแพรขาวสารการประชวรและเสดจสวรรคตของสมเดจพระนางเจาโสมนสวฒนาวด พระบรมราชเทว ตอชาวตางประเทศเปนภาษาองกฤษ (วบล วจตรวาทการ, 2548) ทรงพระราชนพนธทรงขมาพระสงฆเมอจะสวรรคตดวยการรบสงตอพระศรสนทรโวหาร (ฟก สาลกษณ) ใหจดเปนภาษาบาลเพอนำาไปอานในทประชมสงฆวดราชประดษฐสถตยมหาสมาราม พระองคตองการพสจนวาทรงเจรญพระสตสมปชญญะไมฟ นเฟอนจวบจนวาระสดทายแหงพระชนมชพ (มหามกฏราชวทยาลยในพระบรมราชปถมภ, 2521 ; เตมศกด พงรศม ในการดแลผปวยแบบประคบประคอง, 2556) และพระราชนพนธดงกลาวไดถกสอสาร ผลตซำา ผานสออน ๆ ดวยเทคโนโลยการพมพ เหตการณสวรรคตของพระองคถกถายทอดอยางละเอยดใน จดหมายเหตเร องพระบาท
11
สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงพระประชวร ฉบบเจาพระยามหนทรศกดธำารง (กรมศลปากร,2561)
“..รบสงบอกวาจะตายเดยวนแลว แลวพลกพระองคหนพระพกตรสเบองตะวนตก กรบสงบอกอกวาจะตายเดยวนแลว แลวกทรงภาวนาวา อรหง สมมาสมพทโธ ทรงอดนงไปแลวผอนอสสาสปสสาสเปนคราว ๆ ยาวแลวผอนสนเขาทละนอย ๆ หางพระสรเสยงมสำานยงดงโธ ๆ ทกครง สนเขาโธกเบาลงทกท ตลอดไปจนยามหนงกดงครอกเบา ๆ พอระฆงยามหอภวดลทศไนยยำากางๆ นกตดกรองขนตดหนง พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเสดจสสวรรคต เวลาเตมปฐมยาม ทาบรรทมเมอสวรรคตเหมอนกบทาพระไสยาสนในวดบวรนเวศวหารฯ พระสรรรางกายและพระหตถพระบาทจะไดกระดกกระเดยเหมอนสามญชนทงหลายนนหาบมได..”
บนทกเหตการณสวรรคตดงกลาว เปนกรณศกษาเรองการมพระสตสมปชญญะในวาระสดทายตามหลกพทธศาสนา จดหมายเหตดงกลาวถกผลตซ ำาอก 2 สำานวนดวยเทคโนโลยการพมพใน พระราชพงศาวดารรชกาลท 4 ของเจาพระยาทพากรวงษ (ขำา บนนาค) และประช มพงศาวดารภาคท 52 จดหมายเหตเม อพระบาทสมเด จพระจอมเกลาเจาอยหวสวรรคต พระนพนธในสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำารงราชานภาพ ซงยงคงตพมพซ ำามาจนถงปจจบน (ปรมนทร เครอทอง, 2545 ; กรมศลปากร, 2561)
นอกจากการบนทกเหตการณวนาททจะตายในสอจดหมายเหต ประวต คณงามความดของผตาย ถกสอสารผานหนงสออนสรณงานศพ เปนสอประวตบคคล ประวตศาสตรเหตการณทเปนเอกลกษณในสงคมไทย หนงสออนสรณงานศพเกดขนคร งแรกในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เร มจากงานพระราชทานเพลงศพพระบรมวงศานวงศ จนถงขนนางชนสง เนอหาหนงสองานศพสมยแรกเปนเรองความร วรรณกรรม บทสวดมนต เพอเปนการใหทานใน
12
การบำาเพญกศลงานศพ หนงสออนสรณงานศพเปนทแพรหลายตงแตสมยรชกาลท 6 หอพระสมดวชรญาณคดเลอกตนฉบบใหผสนใจพมพหนงสอในงานศพของบคคลทนบถอ (วกพเดย, สบคนเมอวนท 9 มนาคม 2562)
เนอหาในหนงสออนสรณงานศพ นอกจากถกออกแบบ เขยน หรอคดเลอกเร องจากลกหลาน หรอญาตทเปนผจดงานศพแลว ยงมหนงสออนสรณงานศพทบคคลวางแผนลวงหนา ออกแบบ จดเตรยมตนฉบบในรปแบบอตชวประวต บอกเลาเหตการณส ำาคญ ความคด การตดสนใจทส ำาค ญในชวต ประสบการณ ผลงานทภาคภมใจ ตวอยางเชน หนงสอ ชวลขต ของ ม.ร.ว.เสนย ปราโมช หนงสอ ชวตทเลอกได อตชวประวตของ ศาสตราจารย ดร.ชยอนนต สมทวณช บนทกประวตและผลงาน ของพศาล อครเศรณ หนงสอเรอง ความทรงจำา ของศาสตราจารยกตตคณฐะปะนย นาครทรรพ หนงสอเรอง ชวตทขาพเจาพอใจ ของศาสตราจารยพเศษทองตอ กลวยไม ณ อยธยา อตชวประวตภาคปฐมวย ภาคมชฌมวย และภาคปจฉมวยของอาจารยฉลบฉลยย พลางกร ภรรยานายจำากด พลางกร ผนำาในขบวนการเสร ไทย หนงสออนสรณงานศพอตชวประวตเหลาน ไดเปนแหลงขอมลปฐมภมสำาคญในการศกษาประวตศาสตรเหตการณสำาคญในสงคมไทยทไมมการบนทก (Off Record)
การเตรยมตวตายดวยการเขยนอตชวประวตตนเองทกลาวมา บางเรองบคคลจดเตรยมสำาหรบเผยแพรในงานศพโดยตรง บางเรองมการตพมพตงแตยงมชวตอย ตวอยางเชน หนงสอชอ เตรยมตวตาย หนงสอทระลกงานศพ เขยนโดยนายสกล สามเสน จดพมพ 2 คร งในป 2516 และ 2518 ระบในคำานำาในการจดพมพคร งท 2 วา ตองการใหหนงสอดงกลาวเปนหนงสออนสรณงานศพตนเอง กอนทจะพมพแจกในงานฌาปนกจจรงในป 2554 หนงสอ ชวตทเลอกได
13
ศาสตราจารยชยอนนต สมทวานช พมพครงท 1 ตงแตป 2540 พมพในงานพระราชทานเพลงศพในป 2561
หนงสออนสรณงานศพเปนสอทผลตขนเพอสรางความทรงจำารวมเกยวกบผวายชนม (อรรถจกร สตยานรกษในภทราภรณ สตาภรมย และโดม ไกรปกรณ, 2561) เปนสวนหนงของการนำาเสนออตลกษณของบคคล เครอขายพทธกา ไดจดอบรมการเขยนหนงสออน สรณ งานศพ (Book of Memorial) เป นก จกรรมหน ง ใน โครงการเผชญความตายอยางสงบ ในป 2559-2560 เพอใหบคคลตระหนกถงความตาย วางแผนเขยนหนงสองานศพของตนเอง โครงการอบรมเชงปฏบตการเขยนประวตชวตบพการ หอมกลนลำาดวน
(4) ย ค ว ฒ น ธ ร ร ม อ เ ล ก ท ร อ น ก ส (Electronics Culture)
วฒนธรรมอเล กทรอนกสได สรางปรากฏการณหมบ านโลก (Global Village) (McLuhan, 1964 อางถ งในกาญจนา แก วเทพ, 2557) โลกเช อมตอกนดวยพนท ชมชนออนไลน ผานสออเลกทรอนกส ตวอยางไดแก เวบไซต โฮมเพจ ทอยอเลกโทรนคสหรออเมล
การสอสารเร องความตายผานสออเลกทรอนคส ผสงสารเปนบคคล หนวยงาน หรอองคกร โดยมเปาหมายการสอสาร สออเลกโทรนคสปจจบนทใชกนอยางแพรหลายในสงคมไทย คอ สอดจทล โดยเฉพาะเฟซบค ผสงสารบคคลสงสารทแสดงถงความคด
สออเลกโทรนกสถกประยกตรวมกบสออนในลกษณะหลอมรวมเพอสอสารเกยวกบความตาย หลากหลายชวงเวลา หลากหลายกลมเปาหมาย เนอหาสารเรองเดยว ผสงสารอาจจะสงสารมากกวา 1 ชองทาง เชน ชอง 9 อสมท.นำาเสนอขาวงานพระราชเพลงศพนายวชย ศรวฒน
14
ประภา ผานสถานโทรทศนดจทล เฟซบคไลฟ ไลน เปนตน สอดจทลทลายขอจำากดเรอง พนท และเวลา ในเชงพนท การรวมไวอาลยทำาไดทงการรวมงานศพในสถานทจรง หรอการไวอาลยออนไลนจากทกแหงทวโลก ในเชงเวลา เร องความตายทปรากฏบนเวบไซต สามารถนำาเสนอในเวลาทเกดเหตการณจรง (Real Time) เชนการถายทอดสดบนเฟซบค หรอรบชม อาน ยอนหลง การใชสอดจทลเปดพนทการสอสารความตาย และการเตรยมตวตายตอสาธารณะ ทำาใหสงคมเก ดการตระหน กร (Social Cognition) ในประ เด นท ต ง ว าร ะ (Agenda Setting) การใชส อใหมเปนชองทางการสอสารแทนสอมวลชน ทำาใหเกดการสอสารยอนกลบ สรางความรสกวาเปนการสอสารเฉพาะบคคล (Personalized Communication)
ตวอยางรปแบบและเปาหมายการสอสารเรองความตายและการเตรยมตวตายผานสออเลกทรอนคส ไดแก
ภาพท 1 งานศพของรสวรรณ มวงมงสข (กนย) จดทบาน ผตายออกแบบงานศพใหมบรรยากาศสดใส กจกรรมถอดบทเรยนการเตรยม
ตวตายของกนย ทมา http://boonbudnet.com/sunset/node/432
15
ก. บคคลสอสารการเตรยมตวตายใชสออเลกทรอนกส เชน การอดคลปเสยงขอบคณผมารวมงานศพของเจากอแกว ประกายกาวล ณ เชยงใหม
ข. บคคลทปวยดวยโรคทไมสามารถรกษาได สอสารเร องการเตร ยมตวตายโดยใชสอสงคมสอสารความรในการปฏบตตน ฝกตนเองใหพรอมตอการตาย การวางแผนออกแบบงานศพตนเอง หนงสอทระลกงานศพ รวมทงการจดงานใหความรตอสาธารณะ ตวอยางไดแก รสวรรณ มวงมงสข จดทำาเพจ มะเรงพลกชวต https://www.facebook.com/cancerkan/ ตวอยางโพสทของรสวรรณ ในเพจมะเรงพลกชวต วนท 8 สงหาคม 2558 กอนเสยชวตประมาณ 4 เดอน“.....เมอเรยนรเรองความตาย กเรมทำาความรจกเพอลดความกลวทมในใจ ในนาททคดไดวาคนเราเกดมาแลวตองตาย เปนหรอไมเปนมะเรงกตองตาย ทำาใหกนยปลอยวางมากขน อกอยางใชวากนยจะเลอกตายได เมอใดถงกำาหนดกเมอนน…”
ค. กอนความตายมาถง กรณผปวยหรอผสงอายทประสงคจะทำาการณยฆาต ใชสอสงคมสอถงเหตผลทตดสนใจทำาการณยฆาต หรอกรณถายทอดสด (LIVE) การฆาตวตายผานเฟซบค
ง. การไวอาลยผานเวบไซตทเจาภาพงานศพจดไว การโพสทขอความไวอาลยในสอเฟสบค อนสตราแกรมสวนตว ตวอยางไดแกบคคลทมชอเสยง เชน นายวชย ศรวฒนประภา นกธรกจเจาของคงพาวเวอร เจาของสโมสรเลสเตอรซต
จ. เ ว บ ไ ซ ต ใ ห บ ร ก า ร ส บ ค น ง า น ส ว ด อ ภ ธ ร ร ม https://chapanakij.com/funeral/announce แ จ งก ำาหนดการพธสวดพระอภ ธรรมผานเวบไซต แผนทต งวด กำาหนดการสวดอภธรรมจนถงพระราชทานเพลงศพ หรอเผาศพ เวบไซตดงกลาวสามารถสบคนจากชอวด ชอผเสยชวต หรอชอผประกาศจดงาน ขาวท เวบไซตน แชรมาจากเพจอน หรอ
16
สอมวลชนออนไลน ในเวบไซตไดจดพนทใหเจาภาพสามารถลงประวต แนบไฟลภาพการจดงาน ผเขาเยยมชมเขยนขอความแสดงความอาลย และมบรการสำาหรบเจาภาพและผมารวมงาน ไดแก บรการจดหาโลงศพ การจดทำาของชำารวย ของวางบรการชางภาพ บรการจดดอกไมหนาโลงศพ บรการสงพวงหรดออนไลน ในขณะทเป ดเวบไซตถ งหนาเพจก ำาหนดการสวดอภธรรม จะมประวตยอ และเสยงสวดบงสกลประกอบ
ฉ. การถายทอดสด (LIVE) งานฌาปนกจผานเฟซบค เชน งานสลายสรระสงขารหลวงพอคณ ปรสทโธ งานพระราชทานเพลงศพนายวชย ศรวฒนประภา
ช. การจดการความร ดวยการจดทำาสอวดทศนใหความรเผยแพรบนชองยทบภายหลงการตาย เชน วดทศนกอนวนผลดใบ การตายของสภาพร พงศพฤกษ
ซ. การจดการความร ดวยการรวบรวมพระธรรมเทศนาบนเวบไซต สามารถอาน ดาวนโหลด ได ตวอยางไดแก มรณสตกถา ทานผหญงพนศข พนมยงค ทพระไพศาล วสาโลแสดงธรรมในวนบำาเพญกศล เผยแพรใน https://www.visalo.org/article/person33Poonsuk.htm
17
ภาพท 2 การประชาสมพนธการบรจาคอวยวะบนสอโซเชยลและยทบ เรอง Let them see love 2016 พนยกรรมอวยวะ ทมา :
https://www.marketingoops.com/campaigns/local-campaigns/let-them-see-love-2016/
ฌ. การจดทำาและเผยแพรไวรลบนสอสงคมและสถานยทบเพอประชาสมพนธเร องการบรจาคอวยวะของศนยรบบรจาคอวยวะสภากาชาดไทย ซงแตละปจะใชแนวคดทแตกตางกน ตวอยางเชน ประชาสมพนธใหผบรจาคจดทำาคลปสอสารกบญาตเรองการบรจาคอวยวะ
ญ. การใชเวบไซตและสอสงคมหนวยงานราชการ กลมจดการความร องคกรเพอสงคม เชน เวบไซตส ำานกขาว hfocus www.hfocus.org เครอขายพทธกา www.budnet.org Thailivingwill http://www.thailivingwill.in.th/ เ ฟ ซ บ ค ศ น ย ร า ม าอภบาล ชวามตร สขปลายทาง peaceful death เปนตน
ฎ. การใชสอสงคมในการเผยแพรขาวประชาสมพนธกจกรรมพเศษ และถายทอดสด การสอสารเรองความตาย ของกลมองคการเพอสงคม ตวอยางเชน กจกรรม ตายกอนตาย ของนวกลม จดโดย Peaceful Death รณรงคใหคนในสงคมตระหนกเร องการสอสารเพอการเตรยมตวตาย
จากการศกษาเอกสาร การรวมกจกรรม การสอสารเพอการเตรยมตวตายในสงคมไทยศตวรรษท 21 เกดขนใน 5 ระดบ และมความเกยวของสมพนธกน ดงน
ระดบท 1 การสอสารภายในตวบคคล (Intrapersonal Communication) เกดจากการตระหนกร ใหความสำาคญกบการวางแผนเพอการเตรยมตวตาย บคคลอาจจะรบรและแสวงหาขอมลขาวสารดวยตนเอง จากคนใกลชด จากขาว จาการอานหนงสอ เวบไซต เกดความคดทจะสอสารเตรยมตวตาย และอาจจะถายทอดความคดนนออกมา ดวยการเขยนเปนพนยกรรม หนงสอแสดงเจตนา
18
(Living Will) อตชวประวต หรอหนงสองานศพทเตรยมเขยนไวลวงหนา
ระด บท 2 การส อสารระหวางบคคล (Interpersonal Communication) จากระดบท 1 บคคลสอสารกบผใกลชด คนในครอบครว บอกวาตนเองไดจดทำาเอกสารในรปของพนยกรรม หนงสอแสดงเจตนาตามมาตรา 12 พรบ.สขภาพแหงชาต หรอการบรจาคอวยวะ บรจาครางกาย ปจจบน มการจดทำาคลปเสยง คลปตามเตรยมสำาหรบงานศพ คลปทสอสารแสดงเจตนา เชน การบรจาคอวยวะในกรณทสมองตาย
ร ะ ด บ ท 3 ก า ร ส อ ส า ร ใ น ก ล ม เ ล ก (Small Group Communication) สวนใหญเปนกจกรรมเรยนร อบรมเชงปฏบตการ เชน การอบรมการเผชญความตายอยางสงบของเครอขายพทธกา กระบวนการเรยนรในสถานศกษาทสอนเรองมรณศกษา ชวตและความตาย จตตปญญาศกษา กลมผเขารวมจะมการสอสารแลกเปลยนเรยนรในกลมเลก และฝกปฏบต การสอสารในกลมเลกนมความสมพนธกบการสอสารในระดบท 1 และ 2 กลาวคอ ผทสนใจและเกดการสอสารภายในตนเองและกบคนใกลชดเร องความตาย การเตรยมตวตาย จะเกดความสนใจหาขอมลขาวสารเขารวมอบรมเชงปฏบตการดงกลาว
นอกจากน หนวยงาน องคกรทตองการรณรงคเร องการสอสารเพอการเตรยมตวตายทมผลทางกฏหมาย มกจดกจกรรมอบรมกลมเลก เชน ศนยรามาอภบาล จดอบรมใหความรเร อง Living Will เครอขายพทธกา จดอบรมการเขยนหนงสออนสรณงานศพ เปนตน
ร ะ ด บ ท 4 ก า ร ส อ ส า ร ต อ ส า ธ า ร ณ ะ (Public Communication) การเตรยมตวตายสอสารตอสาธารณะในรปแบบการอบรมสมมนา การจดบรรยาย การจดก จกรรมพเศษ (Special Events) ตวอยางไดแก การจดกจกรรมพเศษ Before I
19
die ในป 2556 ทลานอเดน เซนทรลเวลด งาน Happy Death Day ในป 2560 ทศนยประชมแหงชาตสรกต งาน ตายกอนตายของนวกลม ทวดธาตทอง ในป 2561 การจดงานลกษณะน เปนการสอสารรณรงคในรปแบบการสอสารการตลาดเพอสงคม (Social Marketing Communication Campaign) กา รส อ ส า รต อสาธารณะลกษณะน มความสมพนธกบการสอสารในระดบ 1,2 และ 3 กลาวคอ รปแบบการเขารวมมทงการบรรยายกลมผฟงขนาดใหญ การชมนทรรศการทสอสารกบจตอาสาระดบบคคล หรอการพดคยแลกเปลยนกบจตอาสาหลงการรบประสบการณจำาลองงานศพ เปนตน
ระดบท 5 การสอสารมวลชน (Mass Communication) และสอสงคม (Social Media) สอมวลชนหนงสอพมพ วทย โทรทศน มการนำาเสนอเร องการเตรยมตวตาย ในรปของขาว การรายงานกจกรรมทเกดขน ตวอยางไดแก รายการของสถานชองไทยพบเอส การสอสารรณรงคเร องการบรจาคอวยวะของกลมทรในทรวชน รายการวชาชวต ของชวามตร เผยแพรบนเฟสบค รายการเผยแผธรรมะของกลมคลานธรรม พระสงฆจตอาสาทางสถานวทย ปจจบน สอมวลชนอยบนพนทออนไลนและคนเปดรบขาวสารออนไลนผานสมารทโฟนมากกวาการอาน การฟงจากการกระจายเสยงสด ขอดของสอสงคมออนไลนตอการเผยแพรความร ขาวสารเรองการเตรยมตวตายคอ คนทสนใจสามารถสบคน อาน ฟง โดยไมมขอจำากดเร องเวลาและสถานท สามารถแชรใหเพอนในสอสงคม และสามารถมสวนรวม ดวยการใหความเหน เปนการสอสารสองทาง
RQ 2 : รปแบบการสอสารเพอการเตรยมตวตายกรณศกษาเปนอยางไร
กรณศกษา อาจารยลปดา จนทรศกด ปจจบนอาย 59 ป พนฐานการศกษาออกแบบอตสาหกรรมบณฑต และวารสารศาสตรมหาบณฑต เปนผทสอสารเตรยมตวตาย ตงแตอาย 48 ป ดวยการเตร
20
ยมจดทำาหนงสองานศพในรปแบบของตนเอง อาจารยลปดา เขยนภาพกบตวอกษรดวยดนสอเลาเร องลงในสมดสเกตช การเขยนเร องใชวธเขยนเร องทนกออกและอยากเลาเปนเร อง ๆ ไป โดยไมไดเรยงลำาดบ เมอเขยนเรองใดแลวจะมผชวยสแกนเกบในรปซอฟทไฟล ภาพประกอบทเขยน เปนภาพตนเองเลาเหตการณความทรงจำาทบนทก
การสอสารเร องความตายภายในตนเองเรมตนจากประสบการณชวตตงแตวยเดก การเสยชวตของญาต การอตวนบาตกรรมของคนในครอบครว อาจารยลปดามความคดวาความตายอยใกลตว ไมกลว และมกจะสอสารเร องความตายกบเพอน หรอคนใกลชดเสมอ ตงแตเปนเดกวยประถมศกษา ซงคนทไดรบฟงจะรสกแปลกใจ เกดความสงสยวาทำาไมพดเรองน หรอกลาวตกเตอนวาไมควรพด มลเหตทคนเคยกบความตายมาจากชวตเฉยดตายหลายคร ง ในวยเดกเลก ลมตกบนได หรอเมอ 2-3 ปกอน เสนเลอดในสมองแตกจนสงเขาไอซย ชวยเหลอตนเองไมไดแตรบรสภาพรอบตวตลอดเวลา
สาระสำาคญของหนงสองานศพทอาจารยลปดาเตรยมไว คอ ตองการใหคนทรจกและมารวมงานศพไดรบรเร องสำาคญทผานมาในชวต ไมไดตองการสอสารเรองความสำาเรจหรอเกยรตยศ แตตองการเลาเรองเหตการณ สถานการณสำาคญทเกดขนในชวต กบการคด การตดสนใจ จดการ แกไขปญหาทเกดขนนน อาจารยลปดาเชอวา เรองเลาทสอสารในหนงสองานศพน จะมคณคาตอผอาน ตอสงคม
สำาหรบสอเฟซบค อาจารยไดเตรยมการโดยการเขยนพนยกรรมบอกลกใหทราบรหสผาน เพอใหลกยงสามารถสอสารเรองของแมภายหลงทแมเสยชวตแลว
จากกรณศกษาอาจารยลปดาทเปนนกสอสารและอยในวชาชพดงกลาว สอสารเพอการเตรยมตวตายผานพนยกรรม Living Will
21
เตรยมจดทำาหนงสองานศพ และเตรยมสอสงคมเฟซบคใหยงคงสามารถสอสารเรองของตนเองไดภายหลงจากทชวตสนสดลง
แหลงอางอง
กรมศลปากร (2561). 150 ปแหงการสวรรคตพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหามกฏพระจอมเกลาเจาอยหว พทธศกราช 2561. พมพครงท 1 พพธภณฑสถานแหงชาตพระนครคร.
กาญจนา แกวเทพ (2557). ศาสตรแหงสอและวฒนธรรมศกษา. พมพครงท 3 กรงเทพ : ภาพพมพ
โกมาตร จงเสถยรทรพยและคณะ (2550). วฒนธรรม ความตาย และวาระสดทายของชวต คมอเรยนรมตสงคมของการดแลผปวยระยะสดทาย. สำานกวจยสงคมและสขภาพ (สวสส.).
ชาย โพสตาและคณะ (2559). ตายดวถทเลอกได ใน สขภาพคนไทย 2559 นครปฐม : สถาบนวจยประชากรและสงคม มหาวทยาลยมหดล.
พระไพศาล วสาโล (2556). เหนอความตาย จากวกฤตสโอกาส. พมพครงท 7 กรงเทพฯ : เครอขายพทธกา.พระสธรตนบณฑตและคณะ (2561). รายงานฉบบสมบรณ การเสรม
สรางองคความรและแนวปฏบตดานการตายดตาม แนวพระพทธศาสนา. กรงเทพฯ : สำานกงานคณะกรรมการสขภาพแหงชาต (สช.).
สลกษณ ศวรกษ (2552). เตรยมตวตายอยางมสต ฉบบขยายความและเพมเตม กรงเทพฯ : ศนยไทยธเบต
สนต หตถรตน (2559). วาระสดทายทงดงาม. พมพครงท 1 กรงเทพ : สำานกพมพหมอชาวบาน
สรายทธ ยหะกร (2555). สงคมวทยาแหงความตาย. มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช นนทบร.
22
แสวง บญเฉลมวภาส (2557). ปลายทางชวต...ขอลขตการรกษา. พมพครงท 1. กรงเทพ : สำานกพมพสายธาร.
เอกภพ สทธวรรณธนะ (2556). มตทางวฒนธรรมของความตายในโรงพยาบาลสมยใหม : การศกษาเชงชาตพนธวรรณาในโรงพยาบาลแหงหนงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาสงคมศาสตรการแพทยและสาธารณสข บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล.
Kastenbaum, Robert J. (2004). Death, Society, and Human Experience, 8th edition. Pearson Education.
Long, Susan Orpett (2004). Cultural scripts for a good death in Japan and the United States : similarities and differences. Social Science and Medicine, 58(2004), 913-928.
Meier, Emily et al (2016). Defining a Good Death (Successful Dying) : Literature Review and a Call for Research and Public Dialogue. American Association for Geriatric psychiatry. Published by Elsevier Inc.
Proulx, Kathryn and Jacelon, Cynthia (2004). Dying with dignity : The good patient versus the good death. American Journal of Hospice & Palliative Medicine, 21(2), March-April 2004, 116-120.
สบคนจากอนเทอรเนต
บทสมภาษณ ผศ.พญ.สายพณ หตถรตน The Final Farewell คมอเตรยมตวตายฉบบออนไลน เพอความสขคร งสดทายกอนจากล า https://adaybulletin.com/feature-final-farewell/14158 วนท 9 เมษายน 2562
23
สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย. เอกสารประกอบการสมมนา พรอมรบสงคมสงวย: วางระบบดแลผปวยระยะยาว กบ ทางเลอกระยะท า ย ข อ ง ช ว ต 20 ก น ย า ย น 2559 https://tdri.or.th/2016/09/health-at-home/ สบคนเมอวนท 3 มนาคม 2562สำานกงานเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ขอมลจำานวนประชากรไทยทตายตามสาเหตสำาคญ ระหวาง พ.ศ.2550-2560 http://social.nesdb.go.th/SocialStat/StatLineChart_Final. สบคนเมอวนท 3 มนาคม 2562สมภาษณ
คณลปดา จนทรศกด วนท 16 กมภาพนธ 2562
24
