Zmiany fizyczne w Zmiany fizyczne w organizmie organizmie

ciężarnejciężarnej

Emilia Lichtenberg-KokoszkaEmilia Lichtenberg-Kokoszka

Ciąża to w życiu kobiety wydarzenie, należące do Ciąża to w życiu kobiety wydarzenie, należące do sfery zdrowia, a nie choroby. sfery zdrowia, a nie choroby.

Zachodzące u niej zmiany miejscowe i ogólne Zachodzące u niej zmiany miejscowe i ogólne stwarzają jednak konieczność biologicznej i stwarzają jednak konieczność biologicznej i

psychicznej, a także socjologicznej adaptacji kobiety i psychicznej, a także socjologicznej adaptacji kobiety i jej rodziny do nowej sytuacji jej rodziny do nowej sytuacji

oraz zwrócenia uwagi na te codzienne zachowania, oraz zwrócenia uwagi na te codzienne zachowania, które będą korzystne dla rozwijającego się dziecka i które będą korzystne dla rozwijającego się dziecka i

zdrowia matki.zdrowia matki.

Układ pokarmowyUkład pokarmowy

Zmniejszenie kwasoty i ilości pepsyny w żołądku Przemieszczenie ku górze i na boki jelit, wyrostka

robaczkowego oraz żołądka Spowolnienie motoryki błony mięśniowej

przewodu pokarmowego Zwiotczenie mięśni jelit Zwiększenie wydzieliny gruczołów ślinowych Wzrost ciężaru wątroby Zmniejszenie metabolizmu i wydzielania żółci Wzmożona przemiana materii, zwłaszcza w czasie

„międzyposiłkowym” Przyspieszony metabolizm insuliny Oszczędne gospodarowanie glukozą i

aminokwasami

Skutki: Zgaga, zaparcia Lepsze trawienie i wchłanianie treści pokarmowej oraz witamin i minerałów Pojawienie się kamieni w pęcherzyku żółciowym lub żółtaczki Brak magazynowania substancji odżywczych w okresie międzyposiłkowym

Zalecenia: Stosowanie diety z podwyższoną zawartością błonnika (poprawia pracę jelit)

Częste spożywanie urozmaiconych posiłków w małych ilościach Odpowiednie nawodnienie organizmu Konieczność spożycia pierwszego posiłku zaraz po obudzeniu się, najlepiej jeszcze

przed wstaniem z łóżka

Przyrost masy ciała ciężarnejPrzyrost masy ciała ciężarnej(aktualne propozycje)(aktualne propozycje)

- I -- I -Prawidłowy przyrost masy ciała: 7-9 kgPrawidłowy przyrost masy ciała: 7-9 kgNadmierny przyrost masy ciała: 13 i więcej kgNadmierny przyrost masy ciała: 13 i więcej kg

- II -- II -Prawidłowy przyrost masy ciała: 10,5 – 12,5 kgPrawidłowy przyrost masy ciała: 10,5 – 12,5 kg I trymestr: 0,7-1,4 kgI trymestr: 0,7-1,4 kg II i III trymestr: 0,4 kg na tydzieńII i III trymestr: 0,4 kg na tydzień

- III - - III - Przyrost masy ciała obliczony na podstawie Przyrost masy ciała obliczony na podstawie

BMIBMI

- IV -- IV - Obliczenie przyrostu masy ciała na podstawie Obliczenie przyrostu masy ciała na podstawie

rzeczywistej masy jaja płodowego i zmian rzeczywistej masy jaja płodowego i zmian zachodzących w organizmie kobiety. zachodzących w organizmie kobiety.

Na całkowity przyrost masy ciała ciężarnej Na całkowity przyrost masy ciała ciężarnej składa się w:składa się w:

38% masa ciała dziecka, 38% masa ciała dziecka, 9% łożysko, 9% łożysko, 11% wody płodowe, 11% wody płodowe, 20% powiększająca się macica, piersi, pośladki i 20% powiększająca się macica, piersi, pośladki i

nogi, nogi, 22% wzrost objętości krwi i innych 22% wzrost objętości krwi i innych

dodatkowych płynów ustrojowych. dodatkowych płynów ustrojowych.

Przy czym istotny jest zarówno sam przyrost masy ciała jak i jego krzywa

Przyrost masy ciała obliczony na podstawie BMIPrzyrost masy ciała obliczony na podstawie BMI

Tydzień ciąży

Przyrost masy

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40

BMI< 19,8 0,5 0,9 1,4 1,6 1,8 2,0 2,7 3,2 4,5 5,4 6,8 7,7 8,6 9,8 10,2 11,3 12,5 13,6 14,5 15,2

BMI=19,8-26 0,5 9,7 1,0 1,2 1,3 1,5 1,9 2,3 3,6 4,8 5,7 6,4 7,7 8,2 9,1 10,0 10,9 11,8 12,7 13,6

BMI>26,0 0,5 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,4 2,3 2,9 3,4 3,9 5,0 5,4 5,9 6,4 7,3 7,9 8,6 9,1

Układ krążeniaUkład krążenia Wzrost objętości krwi krążącej (w Wzrost objętości krwi krążącej (w

większym stopniu osocza niż erytrocytówwiększym stopniu osocza niż erytrocytów Wzrost liczby krwinek białych, płytek Wzrost liczby krwinek białych, płytek

krwi oraz białek osoczakrwi oraz białek osocza

Powiększenie koryta naczyńPowiększenie koryta naczyń Zwiększony przepływ krwi przez niektóre Zwiększony przepływ krwi przez niektóre

narządy (zwłaszcza macicę, nerki, skórę)narządy (zwłaszcza macicę, nerki, skórę)

Zwiększenie pojemności wyrzutowej sercaZwiększenie pojemności wyrzutowej serca Podniesienie częstości uderzeń serca z 70 Podniesienie częstości uderzeń serca z 70

do 85 na minutędo 85 na minutę Zmiana ułożenia sercaZmiana ułożenia serca Niewielki spadek wartości skurczowej i Niewielki spadek wartości skurczowej i

wyraźny – wartości rozkurczowej wyraźny – wartości rozkurczowej ciśnienia tętniczegociśnienia tętniczego

Wzrost ciśnienia w obrębie żyły głównej Wzrost ciśnienia w obrębie żyły głównej dolnejdolnej

Skutki: Niedokrwistość Niedokrwistość Wzrost odczynu OB.Wzrost odczynu OB. Wzrost krzepliwości krwiWzrost krzepliwości krwi Szybsze pocenie się, przetłuszczanie włosówSzybsze pocenie się, przetłuszczanie włosów Ciągłe uczucie gorącaCiągłe uczucie gorąca Skłonność do omdleńSkłonność do omdleń Żylaki kończyn, sromu i odbytuŻylaki kończyn, sromu i odbytu

Zalecenia: Właściwa higiena osobistaWłaściwa higiena osobista Ubiór w miarę przewiewny, z naturalnych włókien, dostosowany do pory Ubiór w miarę przewiewny, z naturalnych włókien, dostosowany do pory

roku, nie uciskający brzucha oraz klatki piersiowej roku, nie uciskający brzucha oraz klatki piersiowej Unikanie zbyt gorących lub zbyt zimnych kąpieli oraz saunyUnikanie zbyt gorących lub zbyt zimnych kąpieli oraz sauny Odpoczynek w pozycji leżącej na boku, z nogami uniesionymi wyżejOdpoczynek w pozycji leżącej na boku, z nogami uniesionymi wyżej Przeciwwskazana długotrwała pozycja siedząca lub stojącaPrzeciwwskazana długotrwała pozycja siedząca lub stojąca

Układ oddechowyUkład oddechowy Zmiana toru oddychania z żebrowego na

przeponowy Wzrost wentylacji płuc o około 40% Zwiększenie pojemności płuc Zmniejszenie ilości powietrza zapasowego Zwiększone ruchy przepony, wybrzuszenie

żeber Wzrost wymiany gazowej Oddech staje się głębszy, ale nie częstszy O 10-20% wzrasta pojemność

poszczególnych oddechów

Skutki: Lepsze dotlenienie zarówno matki jak i dziecka Zbyt ciasny stanik uciskający klatkę piersiową może spowodować niedotlenienie czy

wręcz omdlenie

Zalecenia: Częste przebywanie na świeżym powietrzu Unikanie pomieszczeń zadymionych (większa wymiana gazowa - głębsze niedotlenienie i więcej toksyn

w organizmie ciężarnej i płodu) Noszenie staników nie uciskających klatki piersiowej

Układ moczowyUkład moczowy Znaczne poszerzenie dróg

odprowadzających mocz zwłaszcza miedniczek nerkowych i moczowodów

Zwiększony przepływ krwi w nerkach, przesącz kłębkowy

Nasilona resorbcja zwrotna sodu i wody

Wzrost stężenia aminokwasów i glukozy w moczu

Niedostateczna podaż węglowodanów spowodować może pojawienie się w moczu acetonu i kwasu acetylooctowego.

Pęcherz moczowy podnosi się

Zwolnienie przepływu moczu w moczowodach

Przerost (estrogen) i zwiotczenie mięśniówki gładkiej (progesteron) moczowodów

Skutki: Utrudniony odpływ moczu Utrudniony odpływ moczu Częstsze oddawanie moczu, ale w małych ilościachCzęstsze oddawanie moczu, ale w małych ilościach Skłonność do zakażeń oraz bakteriomoczuSkłonność do zakażeń oraz bakteriomoczu Wzrost skłonności do obrzęków. Wzrost skłonności do obrzęków. Ograniczenie ilości spożywanych płynów może utrudnić wypłukiwanie toksyn z organizmu, Ograniczenie ilości spożywanych płynów może utrudnić wypłukiwanie toksyn z organizmu,

przyczyniać się do zagęszczenia moczu, a nawet do powstawania piasku i kamieni (np. przyczyniać się do zagęszczenia moczu, a nawet do powstawania piasku i kamieni (np. szczawianowych, moczanowych, fosforanowych…) w nerkach.szczawianowych, moczanowych, fosforanowych…) w nerkach.

Zalecenia: Właściwe Właściwe odżywianie odżywianie Odpowiedni poziom węglowodanówOdpowiedni poziom węglowodanów Prawidłowe proporcje sodu (w sytuacji zagrożenia wystąpieniem obrzęków należy wręcz Prawidłowe proporcje sodu (w sytuacji zagrożenia wystąpieniem obrzęków należy wręcz

całkowicie zrezygnować z solenia potraw oraz unikać potraw zawierających jego duże ilości całkowicie zrezygnować z solenia potraw oraz unikać potraw zawierających jego duże ilości (np. żółtego sera). Należy wówczas zwracać również większą uwagę na skład pitych wód (np. żółtego sera). Należy wówczas zwracać również większą uwagę na skład pitych wód mineralnychmineralnych

Racjonalne spożywanie Racjonalne spożywanie płynówpłynów, planowane na podstawie aktualnego stanu zdrowia ciężarnej, , planowane na podstawie aktualnego stanu zdrowia ciężarnej, warunków klimatycznych czy indywidualnych potrzebwarunków klimatycznych czy indywidualnych potrzeb

Zalecanie więc ograniczenia ilości wypijanych płynów do 1,5 l/dobę wliczając w to zupy i Zalecanie więc ograniczenia ilości wypijanych płynów do 1,5 l/dobę wliczając w to zupy i kompot może być zasadne jedynie w określonych sytuacjach (np. H-gestozie)kompot może być zasadne jedynie w określonych sytuacjach (np. H-gestozie)

Gruczoły sutkoweGruczoły sutkowe

Obrzmienie, wrażliwość a nawet bolesnośćObrzmienie, wrażliwość a nawet bolesność Rozbudowa zrazików mlecznychRozbudowa zrazików mlecznych Poszerzenie siatki naczyń podskórnychPoszerzenie siatki naczyń podskórnych Pojawienie się wtórnych obwódek, powiększenie się gruczołów łojowych oraz wzrost Pojawienie się wtórnych obwódek, powiększenie się gruczołów łojowych oraz wzrost

ilości ich wydzielinyilości ich wydzieliny Przebarwienie obwódek i brodawek piersiowychPrzebarwienie obwódek i brodawek piersiowych Na piersiach mogą się pojawić rozstępyNa piersiach mogą się pojawić rozstępy Pod wpływem ucisku z brodawek może wypływać płyn. Pod wpływem ucisku z brodawek może wypływać płyn. Stymulacja brodawek (ich drażnienie) w okresie okołoporodowym może spowodować Stymulacja brodawek (ich drażnienie) w okresie okołoporodowym może spowodować

rozpoczęcie czynności skurczowej mięśnia macicyrozpoczęcie czynności skurczowej mięśnia macicy

Skutki: Konieczna jest prawidłowa higiena piersi związana zarówno z przygotowaniem ich do Konieczna jest prawidłowa higiena piersi związana zarówno z przygotowaniem ich do

karmienia jak i ułatwieniem im powrotu do dobrej formy po okresie laktacji. karmienia jak i ułatwieniem im powrotu do dobrej formy po okresie laktacji. Stymulacja brodawek nasila akcję porodową, a w terminie porodu może ją nawet Stymulacja brodawek nasila akcję porodową, a w terminie porodu może ją nawet

wywołaćwywołać (+)(+) Stymulacja brodawek może spowodować rozpoczęcie porodu przedwczesnego (-)Stymulacja brodawek może spowodować rozpoczęcie porodu przedwczesnego (-)

Zalecenia: Należy w jak najmniejszym stopniu zmywać naturalną warstwę ochronną Należy w jak najmniejszym stopniu zmywać naturalną warstwę ochronną

produkowaną przez przewody łojowe – wskazane jest więc mycie piersi samą wodą, a produkowaną przez przewody łojowe – wskazane jest więc mycie piersi samą wodą, a w okresie karmienia – zalecane jest pozostawienie na nich resztek pokarmu oraz częste w okresie karmienia – zalecane jest pozostawienie na nich resztek pokarmu oraz częste ich wietrzenie. ich wietrzenie.

Unikanie stymulacji bordawek zwłaszcza w sytuacji zagrożenia ciążyUnikanie stymulacji bordawek zwłaszcza w sytuacji zagrożenia ciąży Poza tymi sytuacjami wskazany jest masaż samych piersi oraz stosowanie specjalnych Poza tymi sytuacjami wskazany jest masaż samych piersi oraz stosowanie specjalnych

preparatów w celu zapobiegania rozstępompreparatów w celu zapobiegania rozstępom

Narząd rozrodczyNarząd rozrodczy Macica powiększa się z 60 g przed ciążą do 1 kg w okresie okołoporodowym, a jej pojemność Macica powiększa się z 60 g przed ciążą do 1 kg w okresie okołoporodowym, a jej pojemność

wzrasta z 5 ml. do 5 l.wzrasta z 5 ml. do 5 l. Zwiększenia się liczba oraz wielkość włókien mięśniowychZwiększenia się liczba oraz wielkość włókien mięśniowych Ściany macicy ulegają ścieńczeniuŚciany macicy ulegają ścieńczeniu

Następuje zasinienie i rozpulchnienie szyjki macicyNastępuje zasinienie i rozpulchnienie szyjki macicy Śluz tworzy czop zamykający kanał szyjki utrudniając tym samym wniknięcie drobnoustrojówŚluz tworzy czop zamykający kanał szyjki utrudniając tym samym wniknięcie drobnoustrojów Ilość wydzieliny szyjkowej jest niewielka, a wzrasta dopiero w miarę zbliżania się terminu poroduIlość wydzieliny szyjkowej jest niewielka, a wzrasta dopiero w miarę zbliżania się terminu porodu Skurcze mięśnia macicy obejmują cały mięsień i występują ze zmienną częstotliwością przez cały Skurcze mięśnia macicy obejmują cały mięsień i występują ze zmienną częstotliwością przez cały

okres ciąży (Braxona-Hicksa, Alvareza)okres ciąży (Braxona-Hicksa, Alvareza)

Zasinienie, rozpulchnienie oraz zwiększenie rozciągliwości i szerokości pochwy. Zasinienie, rozpulchnienie oraz zwiększenie rozciągliwości i szerokości pochwy. Zmienia się śluz pochwowy– jego ilość, wygląd, pH (na bardziej kwaśne - 4,0) oraz flora Zmienia się śluz pochwowy– jego ilość, wygląd, pH (na bardziej kwaśne - 4,0) oraz flora

bakteryjna. bakteryjna. Zwiększa się ilość glikogenu w komórkach wyściełających pochwę oraz nasila się jej złuszczanie Zwiększa się ilość glikogenu w komórkach wyściełających pochwę oraz nasila się jej złuszczanie

Srom jest obrzęknięty, powiększony i przebarwiony, a na jego powierzchni można stwierdzić różnej Srom jest obrzęknięty, powiększony i przebarwiony, a na jego powierzchni można stwierdzić różnej wielkości żylakiwielkości żylaki

Następuje powiększenie jajników, zwłaszcza tego w którym rozwija się ciałko żółte ciążowe.Następuje powiększenie jajników, zwłaszcza tego w którym rozwija się ciałko żółte ciążowe.

Następuje przekrwieniem narządów miednicy małejNastępuje przekrwieniem narządów miednicy małej

Skutki: Ścieńczenie ściany macicy może powodować bóle oraz niebezpieczne zmiany w bliźnie Ścieńczenie ściany macicy może powodować bóle oraz niebezpieczne zmiany w bliźnie

pooperacyjnej zwłaszcza u kobiet po przebytym cięciu cesarskimpooperacyjnej zwłaszcza u kobiet po przebytym cięciu cesarskim Częste stany zapalne pochwy oraz rozwój grzybicy pochwyCzęste stany zapalne pochwy oraz rozwój grzybicy pochwy Prawidłowe skurcze macicy interpretowane mogą być jako rozpoczęcie porodu Prawidłowe skurcze macicy interpretowane mogą być jako rozpoczęcie porodu

przedwczesnego (rzadziej poronienia), lub przeciwnie nie niepokoją ciężarnejprzedwczesnego (rzadziej poronienia), lub przeciwnie nie niepokoją ciężarnej

Zalecenia: Prawidłowa higiena intymna w czasie ciąży Unikanie źródeł zakażenia takich jak baseny, czy publiczne toalety Stosowanie właściwej diety oraz uprawianie ćwiczeń fizycznych (profilaktyka żylaków)

Statyka ciężarnejStatyka ciężarnejulega zmianieulega zmianie

Macica i piersi wysuwają się do przodu, wskutek czego do Macica i piersi wysuwają się do przodu, wskutek czego do przodu wysuwa się również środek ciężkości ciałaprzodu wysuwa się również środek ciężkości ciała

Aby zachować równowagę ciężarna musi przechylać się ku Aby zachować równowagę ciężarna musi przechylać się ku tyłowi poprzez niewielki ruch wyprostny w stawach tyłowi poprzez niewielki ruch wyprostny w stawach skokowych lub zwiększenie krzywizny lędźwiowejskokowych lub zwiększenie krzywizny lędźwiowej

Następuje nadmierne rozluźnienie w stawach miednicy Następuje nadmierne rozluźnienie w stawach miednicy Większą pracę wykonują głównie mięśnie grzbietu i brzuchaWiększą pracę wykonują głównie mięśnie grzbietu i brzucha

Skutki: Bóle krzyża i pleców

Zalecenia: Stosowanie prawidłowego obuwia (na niewielkim, szerokim obcasie, najlepiej z „poduszką

powietrzną”) Unikanie chodzenia na wysokich obcasach

Uprawianie ćwiczeń fizycznych (poprawiających kondycję oraz przygotowujących organizm na tak wielki wysiłek jakim jest poród)

Należy przy tym pamiętać, że: - Nie można ćwiczyć z pustym żołądkiem (najlepiej jest ćwiczyć kilka godzin po obfitym

posiłku, lub godzinę po lekkim) - Należy unikać ćwiczeń w pozycji na wznak - Bieganie może kontynuować jedynie kobieta, która biegała również przed poczęciem.

Warunkiem jest jednak zarówno bieganie jak i spacerowanie w odpowiednim obuwiu i po miękkim terenie

- Najlepszym rodzajem sportu jest pływanie - Należy unikać nagłych i gwałtownych wysiłków fizycznych

Ćwiczenia w czasie ciąży nie mogą służyć utracie nadmiernej masy ciała

Układ hormonalnyUkład hormonalnywywiera wpływ zarówno na fizyczną jak i psychiczną wywiera wpływ zarówno na fizyczną jak i psychiczną

stronę okresu ciążystronę okresu ciąży

Przedni płat przysadki mózgowej traci kontrolę nad wytwarzaniem hormonów płciowychPrzedni płat przysadki mózgowej traci kontrolę nad wytwarzaniem hormonów płciowych Podstawowym organem wytwarzającym w czasie ciąży większość hormonów jest łożyskoPodstawowym organem wytwarzającym w czasie ciąży większość hormonów jest łożysko Stwierdza się przerost i rozrost wielu gruczołów wydzielania wewnętrznego, zwłaszcza Stwierdza się przerost i rozrost wielu gruczołów wydzielania wewnętrznego, zwłaszcza

przysadki mózgowej, gruczołu tarczowego, kory nadnerczy, jajników, trzustki i przytarczycprzysadki mózgowej, gruczołu tarczowego, kory nadnerczy, jajników, trzustki i przytarczyc

Skutki: Zaburzenia pracy tarczycy związane m. in. ze zwiększonym gromadzeniem joduZaburzenia pracy tarczycy związane m. in. ze zwiększonym gromadzeniem jodu Labilność emocjonalnaLabilność emocjonalna

Zalecenia: Posiadanie wiedzy na temat zmian psychofizycznych w czasie ciąży zarówno przez kobietę Posiadanie wiedzy na temat zmian psychofizycznych w czasie ciąży zarówno przez kobietę

jak i jej partnera oraz pozostałych członków rodziny zwiększa poziom wyrozumiałości wobec jak i jej partnera oraz pozostałych członków rodziny zwiększa poziom wyrozumiałości wobec ciężarnej oraz przyczynia się do bardziej pozytywnej atmosfery w jej otoczeniuciężarnej oraz przyczynia się do bardziej pozytywnej atmosfery w jej otoczeniu

Autonomiczny układ nerwowyAutonomiczny układ nerwowy Wykazuje chwiejność i wzmożoną reaktywność W obrębie kory występuje niewielkie pobudzenie jej czynności wraz ze wzmożeniem

głębokich odruchów nerwowych, zmniejszeniem odruchów powierzchniowych i obniżeniem napięcia ośrodków hamujących. Zmniejsza to równowagę pomiędzy bodźcami korowymi i podkorowymi

Skutki:Skutki: Kobieta staje się chwiejna uczuciowo, łatwo wybucha płaczem oraz miewa dziwaczne,

bezsensowne życzenia i zachcianki, a jej reakcji nie da się przewidzieć Ciężarne charakteryzują się większą chłonnością i wrażliwością umysłu. To co brzydkie i

okrutne dużo bardziej wzbudza w nich obrzydzenie i wstręt, to co piękne momentalnie wywołuje dreszcz wzruszenia

Inni autorzy uważają, że ciąża przytępia umysł zwłaszcza w III trymestrze i np. ciężarnej gorzej przychodzi uczenie się, zapamiętywanie, rozwiązywanie trudnych zadań

Zalecenia:Zalecenia: Posiadanie wiedzy na temat zmian psychofizycznych w czasie ciąży zarówno przez kobietę Posiadanie wiedzy na temat zmian psychofizycznych w czasie ciąży zarówno przez kobietę

jak i jej partnera oraz pozostałych członków rodziny zwiększa poziom wyrozumiałości wobec jak i jej partnera oraz pozostałych członków rodziny zwiększa poziom wyrozumiałości wobec ciężarnej oraz przyczynia się do bardziej pozytywnej atmosfery w jej otoczeniuciężarnej oraz przyczynia się do bardziej pozytywnej atmosfery w jej otoczeniu

Otaczanie się pięknemOtaczanie się pięknem Nauczenie się radzenia sobie ze stresem i nadmiernymi emocjami oraz metod relaksacjiNauczenie się radzenia sobie ze stresem i nadmiernymi emocjami oraz metod relaksacji Nie pozostawianie ważnych decyzji i zadań na III trymestr ciążyNie pozostawianie ważnych decyzji i zadań na III trymestr ciąży

Zmiany w wyglądzie ciężarnejZmiany w wyglądzie ciężarnej

Zwiększa się skłonność do obrzęku i krwawienia dziąseł Ścieńczenie, zwiększenie miękkości i łamliwości paznokci Kruchość i łamliwość oraz wypadanie włosów Niekorzystne zmiany w cerze W drugiej połowie ciąży może pojawić się zwiększenie owłosienia (hirsutyzm) na twarzy oraz

całym ciele Nasilenie pigmentacji Rozstępy skórne - najczęściej w okolicy brzucha, piersi, ud i pośladków

Skutki: Pojawienie się i rozwój próchnicy i paradontozy, które nie leczone mogą stać się przyczyną

ogólnej infekcji

Zalecenia: Dbałość o higienę jamy ustnej, Systematyczne wizyty kontrolne u stomatologa oraz leczenie zębów Właściwe odżywianie Uzupełnianie witamin i mikroelementów Masowanie miejsc skłonnych do pojawiania się rozstępów oraz stosowanie odpowiednich

maści i kremów