5 46+มังคลัตถทีปนีแปล+เล่ม+๕

ประโยค๕ - มงคลตถทปนแปล เลม ๕ - หนาท 1

มงคลตถทปน แปล เลม ๕ พรรณนาความแหงคาถาท ๙*

[๔๖๙] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๙ ดงน : กจมการสารวม อนทรยเปนตน ชอวา ตบะ. กจมการเวนจากเมถนเปนตน ชอวา พรหมจรรย. การเหนมรรคดวยสามารถการตรสรอรยสจ ๔ ชอวาอรย- สจจานทสสนะ. การบรรลหรอการพจารณาเหนพระนพพานกลาวคอ พระอรหตตผล ชอวา นพพานสจฉกรยา. บทวา เอต เปนตน ความวา เทพดา ทานจงถอวา "ตบะ ๑ พรหมจรรย ๑ การเหน มรรคดวยสามารถการตรสรอรยสจ ๑ การทาพระนพพานใหแจง ๑ กรรม ๔ อยาง มตบะเปนตนน เปนมงคลอนสงสด." ความ สงเขปในคาถาท ๙ นเทาน สวนความพสดารในคาถาท ๙ น ดงตอไปน : - * พระมหาฉาย สวฑฒโน ป. ธ. ๘ วดบวรนเวศวหาร แปล.


กถาวาดวยตบะ [๔๗๐] ธรรมเปนเครองเผาผลาญบาป ชอวา ตบะ. ดวย เหตนน ในอรรถกถา๑ ทานจงกลาววา "ธรรมทชอวา ตบะ เพราะ อรรถวาเผาผลาญซงธรรมทงหลายอนลามก." บรรดาบทเหลานน บทวา ตปต ความวา ยอมยงบาปธรรม ทงหลายใหเรารอน. ดวยเหตนน พระศพทศาสตราจารย จงกลาว ไวในหมวดธาตม ภ ๒ธาตเปนตนวา "ตป ธาต ลงในอรรถวายง บาปธรรมทงหลายใหเรารอน สาเรจรปเปน ตปต." หมวดธาตม จร ๓ธาตเปนตนวา "ตป ธาต ลงในอรรถวา เผาผลาญ สาเรจรป เปน ตเปต. ลงในการต สาเรจรปเปน ตาเปต." ศพทคอ ตป เปน ไปในธรรมและวตร. ดวยเหตนน ในปทาเนกตถวรรค๔ ทานอาจารย โมคคลลานะ จงกลาววา "ศพทคอ ตป เปนไปในธรรมและใน วตร." ฎกาปทาเนกตถวรรคนนวา "ศพทคอ ตป นน เปนไปใน วตร คอทฏฐสมาจาร ( ความประพฤตโดยเออเฟอดวยดดวยอานาจ ความเหน ). [๔๗๑] คณมขนตเปนตน ชอวา ธรรม. จรงดงนน ขนต ชอวา ตบะ ( มา ) ในบาทคาถานวา "ความอดกลนคอความทนทาน เปน ๑. ป. โช. ข. ข. ๖๖. ๒. ป. โช. ข. ส. ๒/๒๒๐ ๓. สททนตธาตมาลา ๒๒๐ ๔.อภธานปปทปกา คาถาท ๒๐๖๒. แตพยญชนะตางกนเลกนอย.


ตปธรรมอยางยง. ศลชอวาตบะ ( มา ) ในโลมสกสสปชาดก๑ "เราจกละกาม ทงหลายทาตบะ." อโบสถกรรม ชอวาตบะ ( มา ) ในมหาหงสชาดก๒วา "เราพจารณาเหนกศลธรรมเหลานน คอ ทาน ๑ ศล ๑ บรจาค ๑ ความซอตรง ๑ ความออน โยน ๑ ตบะ ๑ [ ความไมโกรธ ๑ ความไม เบยดเบยน ๑ ความอดทน ๑ ความไมยนราย ๑ ซงตงอยแลวในตน.]" กจมการเรยนพระพทธพจนเปนอาท กชอวา ตบะ ( มา ) ใน บาทคาถานวา "ความเพยรเครองเผาผลาญกเลสของหมชนผพรอม เพรยงกน เปนเหตนาสขมาให." ดวยเหตนน ในอรรถกถาธรรมบท ทานจงกลาววา "กการ เรยนพระพทธพจนกด การรกษาธดงคกด การกระทาสมณธรรม กด แหงชนผพรอมเพรยงกนทงหลาย คอหมชนผมจตเปนอนเดยวกน ยอมนาสขมาให; เพราะฉะนน พระผมพระภาค จงตรสวา "สมคคาน ตโป สโข." [๔๗๒] สวนในฎกาเทวปตตสงยต ทานกลาวอธบายไววา "กธรรมคอธดงค ชอวา ตบะ เพราะเผาผลาญ ความละโมภ ดวย ๑.ชาตกฏกถา. ๕/๓๘๖ ๒. ชาตกฏกถา ๘ ๒๗๘


อานาจแหงตณหา. ในหมวดธาตม จร๑ ธาตเปนตน ทานกลาววา "ศล ชอวาตบะ ในบทวา ตโป น เพราะอรรถวา ยงอกศลกรรม ทงหลายใหเรารอน แตในมงคลขอวา ตโป น กศลกจมการสารวมอนทรยเปนตน ชอวา ตบะ. ดวยเหตนน ในอรรถกถา๒ ทานจงกลาววา "การ สารวมอนทรย ชอวา ตบะ เพราะเผาผลาญอกศลเจตสกธรรมม อภชฌาและโทมนสเปนตน. อกนยหนง ความเพยรชอวา ตบะ เพราะเผาผลาญความเกยจคราน. บรรดาความสารวมอนทรยและความเพยรทง ๒ นน ความ สารวมดวยสต ชอวา อนทรยสงวร. กความสารวมดวยสตนน โดย ความกคอตวสต. ดวยเหตนน ในฎกามลปรยายสตร ทานจงกลาว วา "คณเครองสารวมอนทรย ชอวา สตสงวร. และคณเครอง สารวมอนทรยนน เปนไปแลวอยางนนนนแล ( ชอวา สตสงวร. )" อรรถกถา๓สพพาสวสตรวา "ธรรมทมชอวา สงวร เพราะเปน เครองกน. ทานกลาวคาอธบายไววา "เพราะปด คอกนไว" คาวา สวโร นน เปนชอของสต. [๔๗๓] ความจรง บคคลผสารวมดวยการสารวมอนทรย ชอ วา ยอมรกษาอนทรยทงหลายเพอละอกศลเจตสกธรรมมอภชฌาเปนตน. ดวยเหตนน ในจตตถวรรคปฐมปณณาสก ในจตกกนบาต ๑. สททนต ธาตมาลา. ๒๒๑. ๒. ป. โช. ข. ข. ๑๖๗. ๓. ป. ส. ๑/๑๐๔


องคตตรนกาย๑ พระผมพระภาคจงตรสวา "ภกษทงหลาย กภกษ ชอวา เปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลายอยางไร ? ภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยนเหนรปดวยตาแลว เปนผไมถอโดย นมต ( คอรวบถอ ) เปนผไมถอโดยอนพยญชนะ ( คอแยกถอ ) อกศลธรรมทงหลายอนลามก คออภชญาและโทมนส พงซานไป ตาม ( ครอบงา ) บคคลผไมสารวมอนทรยคอจกษนนอย เพราะการไม สารวมอนทรยคอจกษใดเปนเหต, ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรยคอ จกษ ยอมรกษาอนทรยคอจกษ ยอมถงความสารวมในอนทรย คอจกษ. ภกษฟงเสยงดวยห ฯ ล ฯ สดกลนดวยจมก ฯ ล ฯ ลม รสดวยลน ฯ ล ฯ ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย ฯ ล ฯ รธรรมารมณ ดวยใจแลว เปนผไมถอโดยนมต ฯ ล ฯ ยอมถงความสารวมใน อนทรยคอใจ ภกษทงหลาย อยางนแล ภกษ เปนผชอวามทวาร อนสารวมแลว ในอนทรยทงหลาย." บาลอปรหานสตร จบ. [๔๗๔] อรรถกถา๒ตกนบาต องคตตรนกายวา "สองบทวา อนทรเยส คตตทวาโร ความวา เปนผมทวารอนตนปดแลวใน อนทรยทงหลายมใจเปนท ๖." อรรถกถา๓ทกนบาตในอตวตตกะวา "บทวา อคตตทวาโร คอ ผมทวารอนไมปดแลว เพอเฉลยคาถามวา "กภกษเปนผมทวาร อนไมคมครองแลวในธรรมอะไร ? พระผมพระภาค จงตรสวา "ใน ๑. อง. จตกก ๒๑/๕๐. ๒. มโน. ป. ๓/๑๐๔. ๓. ป. ท. อต. ๑๒๗.


อนทรยทงหลาย." ปกรณ๑วเสสชอวสทธมรรควา " หลายบทวา จกขนา รป ทสวา ความวา เหนรปดวยวญญาณอนอาศยจกษซงสามารถในการเหนรปอน ไดโวหารวา จกษ ดวยอานาจแหงเหต. บทวา น นมตตคคาห ความวา ภกษไมยดถอซงสตรนมตและบรษนมต หรอนมตอนเปน ทตงแหงกเลสมสภนมตเปนตน คอยอมตงอยในนมตสกวาเหนแลว เทานน. บทวา นานพย ชนคคาห ความวา ไมยดถอซงอาการอน ตางโดยมอ เทา การหวเราะ ยมแยม เจรจา และ เหลยวดเปนตน อนไดโวหารวา อนพยญชนะ เพราะปรากฏเนอง ๆ คอการกระทา ความเปนของปรากฏแหงกเลสทงหลาย ไดแก ถอเอาซงอวยวะนอย ใหญอนมอยในสรระนนอยางเดยว. ในคาวา ยตวาธกรณเมน เปน ตน พงทราบวนจฉยดงน : ธรรมมอภชฌาเปนตนเหลานน พงซาน ไปตาม คอตดตามบคคลผนน คอผไมสารวมอนทรยคอจกษ ไดแก เปนผไมปกปดจกษทวารดวยบานประตคอสตอย เพราะเหตใด ? คอ เพราะเหตแหงการไมสารวมอนทรยคอจกษใด ? หลายบทวา ตสส สวราย ปฏปชชต ความวา ยอมปฏบตเพอประโยชน แกการปด อนทรยคอจกษนน ดวยบานประตคอสต. กภกษผปฏบตอยโดยอาการ อยางนนแล พระผมพระภาคตรสเรยกวา ยอมรกษาอนทรยคอจกษ บาง, วา "ยอมถงความสารวมในอนทรยคอจกษบาง." [๔๗๕] ฎกา๒วสทธมรรควา "บทวา การณวเสน คอ ดวย ๑. ว. ม. ๑/๒๔. ๒. ป. ม . ๗/๖๙.


อานาจแหงเหตอนไมทวไป. แทจรง พระผมพระภาค ทรงอางผลดวย อานาจแหงเหตอนไมทวไป ดงอทาหรณวา "หนอขาวเหนยวเสยงกลอง" ฉะนน. อกนยหนง คาวา จกขนา นน เปนคาบงถงจกษทวญญาณอาศย แลว โดยโวหารวาจกษเปนทอาศย ( แหงวญญาณ ) เหมอนอทาหรณวา "เตยงยอมทาเสยง๑โห" ฉะนน. พงทราบวนจฉยในคาวา อตถ ปรสนมตต วา น ดงตอไปน: ทรวดทรงทบคคลยดถอโดยมงถงรป ๑ ความนนแหง เนอถน ๑ ความเปนผมปากไมมหนวด ๑ การเกลาผมและการใช ( นง หม ) ผา ๑ อรยาบถตาง ๆ มการยนการเดนไมองอาจเปนตน ๑ ทงหมด อาศยสนดานของหญง ชอวา สตรนมต เพราะเปนเหตแหงการรจกวา หญง. บรษนมตพงทราบโดยปรยายตรงกนขามจากคาทกลาวแลว, พง ทราบวนจฉยในคาวา สภนมตตาทก วา น ดงตอไปน : อาการทนา ปรารถนาอนเปนเหตเกดราคะ ชอวา สภนมต : พงทราบการสงเคราะห นมตทงหลายมปฏฆนมตเปนตน ดวย อาท ศพท. กการสงเคราะหนน พงทราบวาเปนอาการอนไมนาปรารถนาเปนตน อนเปนเหตเกดโทสะ เปนอาท. ในบาลในอปรหานสตรน อภชฌากบโทมนสเทานนมาโดยยอ กจรง. ถงกระนน บณฑตพงปรารถนาการสงเคราะหแมซงอเบกขานมต เขาดวย เพราะแมโมหะอนเกดขนดวยการเพงอารมณอนไมเสมอ เปน อสงวร. จรงอยางนน พระพทธโฆษาจารยกลาวไววา "ความเปนผ มสตหลงลม หรอความไมร" กอารมณอนเปนทตงแหงอญญาณเบกขา ( คอการวางเฉยเพราะความไมร ) ชอวา อเบกขานมต ในคาวา ๑. หมายถงเตยงทบคคลอาศยอย โดยเปนสมทาจารโวหารเรยกรวม.


อเปกขานมตตสสาป น และอเบกขานมตนน พงทราบดวยอานาจ แหงความเพงอารมณนน อนไมเสมอ. เหตแหงราคะ โทสะ และ โมหะ ทานกลาววา "เปนสภนมต" เปนตน โดยสงเขป ดวยประการดง พรรณนามาฉะนน. ดวยเหตนน พระพทธโฆษาจารย จงกลาววา "ซงนมตอนเปนทตงแหงกเลส." คาวา ทฏมตเตเยว สณาต ความ วา หยดอยในอายตนะคอรปสกวาจกษวญญาณ และวถจตจบแลวเทา นน ตอจากนนไปไมกาหนดอาการมวางามเปนตนอะไร ๆ เลย. บทวา ปากฏภาวกรณโต ไดแก เพราะทาความเปนสภาพปรากฏ คอทา ความเปนสภาพแจมแจง. จรงอย เมอบคคลกาหนดอยซงอวยวะ มมอเปนตน แหงวตถอนเปนขาศก โดยอาการมวางามเปนตน, กเลสทงหลาย เมอเกดขนในอวยวะมมอเปนตนนนราไป ยอมเปน สภาพปรากฏชด เพราะฉะนน อวยวะมมอเปนตนเหลานน จงชอ วา เปนทปรากฏเนอง ๆ แหงกเลสเหลานน. กการกาหนดอวยวะ มมอเปนตนเหลานน โดยอาการมวางามเปนตน กไดแกอาการคอการ ประชมพรอมแหงภตรปและอปาทายรปอนตงลงแลว โดยอาการนน ๆ เพราะละอาการนนแลว สภาพอะไร ๆ ชอวามมอเปนตนโดยปรมตถะ ยอมไมม; เพราะฉะนน ทานจงกลาววา "หตถปาท ฯ เป ฯ อาการ น คณหาต" เพอจะเฉลยคาถามวา "กภกษยอมยดถอสงอะไร ?" ทานจงกลาววา "ยดถออวยวะนอยใหญทมอยในสรระนนนนเอง." ภกษ ยอมยดถออวยวะอนมอยในสรระนนมผมและขนเปนตน หรออาการ สกวาภตรปและอปาทายรปอยางเดยว ตามความเปนจรง. ทานกลาว


วา "เพราะเหตแหงการไมสารวมอนทรยคอจกษใด" แลวกลาวอกวา "เพอประโยชนแกการปดอนทรยคอจกษนน ดวยบานประตคอสต" ไมกลาววา "เพอประโยชนแกการปดอสงวร." คาวา เพอประโยชน แกการปดอนทรยคอจกษนนดวยบานประตคอสตนนน ทานกลาวไว กเพราะทาอธบายวา "ความซานไปแหงอภชฌาเปนตน ทพระผม พระภาค ทรงแสดงเพราะเหตแหงการไมสารวมอนทรยคอจกษ ทรง แสดงวา เปนไปเพราะเหตแหงอนทรยคอจกษอนภกษไมสารวมแลว เทานน." ดวยวา อนทรยคอจกษ เปนเหตแหงความซานไปแหงอภชฌา เปนตน อนเปนไปในจกษทวาร เหมอนอนทรยคอจกษทเปนเหตแหง วญญาณอนอาศยทวารนนฉะนน. เมอความทอนทรยคอจกษอนภกษ ไมสารวมแลว มอย, อกศลเจตสกธรรมมอภชฌาเปนตนเหลานน ยอมซานไป เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสอสงวรโดยประ - การนน ซงเปนเหตแหงอนทรยคอจกษอนไมสารวมอยแล, นยหนง๑

บทวา ยตวาธกรณ ความวา เพราะเหตแหงอนทรยคอจกษใด. ใน บทวา ยตวาธกรณ น มโยชนาดงนวา "ถามวา เพราะเหตแหงอนทรย คอจกษเชนไร ? แกวา แหงอนทรยคอจกษทภกษไมสารวมแลว, ถาม วา กอนทรยคอจกษเชนไร ทภกษไมสารวมแลว แกวา อกศลเจตสก- ธรรมมอภชฌาเปนตน ยอมซานไปเพราะเหตแหงการไมสารวมอนทรย คอจกษใด, จกขนทรยนนอนบณฑตกาหนดแลววาซานไปตาม. ภกษ ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรยคอจกษนน." [ ๔๗๖ ] อรรถกถา๒สพพาสวสตร และปกรณวเสสชอวสทธ- ๑.ห ศพท ลงในอปรนอตถ. ๒. ป. ส. ๑/๑๐๔.


มรรค๑วา "ในคาวา จกขนทรเย สวร อาปชชต เปนตนนน สงวร หรออสงวรยอมไมมในจกขนทรย. ดวยวา ความระลกไดกด ความ เปนผมสตฟนเฟอนกด ยอมไมอาศยจกษประสาทเกดขน. กแตวา เมอใดรปารมณมาสคลองจกษ, เมอนน ครนภวงคจตเกดดบ ๒ ครง มโนธาตฝายกรยา ยงกจคอการนกใหสาเรจแลวกดบไป, แตนนไป จกขวญญาณยงกจคอการเหนใหสาเรจเกดขนแลวดบไป, แตนน มโนธาตฝายวบากยงกจคอการรบ ( อารมณ ) ใหสาเรจ เกดขนแลวดบไป, แตนน มโนวญญาณธาตอนเปนอเหตกวบาก ยง กจคอการพจารณาใหสาเรจเกดขนแลวดบไป, แตนน มโนวญญาณ- ธาตฝายอเหตกกรยา ยงกจคอการกาหนด ( อารมณ ) ใหสาเรจ เกด ขนแลวดบไป. ในลาดบนน ชวนจตยอมแลนไป. บรรดาสมยแหง ภวงคจตเปนตนแมนน สงวรหรออสงวรยอมไมมในสมยแหงภวงคจต ทเดยว ( และ ) ยอมไมมในสมยแหงวถจตมอาวชชนะเปนตนอยางใด อยางหนงแมโดยแท. ถงอยางนน ถาโทษเครองทศลกด ความเปน ผมสตฟนเฟอนกด ความไมรกด ความไมอดทนกด ความเกยจคราน กด ยอมเกดขนในขณะแหงชวนะ, อสงวรยอมมได. อสงวรนนแม มอยอยางนน พระผมพระภาค กตรสวา "ความไมสารวมในอนทรย คอจกษ." ถามวา เพราะเหตอะไร ? แกวา เพราะเมอสงวรนนมอย, ทวารกด ภวงคจตกด วถจตมอาวชชนะเปนตนกด ยอมเปนอนภกษ ไมคมครองแลว. เปรยบเหมอนอะไร ? เปรยบเหมอนเมอประต ทง ๔ ดานในพระนคร อนบคคลไมระวงแลว ประตภายในเรอน ๑. ว. ม. ๑/๒๖.


ซมประต และหองเปนตน เปนอนบคคลระวงดแลวกจรง, ถงกระ- นน สงของทงปวงภายในพระนคร ยอมชอวาอนบคคลไมไดรกษา คมครองอยนนเอง, เพราะพวกโจรพากกนเขาไปทางประตพระนคร แลว พงทาโจรกรรมทพวกตนปรารถนาไดฉนใด; เมอโทษมโทษ เครองทศลเปนตน เกดขนในชวนะ เมออสงวรนนมอย, ทวารกด ภวงคจตกด วถจตมอาวชชนะเปนตนกด ยอมเปนอนภกษไมไดคมครอง ฉนนนเหมอนกน. กเมอคณทงหลายมศลเปนตน เกดขนในชวนะ นน, ทวารกด ภวงคจตกด วถจตมอาวชชนะเปนตนกด ยอม เปนอนภกษคมครองแลว, เปรยบเหมอนอะไร ? เปรยบเหมอน เมอประตพระนครทงหลายอนบคคลระวงแลว แมภายในเรอนเปนตน บคคลจะไมระวงเลยกจรง, ถงกระนน สงของทงปวงภายในพระนคร ชอวา เปนอนบคคลรกษาด คมครองดทเดยว, เพราะเมอประต พระนครอนบคคลปดไว พวกโจรกเขาไปไมไดฉนใด; เมอคณมศล เปนตน เกดขนในชวนะ. ทวารกด ภวงคจตกด วถจตมอาวชชนะ เปนตนกด ยอมเปนอนภกษคมครองแลวฉนนนเหมอนกน. เพราะ เหตนน สงวรทเกดขนอยในขณะแหงชวนะ พระผมพระภาคจงตรส วา "ความสารวมในอนทรยคอจกษ" ดงน." [๔๗๗] ฎกาสพพาสวสตร ในมลปณณาสกวา "อกศลธรรม อนเปนขาศกตอสต ชอวา ความเปนผมสตฟนเฟอน. การกาหนด จตมอยดงนวา "ภวงคจตนบไมถวน เกดขนในวถอนตอเนองกนไป กจรง, ถงอยางนน ในระหวางการเกดขนแหงอาวชชนะ เพราะ


กระทบประสาท ภวงคจตเกดขนเพยง ๒ ดวงเทานน" เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา "เมอภวงคจตเกดขน ๒ ครงแลว ดบไป." คาเปนตนวา ชวนกขเณ ทสสลย วา ผศกษาพงประกอบ เขาตามสมควรแกกาเนดในทวารทง ๖ เพราะวาคาทงหมด ทานกลาว ไวในจกษทวารนแล เพอจะไมตองกลาวซาอก. เพราะโทษเครองทศล กลาวคอกายทจรตและวจทจรต ไมมในทวารทง ๕ เลย; เพราะ ฉะนน อสงวรคอโทษเครองทศล ผศกษาพงประกอบเขาดวยสามารถ แหงมโนทวาร, อสงวรนอกน พงประกอบเขาดวยสามารถแหง ทวารแมทง ๖. เพราะอกศลธรรมมความเปนผมสตฟนเฟอนเปนตน อนมธรรมเปนปฏปกษตอสตเปนตนเปนลกษณะ พงเกดขนไดในทวาร ทง ๕. สวนโทษเครองทศล อนเปนวตกกมโทษซงเปนไปทางกาย และวาจา ไมพงเกดขนในทวารทง ๕ นนไดเลย เพราะชวนะอน เปนไปทางทวารทง ๕ จะยงวญญตใหเกดขนไมไดแล. บทวา ยถา ก ความวา อทาหรณแหงประการเปนเหตทอสงวรซงเกดขนในชวนะ อนพระผมพระภาคตรสวา "ความไมสารวมในจกษทวาร" นนอยาง ไร ? อธบายวา เปรยบเหมอนเมอประตพระนครอนบคคลไมระวง แลวมอย, เรอนเปนตนอนเนองดวยนครนนกเปนสถานทอนบคคลไม ระวงดวยฉนใด; เมอความไมสารวมมในชวนะ, ทวารเปนตนอน เนองดวยชวนะนน กเปนอนภกษไมสารวมแลวฉนนน เพราะเหตนน เมออสงวรในวตถอนม, ความทวตถอนเปนของอนบคคลไมระวงแลว กยอมมได เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงแสดงความเปน


อาการเสมอกนเทานน หาไดแสดงความเปนอาการเสมอกนในเบองตน และเบองปลาย หรอความเปนอาการเสมอกนในภายในและภายนอก ไม. กความเกยวเนองกน บณฑตพงเหนดงวามาน เพราะความท ทวารเปนตน เปนของนบเนองในสนตตอนเดยวกนกบชวนะ. จตม ภวงคจตเปนตน อนสาเรจในเบองตนโดยความเปนปจจย ถงจะไมม ในกาลแหงชวนะ กชอวามอยนนเอง เพราะความสาเรจผลเหมอน จกษเปนตนฉะนน, เพราะภวงคเปนตนอนทรงอยนนแลบณฑตกหา เรยกวามอยไม. เพราะเหตนน เมอทวารและภวงคเปนตนมอย, ชวนะ ซงเกดขนทหลง พระอรรถกถาจารย จงกลาววาเสมอกบประตพระนคร เพราะทาใหเปนดงวามในภายนอก. สวนทวารและภวงคเปนตนนอกน ทานกลาววาเสมอกบภายในพระนคร. ความจรง เมอความทชวนะมใน ภายนอก และความททวารและภวงคเปนตนนอกน เปนธรรมชาตมใน ภายใน แมจะไมมโดยปรมตถ บณฑตพงทราบความทชวนะซงจรมา เกดขนบางครง ชอวา เปนภายนอกและความททวารและภวงคนอกนม สภาพหางไกลจากชวนะนน ชอวาเปนภายใน โดยปรยาย ( โดยออม ) เพราะบาลมอาทวา "ภกษทงหลาย จตนเปนธรรมชาตปภสสร. แตจต นนแล เศราหมองไปเพราะอปกเลสทงหลายอนจรมา, อกนยหนง การ ทโจรคอโทษเครองทศลเปนอาท จรเขามาทางชวนะเชนกบประตพระ นครแลว จงปลนในทวารและภวงคเปนตน บณฑตพงเหนวาเปนการ ยงภณฑะคอกศลใหฉบหายไป เพราะเมออสงวรเกดขนในชวนะแลว เบองหนาแตนนทวารและภวงคเปนตน กถงความเปนเหตแหงอสงวร.


ดวยวา เมออสงวรเกดขนแลว ความททวารเปนตนเหตแหง อสงวรนนยอมปรากฏ. และอสงวรนนพอเกดขนเทานน กหามความ ททวารเปนอาท เปนอปนสยแหงสงวรทเดยว ยอมเปนไปแล. กใน สงวรและอสงวรทง ๒ น ลาดบความเปนไปแหงอสงวรทงหลายดงน เมออารมณมรปารมณเปนตน ไปสคลองในปญจทวาร, เมออกศล- ชวนะเกดขนตามปจจยแลวหยงลงสภวงค. ชวนะอนเปนไปทางมโน- ทวาร ทาอารมณมรปเปนตนนนนนเอง ใหเปนเครองยดหนวงแลว หยงลงสภวงค. ชวนะกาหนดอารมณในทวารนนนนแล โดยนย เปนตนวา "หญง ชาย" แลวกลบลงสภวงคอก. ในวาระตอไป ชวนะยอมแลนไปดวยอานาจการมความกาหนดเปนตน. อารมณเชนนน ยอมกลบมาสคลองแมอก. ชวนะเชนนนนนแล กเกดขนในรปารมณ เปนอาทในปญจทวาร. ทานหมายเอาชวนะนน จงกลาวคาเปนตนวา "เมอโทษเครองทศลเปนตนเกดขนแลวในชวนะ, ครนเมออสงวรนน มอย, แมทวารกยอมเปนอนภกษไมคมครองแลว. ฉนนนเหมอนกน" พรรณนาความในฝายอสงวรเทานกอน. แมในฝายสงวร ผศกษากพง ทราบความโดยนยนแล" แมฎกาวสทธมรรค กพงตรวจด. [๔๗๘] บคคลผประกอบดวยอนทรยสงวร ดงทพรรณนามาน ชอวา ยอมรกษาอนทรยทงหลายเพอละอกศลธรรมมอภชฌาเปนตน. เพราะการสารวมอนทรยนนของบคคลนน ชอวา ยอมเผาผลาญอกศล- ธรรมมอภชฌาเปนตนเหลานน; เหตนน บคคลจงควรยงอนทรย สงวรใหพรอมมล เพอละอกศลธรรมมอภชฌาเปนอาท. และอนทรย


สงวรนน ชอวา มหรโอตตปปะเปนอปนสย. ดวยเหตนน พระผม พระภาคจงตรสไวในทตยวรรค ทตยปณณาสก สตตกนบาต องคต๑ตร- นกายวา "ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนตนไม มกงและใบวบต เสยแลว. แมกะเทาะของตนไมนนกไมถงความบรบรณ, เปลอกกด กระพกด แกนกด ( ของตนไมนน ) กยอมไมถงความบรบรณ แม ฉนใด; ภกษทงหลาย เมอหรและโอตตปปะไมม, อนทรยสงวรกไมม ฉนนนนนแล; อนทรยสงวรของบคคลผมหรและโอตตปปะวบต กยอม มเหตเครองเขาไปอาศย ( อปนสย ) อนโทษเขาไปขจดเสยแลว ( เพราะ ) เมออนทรยสงวรไมม, ศลกไมม, ศลของผมอนทรยสงวร วบต กยอมมอปนสยอนโทษขจดเสยแลว, ( เพราะ ) เมอศลไมม สมมาสมาธกไมม. สมมาสมาธของผมศลวบต กยอมมอปนสยอน โทษขจดเสยแลว, ( เพราะ ) เมอสมมาสมาธไมม, ยถาภตญาณ- ทสสนะของผมสมมาสมาธวบต กยอมมอปนสยอนโทษขจดเสยแลว, ( เพราะ ) เมอยถาภตญาณทสสนะไมม นพพทาและวราคะกไมม, นพพทาและวราคะของผมยถาภตญาณทสสนะวบต กยอมมอปนสย อนโทษขจดเสยแลว, ( เพราะ ) เมอนพพทาและวราคะไมม, วมตต- ญาณทสสนะกไมม, วมตตญาณทสสนะของผมนพพทาและวราคะ วบตยอมมอปนสยอนโทษขจดเสยแลว" และตรสวา "ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนตนไมสมบรณดวยกงและใบ แมกะเทาะของตนไมนน กยอมถงความบรบรณ เปลอกกด กระพกด แกนกด ( ของ ๑. อง สตตก. ๒๓/๑๐๐.


ตนไมนน ) กถงความบรบรณแมฉนใด; ภกษทงหลาย เมอหรและโอต- ตปปะม, อนทรยสงวร กยอมมฉนนนนนแล, อนทรยสงวรของผ สมบรณดวยหรและโอตตปปะ กเปนอนสมบรณดวยอปนสย ฯ ล ฯ เมอ นพพทาและวราคะม, วมตตญาณทสสนะกยอมม, วมตตญาณทสสนะ ของผสมบรณดวยนพพทาและวราคะ ยอมเปนอนสมบรณดวยอปนสย." บาลหรสตร จบ. [๔๗๙] อรรถกถา๑หรสตรนนวา "บทวา หโรตตปเป ความวา เมอหรดวย โอตตปปะดวย. บรรดาหรโอตตปปะทง ๒ นน หรตงอย โดยอาการคอละอาย, โอตตปปะตงอยโดยอาการคอกลว. บทวา หตปนโส ความวา มเหตเครองเขาไปอาศยถกโทษขดเสยแลว คอ มปจจยอนขาดแลว. วปสสนาอยางออน ชอวายถาภตญาณทสสนะ วปสสนาทมกาลงและมรรค ชอวานพพทาวราคะ. ความหลดพนดวย อานาจพระอรหต และปจจเวกขณญาณ ชอวาวมตตญาณทสสนะ." [๔๘๐] อนทรยสงวร มแกบคคลผถงพรอมดวยหรและโอต- ตปปะ ไมมแกบคคลผเวนจากหรโอตตปปะนน ดงแสดงมาฉะน. ในขอนน มเรองดงตอไปน ( เปนอทาหรณ ):- [ เรองโลมสกสสปดาบส ] ในอดตกาล พระโพธสตว ไดเปนดาบสชอวาโลมสกสสป เปนผมตบะแกกลาในปาหมพานต. ภพของทาวสกกะหวนไหวเพราะ เดชตบะของทาน. ทาวสกกะ ทรงพจารณาอย ทราบเหตนน ในเวลา ๑. มโน. ป. ๓/๒๒๒.


เทยงคน จงเสดจเขาไปสหองอนมสรของพระเจาพาราณสแลวตรสวา "เชญเสดจลกขนเถด มหาบพตร เราเปนทาวสกกะ, ถาพระองค ปรารถนาความเปนเอกราชในชมพทวปทงสน จงมอบพระจนทวด ราชกมาร พระธดาของพระองค ในมอของเสยหอมาตยแลวสงไป นาพระโลมสกสสปฤษมา รบสงใหบชายญทตองทาการฆาปศสตว พระ องคกจกเปนผเสมอดวยทาวสกกะ ไมแก ไมตาย ครองเอกราชในชมพ ทวปทงสน" ดงนแลว เสดจหลกไป. ฝายพระราชา ไดทรงสงเสยหอมาตยไปกบพระจนทวดราชธดา ในวนท ๒. แมเสยหอมาตย ไปนมสการพระฤษ แสดงพระนางจนทวด ราชกมารผเปรยบดวยนางเทพอปสร. พระฤษทาลายอนทรยละหร และโอตตปปะ แลดพระนาง ไดเปนผมจตกาหนด เสอมจากฌาน พรอมกบการด. เสยหอมาตย เรยนวา "ทานผเจรญ นยวา ถาทานจกบชายญ แดพระราชา. พระราชาจกพระราชทานพระราชกมารนแกทาน." ทาน รบวา "ดละ" ดงนแลว จงไปกรงพาราณสพรอมดวยชฎาทเดยวเรม จะบชายญแลว. ครงนน มหาชน ผประชมกนในสมาคมนน เหนกรยาของ ทานนน จงกลาววา "ทานทากรรมไมสมควรแลว" แลวพากน คราครวญ กลาวคาถา ๒ คาถาในโลมสกสสชาดก๑ ในนวกนบาตวา [๔๘๑] "พระจนทรมกาลง, พระอาทตยมกาลง, ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๖๑. ตทฏกถา. ๕/๓๘๔.


สมณะและพราหมณมกาลง, ฝงแหงสมทรม กาลง, หญงทงหลาย ยงมกาลงยงกวากาลง, เพราะพระนางจนทวด ไดนาพระโลมสกสสปฤษ ผทตบะสง สงบแลว มาบชายญเพอประโยชน แกพระราชบดาได." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา พล จนโท พล สรโย ความ วา ชอวา กาลงอยางอน ในการกาจดมหนธการไมม, พระจนทร และพระอาทตยเทานน มกาลงในการกาจดมหนธการนนได. บทวา สมณพราหมณา ไดแก สมณะและพราหมณทงหลายผประกอบดวย กาลงคอขนต และกาลงคอญาณ มบาปอนสงบแลว มบาปอนลอย แลว ดวยอนอดกลนกาลงแหงอฏฐารมณและอนฏฐารมณได. บาทคาถาวา พล เวลา สมททสส ความวา ฝงแหงมหาสมทร ชอวามกาลง เพราะเปนสถานทอนสามารถเพอไมใหลนขนมา กนนาไว ตงอย. บาทคาถาวา พลาตพลมตถโย ความวา แตหญงทงหลาย ชอวามกาลงยงกวากาลงเหลานนทกชนด เพราะเปนผสามารถเพอ จะนาบรษทงหลายแมผมญาณอนบรสทธวเศษ ผยงไมปราศจากราคะ มาสอานาจกาลงทก ๆ อยาง. บทวา ยถา เทากบ ยสมา. สองบทวา ปต อตถาย ความวา เพอประโยชนแหงความเจรญ


แกพระราชบดา. มคาอธบายวา พระนางจนทวดน ทาสมณะผม ตบะสงน ผชอวาฤษ เพราะเปนผแสวงหาคณทงหลายมศลเปนตน ใหเปนผไมมศล บชายญชอวาวาช๑เปยย เพอประโยชนแกพระราชบดา เพราะฉะนน ปราชญพงรคานนวา "หญงทงหลายมกาลงยงกวากาลง."; [๔๘๒] ในกาลนน ดาบส เงอพระขรรคแกวขน โดยประสงค วา "จกประหารชางมงคลทคอ." ชางเหนกรยานน ถกมรณภย คกคาม กรองขนดงลน, แมชาง มา และโคอสภะทเหลอ ไดยนเสยง ของชางนน กพากนรองขน. แมมหาชนกรองขน. ดาบสไดฟงเสยง นนแลวถงความสลดใจ แลดชฎาเปนตนของตน เปนผมความเดอด รอน ดารวา " กรรมอนลามก ไมสมควรแกเราหนอ " ดงนแลว ยง หรและโอตตปปะใหกลบตงขนในขณะนนนนเอง พจารณากสณแลว ยง ฌานแมทเสอมฉบหายแลวใหกลบเกดขน นงขดสมาธในอากาศ แสดง ธรรมแดพระราชา กลาวสอนเสรจแลว สงใหคนทาลายหลมยญพธ ๑.ในโบราณกรชกาล ใชสงคหวตถ ๔ คอ สสสเมธ ความเปนผฉลาดในขาวกลา คอถอเอา สวนท ๑๐ แตขาวกลาทสาเรจแลว. ปรสเมธ ความเปนผฉลาดในบรษ คอใหขาวและบาเหนจ ทก ๖ เดอนแกมหาโยธา. สมมาปาส กจดจคลองนาใจประชาชนผขดสน คอใหทรพยพน ๑ หรอ ๒ พน เพอเจรญสวยภาษ เวนให ๓ ป. วาชเปยย กลาววาจาทควรดมไว ในใจ คอ กลาวคาทออนหวาน. เมอประพฤตไดดงนตางกอยเปนสข ชอวา นรคคฬ มลมอนออกแลว เพราะ ไมตองลงลมสลกประตเรอน. ครนรชกาลพระเจาโอกกากราช พราหมณทงหลายบญญตมหายญ ๕ ยกเลกสงคหวตถ ๔ นนเสย. มหายญ ๕ คอ อสสเมโธ ยญมอนฆาซงมา. ปรสเมโธ ยญมอนฆาซงบรษ นรคคโฬ ยญมลมสลกอนออกแลว เพราะไดบรจาคสมบตของตนทงหมด. สมมาปาโส ยญอนมสอดทอนไมในชองแอก. วาชเปยโย ยญมอนดมซงวาชะคอเนยใส นาผง ทเสกดวยมนต.


ใหพระราชาพระราชทานอภยทานแกมหาชนแลว ไปยงสถานของตน ตามเดม ไดเปนผมฌานไมเสอม เขาถงพรหมโลกแลว. เรองโลมสกสสปดาบส จบ. นความยอเพยงเทาน. สวนความพสดาร ขาพเจาไดกลาวไว แลวในอนาคารยวนยในหนหลงแล. กถาวาดวยอนทรยสงวร จบ. [๔๘๓] ในคาวา โกสชชสส วา ตปนโต วรย น มวนจฉย ดงตอไปน :- ความเกยจคราน บณฑตพงทราบดวยเหต ๘ ประการ, ความ เพยรกเหมอนกน. ดวยเหตน ในตตยวรรค แหงทตยปณณาสก ใน อฏฐกนบาต องคตตรนกาย๑ พระผมพระภาคจงตรสไววา "ภกษ ทงหลาย เหตแหงผเกยจครานเหลานม ๘ อยาง. ๘ อยางเปนไฉน ? ภกษทงหลาย การงานเปนกจอนภกษในธรรมวนยนพงกระทามอย. เธอคดอยางนวา "การงานแล จกเปนกจอนเราพงกระทา, แตวาเมอ เราทาการงานอยแล กายจกเหนดเหนอย, อยากระนนเลย เราจะนอน ( ดกวา. )" เธอกนอน ไมปรารภความเพยรเพอถงคณทตนยงไมถง เพอ บรรลคณทตนยงไมบรรล เพอทาใหแจงซงคณทตนยงไมไดทาใหแจง. ภกษทงหลาย นเหตของผเกยจครานขอท ๑. ภกษทงหลาย กขออน อนจะพงกลาวยงมอก การงานเปนกจอนภกษทาแลว. เธอคดอยางนวา "เราแล ไดทางานแลว, แตเมอเราทางานอยแล กายเหนดเหนอยแลว, ๑. อง อฏก. ๒๓/๓๔๓


อยากระนนเลย เราจะนอน ( ดกวา )." เธอกนอน ไมปรารภความเพยร ฯ ล ฯ เพอทาใหแจงซงคณทยงไมไดทาใหแจง. ภกษทงหลาย น เหตของผเกยจครานขอท ๒. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาวยง มอก หนทางอนภกษจะพงไปมอย. เธอคดอยางน "หนทางแล จกเปนหนทางอนเราตองเดน, แตเมอเราเดนไปสหนทางแล กายจก เหนดเหนอย, อยากระนนเลย เราจะนอน ( ดกวา )." เธอกนอน ไมปรารภความเพยร ฯ ล ฯ นเหตของผเกยจครานขอท ๓. ภกษ ทงหลาย กขออนอนจะพงกลาวยงมอก หนทางอนภกษเดนไปแลวมอย. เธอคดอยางนวา "เราแล ไดไปแลวสหนทาง, แตเมอเราเดนไปส หนทางแล การเหนดเหนอยแลว, อยากระนนเลย เราจะนอน ( ดกวา )." เธอกนอน ฯ ล ฯ นเหตของผเกยจครานขอท ๔. ภกษทงหลาย กขอ อนอนจะพงกลาวยงมอก ภกษเทยวไปสบานหรอนคมเพอบณฑบาต ไมไดโภชนะอนเศราหมองหรอประณตจนบรบรณตามตองการ. เธอคด อยางนวา "เราแล เมอเทยวไปยงบานหรอนคมเพอบณฑบาต ไมได โภชนะอนเศราหมองหรอประณตจนบรบรณตามตองการ, กายของ เรานนเหนดเหนอยแลว ไมควรแกการงาน, อยากระนนเลย เราจะ นอน ( ดกวา )." เธอกนอน ฯ ล ฯ นเหตของผเกยจครานขอทครบ ๕. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาวยงมอก ภกษเทยวไปยงบาน หรอนคมเพอบณฑบาต ไดโภชนะอนเศราหมองหรอประณตจน บรบรณตามตองการแลว. เธอคดอยางนวา "เราแล เทยวไปยงบาน หรอนคมเพอบณฑบาต ไดโภชนะอนเศราหมองหรอประณตจนบรบรณ


ตามตองการ, กายของเรานนหนก ไมควรแกการงาน เหมอนถว ราชมาสอนชม, อยางกระนนเลย เราจะนอน ( ดกวา )." เธอกนอน ฯ ล ฯ นเหตของผเกยจครานขอทครบ ๖. ภกษทงหลาย กขออนอน จะพงกลาวยงมอก อาพาธเพยงเลกนอยเกดขนแกภกษมอย. เธอคด อยางนวา "อาพาธเพยงเลกนอยนเกดขนแลวแกเรา พอมเลสเพอ จะนอนได, อยากระนนเลย เราจะนอน ( ดกวา )." เธอกนอน ฯ ล ฯ นเหตของผเกยจครานขอท ๗. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาว ยงมอก ภกษเปนผหายจากไข หายจากความไขไมนาน. เธอคด อยางนวา "เราแล เปนผหายจากไข หายจากความไขไมนาน, กาย ของเรานนเสยกาลง ไมควรแกการงาน, อยากระนนเลย เราจะนอน ( ดกวา )." เธอกนอน ไมปรารภความเพยร ฯ ล ฯ เพอทาใหแจงซง คณทตนยงไมไดทาใหแจง. ภกษทงหลาย นเหตของผเกยจคราน ขอท ๘. ภกษทงหลาย เหตของผเกยจคราน ๘ อยางเหลานแล." [๔๘๔] ( และตรสวา ) "ภกษทงหลาย เหตปรารภ ( ความ เพยร ) เหลานม ๘ อยาง. ๘ อยางเปนไฉน ? ภกษทงหลาย การ งานเปนกจอนภกษในธรรมวนยนตองกระทามอย. เธอคดอยางนวา "การงานแล จกเปนกจอนเราตองทา, แตการใสใจถงคาสอนของพระ พทธเจาทงหลาย อนเราผทางานอยแล กระทาไดมใชงาย, อยากระ- นนเลย เราจะรบปรารภความเพยร เพอถงคณทตนยงไมถง เพอบรรล คณทตนยงไมบรรล เพอทาใหแจงซงคณทตนยงไมไดทาใหแจง." เธอ ปรารภความเพยร เพอถงคณทตนยงไมถง ฯ ล ฯ เพอทาใหแจงซง


คณทตนยงไมไดทาใหแจง. ภกษทงหลาย นเหตปรารภความเพยร ขอท ๑. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาวยงมอก การงานเปน กจอนภกษทาแลว. เธอคดอยางนวา " เราแล ไดทางานแลว, กแต เราทางานอยแล ไมสามารถจะใสใจถงคาสอนของพระพทธเจาทงหลาย ได, อยากระนนเลย เราจะรบปรารภความเพยร ฯ ล ฯ นเหต ปรารภความเพยรขอท ๒. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาว ยงมอก หนทางเปนทางอนภกษพงดาเนนไปมอย. เธอคดอยางนวา "หนทางแล จกเปนทางอนเราตองเดน, กแตการใสใจถงคาสอนของ พระพทธเจาทงหลาย อนเราผเดนทางอยแล กระทาไดมใชงาย, อยากระนนเลย เราจะรบปรารภความเพยร ฯ ล ฯ นเหตปรารภ ความเพยรขอท ๓. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาวยงมอก หนทางอนภกษเดนไปแลว. เธอคดอยางนวา "เราแลไดเดนทางไปแลว, แตเราผเดนทางอยแล ไมสามารถจะใสใจถงคาสอนของพระพทธเจา ทงหลายได, อยากระนนเลย เราจะรบปรารภความเพยร ฯ ล ฯ น เหตปรารภความเพยรขอท ๔. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาว ยงมอก ภกษเทยวไปยงบานหรอนคมเพอบณฑบาต ไมไดโภชนะ อนเศราหมองหรอประณตจนบรบรณตามตองการ. เธอคดอยางนวา "เราแล เทยวไปยงบานหรอนคมเพอบณฑบาต ไมไดโภชนะอน เศราหมองหรอประณตจนบรบรณตามตองการ. กายของเรานนเบา ควร แกการงาน, อยากระนนเลย เราจะรบปรารภความเพยร ฯ ล ฯ น เหตปรารภความเพยรขอทครบ ๕. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาว


ยงมอก ภกษเทยวไปสบานหรอนคมเพอบณฑบาต ไดโภชนะอน เศราหมองหรอประณตจนบรบรณตามตองการ. เธอคดอยางนวา "เรา แล เทยวไปยงบานหรอนคมเพอบณฑบาต ไดโภชนะอนเศราหมอง หรอประณตจนบรบรณตามตองการ. กายของเรานน มกาลง ควรแก การงาน, อยากระนนเลย เราจะรบปรารภความเพยร ฯ ล ฯ นเหต ปรารภความเพยรขอทครบ ๖. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาวยงม อกอาพาธเพยงเลกนอยเกดขนแกภกษ. เธอคดอยางนวา " อาพาธเพยง เลกนอย เกดขนแลวแกเราแล, กขอทอาพาธพงเจรญตอไปแกเรา ม ฐานะอยแล, อยากระนนเลย เราจะรบปรารภความเพยร ฯ ลฯ น เหตปรารภความเพยรขอท ๗. ภกษทงหลาย กขออนอนจะพงกลาว ยงมอก ภกษเปนผหายจากไข หายจากความไขไมนาน. เธอคดอยางน วา "เราแล เปนผหายจากไข หายจากความไขไมนาน, กขอทอาพาธ ของเราพงกลบกาเรบขนได มฐานะอย, อยากระนนเลย เราจะรบปรารภ ความเพยร เพอถงคณทยงไมถง ฯ ล ฯ ภกษทงหลาย นเหตปรารภ ความเพยรขอทครบ ๘. ภกษทงหลาย เหตปรารภความเพยร ๘ อยางเหลานแล." กสตารพภวตถสตร จบ. [๔๘๕] อรรถกถา๑กสตารพภวตถสตรนน และอรรถกถา๒

สงคตสตรวา "เรองคอทตงของคนเกยจคราน คอผขเกยจ อธบายวา เหตแหงความเปนผเกยจคราน ชอวากสตวตถ. หลายบทวา กมม ๑. มโน. ป. ๓/๓๑๘. ๒. ส. ว. ๓/๓๐๗.


กตตพพ โหต ความวา การงานมการจดแจงจวรเปนตน เปนกจ อนภกษควรทา. ขอวา น วรย อารภต คอ ไมปรารภความเพยร ทง ๒ อยาง. บทวา อปปตตสส ไดแก เพอถงธรรม คอ ฌาน วปสสนามรรคและผล ทตนยงไมถง. บทวา อนธคตสส คอ เพอ ประโยชนบรรลธรรมคอฌานวปสสนามรรคและผลนนนนแล อนตนยง ไมไดบรรล. บทวา อสจฉกตสส คอ เพอตองการทาใหแจงซงธรรม นนแล อนตนยงไมไดทาใหแจง. สองบทวา อท ปม ความวา นคอความทอแทเพราะคดอยางนวา " อยากระนนเลย เราจะนอนละ" เปนเหตของผเกยจครานขอท ๑. ในบททงหมด กพงทราบเนอความ โดยนยน. กในคาวา มาสาจต ม เ น ถวราชมาสทชมนา ชอวา มาสาจตะ. อธบายวา กายหนกเหมอนถวราชมาสทชมนาเปนของ หนกฉะนน. ขอวา คลานา วฏ โต โหต คอ เปนผเปนไขหาย แลวในภายหลง. เหตแหงความเพยร ชอวา อารพภวตถ. เนอความ แมแหงปรารภความเพยรเหลานน กพงทราบโดยนยนนแล." [๔๘๖] ฎกาสตรทง ๒ นนวา " บคคลชอวา กสตะ เพราะ จมลงสอาการอนบณฑตเกลยด เพราะแปลง ท อกษร เบน ต อกษร. พระผมพระภาค ตรสเรยกบคคลวา กสตะ ดวยอานาจแหงธรรมใด, ธรรมนน คอภาวะของผเกยจคราน พระองคตรส ดวยกสตศพทใน พระสตร ( ในบทวา กสตวตถ ) น. ความจรง อรรถแหงภาวะ แมจะเวนศพทอนเปนเครองสองถงภาวะ บณฑตกยอมรได เหมอน อทาหรณวา ปฏสส สกก ( ความทผาเปนของขาว ) ฉะนน. เพราะ


เหตนน พงทราบความวา "เหตแหงความเปนผเกยจคราน." ดวยเหต นน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา " โกสชชการณานต อตโถ. " การงานเชนน สมควรแกภกษ ชอวา การงาน เพราะฉะนน พระ อรรถกถาจารย จงกลาววา "จวรวจารณาท." บทวา วรย ไดแกความ เพยรทเปนประธาน. กความเพยรนน ยอมไดซงความเปนคณชาตอน บณฑตพงกลาววา เปนไปทางกายกม ในเพราะทาดวยอานาจการจงกรม เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา ทวธมป. บทวา ปตตยา แปลวา เพออนถง. ความทอแทในการหมนประกอบภาวนา ชอวา โอสทน. กายใดหนกดจนาอนถวราชมาสทงหลายสงสมคอหมกไวเพราะ เหตนน กายนนชอวา เหมอนถวราชมาสอนชม. เพราะถวราชมาส ทงหลายชมนาแลว ยอมเปนของหนกโดยวเศษ ฉะนน พระอรรถ- กถาจารย จงกลาววา " ยถา ตนตมาโส " เปนตน. สองบทวา วฏ - โต โหต อธบาย ความไมมแหงความไข. บทวา เตส คอ เหต ปรารภความเพยรทงหลาย. สองบทวา อมนา ว นเยน ความวา โดยนยน คอ ตามทกลาวแลวในเหตของผเกยจครานนนแล. พงทราบ ความโดยนยเปนตนวา "ภกษยอมปรารภความเพยรแมทง ๒ อยาง" และโดยนยเปนตนวา" สองบทวา อท ปม ความวา เหตน คอ ความขมกเขมนในภาวนาอยางนวา " อยากระนนเลย เราจะปรารภ ความเพยร " จดเปนเหตปรารภความเพยรขอท ๑." จรงอย ความ ขมกเขมนอนเปนไปคราวแรกโดยประการใดประการหนง ยอมเปนเหต แหงการปรารภความเพยรในคราวตอไป ๆ ไป. เพราะความขมกเขมน


ทงหลาย ประกอบดวยการพจารณาตามสมควร. การพจารณาทงหลาย อนมความขมกเขมนนนเปนมล พงทราบวา เหตปรารภความเพยร ๘ อยาง." [๔๘๗] บคคลทราบเหตของผเกยจครานและเหตปรารภความ เพยรทง ๒ นนดวยเหต ๘ อยาง ดงบรรยายมาฉะนแลว พงละความ เปนผเกยจคราน ทาความเพยร. และเมอจะทา ควรทาความเพยรนนให ประกอบดวยองค ๔. กความเพยรมองค ๔ มาแลวในปฐมวรรค๑แหง ปฐมปณณาสก ในทกนบาต องคตตรนกาย. สมดงทพระผมพระภาค ตรสไวในทกนบาต องอตตรนกายนนวา " ภกษทงหลาย ไดยนวา เราม ความเพยรไมถอยกลบ เรมตงความเพยรไวดวยมนสการวา " หนง เอน และกระดก จงเหลออยกตามท; เนอและเลอดในกายของเราทงหมดนน จงเหอด แหงไปเถด. ยงไมบรรลผลทบคคลพงบรรลไดดวยเรยวแรงของบรษ ดวยความ เพยรของบรษ ดวยความบากบนของบรษแลว จกไมหยดความ เพยรเสย." ภกษทงหลาย ปญญาเครองตรสรอนเรานนบรรลแลวดวย ความไมประมาท, ธรรมอนเปนแดนเกษมจากโยคะอนยอดเยยม อน เราบรรลแลวดวยความไมประมาท, ภกษทงหลาย แมถาพวกเธอพง เปนผมความเพยรอนไมถอยหลง เรมตงความเพยรดวยมนสการวา "หนง เอน และกระดก จงเหลออยกตามท; ๑. อง. ทก. ๒๐/๖๔.


เนอและเลอดในกายทงหมดนน จงเหอดแหง ไปเถด. ยงไมบรรลผลทบคคลพงบรรลไดดวยเรยวแรงของบรษ ดวยความ เพยรของบรษ ดวยความบากบนของบรษแลว จกไมหยดความเพยร เสย." ภกษทงหลาย ไมนานนก แมพวกเธอ กจกทาใหแจงซงผลอน ยอดเยยม อนเปนทสดแหงพรหมจรรย ทพวกกลบตรบวชเปนอนาคารย- บรรพชตจากเรอนโดยชอบตองประสงค ดวยความรยงเอง สาเรจ อยในทฏฐธรรมเทยว. เพราะเหตดงนนแล ภกษทงหลาย เธอทงหลาย พงศกษาอยางนวา " พวกเราจกเปนผมความเพยรไมถอยกลบ เรม ตงความเพยรดวยมนสการวา " หนง เอน และกระดก จงเหลออยกตามท; เนอและเลอด ในกายของเราทงหมดนน จง เหอดแหงไปเถด. ยงไมบรรลผลทบคคลพงบรรลไดดวยเรยวแรงของบรษ ดวยความ เพยรของบรษ ดวยความบากบนของบรษแลว จกไมหยดความเพยร." ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงศกษาอยางนแล." บาลจตรงควรยสตร จบ. [๔๘๘] อรรถกถา๑จตรงควรยสตรนนวา " บทวา สท ในคา วา อปปฏวาน สทาห ภกขเว ปทหาม น เปนสกวานบาต. ใน คานน มอธบายดงนวา " ภกษทงหลาย เราตงอยในความไมทอถอย ๑. มโน. ป. ๒/๗.


เมอปรารถนาสพพญตญาณ จงไดทาความเพยรในเวลาเปนพระ โพธสตว. " ความเพยรนน อนพระผมพระภาคนทรงกระทาแลวโดย วธใด, เมอจะทรงแสดงวธนนในบดน จงตรสวา กาม ตโจ เปน อาท. บรรดาบทเหลานน ดวยบทวา ยนต น พระผมพระภาคทรง แสดงคณชาตทกอยางทจะพงบรรลได. ในบทวา ปรสตถาเมน เปนตน พระผมพระภาคตรสเรยวแรงคอญาณ ความเพยรคอญาณ และความ บากบนคอญาณของบรษ. ความหยด คอการพก ไดแกความไมขวน ขวาย ความยอหยอน อธบายวา ความระงบเสย ชอวา สณาน. ชอวาการตงความเพยร อนประกอบดวยองค ๔ พระผมพระภาคน ตรสแลวดวยคามประมาณเทาน. กในการตงความเพยรน พงทราบ องค ๔ เหลาน คอ คาวา กาม ตโจ เปนองค ๑, คาวา นหาร จ เปนองค ๑, คาวา อฏ จ เปนองค ๑, คาวา มสโลหต เปนองค ๑. คาเปนตนวา ปรสตถาเมน เปนชอของความเพยรอนมประมาณยง. ความเพยรอนประกอบดวยองค ๔ มในกอน อนพระผมพระภาค ทรงตงไวแลวอยางน พงทราบวา ชอวาการตงความเพยรประกอบ ดวยองค ๔ ดวยประการฉะน. ปฏปทาเปนทตงแหงคณเปนเหตมา แหงผลของพระองค ณ โพธบลลงก พระผมพระภาคนตรสดวยคาม ประมาณเทาน. บดน พระองคตรสคาวา " ตสส มยห ภกขเว " เปนตน เพอจะตรสบอกคณอนพระองคทรงไดเฉพาะดวยปฏปทานน บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมาทาธคตา ความวา ปญญาเครอง ตรสรอนเราบรรลดวยความไมประมาณ กลาวคอความไมอยปราศจาก


สต คอ อนเราไมไดแลวดวยความประมาณดจหลบแลว. ญาณอน สหรคตดวยมรรค ๔ และพระสพพญตญาณ ชอวา โพธ. กโพธ- ญาณนน ใคร ๆ ผประมาทดจผหลบ ไมอาจบรรลไดเลย ดงนแล. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา " อปปมาทาธคตา โพธ. " สองบทวา อนตตโร โยคกเขโม ความวา ไมใชแตปญญาเครอง ตรสรอยางเดยวเทานน, แมธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะอนยอดเยยม กลาวคอพระอรหตผลและพระนพพาน เรากไดบรรลดวยความไม ประมาทเหมอนกน. บดน เมอจะทรงชกชวนภกษสงฆในคณทพระ องคไดแลว จงตรสคาวา " ตมเห เจป ภกขเว " เปนอาท. บรรดา บทเหลานน บทวา ยสสตถาย ความวา เปนผประสงคจะเขาถง อย เพอประโยชนแกอรยผลใด. บทวา ตทนตตร ตดบทเปน ต อนตตร ( แปลวา ซงอรยผลอนยอดเยยมนน ) บทวา พรหมจรย- ปรโยสาน คอ อรยผลอนมในทสดแหงมรรคพรหมจรรย. สองบทวา อภ า สจฉกตวา ความวา กระทาใหประจกษดวยอภญญา คอ ดวยปญญาอนสงสด. บทวา อปสมปชช ความวา จกไดเฉพาะ คอ บรรลอย. บทวา ตสมา คอ เพราะชอวาการตงความเพยรโดยมยอ หยอนนน มอปการะมาก คอ ใหประโยชนอนสงสดสาเรจ. " [๔๘๙] ฎกาจตรงควรยสตรนนวา " เมอกระแสแหงความเพยร เปนไปอย, ความหวนกลบ คอความกลบหลง ไดแก ความยอหยอน ในระหวางกยอมมเหมอนกน. ความยอหยอนนน มอยแกบคคลนน


เหตนน บคคลนน ชอวา ปฏวาน. ผมความยอหยอนหามได ชอวา อปปฏวาน. ขอปฏบตเปนสวนเบองตน กลาวคอ สมถะและวปสสนา ชอวา อาคมนยปปฏปทา. กปฏปทานนชอวา อาคมนยา เพราะเปน เหตมา คอบรรลคณวเศษแหงการกบคคลทงหลาย หรอเปนเครอง มาแหงการบรรลคณวเศษ. ขอปฏบตนนนน แล ชอวา ปฏปทา เพราะอนบคคลพงปฏบต เหตนน ขอปฏบตนน จงชอวา อาคมนยป- ปฏปทา. ความเพยรทเวนจากการทอถอย คอความเพยรอนบคคล กระทาไมยอหยอนในระหวาง ชอวา อปปฏวานปปธาน. " [๔๙๐] เพราะเหตนน ใคร ๆ ไมควรละความเพยร. ถาบคคล อาศยปจจยเชนนนละความเพยรเสยในกาลกอน ในภายหลงกควรพยง ขนใหได ดงภกษผละความเพยรฉะนน. [ เรองภกษผสละความเพยร ] ดงไดสดบมา ภกษนน เรยนกมมฏฐานในสานกพระศาสดาแลว เขาสปา แมพยายามอยสน ๓ เดอน กไมอาจยงคณวเศษอะไร ๆ ใหเกดขนได จงคดวา " บรรดาบคคล ๔ จาพวกทพระศาสดาตรส ไว เราจะพงเปนบคคลจาพวกปทปรมะ ชะรอยมรรคผลจะไมมแกเรา ในอตภาพน, จะตองการอะไรดวยการอยปา เราจกไปสสานกพระ ศาสดาแลว ดพระรปพระพทธเจา ฟงธรรมอนไพเราะอย " ดงน แลว จงกลบสพระเชตวน. ครงนน ภกษทงหลายทราบเหตนน นาเธอไปยงสานกพระ ศาสดา กราบทลวา " พระเจาขา ภกษนละความเพยรมาแลว. "


พระศาสดา เมอจะทรงอปถมภเธอ จงตรสวา " ภกษ เธอ บวชในศาสนาอนเปนนยยานกะเหนปานน ไมยงชนเหลาอนใหรจก ตนอยางนวา " เปนผมกนอย," วา " เปนผสนโดษ, " วา " เปนผสงด, " วา " เปนผไมคลกคล, " วา " เปนผปรารภความเพยร, " ( กลบ ) ยงชน เหลาอนใหรจกตนวา " เปนผละความเพยร, " เพราะเหตไร ? ใน ครงกอน เธอไดเปนผมความเพยรแลวมใชหรอ ? ชนเปนอนมาก อาศยความเพยรอนเธอผเดยวทา จงไดนาทควรดม ในทางกนดาร เพราะทะเลทราย๑ ไดรบความสขแลว, บดน เพราะเหตไร เธอจงละ ความเพยร ? " ภกษนน ไดเปนผอนพระศาสดาทรงอปถมภดวยพระ ดารสมประมาณเทาน. ลาดบนน พระศาสดา อนภกษทงหลายทลถาม แลว จงทรงนาอดตนทานมา ( ตรสวา ):- [๔๙๑] ในอดตกาล พระโพธสตว เปนหวหนาพอคาเกวยน ในกรงพารณส เทยวทาการคาขายดวยเกวยน ๕๐๐ เลม ถงทะเล ทรายอนกนดารแหงหนง. อนไกลตง ๖๐ โยชน. กในทางกนดารนน ทรายละเอยดอนบคคลกาดวยกามอแลว ยอมไมตดอยในมอ. และ ตงแตเวลาพระอาทตยขน รอนเหมอนกองถานเพลง, อนใคร ๆ ไม อาจจะเหยยบได. เพราะเหตนน พวกพอคา เมอพากนเดนสทาง กนดารนน จงเอาเกวยนบรรทกสงของตาง ๆ มฟน นา นามน และ ขาวสารเปนตนไปในกลางคนเทานน ในเวลาอรณขน จดการวงเกวยน ทาปะราไวเบองบนแลวนงพก ครนพระอาทตยอสดงคตแลว กพา ๑. มร เปนชอของเทพดา และของทราย แตทนเปนชอของทะเลทราย.


กนรบประทานอาหารเยน เมอแผนดนกลบเยนลงแลว จงไปได. แม พระโพธสตว ไปสทางกนดารนนโดยทานองนแล ไปสน ๕๙ โยชน แลวคดวา " บดน อกราตรเดยวเทานน กจกออกจากทะเลทรายอน กนดาร " จงรบประทานอาหารเยนแลว สงใหเทนาทงปวงเสยสน แลวขบไป. คนนาทางทนอนอยบนเกวยนเลมหนา คอยดดาวใน อากาศ กลาวอยวา " พวกทานจงขบโคไปทางน, จงขบโคไปทาง นน " เหนดเหนอยเพราะไมไดหลบมาชานาน กกาวลงสความหลบ ไมไดรสกถงโคทงหลายซงพากนวกกลบมาถอเอาทางทมาแลวเลย. โค ทงหลายไดเดนไปตลอดคนยงรง. คนนาทาง ตนขนในเวลาอรณขน รความนน จงรองขนวา " พวกทานจงกลบเกวยน. " พอคาทงหมด นน ถงท ๆ ตนพกแลวในวนวาน กพากนเศราใจไปตามกนวา " แมนาของพวกเรากหมดแลว พวกเราพากนฉบหายในคราวนแลว " จงพากนนอนอยภายใตเกวยนของตน ๆ. พระโพธสตว เทยวไปในเวลา ทพนทเยนตอนเชานนแล เหนกอหญาแพรก๑กอหนง คดวา " หญา เหลาน จกงอกขนดวยความเยนของนาภายใต " จงใหขดประเทศนน. เมอคนทงหลายขดลงไปสนทประมาณ ๖๐ ศอก ทบอยกระทบพนหน ภายใต. พอคาทงหมด พากนละความพยายามแลว. พระโพธสตว คดวา " ภายใตแผนหนนคงมนา " กระโดดลงไปเงยหฟง ไดยนเสยง นาแลวจงขนมา บงคบคนใชวา " พอ เมอเธอละความพยายามเสย แลว พวกเราจะพากนฉบหายหมด เธอจงจบคอนเหลกนลงไปตอย ๑. บาลเปน ทพพตณคจฉ ถา ทพภ กเปน หญาคา ถา ทพพา กเปนหญาแพรก.


แผนหน. " คนใชนน ไดทาตามนนแลว. แผนหนแตกออก ๒ ซก กนกระแสนาไว. เกลยวนาประมาณเทาลาตนตาลพงขนมาแลว. ชนแม ทงหมด ไดพากนดมนา ไปสทตามปรารถนา. พระศาสดา ครนทรงนาอดตนทานมาอยางนนแลว. เมอจะตรส สอนภกษทงหลาย จงตรสคาถานในวณณปถชาดก๑ ในทตยวรรค เอกนบาต วา [๔๙๒] " ชนทงหลายผไมเกยจคราน พากนขด อย ( ซงแผนดน ) ในทางทราย ( ทะเลทราย ) ไดนาในทางทรายนนอนเปนทตอน ฉนใด; มน ผประกอบดวยความเพยรและกาลง ไมเกยจคราน พงประสพความสงบแหงหฤทยฉนนน. " [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา อกลาสโน ไดแกผไมมความเกยจ คราน คอผปรารภความเพยร. ทราย พระผมพระภาคตรสเรยกวา วรรณะ ในบทวา วณณปเถ อธบายวา ในทางอนประกอบดวย ทราย. บทวา ขนนตา คอ ขดอยซงแผนดน. ศพทวา อท ในบทวา อทงคเณ น เปนนบาต, อธบายวา ในทดอน คอ ในภมภาค อนเปนทสญจรแหงคนทงหลาย. บทวา ตตถ คอ ในทางทรายนน. บทวา ปป คอ นา. แทจรง นา พระผมพระภาคตรสเรยกวา ประปา เพราะเปนของสาหรบดม. อกนยหนง นาทไหลไป อธบายวา ๑. ข. ชา. ๒๗/๑๐. ตทฏกถา. ๑/๑๖๙.


หวงนา. บทวา อวนท คอ ไดแลว. บทวา เอว เปนบทเปรยบ เทยบดวยขออปมา. บคคลผประกอบดวยปญญาทไดแกญาณของผร ชอวา มน. บทวา วรยพลปปนโน คอ ผประกอบดวยวรยะ และ ดวยกาลงกายและกาลงญาณ. บทวา อกลาส ไดแก ผไมเกยจคราน. มน ชอวา ผไมเกยจคราน เพราะเปนผประกอบดวยความเพยรอน ประกอบดวยองค ๔ ทพระผมพระภาคตรสไวอยางนวา " หนง เอน และกระดก จงเหลออยกตามท. เนอและเลอดในกายของเราทงหมดนน จงเหอด แหงไปเถด. " ขอวา วนเท หทยสส สนต ความวา ยอมได คอไดเฉพาะ ซงอรยธรรม กลาวคอฌาน วปสสนา อภญญา และญาณ อน สมปยตดวยอรหตมรรค ซงถงความนบวา สนต เพราะทาความ เยนแหงจตบาง แหงหทยรปบาง. กแลพระผมพระภาค ครนตรสอยางนนแลว จงทรงประกาศ สจจะทงหลาย. ในเวลาจบสจจะ ภกษนน ผอนพระศาสดาทรง อปถมภแลว ประคองความเพยร เจรญวปสสนา บรรลพระอรหส แลว. เรองภกษผสละความเพยร จบ. โภชาชานยชาดก๑ และอาชญญชาดก๒ ในตตยวรรค เอกนบาต และมหาสลวชาดก๓ ในฉฏฐวรรค เอกนบาตนนนนแล บณฑตควร ๑-๒. ข. ชา. ๒๗/๘. ตทฏกถา. ๑/๒๖๘-๒๗๒. ๓. ข. ชา. ๒๗/๑๗. ตทฏกถา. ๒/๔๑.


( นามา ) บรรยาย. กถาวาดวยความเพยร จบ. ตบะกลาวคอความเพยรและอนทรยสงวร บณฑตพงทราบวา เปนมงคล เพราะเปนเหตละอกศลธรรมมอภชฌาเปนตน และได เฉพาะซงอรยธรรมมฌานเปนตน ดวยประการอยางน. กถาวาดวยบทวาตบะ จบ.


กถาวาดวยพรหมจรรย*

[๔๙๓] ชอวาพรหมจรรยม ๑๐ อยาง ดวยสามารถแหงทาน เวยยาวจจะ เบญจศล อปปมญญา เมถนวรต สทารสนโดษ วรยะ องคอโบสถ อรยมรรคและศาสนา. [ ทานชอพรหมจรรย ] จรงอยางนน ทานชอวาพรหมจรรยในปณณกชาดก๑ กลาวคอ วธรชาดกวา [๔๙๔] " เราคอ ขาพเจาและภรยาทง ๒ ไดม ศรทธา เปนทานบดในมนษยโลก ฯ ล ฯ เราทง ๒ ไดใหทานทงหลายคอ ผาสาหรบปกปดทนอน ขาว และนาโดยเคารพในมนษยโลกนน. ทานทใหแลว นนเปนวตรของเรา, อนง ทานทใหแลวนนเปน พรหมจรรยของเรา, ทานปราชญ วบากน คอ ฤทธ ความรงเรอง ความเขาถงกาลงและความ เพยร และวมานใหญน ของเรา เปนวบากแหง พรหมจรรยนนทเราประพฤตดแลว. " [๔๙๕] อรรถกถา๒ ปณณกชาดกนนวา " บรรดาบทเหลานน บทวา มนสสโลเก คอ ในกรงกาฬจมปกะ ในแควนองคะ. หลาย * พระมหาเจรญ สวฑฒโน ป. ธ. ๘ ( บดนเปนสมเดจพระญาณสงวร ป. ธ. ๙ ) วดบวร- นเวศวหาร แปล. ๑. ข. ชา. มหา. ๒๘/๓๕๓. ๒. ชาตกฏกถา. ๑๐/๒๙๔.


บทวา ต เม วต ความวา ทานทใหแลวโดยเคารพนนนนแหละ ไดเปนวตรอนเราสมาทานแลว และเปนพรหมจรรยของเรา. กวบาก มฤทธเปนตนน เปนวบากแหงพรหมจรรยนนทประพฤตดแลว. " ฎกามหาสหนาทสตรวา " ความประพฤต ชอวาประเสรฐ คอ ลาเลศ เพราะปลอดบาปธรรมมมลทน คอ ความตระหนเปนตน และ เพราะพอกพนคณมเมตตาเปนตน เพราะเหตนน จงชอวาพรหมจรรย [ ประพฤตประเสรฐ ] คอ ทาน. อานภาพ ชอวาฤทธ. แสงแหง สรระอนโพลงขนจากแสงสวางแหงผาและเครองประดบ และดวยความอตสาหะ ชอวา ความเขาถงกาลงและความเพยร. นาคราช ชอวา วรณ ยอมเรยก วธรบณฑตวา ทานปราชญ. [ เวยยาวจจะชอวาพรหมจรรย ] [๔๙๖] เวยยาวจจะ ( ความประพฤตขวนขวาย ) ชอวา พรหมจรรย ในองกรเปตวตถวา๑

"ฝามอเปนทใหสมบตทนาใคร ดวยหวงแหงบญ นน, ฝามอเปนแดนหลงไหลแหงผลอนหวาน ดวยหวงแหงบญนน, บญยอมสาเรจในฝามอ ดวย พรหมจรรยของเรานน. " เนอความแหงถาคาน ขาพเจาใหพสดารแลว พรอมกบเรองใน อนวชชกรรมในหนหลง. ๑. ข. เปต. ๒๖/๑๙๐.


[ เบญจศลชอวาพรหมจรรย ] [๔๙๗] เบญจศลชอวาพรหมจรรย ในตตตรชาดกวา " ภกษ ทงหลาย เบญจศลนแล ไดเปนพรหมจรรย ชอวา ตตตระ ( ของนก กระทา ) นน. " [ อปปมญญาชอวาพรหมจรรย ] [๔๙๘] อปปมญญาทงหลาย ชอวาพรหมจรรย ในมหาโควนท๑- สตรในมหาวรรค ทฆนกายวา " ปญจสขะ กพรหมจรรยนนแล ยอม เปนไปเพอนพพทา ( ความหนาย ) หามได, เพอวราคะ ( ปราศ กาหนด ) หามได, เพอนโรธ ( ความดบ ) หามได, ยอมเปนไป เพยงเพอความเขาถงพรหมโลก." [ เมถนวรตชอวาพรหมจรรย ] [๔๙๙] เมถนวรต ( เวนเมถน ) ชอวาพรหมจรรย ในอโบสถ๒- สตรในตกนบาต องคตตรนกาย และในพรหมชาล๓สตรเปนตนวา ละความประพฤตไมประเสรฐ มปกตประพฤตประเสรฐ." อรรถกถา๔อโบสถสตรเปนตนวา " บรรดาบทเหลานน บทวา อพรหมจรย ไดแก ความประพฤตไมประเสรฐ. ชอวา พรหมจาร เพราะประพฤตอาจาระอนประเสรฐ คอ ลาเลศ." ฎกาอโบสถสตรเปนตนนนวา "บทวา อเสฏจรย ไดแก ความประพฤตของคนไมประเสรฐ คอ คนเลว, อกอยางหนง ไดแก ความประพฤตไมประเสรฐ คอทราม คอเลว, อธบายวา เมถน. ๑. ท. มหา. ๑๐/๒๘๕. ๒. อง. ตก. ๒๐/๒๗๑. ๓. ท. ส. ๙/๕. ๔. มโน. ป. ๒/๒๖๑.


พระอรรถกถาจารยกลาวเมถนวรตดวยคาวา อาจาระอนประเสรฐ คอ ลาเลศ." [ สทารสนโดษชอวาพรหมจรรย ] [๕๐๐] สทารสนโดษ ( พอใจดวยภรยาของตน ) ชอวาพรหม- จรรย ในมหาธรรมปาล๑ชาดกในทสกนบาตวา " เราทงหลาย ยอมไมนอกใจภรยาทงหลาย, และ ภรยาทงหลาย กไมนอกใจเราทงหลาย, เราทงหลาย ยอมประพฤตพรหมจรรย ในหญงทงหลายนอกจาก ภรยาเหลานน; เพราะเหตนนแล เราทงหลาย จงไมตาย ( แต ) หนม ๆ.๒" [ แกอรรถ ] [๕๐๑] อรรถกถา๓มหาธรรมปาลชาดกนนวา " บรรดาบทเหลา นน บทวา นาตกกมาม ความวา เราทงหลายไมนอกใจภรยาของ ตน ทามจฉาจารในภายนอก. สองบทวา อ ตร ตาห ความวา เราทงหลายประพฤตพรหมจรรยในหญงทเหลอ เวนภรยาของตน เหลานน. แมภรยาทงหลายของพวกเรา กประพฤตอยางนนนนแหละ ในพวกบรษทเหลอ. ห อกษรในคานวา ตสมา ห อมห สกวาเปน นบาต. ความวา ดวยเหตนน เราทงหลายจงไมตาย ( แต ) หนม ๆ คอ ชอวาความตายในกาลไมควร ในระหวาง ไมม ( แกเราทงหลาย )." ๑. ข. ชา. ทสก. ๓๗/๒๘๙. ๒. แปลตรง ๆ วา วยหนมของเราทงหลายจงไมตาย. ๓. ชาตกฏกถา. ๕/๔๙๒.


ฎกามหาสหนาทสตรวา " บทวา นาตกกมาม ความวา เรา ทงหลายยอมไมประพฤตลวงใจ คอ ไมลวงใจในฐานทไมพงถงบาง ในหญงอน ๆ บาง. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา อ ตร ตาห." [ วรยะชอวาพรหมจรรย ] [๕๐๒] วรยะ ( เพยร ) ชอวาพรหมจรรย ในโลมหงสสตร๑

กลาวคอ มหาสหนาทสตรวา " สารบตร กเราจาไดวา เราประพฤต พรหมจรรยประกอบดวยองค ๔ ยอมเปนผมตบะแล." [๕๐๓] อรรถกถา๒โลมหงสสตรนนวา " วรยะทรงประสงควา พรหมจรรย ในคา พรหมจรย จรตวา นน. จรงอย สตรน นนแล เปนสถานแหงพรหมจรรยคอวรยะมาแลว. พรหมจรรยนนน ตรสวา ประกอบดวยองค ๔. เพราะพรหมจรรย ๔ อยางททา ไดยาก อนพระองคทรงทาแลว ในอตภาพนน. คาวา สท ในคา วา ตปสส สท โหม เปนเพยงนบาต. ความวา เรายอมเปนผ อาศยตบะ." ฎกาโลมหงสสตรนนวา " อธบายวา สตรนนนแล เปนอาคต- สถาน. เนอความวา ในพระพทธวจนะ คอ ปฎก ๓ สตตบทนนนแล เปนสถานแหงพรหมจรรยคอวรยะมาแลว. จรงอย วรยะเปนอดม ในอารมณนน คอถงความอกฤษฏอยางยง และเปนเหตแหงความ ประพฤตเชนนน เพราะเหตนน วรยะ พระอรรถกถาจารย จงกลาว ๑. ม. ม. ๑๒/๑๕๕. ๒. ป. ส. ๒/๕๗.


ไวในสตรนวา พรหมจรรย. บทวา จตรงคสมนนาคต ความวา ประกอบดวยองค ๔ ดวยสามารถอาการเปนไปแหงตน ๔ อยาง ท ยงกรยาอนทาไดยาก ๔ อยางใหสาเรจ." กกรยาอนทาไดยาก ๔ อยาง พงตรวจดในมหาสหนาทสตร. [ อโบสถชอวาพรหมจรรย ] [๕๐๔] อโบสถอนประกอบดวยองค ๘ ทบคคลทาดวย สามารถฝกตน ชอวา พรหมจรรย ในนมชาดก๑วา " บคคล ยอมเขาถงความเปนกษตรย ดวยพรหม- จรรยชนตา, ยอมเขาถงความเปนเทพดวยพรหม- จรรยชนกลาง, ยอมหมดจด ดวยพรหมจรรย ชนสงสด." [๕๐๕] อรรถกถา๒นมชาดกนนวา " บรรดาพรหมจรรย ๓ อยาง นน ศลเพยงเมถนวรตในลทธเดยรถยเปนอนมาก ชอวา พรหมจรรย ชนตา, บคคลยอมเขาถงความเปนกษตรยดวยพรหมจรรยชนตานน. ศลเพยงอปจารแหงฌาน ชอวา พรหมจรรยชนกลาง, บคคลยอมเขาถง ความเปนเทพ ดวยพรหมจรรยชนกลางนน. สวนศลทยงสมาบต ๘ ใหเกด ชอวา พรหมจรรยชนสงสด, บคคลยอมเกดในพรหมโลก ดวยพรหมจรรยสงสดนน. ชนภายนอก ( พทธศาสนา ) ทงหลายกลาว ความเกดในพรหมโลกนนวานพพาน. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา วสชฌต. ๑. ข. ชา. มหา. ๒๘/๑๙๙. ๒. ชาตกฏกถา. ๙/๑๖๖.


แตในศาสนาน พรหมจรรยแหงภกษผมศลบรสทธ ปรารถนา เทพนกายชนใดชนหนง ชอวา อยางตา เพราะมเจตนาเลว, ภกษ ยอมเกดในเทวโลกตามทปรารถนา ดวยพรหมจรรยขนตานน. สวน ความยงสมาบต ๘ ใหเกดแหงภกษผมศลบรสทธ ชอวา พรหมจรรย ชนกลาง, ภกษยอมเกดในพรหมโลกดวยพรหมจรรยชนกลางนน." ความเจรญวปสสนาจนบรรลพระอรหต แหงภกษผมศลบรสทธ ชอวา พรหมจรรยชนสงสด, ภกษยอมหมดจดดวยพรหมจรรยชนสงสดนน. ฎกามหาสหนาทสตรวา " บทวา อตตทมนวเสน ความวา ดวยสามารถฝกฝนอนเปนไปโดยอาการคอทาตามพระอรหนตทงหลาย ตามปฏญญา, อธบายวา ดวยความฝกอนทรยทงหลายมมนะเปนท ๖." [ อรยมรรคชอวาพรหมจรรย ] [๕๐๖] อรยมรรคชอวา พรหมจรรย ในพรหมจรยสตร๑ ใน สงยตตนกาย มหา ( วาร ) วรรควา " ภกษทงหลาย กพรหมจรรย เปนไฉน ? มรรคมองค ๘ อนเปนอรยะนนนแล, นคออะไรบาง ? คอ สมมาทฏฐ เปนตน." พระฎกาจารย กลาวไวในฎกามหาสนาทสตรวา " อรยมรรค ชอวา พรหมจรรย เพราะเปนความประพฤตประเสรฐ ถงความเปน สกขา." [ ศาสนาชอวาพรหมจรรย ] [๕๐๗] ศาสนา ( คาสงสอน ) ชอวา พรหมจรรย ใน ๑. ส. มหา. ๑๙/๓๑.


มหาปรนพพานสตร๑วา " มารผมบาป เราจกยงไมปรนพพาน ตราบ เทาทพรหมจรรยนของเราจกยงไมสาเรจ แพรหลาย กวางขวาง ชน มากร เปนปกแผน ( และ ) ตราบเทาทเทพดาและมนษยทงหลาย ประกาศดแลว." [๕๐๘] อรรถกถา๒มหาปรนพพานสตรนน และอรรถกถา๓ทตย- ปณณาสก ในอฏฐกนบาต องคตตรนกายวา " พรหมจรรยอนเปน ศาสนาทงสน สงเคราะหดวยสกขา ๓ หมวด ชอวา พรหมจรรย. บทวา อทธ ไดแก สาเรจ ดวยอานาจความพอใจในฌาน. บทวา ผต ไดแก ถงความเจรญ เหมอนดอกไมผลบานเตมท ดวยอานาจ ความถงพรอมดวยอภญญา. บทวา วตถารก ไดแก กวางขวาง ดวยสามารถตงมนในทศาภาคนน ๆ. บทวา พหช ความวา อนชนมากหลายร คอแทงตลอด ดวยสามารถความตรสรแหงมหาชน. บทวา ปถภต ความวา ถงความเปนปกแผน ดวยสามารถอาการ ทงปวง. ถามวา ขอนนอยางไร ? แกวา ตราบเทาทพรหมจรรย อนเทพดาและมนษยทงหลายประกาศดแลว. อธบายวา อนเทพดา และมนษยทงหลาย ผเปนชาตแหงวญ ทกหมทกเหลาประกาศแลว ดวยด." [๕๐๙] ฎกามหาปรนพพานสตร และทตยปณณาสกนนวา " บทวา สกขาตตยสงคหต ความวา สงเคราะหดวยสกขา ๓ หมวด มอธสลสกขาเปนตน. ความประพฤตประเสรฐอนเปนสตถสาสน ไม ๑. ท. มหา. ๑๐/๑๒๔. ๒. ส. ว. ๒/๒๐๓ ๓. มโน. ป ๓/๓๑๓.


เหลอ ชอวาพรหมจรรย อนเปนศาสนาทงสน. บทวา สมทธ ได แก เจรญแลวโดยชอบแท. บทวา ฌานสสาทวเสน ความวา ดวย สามารถความสขในฌาน อนภกษเหลานน ๆ บรรลแลว. บทวา วฑฒปปตต ความวา อนเขาถงความเจรญรอบดาน ชอวาโดย ประการทงปวง ดจดอกไมผลบานเตมท เพราะเขาถงภาวะทงโอฬาร ทงประณต ชอวาดวยสามารถอภญญาสมาบต เพราะความเจรญยง แหงศาสนาถงทสด ดวยความถงพรอมดวยอภญญา. บทวา ปตฏ ต- วเสน ความวา ดวยสามารถประดษฐาน, อธบายวา เพราะถง ความตงมน. ชอวา พหช เพราะเกอกลแกชนมากดวยสามารถ ปฏเวธ. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา พหห --- ชนาภ สมยวเสน. ชอวา ปถภต เพราะเปนปกแผน คอ หนาแนน เปน แลว คอเกดแลว, อกอยางหนง เพราะถงแลว คอ ลถงแลว ซง ความเปนปกแผน คอความหนาแนน. ดวยเหตนน พระอรรถกถา- จารย จงกลาววา สพพา --- ภาวปปตต. สองบทวา สฏ ปกาสต ความวา ประกาศแลวโดยความเปนธรรมงามในเบองตน เปนตน โดยชอบแท." พรหมจรรยม ๑๐ อยาง โดยนยอนมาแลวในอรรถกถาสามญญ- ผลสตร และอตวตตกะ ดวยประการฉะน. [ พรหมจรรย ๑๒ ] [๕๑๐] สวนในอรรถกถามหาสหนาทสตร พระอรรถกถาจารย กลาวพรหมจรรย ๑๒ อยาง เพราะเพมธรรมเทศนาและอชฌาสย.


[ ธรรมเทศนาชอวาพรหมจรรย ] กธรรมเทศนา ชอวา พรหมจรรย ใน ๒ บาทคาถานวา " ชนตงพน ละมจจได ในเพราะพรหมจรรย อนเดยวกน." ฎกามหาสหนาทสตรวา " บรรดาบทเหลานน บทวา พรหม จรยสม ไดแก ในเพราะธรรมเทศนา. จรงอย ธรรมเทศนานน เรยกวา พรหมจรรย เพราะเปนจรยา ชอวาประเสรฐ คอลาเลศ เพราะนาความเปนผประเสรฐมาแกเวไนยสตวทงหลาย, อกอยางหนง เปนจรยาอนเปนไปทางวาจาแหงพรหมคอพระผมพระภาค. บาทคาถา วา สหสส มจจหายโน ความวา ชนประมาณพนหนง เปนผชอวา ละมจจได เพราะลวงวสยของมจจ เหตบรรลพระอรหต." [ อชฌาสยชอวาพรหมจรรย ] [๕๑๑] อชฌาสยชอวาพรหมจรรย ในคาถานวา "เออก ความหวงผล ยอมสาเรจแกผไมรบ รอนโดยแท; เรามพรหมจรรยสาเรจแลว คามณ ทานจงรอยางน." ฎกามหาสหนาทสตรวา " บรรดาบทเหลานน บทวา อตร มานาน ความวา ไมรบรอนอย คอคอยดกาลแหงเทศนา. บาทคาถาวา ผลาสาว สมชฌต ความวา ความหวงแมมผลทไดแสนยาก อาศยความ พยายามชอบ ยอมสาเรจไดแท. บาทคาถาวา วปกกพรหมจรโยสม ความวา มอธยาศยประณตอนสาเรจแลวโดยพเศษ คอมมโนรถอน


โอฬารเตมเปยมแลว. จรงอย อชฌาสยนน พระราชาหนมทรงพระ นามวาคามณ กลาวโดยสานวนวาพรหมจรรย เพราะเปนความประพฤต ทางใจอนประเสรฐ." [๕๑๒] บรรดาธรรมเทศนาและอชฌาสยเหลานน ธรรม- เทศนา พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาสามญญผลสตรเปนตน วา " โดยเนอความ ธรรมเทศนาคอศาสนธรรมอนสงเคราะหดวย สกขา ๓ จะมประโยชนอะไรดวยการถอธรรมเทศนานนไวแผนกหนง ๆ." อนง คาทพระอรรถกถาจารยกลาวไววา " อชฌาสย ชอวา พรหมจรรย " ยอมไมสมดวยอรรถกถาคามณชาดก ในปฐมวรรค เอกนบาต. [ แกอรรถ ] กในอรรถกถา๑คาถานน พระอรรถกถาจารยกลาววา " คาวา อป สกวาเปนนบาต. บทวา อตรมานาน ความวา ผตงอยใน โอวาทของบณฑตทงหลาย ไมรบรอน คอไมประพฤตดวนได กระทา กรรมโดยอบายอย. หลายบทวา ผลาสา ว เปนตน ความวา ผลทหวง คอผลตามทปรารถนา ยอมาสาเรจทเดยว. ในคาวา วปกกพรหม- จรโยสม น สงคหวตถ ๔ ชอวา พรหมจรรย เพราะเปนความ ประพฤตประเสรฐ. กพรหมจรรยนน ชอวาสาเรจแลว เพราะยศสมบต อนมในสงคหวตถนนเปนมล อนพรหมจารนนไดแลว. อนง ยศแม ทสาเรจแลว ชอวา พรหมจรรย เพราะอรรถวาประเสรฐ." ๑. ชาตกฏกถา. ๑/๒๐๘.


[๕๑๓] กในอดตกาล ราชกมาร พระนามวาคามณ ทรง เปนพระกนฏฐภาดาองคสดทองทงหมด ของพระราชบตร ๑๐๐ องค ของพระเจากรงพาราณส ทรงอาศยพระโพธสตว เปนพระอาจารยผ ใหทรงศกษาศลปะ ถงความเปนพระราชาโดยลวงไปแหงพระบดา ทรง ปลมพระหฤทย ไดตรสคาถานนดวยสามารถแหงอทาน. เพราะเหต นน จงทรงหมายเอา พระองควา คามณ ตรสวา " แนะคามณ ผเจรญ ทานจงรเหตนนอยางนวา เราอาศยอาจารย ลวงพระเจาพ ๑๐๐ พระองค ถงรชสมบตอนใหญน." [ สมณธรรมชอวาพรหมจรรย ] [๕๑๔] สวนในอรรถกถาน พระอรรถกถาจารย กลาว เนอความไววา " สมณธรรม ชอวา พรหมจรรย ในรถวนต๑สตรวา พระธรรมเสนาบดถามวา ผมอาย ทานอยพรหมจรรยในพระผม พระภาคของเราทงหลายหรอ ? พระปณณเถระ ปฏญญาวา อยางนน ผมอาย." อรรถกถา๒รถวนตสตรวา "บรรดาบทเหลานน หลายบทวา ภควต โน เปนตน ความวา ผมอาย ทานอยพรหมจรรยในสานก แหงพระผมพระภาค ของเราทงหลายหรอ ?" อรรถกถาทกนบาตในอตวตตกะวา " บทวา วสสต แปลวา อน ---- ยอมอย." ฎกาพรหมจรยสตร ในตตวรรคปฐมปณณาสก ในจตกกนบาต องคตตรนกายวา " บทวา วสสต ความวา วสยต ( อน-----ยอมอย )." ๑. ม. ม. ๑๒/๒๙๐. ๒. ป. ส. ๒/๒๐๙.


วส ธาต ลงในอรรถวาอาศยอย อทาหรณวา วสต, ความท อ เปน อ และความเปนบพพรป ( ส เปน สส โดยวธไวยากรณ คอ ส+ย=สส ) ใชลงในกรรม. สาเรจรปอาขยาตวา วสสต ( อน------ ยอมอย ). บรรดาคาถามและคาปฏญญา ( รบ ) เหลานน คาถาม เปนคาของพระธรรมเสนาบด, คาปฏญญาวา อยางนน ผมอาย เปนคาพดของพระปณณเถระแล. [ รวมพรหมจรรยได ๑๑ อยาง ] [ ๕๑๕ ] เพราะถอเอาสมณธรรมนนแล และพรหมจรรยทพระ อรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาสามญญผลสตรเปนตน เปนพรหม- จรรย ๑๑ อยาง ดวยประการฉะน. [ สงเคราะหพรหมจรรยเขาในมงคล ] กบรรดาพรหมจรรยเหลานน ทานมาโดยสรปในหนหลง. เวยยา- วจจะและองคอโบสถ ยอมเปนอนพระผมพระภาค ทรงสงเคราะหดวย อนวชชกรรม. เบญจศลและสทารสนโดษ ทรงสงเคราะหดวยปาปวรต และมชชสญญมะ. วรยะ ทรงสงเคราะหดวยตบะ. สวนในอปปมญญา เมถนวรต อรยมรรค ศาสนา และสมณธรรม อปปมญญา ควร สงเคราะหดวยขนต. เพราะวาอโทสะ ( ความไมประทษราย ) ชอวาขนต อนง เมตตาทรงถอเอาดวยอโทสะ. อปปมญญา ๓ แมนอกน ยอมเปน อนทรงถอเอาดวยเมตตานน ททรงถอเอาแลวแล. อรยมรรคไมไดในมงคลขอวา พรหมจรย น เพราะทรงถอเอา ดวยอรยสจจทสสนะทจะตรสขางหนา. เหมอนอยางวาสราปานะไมทรง


ถอเอาในมงคลขอวา อารต วรต ปาปา น เพราะทรงถอเอาดวย มชชปานะขางหนาฉนใด, ขออปไมยนกพงเหนฉนนน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวไวในอรรถกถาวา " ชอวาพรหมจรรย เปน ชอแหงเมถนวรต สมณธรรม ศาสนา และมรรค. แตเพราะมรรค ทรงถอเอาขางหนา ดวยอรยสจจทสสนะ พรหมจรรยทเหลอแมทง หมด จงควรในมงคลขอวา พรหมจรย น. บรรดาเมถนวรตเปนตน เหลานน ผวาจะทรงถอเอาศาสนาในมงคลขอวา พรหมจรย นไซร, จะตองโทษคอการกลาวซากนไป. เพราะวาศาสนาคอปรยต ทรงถอ เอาดวยสภาสตวาจานนแล. จรงอย แมในเบองตน พระอรรถกถาจารยกลาววา " วาจาเปน เครองแสดงธรรมแกชนเหลาอน บณฑตพงทราบวา ' สภาสตวาจา ' ใน มงคลขอวา สภาสตา จ ยา วาจา น." เพราะเหตนน บณฑตพง ทราบขออปไมยน ดงทนโรธสจไมทรงถอเอาในมงคลขอนวา นพพาน- สจฉกรยา ( ทาพระนพพานใหแจง ) ภายหลง เพราะทรงถอเอาใน มงคลขอนวา อรยสจจานทสสน ฉะนน. [ พรหมจรรยเปนมงคล ] [๕๑๖] โดยปารเสสนย ยอมไดพรหมจรรย คอเมถนวรตและ สมณธรรมเทานน ดวยประการฉะน, กพรหมจรรยนนนน ชอวาเปน มงคล เพราะเปนเหตบรรลคณพเศษมประการตาง ๆ สง ๆ ขนไป. ในขอทพรหมจรรยตามทกลาวมาเปนมงคลนน มเรองเหลาน ( เปน อทาหรณ ) :-


[ เรองชน ๒ คน ] ไดยนวา ในกรงราชคฤห บตรของกปลพราหมณ ไดเปนมาณพ ชอ ปปผล อาย ๒๐ ป มบญมาก. ลาดบนน มารดาบดาประสงค จะผกเขาดวยเครองผกคอเรอน จงสงพราหมณ ๘ คนไปใหเสาะหา หญงทถงพรอมดวยลกษณะ. พราหมณเหลานน ไดถอเอาเครอง บรรณาการไปสสาคลนคร. กในนครนน หญงชอนางภททกาปลาน ไดเปนธดาของพราหมณ โกสยโคตร มอาย ๑๖ ป ทรงรปอนอดม มบญมาก. พราหมณ เหลานน ไปในนครนนแลว บอกความเปนไปทงหมดแกมารดาบดา ของนาง ใหบรรณาการแลว สงขาวสาสนไปแกกปลพราหมณวา "ได นางทารกาแลว" แมมาณพ ฟงขาวสาสนแลว ไมมความตองการเลย ไปในทลบเขยนหนงสอวา " แมภททา จงไดความอยครองเรอน อน สมควรแกชาต โคตร และโภคะ ของตน; ฉนจกบวช, แมภททา อยาไดมความเดอดรอนในภายหลง." ถงนางภททา กเขยนหนงสอโดย นยนนเหมอนกน. คนถอหนงสอ ๒ ฉบบมาพบกนเขาในระหวางทาง อานหนงสอแมทง ๒ ฉบบแลว ฉกทงเสยในปา เขยนหนงสอสมานกน ไดไปแลว. ความมารวมกนไดมแกชนทง ๒ นนผไมปรารถนาเลย ดวยประการฉะน. ในวนนนเอง แมชนทง ๒ นน บรโภคอาหารมอเยนแลว แม เมอขนสทนอน กไมขนขางเดยวกน. มาณพขนสทนอนทางขางขวา. ฝายนางภททาขนสทนอนทางขางซาย. ชนทง ๒ นน วางพวงดอกไม


๒ พวงไวกลางทนอน เพราะกลวจะถกตองรางกายกนและกน ไมหลบ ตลอดคนทง ๓ ยาม ยงกาลใหนอมลวงไป. สวนกลางวนกไมมเพยง การกระซกซ ( ตอกน ). ชนทง ๒ นน ไมเกยวของดวยโลกามสอยครอง เรอน โดยลวงไปมารดาและบดา เปนผมฉนทะเสมอกนกลาววา " ภพทง ๓ เปรยบเหมอนกระทอมใบไมทไฟตดทวแลว, เราทง ๒ จกบวช " ดงนแลว จงใหนาผากาสายะทงหลาย และบาตรดนจากราน ตลาด ผลดกนปลงผมเสรจแลว บวชดวยตงใจวา " พระอรหนตเหลาใด มในโลก บรรพชาของเราทง ๒ อทศพระอรหนตเหลานน " ดงนแลว สวมบาตรในถลก คลองบา ลงจากปราสาทหลกไปแลว. ปปผลไปขาง หนาเหนทาง ๒ แพรง ยนทปลายทางนน กลาววา " แมภททา มหาชน ผมจตคดรายในเราทง ๒ คดวา ' ชนทง ๒ น แมบวชแลว กไมอาจ จะพรากกนได ' กพงเปนผยงอบายใหเตม, ทาง ๒ แพรงนเจาจงถอเอา ทางหนง, ฉนจกไปทางหนง." นางภททา กลาววา " เจาคะ พระผเปนเจา ขนชอวามาตคาม เปนมลทนของบรรพชตทงหลาย, ชนทงหลายจะเหนโทษของเราทง ๒ วา ' แมบวชแลวกไมพรากกน,' เราทง ๒ จกแยกกน " จงทา ปทกษณ ๓ รอบ ไหวในฐานะทง ๔ ดวยการตงไวเฉพาะดวยองค ๕ ประคองอญชล กลาววา " มตตสนถวะ ( ความเชยชมเพยงดงมตร ) ทเราทง ๒ กระทาสนระยะกาลนานประมาณแสนกลป จะแตกในวนน ทานชอวาเปนฝายขวา ทางเบองขวายอมควรแกทาน, ดฉนชอวา มาตคามเปนฝายซาย, ทางเบองซายยอมควรแกดฉน " ดงน ไหวแลว


แยกทางไป. ในการทชนทง ๒ นนเปน ๒ สวน ( แยกทางกน ) แผนดน ใหญนไดสะเทอนเลอนลนอย เหมอนดงกลาววา " เราไมอาจทรงคณ ของทานทง ๒." เสยงเหมอนฟาผาเปนไปในอากาศ. ภเขาจกรวาล บนลอลน. พระศาสดา ประทบนงในพระคนธกฎ ในพระเวฬวน ทรงสดบ เสยงแผนดนสะเทอน ทรงคานงอย กทรงทราบเหตนน พระองค เดยวเทานน ทรงถอบาตรและจวร ทาการตอนรบสนระยะทาง ประมาณ ๓ คาวต ประทบนงทโคนไทรชอพหปตตกะ ในระวาง เมองราชคฤหและเมองนาลนทา. แมปปผล เดนไปทางหนง เหน พระศาสดาประทบนงทโคนไทรนน ถวายบงคมโดยเคารพ นงแลว เปนผอนพระศาสดาทรงโอวาทดวยโอวาท ๓ ขอ โดยนยอนพระธรรม- สงคาหกาจารยกลาวไวในกสสปสงยต ในนทานวรรค อปสมบทแลว เปนปถชนอย ๗ วน บรรลพระอรหตในวนท ๘. แมนางภททา ไปสสานกของนางภกษณ บรรลพระอรหตในภายหลง. ชนทง ๒ เหลานประพฤตพรหมจรรยคอเมถนวรต บรรลพระ อรหต ดวยประการฉะนน. เพราะเหตนน เมถนวรตนน แหงชนทง ๒ นน จงชอวา เปนมงคล. ความสงเขปในมงคลตถทปนนเทาน. สวน ความพสดาร พงตรวจดในอรรถกถากสสปสงยตเปนตน. เรองชน ๒ คน จบ.


[ เรองพระภกษ ๖๐ รป ] [๕๑๗] ไดยนวา ภกษประมาณ ๖๐ รป เรยนกมมฏฐานใน สานกพระศาสดา เมอเสาะหาทอย เขาไปบณฑบาตยงบานชอมาตกะ ทเชงภเขา ในแควนโกศล. กนายบานนน ชอวา มาตกะ. มารดาของปรากฏชอวามาตก- มารดา. มารดานายมาตกะนน เหนภกษเหลานนแลว มจตเลอมใส ถวายภกษาแลวถามวา " ทานปรารถนาจะไปทไหนกน ?" ภกษเหลานน ตอบวา " อบาสกา พวกอาตมาปรารถนาจะไป ยงทตามสบาย." นางกลาววา " ถาพระผเปนเจาทงหลายจกอยในทนสน ๓ เดอน ดฉนจกรบสรณะสามและศลหา แลวกระทาอโบสถกรรม " เมอภกษ เหลานนรบอย จงไดตกแตงทอยถวายแลว. ภกษเหลานน เมออยใน ทนน ไมนงรวมกน นงทาการสาธยายอาการ ๓๒ กาหนดความสน ความเสอมในอตภาพในทของตน ๆ. ถดมาวนหนง มารดานายมาตกะ ใหคนถอเนยใสและนาออย เปนตนไปยงวหารในเวลาเยน ไมเหนพวกภกษ จงถามพวกผชายวา " อาว พระผเปนเจาทงหลาย อยทไหนเลา ?" พวกผชาย ตอบวา " คณแม พวกทานจกนงในทของตน ๆ." มารดานายมาตะกะ ถามวา " เราจกทาอยางไรเลา จงอาจเพอ จะพบได ?" ทนน พวกมนษยผรกตกวตรของภกษทงหลาย จงกลาวกะมารดา


นายมาตกะนนวา " คณแม เมอตระฆง. พระผเปนเจาทงหลายจก ประชมกน." มารดานายมาตกะนน ใหตระฆงแลว. พวกภกษ ไดยนเสยงระฆงนน คดวา " ความไมผาสกจกมแก ภกษบางรป " ออกจากทของตน ๆ ประชมกนในทามกลางวหาร. ชน ( คอภกษ ) แม ๒ รปชอวามาทางเดยวกนไมม. มารดานายมาตกะ นน เหนภกษเหลานน คดวา " การทะเลาะกนและกน จกเปนอน ภกษเหลานทาแลว " จงถาม. ภกษ. อาตมาทงหลายมไดทาการทะเลาะ, แตวา อาตมาทงหลาย นงทาสมณธรรมในทของตน ๆ. ม. ทานผเจรญ ชอวาสมณธรรมน คออะไร ? ภกษ. คอการสาธยายอาการ ๓๒ และความกาหนดความสน ความเสอมในอตภาพ. ม. ทานผเจรญ สมณธรรมน ยอมควรแกพวกทานเทานน หรอ ยอมควรแมแกพวกดฉน ? ภกษ. อบาสกา สมณธรรมน ทานไมหามแมแกใคร ๆ. ม. ทานผเจรญ ถากระนน ขอทานทงหลายจงบอกสมณธรรมนน. ภกษเหลานน ยงมารดานายมาตกะนนใหเรยนแลว. มารดานาย มาตกะนน กระทาสมณธรรมอย จาเดมแตนน บรรลผลทง ๓ เบองตา กอนกวาภกษเหลานนเทยว ปฏสมภทาและอภญญาอนเปนโลกยะ มา แกมารดานายมาตกะนนโดยมรรคทเดยว. มารดานายมาตกะนน ออกจาก สขอนเกดแตมรรคและผล ใครครวญอยดวยทพยจกษ เหนความท


ภกษเหลานนยงเปนปถชน ใครครวญอยวา " อะไรไมเปนสปปายะ แหงภกษเหลานน ?" เหนไมมอาหารสปปายะ ไดตระเตรยมอาหาร อนเปนสปปายะ ถวายแกภกษเหลานน. จตของภกษเหลานนเกดม อารมณเปนเอก เพราะไดอาหารอนเปนสปปายะ. พวกเธอมจต มอารมณเปนอนเดยว เจรญวปสสนา บรรลพระอรหตพรอมกบ ปฏสมภทาทงหลาย. ภกษแมเหลานน ประพฤตพรหมจรรยคอสมณธรรม บรรล มรรคและผล ดวยประการฉะน. เพราะเหตนน สมณธรรมนนของ ภกษเหลานน จงชอวา เปนมงคล. เรองภกษ ๖๐ รปมาในอรรถกถาคาถาวา ทนนคคหสส ลหโน เปนตน ในจตตวรรคแหงธรรมบท. กถาวาดวยพรหมจรรย จบ.


กถาวาดวยการเหนอรยสจ*

[๕๑๘] ขาพเจาจะกลาวชอวาอรยสจตอไป: บททง ๔ มทกข เปนตน ชอวา สจจะ เพราะเปนธรรมชาตแท. สมจรงดงทพระผม พระภาคตรสไวในทตยวรรค สจจสงยต ในมหาวารวรรค๑วา " ภกษทงหลาย บท ๔ เหลาน เปนของแท ไมผด ไมเปนอยางอน. บท ๔ เปนไฉน ? ภกษทงหลาย บท ๔ เหลาน คอบทวา นทกข นนเปนของแท ไมผด ไมเปนอยางอน. บทวา นเหตใหเกดทกข ( นนเปนของแท ไมผด ไมเปนอยางอน ), บทวา นความดบทกข ( นนเปนของแท ไมผด ไมเปนอยางอน ), บทวา นขอปฏบตยงสตว ใหถงความดบทกข นนเปนของแท ไมผด ไมเปนอยางอน." บาลตถสตร จบ. [๕๑๙] อรรถกถา๒ตถสตรนนวา " ทกข ชอวา เปนของแท เพราะอรรถวาไมละสภาพ. เพราะทกข กคงเปนทกขนนเอง. ชอวา เปนของไมผด เพราะความทแหงสภาพทกลาวแลว เปนธรรมไมเปลา. เพราะทกขจะกลายเปนธรรมชาตไมใชทกขไมได. ชอวา ไมเปนอยาง อน เพราะไมเขาถงสภาพอยางอน. จรงอย ทกขยอมไมเขาถงสภาพ แหงบทอนมสมทยเปนตน. แมในสจจะทงหลาย มสมทยเปนตน กม นยนเหมอนกน." * พระมหาลภ ปยทสส ป. ธ. ๘ วดบรมนวาส แปล. ( บดนเปนพระปยทสส ฯ ) ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๓๙. ๒. สา. ป. ๓/๔๑๐.


ฎกาตถสตรนนวา " บทวา สภาวาวชหนตเถน ความวา ทกข ชอวาเปนของแท คอมความเปนของแทเปนสภาพ เพราะในกาลไร ๆ กไมละสภาพคอความเปนทกขของตน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา ทกข ห ทกขเมว. บทวา วตตสภาวสส ไดแก สภาพคอ ทกขตามทกลาวแลว. บทวา อโมฆตาย คอ เพราะความทแหงทกข นน เปนสภาพไมหลอกลวง. บทวา อวตถ คอ เปนของแท. ดวย เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา ' น ห ทกข อทกข นาม โหต. ' บทวา อ สภาวานปคมเนน คอ เพราะไมเขาถงความเปน สภาพมสมทยเปนตน. บทวา อน ถ คอ ไมเปนสภาพอยางอน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาวา ' น ห ' เปนตน." [๕๒๐] สจจะทงหลาย ของพระอรยเจาทงหลาย เพราะเหตนน จงชอวา อรยสจ. สมจรงดงทพระผมพระภาคตรสไวในตตวรรคแหง สจจสงยต๑นนแลวา " ภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลานแลเปนของ แท ไมผด ไมเปนอยางอน เพราะเหตนน บท ๔ เหลานน บณฑต จงกลาววา อรยาน สจจาน." บาลตถสตร จบ. [๕๒๑] อรรถกถาตถ๒สตรนนวา " หลายบทวา ตสมา อรยาน สจจาน ความวา เพราะสจจะทงหลายเปนของแท ไมผด ไมเปน อยางอนไปได, ฉะนน บณฑตจงกลาววา อรยาน สจจาน. เพราะวา พระอรยเจาทงหลาย ยอมแทงตลอดซงบททงหลายทผดโดย๓ความเปน ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๕. ๒. สา. ป. ๓/๔๑๑. ๓. หรอ ' จากความเปน ..... '


อรยสจ กหามได." ฎกาตถสตรนนวา " บทวา อรยาน ไดแก พระอรยเจาทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน. ดวยเหตนน พระอรรถกาจารย จงกลาวคาวา ' น ห ' เปนตน." [๕๒๒] อกอยางหนง สจจะทงหลายของพระผมพระภาคผอรยะ แมเพราะเหตนน จงชอวา อรยสจ. สมจรงดงทตรสไวในตตยวรรค แหงสจจสงยต๑นนนนแลวา " ภกษทงหลาย อรยสจเหลานม ๔ ฯ ล ฯ อรยสจคอขอปฏบตอนยงสตวใหถงความดบทกข, ภกษทงหลาย พระ ตถาคตเปนอรยะ ใน ( มนสส ) โลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ฯ ล ฯ ทงเทพดาและมนษย, เพราะเหตนน บททง ๔ บณฑตจงเรยกวา อรยสจ." บาลโลกสตร จบ. [๕๒๓] อรรถกถา๒โลกสตรนนวา " ขอวา ตถาคโต อรโย ตสมา อรยสจจาน ความวา เพราะสจจะเหลานน ชอวา เปนของพระ ตถาคตผอรยะ เพราะพระตถาคตผอรยะแทงตลอดแลว และทรงแสดง แลว; ฉะนนจงชอวา อรยสจ เพราะเปนของจรงของพระอรยะ." ฎกาโลกสตรนนวา " ดวย ๒ บทวา ปฏวทธตตา เทสตตตา จ น พระอรรถกถาจารย ยอมแสดงความทสจจะเหลานนเปนของพระผม พระภาคผอรยะวา ' ชอวา เปนของมอย ของพระตถาคตผอรยะ ' เพราะ พระองคทรงกาหนดดวยปฏเวธญาณและเทศนาญาณ." ๑. สา. ป. ๓/๔๑๑. ๒. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๓๕.


[๕๒๔] อกอยางหนง ชอวา อรยสจ แมเพราะความทแหง สจจะเหลานนใหสาเรจความเปนพระอรยะ เพราะสจจะเหลานนพระผม พระภาคตรสรจาเพาะดวยพระองคเอง. สมจรงดงทตรสไว ในโลกสตรสจจสงยต๑นน วา " ภกษทงหลาย ตถาคต บณฑตยอมกลาววา เปนอรหนต ตรสรชอบเองแลว เพราะความทแหงอรยสจ ๔ เหลานแล เปนธรรมอนตถาคตตรสร จาเพาะ โดยลาพงตามเปนจรง." พระอรรถกถาจารย ครนกลาวอรรถนแลว กลาวแกไวอกแม ในอรรถกถา๒สจจวภงควา " อกอยางหนง สจจะทงหลายเปนอรยะ เหตนน จงชอวา อรยสจ. บทวา อรยาน คอไมผด อธบายวา เปนของไมคลาดเคลอน." ฎกาวภงควา " บณฑตพงเหนการลบบทเบองปลายในเพราะบท เบองตนในคาวา อรยภาวสทธโตป นวา ' สจจะทงหลาย ยง ความเปนอรยะใหสาเรจ จงชอวา อรยสจ ' ดงน. พงทราบวนจฉย ในคาวา อรยาน สจจาน นดงนวา สจจะทงหลายชอวาอรยะ เพราะ ความเปนธรรมอนบคคลควรถง คอเพราะความเปนธรรมควรบรรล โดยความเปนของไมผด. อกนยหนง โวหารวาอรยะน ผศกษาพงเหน เปนโวหารกลาวไมผด เปนรปทไมผด." [๕๒๕] อรรถกถากมารปญหาในขททกปาฐะ๓วา "อกนยหนง สจจะทงหลายชอวา อรยะ เพราะเปนธรรมชาตอนสตวโลกพรอม ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๓. ๒. สม. ว. ๑๐๙. ๓. ป. โช. ข. ข. ๘๙.


ทงเทวโลกพงบรรล, มคาอธบายวา พงถงเฉพาะ. เพราะฉะนน สจจะ เหลานน บณฑตจงกลาววา อรยสจ พระพทธเจา พระปจเจกพทธะ และพระสาวกทงหลาย ทรกนแลววาพระอรยะ เพราะดาเนนไป ในความเจรญ ทรกนวาฐานะทควรจะพงพยายาม หรอเพราะอน ไมดาเนนไปในความเสอม หรอเพราะประกอบโดยชอบในอรยธรรม คอโพธปกขยธรรม ๓๗ ยอมแทงตลอดสจจะเหลานน, เพราะเหตนน สจจะเหลานน บณฑตจงกลาววา อรยสจ." อรรถกถา๑สจจวภงควา " กเพราะพระอรยเจาทงหลายมพระ พทธเจาเปนตน ยอมแทงตลอดซงสจจะเหลานน ฉะนน สจจะเหลานน บณฑตจงเรยกวา อรยสจ." ฎกาวภงควา " คาวา พทธาทโย ในคาวา พทธาทโย อรยา ปฏวชฌนต น พระอรรถกถาจารย ยกโวหารวาพทธะ ซงเปนไป ในกาลทแทงตลอดแลวขนพดในปรมกาล ดจโวหารทพดกนในประโยค เปนตนวา ' พระพทธเจาไดเสดจถงกรงราชคฤห ' ดงน. แทจรง พระอรยเจามพระพทธเจาเปนตนเหลานน ยอมแทงตลอดดวยมรรค ๔ ดงนแล และพงเหนการลบบทเบองปลายในเพราะบทเบองตน ในบท วา อรยสจจาน น โดยวเคราะหวา สจจะทงหลาย อนพระอรย- เจาพงแทงตลอด จงชอวา อรยสจ." [๕๒๖] สวนในอรรถกถา๒กมารปญหาวภงค พระอรรถกถาจารย แสดงบทแหงพระสตรใดวา " พระอรยเจาทงหลาย ยอมแทงตลอด ๑. สม ว. ๑๐๙. ๒. ป. โช. ข. ข. ๙๐.


ซงสจจะเหลาน เพราะเหตนน บณฑตจงกลาวสจจะเหลานนวา อรยสจ" บทแหงสตรนน พระผมพระภาคมไดทรงแสดงไวในสจจสงยต. เนอ ความเฉพาะคาแหงอรยศพท พระอรรถกถาจารย กลาวไวแลว แม ในอรรถกถา๑อฏฐสญจยสตร ในตตวรรคแหงเอกนบาต ในอตวตตกะ. อรรถกถา๒อฏฐมสตร ในปฐมวรรคแหงมคคสงยต ในมหา- ( วาร ) วรรค และอรรถกถา๓สจจวภงควา " บรรดาสจจะเหลานน ๒ สจจะ เบองตนเปนวฏฏะ ๒ สจจะเบองปลายเปนววฏฏะ. บรรดา วฏฏะและววฏฏะเหลานน ความตงใจมนในกมมฏฐานแหงภกษ ยอม ม ในสจจะทเปนวฏฏะ ในสจจะทเปนววฏฏะ ยอมไมมความตงมน. กพระโยคาวจรเรยนสจจะ ๒ ขอเบองตน ในสานกของอาจารย โดย ยออยางนวา ขนธ ๕ ชอวา เปนทกข, ตณหา เปนเหตใหทกขเกด " และโดยพสดารโดยนยเปนตนวา ' ขนธ ๕ เปนไฉน ? ขนธ ๕ คอ รปขนธ ' ดงนแลว ทองบนอยดวยวาจาเสมอ ๆ ยอมทากรรมได. สวนในสจจะ ๒ ขอนอกน พระโยคาวจร ยอมทากรรมไดดวยการ สดบอยางนวา ' นโรธสจ เปนธรรมชาตนาปรารถนา นาใคร นาชอบใจ, มคคสจ นาปรารถนา นาใคร นาชอบใจ.' พระ- โยคาวจรนน ทาอยอยางนน ยอมแทงตลอดสจจะ ๔ ดวยปฏเวธ- ญาณดวงเดยว ยอมตรสรดวยอภสมยญาณดวงเดยว, คอวา ยอมแทง ตลอดซงทกข ดวยปฏเวธญาณเครองกาหนดร, ซงสมทย ดวย ปฏเวธญาณเปนเหตละ, ซงนโรธสจ ดวยปฏเวธญาณเปนเครอง ๑. ป. ท. ข. อต. ๑๑๑. ๒. สา. ป. ๓/๒๐๓ ๓. สม. ว. ๑๕๐.


ทาใหแจง, ยอมแทงตลอดซงมรรค ดวยปฏเวธญาณเปนเหตใหเจรญ ยอมตรสรทกข ดวยอภสมยญาณเครองกาหนดร ฯ ล ฯ ยอมตรสร มรรคดวยอภสมยญาณเปนเหตใหเจรญ. ในสวนเบองตน พระโยคา- วจรนน มปฏเวธญาณในสจจะ ๒ ขอ ( ขางตน ) ดวยอานาจการเรยน การสอบถาม การสดบ การทรงจา การพจารณา. มปฏเวธญาณ ในสจจะ ๒ ขอ ( ขางปลาย ) ดวยการสดบนนแล, ในสวนภายหลง ( พระโยคาวจรนน ) จงมปฏเวธญาณในสจจะ ๓ ขอโดยกจ. มปฏเวธ- ญาณในนโรธดวย ( กาหนดเปน ) อารมณ ดวยประการฉะน." [๕๒๗] ฎกามคคสงยตวา " การปฏบตกมมฏฐาน ชอวา กมมฏฐานาภนเวส. ผศกษาพงทาการเชอมวา เรยนสจจะ ๒ ขอ มในเบองตน ดงนเถด. ดวยคาวา อฏ กนต มนาป น พระ อรรถกถาจารย แสดงความทพระโยคาวจรนอมไปในนโรธและมรรค, หาแสดงความเปนผไมนอมไปไม. กบณฑตพงเหนการกระทากรรม ในนโรธสจและมคคสจนน ( วา ) คอความทพระโยคาวจรนอมไปใน นโรธสจและมคคสจนนแล. อกนยหนง ความทพระโยคาวจรเปน ผนอมไปในนโรธสจและมคคสจนนนนเอง ชอวาความตรสรดวยญาณ ดวงเดยว เพราะเปนเครองหมายแหงความแทงตลอดสจจะทงหลาย ดวยญาณดวงเดยวเทานน เพราะอรรถวเคราะหวา ความประชม คอมาพรอมกน ดวยสจจะเหลานน โดยความเปนธรรมมหนา เผชญกน. บทวา อสส หมายถงญาณ หรอพระโยค. กใน ปฏเวธเหลาน ปฏเวธญาณทกอยางอนเปนไปในโลก ไมใชปฏเวธ


แท เพราะไมมญาณเครองรตามสภาพเปนจรงในอารมณ, หากจะ มคาถามวา แมความแทงตลอดเกดจากกจมการเรยนเปนตน กเปน ปฏเวธได ปฏเวธนน ไมเปนโลกตระมใชหรอ ? แกวา ขอนน ไมใช เพราะความทแหงปฏเวธทเกดจากกจมการเรยนเปนตน อน ใคร ๆ ไมพงพดดวยปฏเวธศพทอยางเดยว. อกนยหนง ญาณใน สจจะมทกขเปนตน อนเปนไปแลวดวยสามารถแหงกจมการเรยน เปนอาท ทานกลาววา ปฏเวธ ในเบองตน เพราะเปนเครองหมาย แหงความแทงตลอด, หากลาววา เปนปฏเวธ เพราะความเปนตว ปฏเวธไม, สวนญาณทเปนตวปฏเวธจรง ๆ ยอมควรซงความเปน ญาณทจะพงกลาววา ' ปฏเวธ ' ตรงตว. บทวา กจจโต แปลวา โดยกจมปรชาเครองกาหนดรเปนตน. พระอรรถกถาจารย กลาวถง ปฏเวธญาณดวยการทาใหแจง ดวยบทวา อารมมณปปฏเวโธ น." [๕๒๘] อรรถกถา๑สจจวภงควา " ญาณเครองแทงตลอด แมทงหมด เปนโลกตระ ญาณซงเกดจากการสดบ การทรงจา การพจารณา เปนโลกยะ เปนกามาพจร. สวนปรชาเครองพจารณา เปนญาณ แหงมคคสจ." ความเหนสจจะดวยอานาจญาณเครองแทงตลอด ยอมไดใน บทวา อรยสจจานทสสนะแมน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จง แกไวในอรรถกถา๒วา " ความเหนมรรคดวยอานาจความตรสรอรยสจ ๔ ชอวา ความเหนอรยสจ ความเหนอรยสจนน พระผมพระภาคตรสวา ๑. สม. ว. ๑๕๑. ๒. ป. โช. ข. ข. ๑๖๗.


เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงความกาวลวงสงสารทกขได." [๕๒๙] กคาวา อภสมยวเสน น พระอรรถกถาจารยกลาว หมายเอาความตรสรดวยญาณดวงเดยว. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "ภกษทงหลาย ผใดยอมเหนทกข ผนนยอมเหน ทงเหตใหทกขเกด ทงความดบทกข ทงขอปฏบตใหถงความดบทกข, ผใดเหนเหตใหทกขเกด ผนนยอมเหนทงทกข ทงความดบทกข ทงขอปฏบตใหถงความดบทกข, ผใดยอมเหนความดบทกข ผนนยอม เหนไดทงทกข ทงเหตใหทกขเกด ทงขอปฏบตใหถงความดบทกข, ผใดยอมเหนขอปฏบตใหถงความดบทกข ผนนกเหนทงทกข ทงเหต ใหทกขเกด ทงความดบทกข." ๑บาลควมปตสตร ในตตยวรรคแหงสจจสงยต. [๕๓๐] อรรถกถา๒ควมปตสตรนนวา "คาวา โย ภกขเว ทกข ปสสต ทกขสมทยมป โส ปสสต เปนตน พระผมพระ ภาคตรสไวดวยสามารถความแทงตลอดดวยญาณดวงเดยว. เพราะวา ความแทงตลอดดวยญาณดวงเดยวกน อนพระองคตรสไวแลวใน พระสตรน." ฎกาควมปตสตรนนวา "ความแทงตลอดซงสจจะ ๔ ในขณะ เดยวกน ดวยญาณดวงเดยวนนแล ชอวา เอกปปฏเวโธ. [๕๓๑] กผใด ไมเหนสจจะ ๔ ผนนยอมไมลวงทกขไปได. เพราะสงสารของบคคลเชนนนอยขางยาว. ดวยเหตนน พระผมพระภาค ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๗. ๒. สา. ป. ๓/๔๑๑.


จงตรสไวในตตยวรรค๑แหงสจจสงยตวา "ภกษทงหลาย เพราะ ความไมตรสร เพราะความไมแทงตลอด อรยสจ ๔ สงสารวฏน เราเองและพวกทานจงแลนไป เรรอนไป สนระยะกาลนานอยางน. เพราะความไมตรสร เพราะความไมแทงตลอดอรยสจ ๔ เปนไฉน ? ภกษทงหลาย เพราะความไมตรสร เพราะความไมแทงตลอด อรยสจ คอทกข สงสารวฏน เราเองและพวกทานจงตองเรรอน ทองเทยวไป สนระยะกาลนานอยางน. ภกษทงหลาย เพราะความ ไมตรสร เพราะความไมแทงตลอดอรยสจ คอเหตใหทกขเกด สงสารวฏน เราเองและพวกทานจงตองเรรอน ทองเทยวไป สน ระยะกาลนานอยางน. ภกษทงหลาย เพราะความไมตรสร เพราะ ความไมแทงตลอดอรยสจคอความดบทกข สงสารวฏน เราเอง และพวกทานจงตองเรรอนทองเทยวไป สนระยะกาลนานอยางน. ภกษ ทงหลาย เพราะความไมตรสร เพราะความไมแทงตลอดอรยสจ คอขอปฏบตใหถงความดบทกข สงสารวฏน เราเองและพวกทาน จงตองเรรอนทองเทยวไป สนระยะกาลนานอยางน. ภกษทงหลาย อรยสจคอทกขนนน อนเราและพวกทานตรสรแลว แทงตลอดแลว อรยสจคอทกขสมทย....ทกขนโรธ.....ทกขนโรธคามนปฏปทา อนเรา และพวกทานตรสรแลว แทงตลอดแลว. ตณหาในภพ อนเรา และพวกทานตดขาดแลว. ตณหาผนาไปสภพสนแลว, บดน ภพใหม ไมมแกเราและพวกทาน." พระผมพระภาคไดตรสไวยากรณภาษต นแลว พระสคตผพระศาสดา ครนตรสไวยากรณภาษนแลว จงตรส ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๐.


คาถาพนธนในภายหลงวา "เราและพวกทาน ทองเทยวไปแลวในชาต นน ๆ สนระยะกาลนาน เพราะไมเหนซงอรย- สจ ๔ ตามเปนจรง. อรยสจ ๔ เหลานนน อนเราและพวกทานเหนแลว, ตณหาผนาไป สภพ อนเราและพวกทานถอนขนแลว, รากเงา ของทกข อนเราและพวกทานตดขาดแลว บดน ภพใหมไมม ( แกเราและพวกทาน )." ปฐมเคยยสตร๑ จบ. [๕๓๒] อรรถกถา๒ปฐมเคยสตรนนวา "บทวา อนนโพธา ไดแก เพราะความไมตามตรสร. บทวา อปปฏเวธา ไดแก เพราะ ไมแทงตลอด." ฎกาปฐมเคยยสตรนนวา "บทวา อนนโพธา ไดแก เพราะ ความไมมแหงญาณเครองตรสร ตามสมควรแกญาณเครองแทงตลอด. บทวา อปปฏเวธา ไดแก เพราะความไมมแหงญาณเครองแทงตลอด ซงอรยาสจทงหลายใหแจมแจงเฉพาะหนา." [๕๓๓] อรรถกถา๓สตรตนของสตรทงปวง ในจตกกนบาต องคตตรนกายวา "บทวา อนนโพธา แปลวา เพราะไมร คอไมทราบ. บทวา อปปฏเวธา แปลวา เพราะไมแทงตลอด ไดแกเพราะไมทาให แจงชด. บทวา ทฆมทธาน คอ สนกาลนาน. บทวา สนธาวต ไดแก ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๓๙. ๒. สา. ป. ๓/๔๑๑. ๓. มโน. ป. ๒/๓๒๕.


แลนไปดวยการไปจากภพสภพ. บทวา สสรต ไดแก เรรอนไป ดวยสามารถการไปและการมาบอย ๆ. สองบทวา มม เจว ตมหาก จ ไดแก อนเราและทานทงหลาย. อกนยหนง สองบทวา สนธาวต สสรต คอ การทองเทยวไป การเรรอนไป ไดมแกเราและพวกทาน. ตณหาในภพทงหลาย ชอวา ภวตณหา. ตณหาเพยงดงเชอกผกสตว ไวในภพ ชอวา ภวเนตต. คาวา ภวเนตต นน เปนชอแหงตณหา นนเอง. จรงอย หมสตวถกตณหานนผกแลวนาไปสภพนน ๆ ปานดง วา ฝงโคถกนายโคบาลผกทคอ แลวนาไปอยฉะนน; เพราะฉะนน ตณหา พระผมพระภาค จงตรสวา ภวเนตต. [๕๓๔] ฎกาปฐมสตรนนวา "ญาณอนเปนไปในสวนเบองตน ชอวา อนโพโธ. ความตรสรดวยมรรคญาณ ชอวา ปฏเวโธ. บรรดา ญาณทง ๒ อยางนน เพราะความแทงตลอดมความตามรเปนสวนเบอง ตน เวนจากความหยงร ยอมไมสาเรจได, แมความหยงรบางอยาง กตองเกยวเนองดวยปฏเวธ, อนง ความทองเทยวไปในวฏฏะ ม ความไมมหมวด ๒ แหงความหยงร และความแทงตลอดนนเปนเหต ฉะนน พระผมพระภาค จงตรสไวในบาลวา อนนโพธา ฯ เป ฯ ตมหาก จ. ความออกจากภพ ( หนง ) เขาถงภพอน ดวยสามารถ ถอปฏสนธ ชอวา ความทองเทยว ความระเหระหนไปดวยสามารถ การจตและการอบตเนอง ๆ ชอวา ความเรรอน เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาวา ภวโต ดงนเปนตน. ในวกปท ตน พระอรรถกถาจารยหมายเอาความทแหงสนธาวตบทและสงสรตบท


เปนกรรมสาธนะ จงกลาวไววา ' มยา จ ตมเหห จ.' สวนใน วกปท ๒ ทาความทศพททง ๒ เปนภาวสาธนะไวในหทย จงกลาว ไวดวยสาสารถแหงบทตามทพระผมพระภาคตรสไวนนแลวา ' มม เจว ตมหกาจ.' อภสงขาร ยอมนาสนดานแหงสตวทตนผกแลว ดวยเชอกคอตณหา ไปสภพอนดวยตณหานน ประหนงวาบรษม เชอกในมอ นานกทตนผกไวดวยเชอกยาวไปสประเทศอน เหตนน ตณหานน จงชอวา ภวเนตต ( เปนเครองนาไปสภพแหงอภสงขาร ). ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาวา ภวรชช เปนตน." [๕๓๕] พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกภกษทงหลาย จงตรสคาเปนคาถาไวในเคยยสตร๑ ท ๒ ในสจจสงยตนนเองวา "สมณพราหมณเหลาใด ไมรจกทกข ทงไมรจก แดนเกดของทกข ทงไมรจกพระนพพานอนเปน ทดบไมเหลอโดยประการทงปวง แหงทกข ทงไม รจกมรรค อนมปกตยงสตวใหถงความระงบทกข, สมณพราหมณเหลานน เปนผเสอมแลวจาก เจโตวมตต และจากปญญาวมตต, สมณพราหมณ เหลานน เปนผไมควรเพออนทาทสด, สมณ- พราหมณเหลานนแลตองเปนผเขาถงชาตและชรา. สวนสมณพราหมณเหลาใด ยอมรทวซงทกข ทงรทวซงแดนเกดของทกข ทงรทวซงพระนพพาน ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๒.


เปนทดบโดยไมเหลอแหงทกขโดยประการทงปวง ทงรทวซงมรรค อนมปกตยงสตวใหถงความระงบ ทกข, สมณพราหมณเหลานน เปนผถงพรอมดวย เจโตวมตต และดวยปญญาวมตต, สมณพราหมณ เหลานน เปนผควรเพออนทาทสด, สมณพราหมณ เหลานน เปนผไมตองเขาถงชาตชรา." แมในทวยตานปสสนาสตร๑ ในตตยวรรค แหงสตตนบาต พระ ผมพระภาค กตรสไวอยางนนเหมอนกน. [๕๓๖] อรรถกถา๒ทวยตานปสสนาสตรวา "บรรดาบทเหลา นน ดวยบทวา ยตถ จ น พระผมพระภาค ยอมทรงแสดงพระ- นพพาน. เพราะวา ทกขยอมดบสนทโดยประการทงปวง คอเขาไปดบ ทกประการ คอดบสนทพรอมทงเหต ชอวา ดบโดยไมเหลอในพระ นพพาน. สองบทวา ต จ มคค ไดแก ทง --- มรรคมองค ๘ นน." อรรถกถา๓อฏฐสญจยสตร ในอตวตตกะวา "ซงมรรคทชอวา อนมปกตยงสตวใหถงความระงบทกข เพราะวเคราะหวา ยอมถง ความระงบคอความดบทกข." [๕๓๗] อรรถกถา๔สจจสงยตวา "สองบทวา เจโตวมตต ปาวมตต เปนชอของสมาธซงเปนตวผลและปญญาซงเปนตวผล." ฎกาสจจสงยตนนวา "บทวา ผลสมาธผลปป าน ไดแกสมาธ ๑. ข. ส. ๒๕/๔๗๔. ๒. ป. โช. ข. ส. ๒/๓๙๐. ๓. ป. ท. อต. ๑๑๒. ๔. สา. ป. ๑/๔๑๑.


และปญญาอนเปนตวผลเกดจากมรรค." อรรถกถา๑ทวยตานปสสนาสตรวา "สมาธสมปยตดวยอรหตผล บณฑตพงทราบวา เจโตวมตต เพราะสารอกราคะ, ปญญา สมปยตดวยอรหตผล พงทราบวา ป าวมตต เพราะสารอก อวชชา. อกนยหนง อรหตผลทบคคลผมตณหาเปนจรต ขมกเลส ทงหลายไดดวยกาลงอปปนาฌานแลวบรรล ชอวา เจโตวมตต เพราะ สารอกราคะ; อรหตผลทบคคลผมทฏฐเปนจรต ยงคณธรรม มาตรวาอปจารฌาณใหเกดแลว เหนแจมแจง บรรลแลว ชอวา ปญญาวมตต เพราะสารอกอวชชา. อกนยหนง อนาคามผล ชอวา เจโตวมตต เพราะสารอกกามราคะ, อรหตผล ชอวา ปญญาวมตต เพราะสารอกอวชชาไดโดประการทงปวงแล. บทวา อนตกรยาย ไดแก เพอทาทสดแหงวฏฏทกข. บทวา ชาตชรปคา ไดแก เปนผเขาถงชาตและชราแลว, อกอยางหนง เปนผอนชาตและชรา เขาถงแลว, อธบายวา สมณพราหมณเหลานน ยอมไมพนจากชาต และชราไปได." กเหลาชนผเหนสจจะแลว ขามสงสารทกขไปได นบไมถวน. ประโยชนอะไรดวยเรอง ( เปนอทาหรณ ). กถาวาดวยการเหนอรยสจ จบ. ๑. ป. โช. ข. ส. ๒/๓๙๐.


กถาวาดวยการทาพระนพพานใหแจง*

[๕๓๘] ชอวานพพาน ม ๒ อยางโดยปรยาย. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวในสตตมสตร๑ แหงทตยวรรค ในอตวตตกะ วา "ภกษทงหลาย ( นพพานธาตเหลาน ๒ อยาง. นพพานธาต ๒ อยางเปนไฉน ? นพพานธาต ๒ อยางเหลาน ) คอ สอปาทเสส- นพพานธาต ๑ อนปาทเสสนพพานธาต ๑. ภกษทงหลาย กสอปา- ทเสสนพพานธาตเปนไฉน ? ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เปนพระอรหนต มอาสวะสนแลว อยจบแลว มกรณยะอนทาแลว มภาระอนปลงแลว มประโยชนของตนตามบรรลแลว มกเลส เครองผกไวในภพสนรอบแลว หลดพนไปแลวเพราะรชอบ. ภกษนน ยงเสวยอารมณทชอบใจและไมชอบใจ ยงตองเสวยสขและทกข เพราะ อนทรย ๕ เหลาใด ยงไมปราศจากไป, อนทรย ๕ เหลานนของเธอ ตงอยตามเดม. ภกษทงหลาย ธรรมเปนทสนไปแหงราคะ ธรรม เปนทสนไปแหงโทสะ ธรรมเปนทสนไปแหงโมหะ ของภกษนน เรยกวา ' สอปาทเสสนพพานธาต,' ภกษทงหลาย กอนปาทเสส- นพพานธาตเปนไฉน ? ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เปน พระอรหนต ฯ ล ฯ หลดพนไปแลว เพราะรชอบ. ภกษทงหลาย * พระมหาลภ ปยทสส ป. ธ. ๘. ( บดนเปนพระปยทสส ฯ ) วดบรมนวาส แปล. ๑. ข. อต. ๒๕/๒๕๘.


ความเสวยอารมณทงสนของเธอ อนเธอไมเพลดเพลนแลว จกเยน ในโลกนแล, ภกษทงหลาย นเรยกวา อนปาทเสสนพพานธาต- ภกษทงหลาย นพพานธาต ๒ อยางเหลานแล." พระผมพระภาค ไดตรสเนอความนแลว. พระองคจงตรสคาเปนคาถาน ในสตตมสตรนน ดงนวา "นพพานธาต ๒ อยางเหลาน อนพระตถาคต ผมจกษ ผอนตณหาและทฏฐไมไมอาศยแลว ผ คงท ประกาศไวแลว. กธาตอนหนงเปนไป ในทฏฐธรรมในอตภาพน ชอวา "สอปาทเสส" เพราะความสนไปแหงตณหาซงนาไปสภพ. สวน ธาตอนหนง เปนไปในสมปรายภพ ซงเปนท ดบไมเหลอแหงภพโดยประการทงปวง ชอวา อนปาทเสสนพพาน. ชนเหลาใด รบทนน อนปจจยไมปรงแตงแลว เปนผมจตหลดพนแลว เพราะความสนไปแหงตณหาอนนาไปสภพ, ชน เหลานน ยนดแลวในนพพานเปนทสน ( กเลส ) เพราะบรรลธรรมอนเปนสาระ เปนผคงท ละภพ ทงปวงไดแล." พระบาลจบ.


[๕๓๙] อรรถกถา๑อตวตตกะวา "บทวา เทวมา ตดบทเปน เทว อมา ( หมายเอานพพานธาต ๒ อยางเหลาน). ตณหาเรยกวา วานะ ( เครองเสยบแทง ). ธรรมชาตใด ออกไปแลวจากตณหา ชอวา วานะ เหตนนธรรมชาตนน ชอนพพาน, อกอยางหนง ตณหา ชอวา วานะ ยอมไมมในธรรมชาตน เหตนน ธรรมชาตน ชอวา นพพาน อกนยหนง ความไมมแหงตณหาชอวา วานะ ในธรรมชาตน ทพระอรยบคคลบรรลแลว เหตนน ธรรมชาตน ชอวา นพพาน. นพพานนนนนแล ชอวาธาต เพราะอรรถวา ไมใชสตว ไมใชชวะ และเพราะอรรถวา ทรงไวซงภาวะของตน เหตนน จงชอวา นพพาน ธาต. โดยปรมตถ ความตางกนแหงนพพานธาต ยอมไมม, แต ความตางกน ยอมปรากฏไดโดยปรยาย เหตนน พระผมพระภาค ทรงหมายความตางกนโดยปรยายนน จงตรสวา เทวมา ภกขเว นพพานธาตโย ดงนแลว ตรสวา ' สอปาทเสส ' เปนตน เพอแสดง ประเภทตามททรงประสงค. พงทราบวนจฉยในคาวา สอปาทเสสา นน ( ตอไป ) สภาพ ใด อนกเลสทงหลายมตณหาเปนตน ยอมเขาไปยดโดยความเปนผล เหตนน สภาพนน ชอวาอปาท คอขนธบญจก. อปาทนนแล ยง เหลอ จงชอวา อปาทเสส. นพพานธรรม ยอมเปนไปกบดวย อปาทเสส เหตนน จงชอวา สอปาทเสส. นพพานธรรม ชอวา อนปาทเสส เพราะไมมอปาทนน." ๑. ป. ท. อต. ๒๑๕.


[๕๔๐] อรรถกถา๑มลปรยายสตร และอรรถกถาอตวตตกะวา " บทวา อรห ความวา ผมกเลสหางไกล คอเปนผมกเลสในทไกล, อธบายวา เปนผละกเลสไดแลว. พงทราบวนจฉยในบทวา ขณาสโว อาสวะ ๔ ของภกษผอรหนต สนแลว คออนทานละไดแลว ถอนขน แลว สงบแลว ไมควรเกดขน คออนทานเผาแลว ดวยไฟคอญาณ; ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา ขณาสพ. พงทราบ วเคราะหในบทวา วสตวา: ภกษใดอยแลว คออยจบแลว ทงใน การอยรวมดวยคร ทงในอรยมรรค ทงในธรรมเครองอยของพระอรย- เจา ๑๐ เหตนน ภกษนน ชอวา วสตวา ( อยจบแลว ), ภกษ ใด มพรหมจรรยอนอยแลว คออยจบแลว ไดมธรรมเครองอยอน อยแลว คอมจรณะอนประพฤตแลว เหตนน ภกษนน จงชอวา วสตวา ( มพรหมจรรยอยจบแลว ). พงทราบวนจฉยในบทวา กต- กรณโย: พระเสขะ ๗ จาพวก จนชนปถชนผมธรรมอนงาม ชอวา ยอมทากจทควรทาดวยมรรค ๔, กจทควรทาทงหมด อนพระขณาสพ ทาแลว คอใหสนสดแลว: กจทควรทาใหยงขนไป เพอบรรลความ สนทกข ยอมไมม เหตนน พระขณาสพนน จงชอวา มกรณยะ อนทาแลว. พงทราบวนจฉยในบทวา โอหตภาโร: ภาระ ๓ คอ ขนธภาระ กเลสภาระ อภสงขารภาระ, ภาระ ๓ เหลาน อน พระขณาสพนนปลงลง คอยกลง วางลง ไดแก ใหตกไปแลว. ดวย เหตนน พระขณาสพนน พระผมพระภาค จงตรสเรยกวา ผม ๑. ป. ส. ๑/๕๗. ป. ท. ข. อต. ๒๑๕.


ภาระปลงลงแลว. บทวา อนปปตตสทตโถ คอ ผตามบรรล ประโยชนของตนแลว, ทานอธบายไววา ซงประโยชนของตน. ศพท วา สทตถ น พระผมพระภาค ทรงกระทาอาเทส ก อกษรใหเปน ท อกษร. อนง พระอรหต บณฑตพงทราบวา ประโยชนของตน ดวยวา พระอรหตนน เรยกวา ประโยชนของตน เพราะเปนประ- โยชนของตน ดวยอรรถวาเนองในตน ดวยอรรถวาไมละตน และ ดวยอรรถวาเปนประโยชนอยางยงของตน. พงทราบวนจฉยในบทวา ปรกขณภวสโยชโน: สงโยชน ๑๐ ไดแก สงโยชนคอกามราคะ สงโยชนคอปฏฆะ มานะ ทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส ภวราคะ อสสา มจฉรยะ และอวชชา, เพราะวา สงโยชนเหลาน ยอมประ- กอบ คอ ผกเหลาสตวไวในภพทงหลาย, อกนยหนง ยอมประกอบภพ ไวดวยภพ, เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสเรยกวา ' ภว- สงโยชน;' ภวสงโยชนเหลาน ของพระอรหนตสนรอบแลว คออน ทานละไดแลว ไดแก อนทานเผาแลว ดวยไฟคอญาณ ดวยเหตนน ภกษผอรหนตนน พระผมพระภาค จงตรสเรยกวา ผมกเลสเครอง ประกอบไวในภพสนรอบแลว. บทวา สมมท า ไดแก เพราะ รโดยชอบ. ถามวา ' คานตรสอธบายไวอยางไร ?' ตรสอธบายวา " เพราะร คอทราบ ไดแก พจารณา คอ ตรวจตราซงอรรถแหงขนธ วาเปนขนธ อรรถแหงพวกอายตนะ วา เปนอายตนะ อรรถแหงธาตทงหลาย วาเปนธาต อรรถแหงทกข


วาเปนเหตบบคน อรรถแหงสมทย วาเปนแดนเกด ( ทกข ) อรรถแหงนโรธ วาเปนธรรมสงบ อรรถแหงมรรค วาเปนเครอง เหน หรอซงความแตกตางเปนตนอยางนวา 'สงขารทงปวงไมเทยง' ดงน คอ เพราะทาใหแจมแจง ไดแก เพราะทาใหปรากฏโดยชอบ คอตามเปนจรง. พงทราบวนจฉยในบทวา วมตโต: วมตต ๒ อยาง คอความนอมไปแหงจต ๑ นพพาน ๑. จรงอย พระอรหนต ชอ วา หลมพนแลว แมดวยความหลดพนแหงจต เพราะเปนผมจต หลดพนแลวจากสรรพกเลสทงหลาย ชอวา หลดพนแลวแมในนพพาน เพราะเปนผนอมไปสนพพาน, และเพราะเหตนน ภกษผอรหนตจง ชอวา ผหลดพนแลว เพราะรโดยชอบ." [๕๔๑] ฎกามลปรยายสตรวา " อรรถกถาน เปนอรรถกถา แหงพระสตร ( นยอนมาแลวในพระสตรนน เปนนยอนมาแลวโดย ออม ) แท, แตนยอนมาแลวในอภธรรม เปนนยอนตรง เพราะเหต นน พระอรรถกถาจารย เมอจะแสดงโดยอภธรรมนยนน จงกลาว วา จตตาโร อาสวา เปนตน. สองบทวา สมจฉนนา ปฏปปส- สทธา ความวา อาสวะ ๔ อนพระอรหนตตดขาดไดแลวสนเชงทเดยว กหามได, ทแท อาสวะเหลานนกสงบราบแลวดวย เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงรวมแมผลกจเขากบมรรคกจ. การทาตาม ขอปฏบตของครทงหลาย ชอวา ครสงวาส เพราะเปนการยงศลให หมดจด. การบรรลสมบตคออรยมรรคนนแล ชอวา อรยมคควาส. คณธรรมทงหลายมความทละองค ๕ เสยไดเปนตน ชอวา อรยวาส ๑๐.


พรหมจรรยอนภกษยอมอยจบ เหตนน จงชอวา วสตะ ไดแก อรยมรรคและอรยผล, พรหมจรรยทชอวา วสตะนน ของภกษ นน มอย เหตนน ภกษนน พระผมพระภาคตรสวา 'วสตวา' ดวยสามารถปรารถนาคาพดอนดยง. พระอรรถกถาจารย กลาว ปรญญากจ ปหานกจ ภาวนากจ และสจฉกรยากจ ดวยบทวา กรณย. กเพราะกรณยกจนน บณฑตพงทราบวาม ๑๖ อยาง เพราะความเปนกจอนภกษพงทาในสจจะ ๔ เฉพาะอยาง ๆ ดวย มรรค ๔, ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'จตห มคเคห กรณย.' ในบทวา ภารา ( ขนธ กเลสและอภสงขาร ) ทชอวา ภาระ เพราะอรรถวายงสตวใหจมลง. สมจรงดงทตรสไว วา "ปญจขนธเหลานน เปนของหนกแล." พระอรหต ทชอวา เกยวเนองในตน เพราะเนองดวยการทาไวในใจแหงตนโดยแยบคาย ทชอวา เปนของไมละตน เพราะนบเนองในสนดานของตน. พระ อรรถกถาจารย เมอจะแสดงวา 'พระอรหตนนน' ยอมเกดขนใน ธรรมอนไมมโทษทงปวงกจรง, ถงกระนน ความดยง กยอมมในพระ- อรหตอนเปนธรรมเยยม ซงมความไมกาเรบเปนสภาพและมความไม เสอมเปนธรรม, หามในธรรมทงหลาย นอกนไม, จงกลาววา อตตโน ปรมตถตเถน อธบายวา ' ดวยความเปนประโยชนอยางสงสด.' ชอวา นยทมาในพระสตร เปนนยอนมาแลวโดยออม; เหตนนพระอรรถกถา- จารย เมอจะแสดงสงโยชนทงหลายโดยนยอนตรง จงกลาววา อสสา มจฉรยสโยชน กแตกลาวดวยคาเปนตนวา 'รปราคะ' ไม.


พงทราบวนจฉยใน ๒ บทวา ภเวส สโยเชนต: สงโยชน เหลานเปนปจจยแหงภพทงหลาย ซงเปนทตงแหงกเลสกรรมและวบาก ยอมผก ( สตวไว ) ดวยสามารถแหงการไมยอมใหออกไป ( จาก วฏฏะ ) กเมอความทธรรมเหลาอนเปนปจจยแหงกเลสกรรมและ วบากนน แมมอย ความทแหงธรรมเหลานน เปนปจจยแหงกเลส กรรมและวบากเหลานน อนพระผมพระภาค ทรงสงเคราะหดวย โอรมภาคยสงโยชน เวนสงโยชน มไมได; เพราะเหตนน ความ กาหนดกรรมอนยงสตวใหเกดในภพนน ๆ จงเปนการกาหนดภพได, สวนกรรมทงหลาย อนพระอรหนตผถอนสงโยชนไดแลว แมกระทา กไมยงภพใหเกดขน พงเหนอรรถแหงสงโยชนเหลานนนนแล วาเปน เครองประกอบสตวไว ( ในภพ ) ดงพรรณนามาน. สองบทวา สมมา อ าย ความวา บรรดาสจธรรมมทกข เปนตน สจธรรมใด อนตนควรรโดยประการใด เพราะรสจจธรรม นนโดยประการนน โดยชอบ คอตามเปนจรง ดวยปญญาสมปยต ดวยมรรคอนเลศ อนเปนเครองรทว. ความสละเครองเศราหมอง จตทงหมด ชอวา จตตวมตต, ความนอมไปในนพพาน คอความ ทจตเปนธรรมชาตนอมไป โนมไป โอนไป ในนพพานนน ชอวา นพพานาธมตต." [๕๔๒] อรรถกถาอตวตตกะ๑วา " สองบทวา ตสส ตฏนเตว ความวา กรรมอนเปนเหตในภพกอนของภกษผอรหนตนน ยงไม ๑. ป. ข. ท. อต. ๒๑๗.


สนไปเพยงใด, อนทรย ๕ มจกษเปนตน กยงตงอยเพยงนนนนแล. บทวา อวคตตตา คอ เพราะความทอนทรยเหลานนยงไมดบ ดวย สามารถแหงการดบโดยไมเกดขนได. บทวา มนาปามนาป ไดแก อารมณมรปเปนตน ทนาปรารถนาและทไมนาปรารถนา. บทวา ปจจนโภต คอ ยอมประสบ ไดแก ยอมได. สองบทวา สขทกข ปฏสเวเทต ความวา ยอมไดสขและทกขอนเปนวบาก ดวยทวาร เหลานน. พระผมพระภาค ครนทรงแสดงขนธบญจกทกเลสมตณหา เปนตนเขาไปยดยงเหลออย ดวยคามประมาณเทานแลว บดน เพอ จะทรงแสดงสอปาทเสสนพพานธาต จงตรสคาเปนตนวา ตสส โย. พงทราบวนจฉยในนเทสแหงสอปาทเสสนพพานธาตนน: บทวา ตสส ไดแก ภกษนน คอผเปนอรหนต ยงมขนธบญจกทกเลสและตณหา เปนตนเขายดยงเหลออย. บทวา ราคกขโย ความวา ธรรมเปนท สนไป คออาการทสนไป ไดแก ความไมม คอความไมเกดขนโดย สวนเดยว แหงราคะ. แมในบททเหลอ กมนยน. ดวยคามประมาณ เพยงเทาน เปนอนพระผมพระภาคทรงแสดงอรรถรปวา 'ธรรมเปน ทสน๑ไปแหงกเลสมราคะเปนตน ชอวา สอปาทเสสนพพานธาต.' บทวา อเธว คอ ในอตภาพนเทานน. บทวา สพพเวทยตาน ไดแกเวทนาทเปนอพยากฤตทงสนมสขเวทนาเปนอาท. สวนเวทนาท เปนกศลและอกศล ทานละไดแลวในกาลกอนนนแล. บทวา อนภนน- ๑. บทวา ----- ขโย ในพระบาลขางตน พระอรรถกถาจารยแกในทน ชวนใหแปลเปนภาวสาธนะ, แตเมอเพงถงนพพานธรรม เหนควรแปลเปนกตตรป กมมสาธนะ หรออธกรณสาธนะ จงแปล เชนนน.


ทตาน ไดแก ไมเพลดเพลนแลว เพราะกเลสทงหลายมตณหาเปนตน. บทวา สตภวสสนต ความวา จกเปนของเยอกเยน เพราะความ ระงบความกระวนกระวายแหงสงขาร ดวยสงบระงบอยางสนท, อธบาย วา จกดบไปไมเหลอ ดวยความดบโดยเปนธรรมชาต ไมมปฏสนธ. หาใชแตเวทนาทงหลายอยางเดยวเทานนดบไปไม, อนปญจขนธแม ทงหมดในสนดานของพระขณาสพ กจกดบไปไมเหลอ. พระผมพระภาค ทรงทาเทศนาไวดวยมงเวทนาเปนประธาน. พงทราบวนจฉยในคาถาทงหลาย ( ดงตอไปน ) :- บทวา จกข- มตา ความวา ผมจกษดวยจกษ ๕ คอ พทธจกษ ธรรมจกษ ทพพจกษ ปญญาจกษ สมนตจกษ. บทวา อนสสเตน ความวา ไมทรงอาศยซงธรรมอะไร ๆ ดวยสามารถทอาศยคอตณหาและทฏฐ, อกอยางหนง ผอนเครองผกคอราคะเปนตนไมผกพนแลว. บทวา ตาทนา ไดแก ผคงท ดวยลกษณะแหงบคคลผคงท กลาวคอ ความเปนผมสภาพเปนหนง ในอารมณทปรารถนาเปนตนทงปวง ดวย สามารถแหงฉฬงคเปกขา. บทวา ทฏธมมกา คอ ม ไดแกเปน ไปอยในอตภาพน. บทวา ภวเนตตสงขยา ไดแก เพราะสนไป แหงตณหาซงนาไปสภพ. บทวา สมปรายกา ความวา มในภพอน สตวพงถงในเบองหนา คอในกาลอนเปนสวนอนแตกาลทาลายขนธ. บทวา ยมห คอ ในอนปาทเสสนพพานใด. บทวา ภวาน พระผม พระภาคตรสดวยลงควปลลาส. อปปตตภพทงหลายไมมเหลอยอมดบ คอไมเปนไปโดยประการทงปวง. บทวา เต ไดแก ชนเหลานนผมจต


หลดพนแลวอยางน. บทวา ธมมสาราธคมา ความวา เพราะบรรล พระอรหต อนชอวาเปนสาระ ในธรรมทงหลาย เพราะธรรมวนย นมวมตตเปนสาระ. บทวา ขเย ความวา ผยนดคออภรมแลว ในนพพานอนเปนธรรมทสนไปแหงกเลสมราคะเปนตน. อกนยหนง ธรรมชาตชอวา ธรรมสาระ เพราะวเคราะหวา เปนสาระในสภาว- ธรรมทงหลาย เพราะความเปนธรรมชาตเทยง และเพราะความเปน ธรรมชาตประเสรฐ คอนพพาน. สมจรงดงคาทพระผมพระภาคตรส ไวดงนวา บรรดาธรรมทงหลาย วราคะประเสรฐ. และวา วราคะ บณฑตกลาววา เปนยอดแหงธรรมเหลานน. ชอวา ผยนดแลวใน ธรรมเปนทสนไป คอในอนปาทเสสนพพาน อนเปนทสนแหงสงขาร ทงปวง เพราะเหตบรรลธรรมสาระนน. บทวา ปหส แปลวา ละแลว. บทวา โว เปนเพยงนบาต. " [๕๔๓] นพพานนนม ๒ อยาง โดยปรยาย ดวยประการฉะน. พระอรรถกถาจารย กลาวไวแมในอรรถกถา๑รถวนตสตรวา " ปร- นพพานอนไมมปจจย ชอวา อนปาทาปรนพพาน. อกนยหนง อปาทาน ๒ อยาง คอ อปาทานคอความยดถอ ๑ อปาทานคอปจจย ๑. อปาทาน ๔ อยาง มกามปาทานเปนตน ชอวา อปาทานคอความยดถอ. ปจจย ทงหลายทพระผมพระภาคตรสไวอยางนวา ' สงขารทงหลายมเพราะ อวชชาเปนปจจย ' ดงนเปนตน ชอวาอปาทานคอปจจย. ในอปาทาน ๒ อยางนน อาจารยทงหลาย ผกลาวอปาทานคอความยดถอ ยอม ๑. ป. ส. ๒/๒๐๙.


กลาวพระอรหตผล อนไมยดธรรมอะไร ๆ เลย แมดวยอปาทาน ๔ อยางใดอยางหนงเปนไป วา อปาทาปรนพพาน๑ ในคาวา อน- ปาทาปรนพพาน. จรงอย พระอรหตผลนน หาเปนธรรมชาต สมปยตดวยอปาทาน ยดมนธรรมอะไร ๆ ไม และทานกลาววา ปรนพพาน เพราะเกดในทสดแหงความดบสนแหงกเลสทงหลาย. สวน พวกอาจารยผกลาวอปาทานคอปจจย กลาวอมตธาตอนไมเกดขนดวย อานาจปจจย อนปจจยไมปรงแตงแลวนนแลวา อนปาทาปรนพพาน." [๕๔๔] ฎการถวนตสตรนนวา " พระอรรถกถาจารย กลาว อนปาทเสสปรนพพาน ดวยบทวา อปปจจยปรนพพาน. บดน เพอ จะแสดงอนปาทาปรนพพานแมโดยประการอน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาเปนตนวา 'เทว วา.' บรรดาอปาทาน ๒ อยางนน อปาทาน อนเปนตวความถอมน ชอวา คหณปาทาน. ดวยเหตนน ทานจง กลาววา 'มกามปาทานเปนตน.' ทานกลาวปจจยทกอยางดวยบทวา 'ปจจยปาทาน.' กปจจยนน ยอมเขาไปยด คอถอผลของตนไวดวย อานาจอปาทาน เหตนน ปจจยนน ทานจงเรยกวา อปาทาน. ดวย เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา งปจจยปาทาน นาม ฯ เป ฯ ปจจยา.ง อาจารยทงหลายผกลาวอปาทานคอความยดถอ ยอมกลาว ๑. บทนใน ป. ส. ๒/๒๐๙ ตอนแกรถวนตสตรวา "อนปาทาปรนพพาน" พจารณา ความเหนวาจะเปน "อนปาทาปรนพพาน" ตามคมภรอรรกถาตนฉบบนน เพราะนอก จากคมภรอรรถกถาตนฉบบจะเปนหลกกวาแลว ยงเขาความกนไดกบขอวา "อนปาทา- ปรนพพานนต จตส ---- " ขางหนา และเขากนกบฎการถวนตสตรนนเอง ในขอวา " ----- อรหตตผล อนปาทาปรนพพานนต."


อรหตผลวา อนปาทาปรนพพาน เพราะพระบาลวา งจตยอม หลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะไมถอมน.ง บทวา น จ อปาทาน- สมปยตต ความวา พระอรหตผลนน หาเปนธรรมชาตประกอบ ดวยอปาทานทงหลาย คอเปนไปกบดวยอปาทานทงหลาย แมดวย สามารถทตกไปในอปาทานอยางหนงยดถอธรรมอะไรไม. หลายบทวา ก จ ธมม อปาทยต ความวา ยอมยดถอดวยสามารถการทาธรรม อะไร ๆ ใหเปนอารมณไม. บทวา ปรนพพตนเต ความวา เพราะ ความเปนธรรมชาตเกด ในทสดความดบรอบแหงกเลสอนมรรคทเลศ พงทา." [๕๔๕] พระอรหตผลนนแล ชอวา นพพาน แมในมงคลขอ วา 'นพพานสจฉกรยา' น. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จง กลาวไวในอรรถกถาวา " พระอรหตผล พระผมพระภาคทรง ประสงควา 'นพพาน' ในมงคลขอน. จรงอย พระอรหตผลแมนน ตรสวา 'นพพาน' เพราะเปนธรรมชาตออกไปจากตณหา อนรกน แลววา วานะ เพราะรอยรดคตทง ๕ ไว. สวนการทานพพานนอกน ใหแจง สาเรจไดดวยการเหนอรยสจทงหลายนนแล; ดวยเหตนน นพพานนอกนนน จงไมทรงประสงคในมงคลขอน." บรรดาบทเหลานน บทวา ป จคตวาเนน ความวา เพราะ รอยรดคต ๕ ไว. [๕๔๖] สวนในฎกาอภธมมตถสงคหะ๑ พระฎกาจารยกลาวไว ๑. อภธมมตถวภาวน ๖๘.


วา " ธรรมชาตใด ออกไปแลวจากตณหากลาวคอวานะ เพราะรอยรด คอเพราะรดรงภพนอยใหญไว เหตนน ธรรมชาตนน ชอวา นพพาน ( แดนออกไปจากตณหา ), อกอยางหนง เพลงกเลสคอราคะ เปนตน ยอมดบดวยบทนน เหตนน บทนน ชอวา นพพาน ( เปน เครองดบเพลงคอกเลส )." อนฎกาชอมณสารมญชสา วา " บทวา ภวาภว ไดแก ภพ นอยและภพใหญ ดวยสามารถแหงทคตและสคต และดวยสามารถ แหงภพเลวและประณต. แทจรง อ อกษร มความเจรญเปนอรรถ กเหนได ดงในประโยควา 'อเสขา' ธมมา เปนตน. เพราะเหตนน ภพใหญ ทานจงเรยกวา 'อภวะ.' ดวยบทวา วนนโต น พระฎกา- จารย ยอมแสดงความวา 'ธรรมชาตใด ยอมรอยรด ภพนอยและ ภพใหญไว คอรงรด ดวยสามารถแหงการยงสตวใหเปนไปในภพ เบองตาและเบองสง เหตนน ธรรมชาตนน ชอวา วานะ.' บทวา นกขนต คอ ลวงแลว ดวยสามารถการกาวลวงวสย. เมอควรจะ กลาววา 'วานน' พระฎกาจารยกลาววา 'นพพาน' ดวยสามารถการ กลบอกษรเบองตนและเบองปลาย โดยนรตตนยททานศพทศาสตรา- จารยกลาวไววา 'การลงอกษร การเปลยนอกษร' โดยปรภาสสตร วา 'ลงคทขาพเจาตงไวและลงไว เพราะไมผดแตคาของพระชนเจา นน.' บทวา นพพาต ความวา ยอมเขาไปสงบ คอดบสนท ดวย ความดบโดยสวนเดยว. บทวา เอเตน โยค ปเทน แปลวา ดวย บทนน. พระฎกาจารยยอมสงเคราะหเอาเพลงทงหลาย มเพลงคอ


โทสะ โมหะ ชาต ชราและมรณะเปนตน ดวย อาท ศพท. กในบทวา นพพาน น พงทราบความแปลกกนดวนวา 'ใน วกปตน ว ธาต ลงในอรรถวารอยรด,' วาน ศพท เปน กตตสาธนะ, สวน นพพาน ศพท เปนปญจมตปปรสสมาส. ในวกป ท ๒ วา ธาต ม น เปนบทหนา ลงในอรรถวา เขาไปสงบ เพราะทานศพทศาสตราจารย เมอทานแมกลาววา 'วา' ธาต เปน ไปในความไปและผก กกลาวอกวา 'เพราะวา ธาตทงหลายมอรรถ เปนอเนก.' สวน นพพาน ศพท เปนกรณสาธนะ." [๕๔๗] กหมวด ๓ แหงธรรมมธรรมเปนทสนไปแหงราคะเปนตน เปนชอแมแหงพระอรหต. ในความทธรรมทง ๓ เปนชอแหงพระ อรหตนน มพระบาลในชมพขาทกสงยต๑ ในสฬายตนวรรคดงตอไปน ( เปนเครองอาง ) วา " ปรพาชกชอชมพขาทกะ นง ณ สวนขางหนง แลวแล ไดกลาวคาน กะทานพระสารบตรวา 'พระสารบตรผมอาย พระผมพระภาคตรสวา 'นพพาน นพาน' ดงน, พระสารบตรผมอาย นพพานเปนไฉนหนอแล ?' ( ทานพระสารบตรไดกลาวคานกะปรพา- ชกชอชมพขาทกะวา ) 'ผมอาย พระผมพระภาคตรสธรรมเปนทสนราคะ ธรรมเปนทสนโทสะ ธรรมเปนทสนโมหะแล วา 'นพพาน." พระบาลในนพพานสตร จบ. แมคาวา " ชมพขาทกสตร " กเปนชอของนพพานสตรนนนนเอง. [๕๔๘]* ปรพาชกชอชมพขาทกะ ไดกลาวคานกะทานพระ ๑. ส. สฬา. ๑๘/๓๑๐. * พระมหานาค อปนาโค ป. ธ. ๙ วดบรมนวาส แปล.


สารบตรวา " พระสารบตรผมอาย พระผมพระภาคตรสวา 'อรหต อรหต,' พระสารบตรผมอาย อรหตเปนไฉนหนอแล ?' ( ทานพระ สารบตร กลาวคานกะปรพาชกชอชมพขาทกะวา ) " ผมอาย ธรรม เปนทสนราคะ ธรรมเปนทสนโทสะ ธรรมเปนทสนโมหะอนใดและ, ธรรมเปนทสนราคะเปนตนน พระผมพระภาคตรสวา 'อรหต." พระบาลในอรหตตสตร๑ จบ. [๕๔๙] อรรถกถา๒ชมพขาทกสตรวา " สองบทวา ชมพขาทโก ปรพพาชโก ไดแก ปรพาชกผนงผา ซงเปนหลานของพระเถระ มชออยางนน. บทวา ราคกขโย ความวา ราคะ มาถงนพพาน ยอมสนไป; เพราะฉะนน นพพาน ทานพระสารบตรจงเรยกวา 'ธรรมเปนทสนไปแหงราคะ.' แมในธรรมเปนทสนไปแหงโทสะและ โมหะ กมนยเหมอนกนน. สวนทานสกวาทยาจารยใด พงกลาวคณ สกวาธรรมเปนทสนไปแหงกเลสวา 'นพพาน' ดวยสตรนเทยว, ทาน สกวาทยาจารยนน อนทานปรวาทยาจารยพงกลาววา กเลสของใคร สนไป ? ของตนหรอของคนอน ? ทานสกวาทยาจารยจกกลาววา 'ของตน' แนนอน. ลาดบนน ทานสกวาทยาจารย พงถกถามวา 'อะไรเปนอารมณของโคตรภญาณ ?' ทานสกวาทยาจารย เมอรอย กจะกลาววา 'นพพาน.' ทานสกวาทยาจารยนน พงถกถามวา 'กในขณะแหงโคตรภญาณ กเลสทงหลายสนแลว กาลงสน จกสนหรอ ?' ๑. ส. สฬา. ๑๘/๓๑๐. ๒. สา. ป. ๓/๑๖๒.


ทานสกวาทยาจารยจะกลาววา 'กเลสอนใคร ๆ ไมพงกลาว วา 'สนแลว' หรอวา 'กาลงสน' แตควรกลาววา 'จกสน.' ทานสกวาทยาจารย พงถกถามวา 'กเมอกเลสเหลานนยง ไมสนเลย โคตรภญาณจะทาธรรมเปนทสนกเลสใหเปนอารมณได อยางไร ?' เมอทานปรวาทยาจารยกลาวอยางนน ทานสกวาทยาจารยจก เปนผไมมคาตอบแนแท. กโคตรภญาณนน ควรประกอบแมดวย มรรคญาณ. เพราะวา แมในขณะแหงมรรคจต กเลสทงหลายใคร ๆ จะกลาวไมไดวา 'สนแลว' วา 'จกสน' และเมอกเลสทงหลายยง ไมสนนนแล ธรรมเปนทสนกเลส ยอมเปนอารมณไมได. เพราะ ฉะนน ควรรบรองคานวา 'ราคะเปนตนมาถงธรรมชาตใด ยอม สนไป, ธรรมชาตนน ชอวา นพพาน' แตนพพานนนน หาเปน เพยงธรรมเปนทสนกเลสเทานนไม เพราะความเปนธรรมชาตอนพระ- ผมพระภาคทรงสงเคราะหวา 'ธรรมไมมรป' ดงนไวในหมวด ๒ มวา 'ธรรมมรป ธรรมไมมรป' เปนตน." [๕๕๐] ฎกาชมพขาทกสตรนนและฎกาอายตนวภงควา " ใน คานวา นพพาน อาคมม มวนจฉยวา: บทวา อาคมม ความวา เพราะการทาใหแจงดวยมรรค แหงพระอรยบคคลผเบอหนายอยใน สงขารทงปวง ผนอมไปในวสงขาร ( นพพาน ) มมานสอนโคตร- ภญาณใหเจรญแลว.๑

๑. เปดแลว กวา.


จรงอย มรรคกลาวคอธรรมเปนเครองบรรลนพพานนนทโคตร- ภญาณทาใหแจงอย อาศยนพพานอนเปนอารมมณปจจย ตงอยใน นพพานนนอนเปนอธปตปจจยนนแล ทชอวาเปนทพานก เพราะความ เปนธรรมมความโลงใจอยางยง และเพราะความเปนคตของบคคลผม สงขารอนหลดพนแลวสนไป ยอมยงราคะเปนตนใหสนไป เพราะเหต- นน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'ราคะมาถงนพพานนนยอมสนไป' เพราะราคะเปนตน ไมมการถงความดบโดยไมเกดขน ในเพราะไมม การทาใหแจงซงนพพานนน." [๕๕๑] อนฎกาวา บทวา "วสงขารนนนสส คอ ผโนมไปใน นพพาน. บทวา วนมตตสงขารสส ความวา ในนพพานอนเปนท พานก โดยความเปนธรรมมความโลงใจอยางยง และโดยความเปน คต แหงบคคลชอวามสงขารอนพนแลวดวยด เพราะพรอมหนาดวย สมจเฉทวมตตและปฏปสสทธวมตต และเพราะละฉนทราคะอนเกยว เนองดวยสมจเฉทวมตตและปฏปสสทธวมตตนน สมจรงดงทพระ อบาลกลาวไววา 'นพพานเปนคตแหงพระอรหนต.๑' พระบาลวา ' ตภาเวน' ดงนกม. บทวา ตสจฉกรณาภาเว คอ ในเพราะไมม การทาใหแจงซงนพพานนน." [๕๕๒] ฎกาชมพขาทกสตรวา " สองบทวา อมนาว สตเตน ความวา ดวยชมพขาทกสตรนแล ทานสกวาทยาจารยพงกลาว คณสกวาธรรมเปนทสนไปแหงกเลสวา 'นพพาน' เพราะความ ๑. ว. ปรวาร. ๘/๓๗๐.


ทนพพานมาในสตรโดยนยเปนตนวา 'ราคกขโย'. เพราะความททาน กลาวไวโดยไมแปลกกนวา 'คณสกวาธรรมเปนทสนไปแหงกเลส พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'ของใคร}' พระสกวาทยาจารย จะกลาวแนนอนวา 'ของตน' ( เพราะ ) การบรรลนพพานของผอน ดวยความสนกเลสของผอน หาควรไม ฉะนแล. การบรรลธรรมเปน ทสนไปแหงกเลส ในขณะแหงโคตรภญาณ ดวยอนกระทานพพาน ใหเปนอารมณถกตองโดยแท เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาว คาเปนตนวา 'กมปน เตส อกขเณสเยว.' หากผถามพงถามวา " ใครไมอาจเพอจะกลาววา ธรรมเปนท สนกเลส อนพระอรยบคคลตามบรรลได ดวยอาการสกวากระทาใหเปน อารมณ มใชหรอ ? เพราะวา จตยอมหนวงเหนยวอารมณทลวงแลว และยงไมมาถงเปนตนทกชนด, จะหนวงเหนยวแตอารมณทสาเรจแลว เทานนกหาไม." ผเฉลยพงเฉลยวา 'แมโคตรภญาณ จกไมปรารภความทกเลส มความไมเกดขนเปนธรรมดาทมรรคพงทาเปนไป เพราะบคคลผยงไม บรรลนพพานหามญาณทมนพพานเปนอารมณไม.' เพราะนพพานไม เหมอนธรรมเหลาอน. กนพพานนน อนใคร ๆ ผยงมไดบรรล ไม อาจเพอหนวงเหนยว ( ใหเปนอารมณได ) เพราะความเปนสภาพ ลกซงยงนก. เพราะฉะนน นพพานนน พงเปนความเปนสภาพลกซง กาวลวงสภาวะทเปนไป ๓ กาล อนโคตรภญาณพงบรรล อกอยาง หนง ความสนกเลสทเกดขนกอนกวาโคตรภญาณ พงมแกบคคลผ


ปรารถนาคณสกวาธรรมเปนทสนไปแหงกเลส. ดวยเหตนน พระ อรรถกถาจารย จงกลาววา 'เมอกเลสทงหลายยงไมสนไปเลย โคตร- ภญาณ ยอมทาธรรมเปนทสนกเลสใหเปนอารมณได ( อยางไร ? ).' กเมอการทาธรรมเปนทสนกเลสทยงไมบรรลใหเปนอารมณมอย แม จตกพงหนวงไดกอนกวาโคตรภญาณ' ดงน. คาเปนตนวา ตสมา เปนคากลาวยาอรรถททานกลาวแลวนนเอง. แตนพพานนนน ( หาเปนเพยงธรรมเปนทสนกเลสเทานนไม เพราะความเปนธรรมชาต อนพระผมพระภาคทรงสงเคราะหวา เปนธรรมไมมรป ดงนไวใน หมวก ๒ มวา 'ธรรมมรป ธรรมไมมรป.' เปนตน ). พงเหนการ สงเคราะหธรรมทงหลายมโลกตรธรรมทหาอาสวะมไดเปนตน ดวยอาท ศพท ในคาบาลวา 'อรปโน ธมมาตอาทส>' สวนความท นพพานนนเปนปรนปผนนธรรม พระผมพระภาคทรงแสดง ดวยการ ถอเอาความเปนธรรมมธรรมไมมรปเปนตน. ดวยเหตนน พระอรรถ- กถาจารย จงกลาววา 'ไมเปนแตเพยงธรรมเปนทสนกเลสเทานน.' แทจรง ความทนพพานมคณชาตมาก เพราะความเปนคณชาตสกวา ธรรมเปนทสนกเลส ยอมถก, กเลสมประมาณเทาใดสนไป, นพพาน กมประมาณเทานน; เหตนน ความทนพพานเปนสภาพลกซงเปนตน โดยหยงไมได และความเปนสภาพอนปจจยปรงแตงไมไดเปนตน ไมพงม. และบณฑตกกลาวความทนพพานเปนสภาพลกซงเปนตน เปนอาทนนไวแลว. เพราะฉะนน ควรเชอความทนพพานนน เปนทดบสนท. พงถงความตกลงในอธการนวา 'กญาณมธรรม


เปนอารมณแหงธรรมกลาวคอธรรมารมณ ยอมละกเลสทงหลาย ดวย อานาจการตดขาด; เหตนน นพพานนน ซงเปนทสดแหงสภาพ จง นบวาเปนปรนปผนนธรรม ดวยอาการอยางน." [๕๕๓] สวนกถาวาดวยนพพานมาก มาในอรรถกถา๑อายตน- วภงค โดยพสดาร. อรรถกถา๒อรหตตสตรวา " เพราะพระอรหต ยอมเกดขนใน ทสดแหงราคะ โทสะ และโมหะสนไป, ฉะนน พระสารบตรเถระ จงกลาวพระอรหตวา ธรรมเปนทสนราคะ ธรรมเปนทสนโทสะ ธรรมเปนทสนโมหะ." อรรถทง ๓ มธรรมเปนทสนราคะเปนตน ยอมเปนชอแมของ พระอรหต ดวยประการฉะนน: เพราะฉะนน อรรถทง ๓ มธรรมเปน ทสนราคะเปนตน เปนชอแมของพระอรหตฉนใด; คาวา 'นพพาน' แมนกพงทราบวา เปนชอของพระอรหต ฉนนน. การบรรลกด ความ พจารณากด ซงนพพานนน ชอวา การทาใหแจงซงนพพานตามท กลาวแลว. การทาใหแจงซงนพพานนน พงทราบวา เปนมงคล เพราะ เปนเหตแหงการอยเปนสขในทฏฐธรรม. กอตภาพ อนบคคลพงเหน เฉพาะ ( หนา ) ทานเรยกวา ทฏฐธรรม ในคาวา ทฏธมมสข วหารเหตโต น, ความถงพรอมดวยอรหตผลอนเปนธรรมเครอง อยเปนสขในอตภาพนน ชอวา ธรรมเปนเครองอยเปนสขในทฏฐธรรม; การบรรลอรหต ชอวา เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงการบรรล ๑. สม. ว. ๖๖. ๒. สา. ป. ๓/๑๖๒.


ธรรมเปนเครองอยเปนสขในทฏฐธรรมนน. [๕๕๔] ดวยคาถาน พระผมพระภาค ตรสมงคล ๔ ประการ คอ ตบะ พรหมจรรย ความเหนอรยสจ การทาพระนพพานใหแจง ดวยประการฉะน. กในคาถาน ๓ บาทขางตน มอกษรบาทละ ๙. จรงอย พรหม- จรย ศพท ประกอบดวยปฐมาวภตต เอกวจนะ มนคหตเปนทสดแท ยอมปรากฏในคาทงหลายวา 'กนเต วต กมปน พรหมจรย' ( อะไรเปนวตรของทาน ? อนง อะไรเปนพรหมจรรยของทาน ? ), วา 'ต เม วต ตมปน พรหมจรย' ( ทานทขาพเจาใหโดย เคารพนน เปนวตรของขาพเจา, อนง ทานทขาพเจาใหโดยเคารพนน เปนพรหมจรรยของขาพเจา ), และวา 'ภควต โน อาวโส พรหม- จรย วสสต' ( ผมอาย ทานยอมอยพรหมจรรย ในพระผมพระภาค ของพวกเราหรอ ? ). เพราะฉะนน บาลวา 'ตโป จ พรหมจรย จ' ดงนแล กถก. แตอาจารยเดยวนสวดวา 'พรหมจรยา.' คานนหา ถกไม. อาจารยแมบางคน เมอตนควรสวดวา 'จกข อนตตา, รปา อนตตา,' ( แต ) เหนบาลทม อา อกษรหายไปวา 'รป' ยงมทน พจารณาโดยถองแทเลย กเพมนคหตลงไป ดวยอานาจคลองปาก๑วา 'รป อนจจ' จงสวดวา 'รป อนตตา.' และผสวดตามอาจารยนน กสวดอยางนนเหมอนกน. แมคานนกไมถก. แมในคาถาท ๙ นกอยาง นน อาจารยบางคน เหนบาลทมนคหตหายไปวา 'พรหมจรย' ยง ๑. มขารฬหวเสน ดวยอานาจแหงบาลอนขนแลวสปาก.


มทนพจารณา กเพม อา อกษรลงไป ดวยอานาจคลองปากวา 'ทาน จ ธมมจรยา จ' จงสวดวา 'พรหมจรยา' และชนเหลา อนผสวดตามอาจารยนน กสวดอยางนนเหมอนกน; เพราะฉะนน บาลวา 'พรหมจรยา' จงหาถกไม เพราะผดจากบาลและอรรถกถา ทงหลาย ดงนแล. กถาวาดวยการทาพระนพพานใหแจง จบ. พรรณนาความแหงคาถาท ๙ จบ.


พรรณนาความแหงคาถาท ๑๐*

[๕๕๕] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๑๐ ตอไปน : บทวา ผฏสส ไดแกอนโลกธรรมถกตอง คอกระทบ ประจวบ ครองงาแลว. บทวา โลกธมเมห ไดแก อนโลกธรรมทง ๘ มลาภและเสอมลาภ เปนตน. ศพทวา โลกธมเมห เปนกตตาใน ผฏ ศพท. บทวา น กมปต ไดแก ไมหวนไหว คอไมสะเทอน. บทวา อโสก คอ ไม มโศก ไดแก มลกศรคอความโศกอนถอนขนแลว. บทวา วรช ไดแก ปราศจากกเลสเพยงดงธล คอมกเลสดจธลอนกาจดแลว. บทวา เขม ไดแก ไมมภย คอไมมอปทวะ. ในคาถาท ๑๐ นน มวาจาประกอบดงนวา " เทพดา ทานจง ถอวา จตของบคคลใด อนโลกธรรมถกตองแลว ไมหวนไหว, จต นนของบคคลนน เปนอดมมงคล, จตของบคคลใด ไมมความโศก, จตของบคคลใด ปราศจากกเลสเพยงดงธล, จตของบคคลใดเกษม, จตนน ของบคคลนน เปนอดมมงคล." อกประการหนง บทวา ยสส แมในคาถาน ตด ( บท ) วา ย อสส กถก เหมอนอยาง บทวา ยสส ตด ( บท ) เปน เย อสส ในอทาหรณนวา " พราหมณ ชนเหลานนใด เปนมารดากตาม เปนบดากตาม๑ ของกลบตรนน มอยในโลกน ดงนเปนตนฉะนน. * พระมหาวน ธมมสาโร ป. ธ. ๙ วตราชาธวาส แปล. ( บดนเปนสมเดจพระมหาวรวงศ วดราชผาตการาม ) ๑. อง. สตตก. ๒๓/๔๖.


ความสงเขปในคาถาท ๑๐ น ดงนวา " จตใด ของบคคลนน อนโลกธรรมถกตองแลว ยอมไมหวนไหว ๑ จตใด ของบคคลนน ไม มโศก ๑ จตใด ของบคคลนน ปราศจากกเลส เพยงดงธล ๑ จตใด ของบคคลนน เปนจตเกษม ๑, จต ๔ อยางนน เปนอดมมงคล." สวนความพสดารในคาถาท ๑๐ น ดงตอไปน :-


กถาวาดวยจตอนโลกธรรมใหหวนไหวไมได*

[๕๕๖] ธรรม ๘ ประการมลาภและเสอมลาภเปนตน ชอวา โลกธรรม. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวในปฐมวรรค แหง ปฐมปณณาสก ในอฏฐกนบาตองคตตรนกายวา " ภกษทงหลาย โลก- ธรรม ๘ ประการเหลาน ยอมหมนไปตาม ยอมตดตามโลก, และโลก กยอมหมนไปตามโลกธรรม ๘ ประการ. โลกธรรม ๘ ประการเปน ไฉน ? คอ ลาภ ๑ เสอมลาภ ๑ ยศ ๑ เสอมยศ ๑ นนทา ๑ สรรเสรญ ๑ สข ๑ ทกข ๑, ภกษทงหลาย โลกธรรม ๘ เหลานแล ยอมหมนไปตาม ยอมตดตามโลก, และโลก กยอมหมนไปตาม โลกธรรม ๘ ประการ." บาลในโลกธรรมสตร๑ท ๑ จบ. [๕๕๗] อรรถกถา๒โลกธรรมสตรนน และอรรถกถาอฏฐกะใน สงคตสตร๓วา " ชอวา โลกธรรม เพราะเปนธรรมสาหรบโลก. ผชอ วา พนจากโลกธรรมเหลานน ไมม, โลกธรรมเหลานน ยอมมแมแก พระพทธเจาทงหลาย. ดวยเหตนนแล พระผมพระภาค จงตรสวา 'โลก อนปรวตตนต.' บทวา อนพนธนต คอ ยอมไมละ อธบายวา ไมกลบไปจากโลก. หลายบทวา โลโก จ อฏธมเม อนปรวตตต ความวา อนง โลกน ยอมตดตาม คอยอมไมละธรรมทงหลายนน * พระมหาวน ธมมสาโร ป. ธ. ๙ วดราชาธวาส แปล. ( บดนเปนสมเดจพระมหาวรวงศ ) ๑. อง. อฏก. ๒๓/๑๕๘. ๒. มโน. ป. ๓/๒๔๑. ๓. ส. ว. ๑/๓๐๙.


ไดแก ยอมไมกลบจากธรรมเหลานน. สองบทวา ลาโภ อลาโภ ความวา เมอลาภมาถงแลว ความเสอมลาภบณฑตพงทราบวา กมาถง เหมอนกน. แมในบททงหลายมบทวา ยส เปนตน กนยนเหมอนกน." [๕๕๘] ฎกาโลกธรรมสตรเปนตนนนวา " ธรรมอนจะมแนแท แกสตวโลก ชอวาธรรมสาหรบโลก. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาเปนตนวา 'ผชอวาพนจากธรรมทงหลายนน ยอมไมม.' การไดของกนและเครองปกปด ( นงหม ) เปนตน ชอวา ลาภ. อก อยางหนง วตถมของกนและเครองปกปดเปนตนเหลานนแล ชอวาลาภ เพราะเปนวตถอนบคคลพงได. ความไมมแหงวตถมของกนและเครอง ปกปดเปนตนนน ชอวา เสอมลาภ. กบรรดาลาภและเสอมลาภทง ๒ น ความยนดอนมลาภนนเปนอารมณ พระอาจารยถอเอาแลวดวย ลาภ ศพท, ความยนรายอนมความเสอมลาภเปนอารมณ ทานถอเอาดวย อลาภ ศพท. เพราะเมอความยนดมอย, ความยนรายกไดโอกาส ( ทจะเกดขน ) เหมอนกน ประดจวาเมอเลอดม, หนองกตองม ดวย สามารถแหงความชาเลอดฉะนน; เพราะฉะนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'ลาเภ อาคเต อลาโภ อาคโตเยว.' แมในโลกธรรม มยศเปนตน กนยนเหมอนกน." ในอรรถกถามงคลสตรน พระอรรถกถาจารยกลาวไวเพยงเทาน แลวา " ธรรมทงหลายในโลก ชอวา โลกธรรม. มคาอธบายททาน กลาวไววา 'โลกยงเปนไปตราบใด, ธรรมทงหลายกไมหมนกลบ ( จากโลก ) ตราบนน."


[๕๕๙] มโน ชอวา จต. ดวยเหตนน ในหมวดธาตม จร ธาตเปนตน ทานจงกลาววา " ชอเหลาน คอ จตตะ มโน มานสะ วญญาณะ หทยะ มนะ ยอมเปนไปในคลองแหงโวหาร ( คอใชพด กน ) โดยมาก๑." ฎกาอภธมมตถสงคหะวา " ธรรมชาตทชอวา จต เพราะอรรถวา ยอมคด. อธบายวา ยอมรแจงซงอารมณ.๒" อนฎกามณสารมญชสา๓วา "จนต ธาต เปนไปในอรรถวา คด กความคดนน ม ๓ อยาง คอ อหนจนตา ( คดดวยอานาจความตร- ตรอง ) วชานนจนตา ( คดดวยอานาจความรแจง ) ปชานนจนตา ( คดดวยอานาจความทราบชด ). ในความคด ๓ อยางนน อหนจนตา ไดแก วตก, วชานนจนตา ไดแก วญญาณ, ปชานนจนตา ไดแก ปญญา. แตในบทวา จนเตต น ไดเฉพาะ วชานนจนตา เพราะ ความทจตเปนธรรมชาตรแจง ( ซงอารมณ ) เพราะเหตนน พระฎกา- จารย เมอจะแสดง จตต ศพทนน จงกลาววา 'อธบายวา ยอมร แจงซงอารมณ.' อกอยางหนง ศพทวา วชานาต น เปนศพทอธบาย บทวา จนเตต น. อกประการหนง กรยาคอความรแจงในบทวา วชานาต น เปนอธบายบทวา จนเตต น." [๕๖๐] หมวดธาตม จร ธาต เปนตนวา๔ " จนต ธาต เปน ไปในอรรถวา คด, ธรรมชาตใดยอมคด อธบายวา ยอมรแจงซง ๑. สททนต ธาตมาลา. ม. ๒๐๗. ๒. อภ. วภาวน. ๖๖. ๓. มณ. ฉบบพมา ๑/๙๑. ๔. สททนต ธาตมาลา. ม. ๒๐๖.


อารมณ เหตนน ธรรมชาตนน ชอวา จต. กบณฑตพงเหนบทวา จตต นน ดวยสามารถเปนบททวไปแกจตทงปวง. ในอธการแหง จตต ศพทน พงมคาถามวา 'เพราะเหตไร พระอาจารย แมกลาว วา 'ธรรมชาตใด ยอมคดอารมณ เหตนน ธรรมชาตนน ชอวาจต' ดงนแลว ยงกลาววา 'อธบายวา ยอมรแจง ( ซงอารมณ ) ดงนเลา ?' ความคดและความรชด มสภาพตางกนมใชหรอ ? ดวยวา บทวา จนเตต จะสาเรจความวา 'ยอมรแจง' ไมไดเลย, เพราะบคคลผทราม ปญญา ถงคดอยโดยประการตาง ๆ กจะบรรลอรรถอนสขมไมได. พงเฉลยวา ขอนนจรง ( แต ) บทวา วชานาต น ทานกลาวไว เพอแสดงการทจตยดอารมณอนพเศษ เปนกจแหงสญญาและปญญา เพราะ จตต ศพท เปนศพททวไปแกจตทงปวง. จรงอย ธรรมชาตใด ทานเรยกวา จต. ธรรมชาตนนแล ชอวา วญญาณ; เพราะฉะนน ทานจงกลาววา วชานาต เพอจะถอเอา อรรถวา รแจงแสดง การทจตยดอารมณอนพเศษเปนกจแหงสญญาและปญญา." ฎกาธมมสงคณวา " ดวยบทวา วชานาต ทานกลาว กรยาทจต ยดอารมณอนพเศษเปนกจแหงสญญาและปญญา." อกอยางหนง อนฎกาชอมณสารมญชสา๑วา " การยดอารมณม ๓ คอ ส ชานน ( หมายร ) ๑ วชานน ( รแจง ) ๑ ปชานน ( รชด ) ๑. ใน ๓ อยางนน อยางตน เปนกจแหงสญญา, ท ๒ เปน กจแหงวญญาณ, ท ๓ เปนกจแหงปญญา, แตในบทวา จนเตต น ๑. ม. ม . ฉบบพมา ๑/๙๑.


ไดเฉพาะอยางท ๒ เพราะจตเปนธรรมชาตรแจง เพราะเหตนน ทาน จงกลาววา อธบายวา 'ยอมรแจงซงอารมณ' ดงน เพอจะแสดงการ ทจตยดอารมณ กลาวคอไดอารมณ อนพเศษดวยกจแหงสญญา และ ปญญา ทนบวาความจาหมายการพจารณาและการแทงตลอด." [๕๖๑] หมวดธาตม จร ธาต เปนตนวา "บรรดาจตทงหมด จตทเปนกศลอกศลฝายโลกยะและมหากรยาจต ชอวา จต เพราะสงสม ซงสนดานของตน ดวยสามารถชวนวถ. สวนวบากจต ชอวา จต เพราะอนกรรมกเลสสงสมแลว. นเปนคาอธบายดวยอานาจ จ ธาต. ศลปะอนวจตรในโลกชนดใดชนดหนง กชอวา จต เพราะงดงาม คอ วจตร ไดแก เปนเครองอนเขาทาใหวจตร เพราะทาศลปะนนทงหมด ดวยจตนนเอง. มคาอธบายททานกลาวไววา 'ชอวา จต เพราะเปน เครองกระทาดวยจต.' นเปนคาอธบาย ดวยอานาจ จตต ธาต ชอ วา จต เพราะงดงาม. นเปนคาอธบาย ดวยอานาจแหงความเฉพาะ บท ๆ. กในอธการแหง จตต ศพทน บณฑตพงทราบ ความ ทจตชอวา จต ดวยอานาจสมปยตจต ภมจต อารมมณจต หนจต มชฌมจต ปณตจต และอธปตจต เพราะความเปนธรรมชาตแตก ตางกน โดยประเภทแหงจตมสราคจตสโทสจตเปนตน. ความท จตต ศพท ๆ เดยว เปนศพทวจตรถงอยางนน ยอมไมมกจรง, ถงกระนน แมอวยวะ ทานกเรยกวา จต โดยสมทายโวหาร ( คอเรยกรวม ) เพราะ เปนสภาพหยงลงในภายใน แหงธรรมอนวจตรทงหลาย เหมอนคน ๑.สททนต ธาตมาลา. ฉบบพมา. ๒๐๖.


ทงหลายเมอเอกเทศแหงสถานทมภเขา แมนา และสมทรเปนตน อน ตนเหนแลว ยอมเรยกภเขาเปนตนวา เราเหนแลว ฉะนน. ผศกษา ยอมไดความโดยประการใด ๆ ในทใด ๆ กพงถอเอาความโดย ประการนน ๆ ในทนน ๆ; เพราะเหตนน ธรรมชาตใด ยอมสงสม โดยความเปนอาเสวนปจจย และธรรมชาตใด ชอวาจต เพราะเปน ธรรมชาต อนกรรมตกแตง, ธรรมชาตนน ทานกเรยกวา จต โดย อาการนน. สวนธรรมชาตใด ไมเปนไปโดยประการนน, ธรรมชาต นน คอ กรยาจตฝายกามาพจรทงค และอนตมชวนจต บณฑตพง ทราบวา จต ดวยอานาจแหงนามธรรมมความทจตเปนธรรมชาต.ดงาม ดวยความคดอนอาจารยไดอย. แตหสตปาทจต มชวนะอยางอนเปน คตแท. [๕๖๒] ในอรรถกถามงคลสตรน๑ พระอรรถกถาจารยกลาววา " มโน ( ใจ ) มานส ( ฉนทะมในใจ ) ชอวา จต." อรรถกถา๒มลปรยายสตรวา " ราคะกด จตกด อรหตกด ชอวา มานสะ. จรงอย ราคะ ชอวามานสะ ในประโยคนวา บวง ซง เทยวไปในอากาศ ชอวา มานสะ๓. จต ชอวา มานสะ ในประโยค นวา 'ใจ ฉนทะมในใจ ชอวาจต.' อรหต ชอวา มานสะ ในประโยค นวา 'ขาแตทานผปรากฏในหมชน สาวกของพระองค ยงเปนเสขะ ยงไมบรรลพระอรหต พงทากาลกรยา ( เสยเรวนก ).๔

ฎกามลปรยายสตรนนวา " ราคะชอวา มานสะ เพราะมในใจ ๑. ป. โช. ข. ข. ๑๖๘. ๒. ป. ส. ๑/๕๕. ๓. ส. ส. ๑๕/๑๖๔. ๔.ส. ส. ๑๕/๑๗๗.


เหตเพราะสมปยตดวยใจนน. จต ชอวา มานสะ เพราะทาอธบายวา ใจนนเอง ชอวา มานสะ. มรรคอนเลศ ( มรรคทสดคออรหต- มรรค ) ชอวา มานสะ เพราะวเคราะหวา ยอมตด คอตดขาดซง มานะ โดยไมเหลอ. กบณฑตพงเหนความทพระอรหตชอวา มานสะ เพราะเกดขนทใจนน. บทวา ชเนสตา ไดแก ผปรากฏ คอมยศ แผไป ในสตวโลก." [๕๖๓] ในอรรถกถา๑มงคลสตรน พระอรรถกถาจารยกลาววา บทวา ยสส ความวา แหงภกษใหมกด ผปานกลางกด ผเถระกด อรรถกถา๒ปฐมปาราชกวา บรรดาภกษมภกษผเจรญโดยวย เปนตน จงเปนภกษปนใดปนหนงกตาม ชอวา เปนเถระ เพราะม พรรษาครบ ๑๐ ชอวา นวะ เพราะมพรรษาหยอน ๕ ชอวา มชฌมะ เพราะมพรรษาเกนกวา ๕. ฎกาอฏฐมสตร ในปญจมวรรค ทตยปณณาสก ในตกนบาต องคตตรนกายวา "ภกษ แมมอาย ๖๐ ปโดยกาเนด กอนแตกาลท เธอมพรรษา ๕ โดยอปสมบท กคงชอวา นวะแท. จาเดมแตกาล มพรรษา ๕ จนถงกาลมพรรษา ๙ ชอวา มชฌมะ ตงแตกาลม พรรษา ๑๐ ไป ชอวา เถระ. อรรถกถาทสมสตร๓ ในทตวรรคเทวตาสงยตวา ภกษมพรรษา ยงไมครบ ๕ ชอวา นวะ จาเดมแต ๕ พรรษาขนไป เปนมชฌมะ ตงแต ๑๐ พรรษาไป ชอวา เถระ อกนยหนง ภกษมพรรษายงไมครบ ๑. ป. โช. ข. ข. ๑๖๘. ๒. สมนต ๑/๒๗๘ ๓. สา. ป. ๑/๕๓.


๑๐ ชอวา นวะ ตงแต ๑๐ พรรษาไป ชอวา มชฌมะ, ตงแต ๒๐ พรรษา ชอวา เถระ. ฎกาทสมสตรนนวา พระอรรถกถาจารยกลาววา วสตวสสโต ปฏาย เถโร หมายเอา พระเถระผเขาลกษณะผกลาวสอน ภกษณ. [๕๖๔] บรรดาภกษเหลานน จตของภกษใด อนโลกธรรม ทงหลายถกตองแลว ยอมไมหวนไหว จตของภกษนน อนโลกธรรม ไร ๆ พงใหหวนไหวไมได บณฑตพงทราบวา เปนมงคล เพราะนา มาซงความเปนผสงสดในโลก ถามวา "จตของใคร อนโลกธรรมเหลานนถกตองแลว ยอม ไมหวนไหว ?" แกวา "ของพระอรหนตขณาสพ, มใชของใครอน" จรงอยางนน บรรพชตทงหลายมสามเณรผปถชนเปนตน เหน พระลกณฏกภททยเถระแลว จบทศรษะ ห จมก กลาววา "พอหน พอไมกระสน ยงยนดยงในศาสนาอยหรอ ?" พระเถระไมโกรธ ไม ประทษราย ตอสามเณรเปนตนเหลานนเลย. ภกษสนทนากนวา "บรรพชตทงหลายมสามเณรเปนตน ยอม เบยดเบยน ( พระเถระ ) อยางนน และอยางน ทานไมโกรธ ไม ประทษรายเลย." พระศาสดาทรงสดบคานนแลว ตรสวา "อยางนน ภกษทงหลาย


ธรรมดาพระขณาสพ ยอมไมโกรธ ไมประทษรายเลย, เพราะวา พระขณาสพเหลานนเปนผเชนศลาแทงทบ ไมหวนไหว อนใคร ๆ ให หวนไหวไมได" ดงนแลว ตรสพระคาถานในบณฑตวรรค แหงพระ ธรรมบทวา " บณฑตทงหลาย ยอมไมหวนไหว ในเพราะ นนทาและสรรเสรญ เหมอนภเขาศลาแทงทบ ไมหวนไหวเพราะลมฉะนน๑

อรรถกถาพระธรรมบทนนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา นนทาปสสาส มวนจฉยวา ในพระคาถาน พระผมพระภาค ตรสโลก- ธรรม ๒ ประการกจรง ถงดงนน ผศกษาควรทราบเนอความดวย อานาจแมแหงโลกธรรม ๘ ประการ เหมอนอยางวา ภเขาศลาแทงทบ คอไมมโพรง ยอมไมหวนไหว คอไมสะเทอน ไดแก ไมเอนเอยง เพราะลมอนตางดวยลมทพดมาจากทศมปรตถมทศ เปนตน ฉนใด บณฑตทงหลาย เมอโลกธรรมแมทง ๘ ครอบงาอย ยอมไมหวนไหว คอไมเอนเอยง ไมสะเทอน ดวยอานาจแหงความกระทบกระทง หรอ ดวยอานาจแหงความยนด ฉนนน." [๕๖๕] สวนในอรรถกถา๒ ทานกลาวคาใดไววา " ภเขาศลาแทงทบ ยอมไมหวนไหวเพราะลม ฉนใด; รป เสยง กลน รส และผสสะทงมวล และธรรมอนนาปรารถนาและไมนาปรารถนา จะยง ๑. ข. ธ. ๒๕/๒๕ ๒. ป. โช. ข. ข. ๑๖๙.


จตทตงมน ( คงท ) หลดพนแลว ของพระอรย- สาวกนน ผคงท พจารณาเหน ( ความเกด ) และ ความเสอม ใหหวนไหวไมได ฉนนน คานน ทานพระโสณเถระ เมอจะพยากรณพระอรหตของตน กลาวในสานกพระศาสดา ( มา ) ในปฐมวรรค๑ทตปณณาสก ใน ฉกกนบาต องคตตรนกาย และในจมมขนธกะ๒

นยอนมาในอรรกถาปฐมวรรคและจมมขนธกะนนวา รปา- รมณอนบคคลพงถกตอง ชอวา ผสสะ ในคาถานน ธรรมทพงรได ดวยใจชอวา ธรรม บทวา นปปเวเธนต ความวา จะยงจตใหหวนไหว ไมได บทวา ตาทโน คอ ผเขาลกษณะแหงผคงท บทวา ต ไดแก ทตงมน คอ ถงความไมหวนไหว บทวา วปปมตตตความวา อนหลดพนแลว ดวยอานาจผลสมบต เพราะปฏบตทางวปสสนา และ นอมไปแลวในอารมณคอนพพาน บาทคาถาวา วย จสสานปสสโต ความวา แหงพระอรยสาวกนน ผตามเหนทงความเกดขน ทงความ เสอมไปแหงจต ไดแกพระอรหนต. แตในจณณยบท๓ในพระสตร มาแลววา "วย สสานปสสต." กในอรรถกถา๔จณณยบทนน ทานกลาววา "บทวา วย จสสา- นปสสต ความวา กพระอรหนตนน ยอมเหนทงความเกดขน ทงความ เสอมไปแหงจตนน." ๑. อง. ฉกก ๒๒/๔๒๓. ๒. ว.มหาวคค. ๒/๑๑ ๓. อง. ฉกก. ๒๒/๔๒๓ ๔. มโน. ป. ๓/๑๕๕.


อธบายวา "ภกษขณาสพนน ยอมเหนทงความเกดขน ทงความ เสอมไปแหงจตนน." [ ๕๖๖ ] ในอรรถกถา ทานกลาวไวอยางนวา "จตของพระ ขณาสพเทานน ยอมไมหวนไหว." คานน ผศกษาพงเหนวา "ทานกลาวไวดวยพระอรยบคคลชน อกฤษฏ." จรงอย ใคร ๆ อาจจะกลาวไดวา "จตของพระอรยสาวก แมอนจากพระขณาสพนน ยอมไมหวนไหว." จรงอยางนน พระผมพระภาค ตรสถาม โดยความทพระองคประ- สงคจะตรส ( กเถตกมยตาปจฉา ) อยางนวา "ภกษทงหลาย ทงลาภ เสอมลาภ ยศ เสอมยศ นนทา สรรเสรญ ทงสข ทงทกข ยอมเกดแก ปถชนแมผไมไดสดบ. ภกษทงหลาย ทงลาภ ฯ ล ฯ ทงทกข ยอม เกดแกพระอรยสาวก แมผสดบแลว ภกษทงหลาย บรรดาปถชนและ พระอรยสาวกเหลานน อะไรเปนเหตแปลกกน, อะไรเปนความหมาย ตางกน, อะไรเปนเครองกระทาพระอรยสาวกผสดบแลวใหตางจาก ปถชนผไมไดสดบเลา ?" ดงนแลว จงตรสอยางนวา "ภกษทงหลาย ลาภ ยอมเกดขนแกปถชนผไมไดสดบแลว, เขายอมไมพจารณาเหน อยางน ยอมไมรทวถงตามเปนจรงวา 'ลาภนเกดขนแลวแล แกเรา, กแตวา ลาภนนแล ไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปน ธรรมดา' ความเสอมลาภยอมเกดขน---- ยศ ---- ความเสอมยศ ---- นนทา ---- สรรเสรญ ---- สข ยอมเกดขน ---- ทกขยอมเกดขน ( แกเขา ), เขายอมไมพจารณาเหนอยางน ยอมไมรทวถงตามเปนจรงวา 'ทกขน


เกดขนแลวแล แกเรา, กแตวาทกขนนแล ไมเทยง เปนทกข มความ แปรปรวนเปนธรรมดา.' แมลาภ ยอมครอบงาจตของเขาตงอย. แม ความเสอมลาภ ฯ ล ฯ แม ทกข ยอมครอบงาจตของเขาตงอย เขายอม ยนดลาภทเกดขน ยอมยนรายในความเสอมลาภ ฯ ล ฯ ยอมยนดสข ทเกดขน ยอมยนรายในทกข. เขาถงพรอมดวยความยนดและความ ยนรายอยางน ยอมไมพนจากชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เรายอมกลาววา 'เขายอมไมพนจากทกข' ภกษ ทงหลาย นและเปนเหตแปลกกน นเปนความหมายตางกน นเปนเครอง ทาพระอรยสาวกผสดบแลวใหตางจากปถชนผไมไดสดบ." ( พระผมพระภาค ไดตรสไวยากรณภาษตนแลว, พระสคต ผศาสดา ครนตรสไวยากรณภาษตนแลว จงตรสคาถาพนธนในภาย หลงวา ) [๕๖๗] ธรรมในหมมนษยเหลานคอ ลาภ เสอมลาภ ยศ เสอมยศ นนทา สรรเสรญ สข ทกข เปนสภาพไมเทยง ไมแนนอน มความ แปรปรวนเปนธรรมดา กทานผมสต มปญญาด ทราบธรรมเหลานนแลว ยอมพจารณาเหนวา 'มความแปรปรวนเปนธรรมดา' ธรรมทเปน อฏฐารมณทงหลาย ยอมยายจตของทานไมได, ทานยอมไมถงความขดเคอง เพราะธรรม อนเปนอนฏฐารมณ ความยนดหรอความยนราย


กาจดไดแลว ถงความสาบสญ มอยไมได อนง ทานทราบทางอนปราศจากธล ไมมโศก เปน ผถงฝงแหงภพ ยอมรทวถงโดยชอบ๑

บาลในโลกธรรมสตรท ๒ ในปฐมวรรค ปฐมปณณาสก ใน อฏฐกนบาต องคตตรนกาย. [๕๖๘] อรรถกถา๒ทตยโลกธรรมสตรนนวา "บทวา โก วเสโส คออะไรเปนเหตแปลกกน. บทวา อธปปายโส ไดแก เปนความ ประกอบยง บทวา ปรยาทาย คอ ยด ไดแก ครอบงา." ฎกาทตยโลกธรรมนนวา "ชอวา อธปปายโส เพราะเปน เครองประกอบ คอ ประกอบไวทว อยางยง ไดแก กรยาทพงกระทา ยง ใหแปลกตางกน ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'อธปปโยโค." ฎกามชฌมปณณาสก ในขนธกวรรควา ชอวา "อธปปายโส เพราะเปนเครองประกอบ คอ ประกอบไวทว อยางยง คอ ใหแปลก กน ไดแกการประกอบใหแปลกกน ดวยเหตนน ทานจงกลาววา 'อธกปปโยโค." อรรถกถา๓ปฐมโลกธรรมสตรวา "บาทคาถาวา อเวกขต วปร- ณามธมเม ความวา ยอมพจารณาเหนอยางนวา 'ธรรมเหลาน มความ แปรปรวนเปนธรรมดา บทวา วธปตา ไดแก ขจด คอทาลายแลว. ๑. อง. อฏก. ๒๓/๑๕๙ ๑๖๑. ๒-๓. มโน. ป. ๓/๒๔๒.


สองบทวา ปท จ ตวา ไดแก รบทคอพระนพพาน บาท คาถาวา สมมปปชานาต ภวสส ปารค ความวา อนง พระอรยสาวก นนรบทคอนพพานแลว ถงฝงแหงภพ คอ ถงความสาเรจคอทสด ( ภพ ) ยอมรทวถงโดยชอบ ซงความทตนเปนผถงฝงแหงภพนน. กถาวาดวยจตอนโลกธรรมใหหวนไหวไมได จบ.


กถาวาดวยจตไมโศก*

[๕๖๙] โทมนส มความพนาศเปนตนเปนเหต ชอวา โสกะ สมจรงดงพระพทธพจนทพระผมพระภาคตรสไว ในมหาสตปฏฐานสตร๑

วา "ภกษทงหลาย กความโศกเปนไฉน ? ภกษทงหลาย ความโศก ความเศราใจ ความแหงใจ ความผาก ณ ภายใน ความเศราโศก ณ ภายใน ของสตว ผประกอบดวยความฉบหายอนใดอนหนง ( และ ) ผ อนทกขธรรม อนใดอนหนงถกตองแลว อนใดเลา ? ภกษทงหลาย นเราเรยกวา ความโศก." [๕๗๐] อรรถกถา๒มหาสตปฏฐานสตรนนวา บรรดาบทเหลานน บทวา พยสเน ความวา ดวยบรรดาความเสอมมความเสอมจาก ญาตเปนตนอยางใดอยางหนง บทวา ทกขธมเมน ไดแก อนเหตแหง ทกขมการฆาและการจองจาเปนตน ( ถกตองแลว ) บทวา ผฏสส ไดแก ทวมทบ คอ ครอบงาแลว ความโศกอนมความเศราใจเปน ลกษณะ ยอมเกดขนแกบคคล ผเมอความเสอมมความเสอมญาต เปนตน หรอเหตแหงทกขมการฆาและการจองจาเปนตน อยางใด อยางหนงมอย อนความเสอมหรอเหตแหงทกขนนครอบงาแลว ชอวา โสโก ความแหงใจชอวา โสจตตต. กเพราะความโศกนนยงภายใน ใหเหอดแหง คอใหแหงผากเกดขน, เหตนน พระผมพระภาคจง ตรสเรยกวา ความแหงผาก ณ ภายใน ความเศราโศก ณ ภายใน. ฎกามหาสตปฏฐานสตรนนวา "บทวา พยสเนน ไดแก * พระธรรมปาโมกข ( วน ธมมสาโร ป. ธ. ๙ ) วดราชผาตการาม แปล. บดนเปน สมเดจพระมหาวรวงศ ๑. ท. มหา. ๑๐/๓๔๑. ๒. ส. ว. ๒/๕๒๙.


อนตถะ ธมมศพทมเหตเปนบรรยาย เหตนน พระอรรถกถาจารยจง กลาววา 'อนเหตแหงทกข.' ภาวะแหงบคคลหรอแหงจต ผถงความ โศก คอผเศรา ชอวามความเศราใจเปนลกษณะ เพราะความเปน สภาพอนบคคลพงกาหนดวาเศรา ชอวา ภาวะแหงบคคล หรอแหง จตผเศรา. บทวา อพภนตร ความวา ความโศกนน ชอวายงภาย ในแหงอตภาพใหเหอดแหง เพราะความทตนเปนผเศราหมอง, ชอวา ยงภายในแหงอตภาพใหแหงผาก เพราะอานาจแหงความตรอมใจรอบ ดาน เพราะถงความเปนสภาพมกาลง." อรรถกถา๑อฏฐสาลนวา "โทมนส มการเสวยอนฏฐารมณ เปน ลกษณะ มการประจวบอาการอนไมนาปรารถนาอยางใดอยางหนงเปน กจ มอาพาธทางจตเปนเหตปรากฏ." [๕๗๑] อรรถกถา๒สจจวภงควา "ความโศกนนน โดยเนอความ ไดแกโทมนสสเวทนากจรง แมเมอเปนเชนนน กมความหมนไหม ณ ภายในเปนลกษณะ มความเหยมเกรยมแหงใจเปนกจ มความตาม ละหอยถงเปนเหตปรากฏ." ฎกาสจจวภงคนนวา "กโทมนสสเวทนา มลกษณะอนพระ อรรถกถาจารยกลาวแลวในเบองตนเปนอาท ชอวา ความโศก เพราะ เหตนน ไมจาตองกลาวอาการมลกษณะเปนตนอก ถงกระนน อาการ มลกษณะเปนตน อนมขอแปลกตางจากความโศก กควรกลาวไว เพราะความทโทมนสยงมขอแตกตางกน เพราะเหตนน พระอรรถกถา- ๑. อฏสาลน ๓๙๐. ๒. สม. ว. ๑๓๔.


จารย จงกลาววา 'ก จาป' เปนตน. ความคดอนกาเรบ หรอความ เหอดแหง ณ ภายในนนแหละ อนเวนจากความเปนผแกลวกลา ชอวา ความกรมเกรยม ณ ภายใน ไดแก ความหมนไหม ความเศราใจ อนสมควรแกความเสอมมความเสอมญาตเปนตน ชอวาความเศราโศก เนอง ๆ. อกอยางหนง ความเศราใจ คอความเดอดรอนไปตามคณ หรอโทษนน ๆ กชอวาความเศราโศกเนอง ๆ. อนฎกาวา "ดวยบทวา สงกปตจนตน น ทานกลาวความเปน ไปแหงความไมยนดยงในอารมณ เพราะเปนปฏปกษตอปตและโสมนส และเพราะประจวบกบโทสะ อกอยางหนง ความเพงพนจ คอความคด ดวยสามารถแหงความแผดเผานสยของตน ณ ภายใน ชอวาความกรม เกรยม ณ ภายใน บณฑตพงทราบความแปลกกนแหงความราคาญ และความโศกทง ๒ ดงนวา 'เมอความเศราโศกเนอง ๆ มอย ความ เดอดรอนมกศลากศลอนตนกระทาแลวและไมกระทาแลว เปนอารมณ ตามทกลาวแลว ชอวา ความโศก." [๕๗๒] เพราะเหตนน บคคลแมอนทกขธรรมถกตองแลว ก ไมควรเศราโศก ประดจชนทงหลายมคน ๕ คนเปนตน ในอดตกาล ไมเศราโศก ฉะนน. [ เรองชน ๕ คน ] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนพราหมณ ในกรงพาราณส เลยง ชวตดวยกสกรรม พระโพธสตวนน มบตร ๒ คน คอ ชาย ๑ หญง ๑


ทานนาหญงสาวมาจากสกลเสมอกน เพอบตรผเจรญวยแลว ชน ๕ คน เหลานน รวมเปน ๖ คนกบหญงคนใชชอขชชตตราอก ๑ ดวยประการ ฉะน. พระโพธสตวไดใหโอวาทแกชนทงหลาย มภรรยาเปนตน วา "เธอทงหลาย จงเจรญมรณสสต จงกาหนดความตายของเธอทงหลาย เถด กความตายของสตวเหลานแนนอน ชวตไมแนนอน สงขารทงสน ไมเทยง มอนสนไปเสอมไปเปนธรรมดา เธอทงหลาย จงเปนผไม ประมาททงกลางคนและกลางวนเถด." ชนเหลานน ตงอยในโอวาทของ ทาน เจรญมรณสสตแลว. ภายหลงวนหนง พระโพธสตวไปไถนาพรอมกบบตรชาย บตร ชายคยขยะเผาไฟ. งพษมอยในจอมปลวกแหงหนง ในทใกลเขา ควน ไปกระทบตางนน มนจงโกรธ เลอยออกมาขบกดเขา. เขาลมตายทนท พระโพธสตว รความทบตรนนตายแลว ยกบตรนนขน ( วาง ) ใหนอนทโคนไมตนหนงไมรองไหเลย กาหนดความทสงขารทงหลาย เปนสภาพไมเทยงเทานนวา "ขนธปญจกะ ( หมวด ๕ แหงขนธ ) ทมความแตกเปนธรรมดา แตกไปแลว, ทมความตายเปนธรรมดา ตายไปแลว สงขารทงปวงไมเทยง สาเรจดวยความตาย" กาลงไถนา เหนบรษผคนเคยคนหนง เดนไป ณ ทใกลนา จงถามวา "พอจะไป เรอนหรอ ?" บรษ. จะ. พระโพธสตว. ถาเชนนน พอไปสเรอนแมของพวกฉนแลว ชวย


บอกพราหมณวา "ไดยนวา วนน ไมตองนาภตมาสาหรบ ๒ คน เหมอนวนกอน พงนามาสาหรบคนเดยวเทานน และในวนกอน ทาสนา ( อาหาร ) มาคนเดยว แตวนน พวกทานพงมาทง ๔ คน." บรษนน ไปบอกแลวอยางนนเทยว. ชนทงหมดเหลานน ไปแลวทนานน เหนบตรพราหมณนนตาย แลว บชาดวยเครองหอมและดอกไม เผาศพแลว. แมสกคนเดยว กไมมการรองไหหรอคราครวญ. นาตาแมเพยงหยดเดยวกไมม. เพราะ วา ชนเหลานนทกคน เจรญมรณสสตดวยดแลว ภพแหงทาวสกกะ รอนแลว เพราะเดชแหงคณของชนเหลานน. ทาวสกกะทรงใครครวญอย ทรงทราบเหตนนแลว มพระหฤทย เลอมใส เสดจไป ณ ทนน ตรสถามเหตทไมเศราโศกกะชนเหลานน แมชนเหลานน กราบทลแดทาวเธอแลว. กบรรดาชนเหลานน พระโพธสตว กราบทลอยางนวา [๕๗๓] "บตรของขาพระองค เมอสรระใชสอย ไมได ละไปแลว ทากาละแลว กละทงกายของ ตนไปเหมอนง ลอกคราบเกาทงไปฉะนน บตร ของขาพระองคนนอนพวกขาพระองค ประชม กนเผาอย ยอมไมรถงความคราครวญของพวก ญาต; เพราะเหตนน ขาพระองคจงไมเศราโศก ถงเขา เขาไปสคตของเขาแลว."


[ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา อรโคว ความวา งลอกคราบเกา แลว เปนสตวไมอาลยทงไปเสย ฉนใด. บทวา สนตน คอ สรระของ ตน. บทวา นพโภเค คอเวนจากใชสอย เพราะไมมชวตนทรย. บทวา เปเต คอ กลบไปปรโลกแลว. บทวา กาลกเต แปลวา ทากาละแลว อธบายวา มมรณะ อนกระทาแลว๑ บทวา สต ความวา เมอบตรของขาพระองคนน ละไปแลว คอ กระทากาลมรณะพรากไปแลว จะประโยชนอะไรเลา ดวยการรองไหหรอคราครวญ. บทวา ฑยหมาโน ความวา บตรของขาพระองคน ยอมไม รสกถงความคราครวญของพวกญาต เหมอนเขาถกแทงดวยหลาวเหลก เผาอย ไมรสกสขและทกขฉะนน. บทวา ตสมา ความวา เหตนน ขาพระองคจงไมเศราโศกถง เขา และเขาไปสคตสาหรบตวของเขาแลว. ฝายพราหมณ กราบทลวา [๕๗๔] " บตรของหมอมฉนนน มาจากปรโลก นน หมอมฉนมไดเชอเชญมา เขาไปจาก โลกน หมอมฉนกมไดอนญาตใหไป เขามา อยางใด, เขากไปอยางนน, จะคราครวญ ทาไมในเพราะการไปของเขานน, บตรนน อน ๑. ในอรรถกถาชาดกเปน มเต.


พวกหมอมฉนประชมกนเผาอย ยอมไมรถง ความคราครวญของพวกญาต, เพราะเหตนน หมอมฉนจงไมเศราโศกถงเขา เขาไปสคตของเขา แลว." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา อนวหาโต ความวา บตรนหมอม ฉนไมไดเชอเชญ คอไมไดรองขอใหมาจากปรโลกเลย. บทวา อาคา ความวา มาแลวสเรอนของพวกหมอมฉน. บทวา อโต ความวา บตรของหมอมฉนนน แมเมอจะไปจากมนษย หมอมฉนกมไดอนญาตใหไปเลย เขาไปเอง. สองบทวา ยถาคโต ความวา บตรของหมอมฉนน แม เมอมา กมาตามชอบใจของตนฉนใด เมอไป กไป ( ตามชอบใจ ของตน ) ฉนนนเหมอนกน. บทวา ตตถ ความวา จะคราครวญ ทาไม ในเพราะการไปจากโลกนของเขานน. ฝายนองสาว กราบทลวา [๕๗๕] " ถาหมอมฉนรองไห กจะตองซบ ผอมไป ไมมผลอะไรแกหมอมฉน พวกญาต มตรและสหาย ของพวกหมอมฉนนน พงมความไม ยนดยงขนไป พชายของหมอมฉนนน อนพวก หมอมฉนประชมกนเผาอย ยอมไมรสกถงความ คราครวญของพวกญาต; เพราะเหตนน หมอม-


ฉนจงไมเศราโศกถงเขา เขาไปสคตของเขาแลว." [ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา โรเท ความวา ถาเมอพชายตายแลว หมอมฉนพงรองไหไซร. สองบทวา กสา อสส ความวา หมอมฉนพงมสรระซบผอม ( ดวยสองบทวา กสา อสส นน ) นางยอมแสดงวา "กชอวาความ เจรญ เพราะการรองไหนนเปนปจจย ยอมไมมแกพชายของหมอมฉน." สองบทวา ก ผล ความวา เมอหมอมฉนนน รองไหอย อานสงสอะไรพงม, ( ดวย ๒ บทวา ก ผล นน ) นางแสดงวา "กความไมเจรญ ยอมปรากฏ." บาทคาถาวา าตมตตสหชชาน ไดแกญาต มตร และสหาย บาลกอยางนเหมอนกน. สองบทวา ภยโย โน ความวา เหลาชนผเปนญาต มตร และสหาย ของพวกหมอมฉน จะพงมความไมพอใจยงขนเสยอก. ฝายภรรยาของเขา กราบทลวา [๕๗๖] " เดก ยอมรองไหถงพระจนทรอน โคจรไปอยแมฉนใด; ขอทบคคลเศราโศกถง บคคลผละไปแลว กมอปไมยฉนนนเหมอนกน สามของหมอมฉนนน เมอพวกหมอมฉน ประชม กนเผาอย ยอมไมรถงความคราครวญแหงพวก ญาต เพราะเหตนน หมอมฉนจงไมเศราโศก ถงเขา เขาไปสคตของเขาแลว."


[ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา ทารโก อธบายวา เดกออนไมรจก สงทควรและไมควร สงทควรไดและไมควรได นงบนตกของมารดา เหนพระจนทรเพญ ซงโคจรอยทางอากาศ ยอมรองไหราไรวา "แม แม จงใหพระจนทรแกฉน แม จงใหพระจนทรแกฉน." บาทคาถาวา เอว สมปทเมเวต ความวา การเศราโศก เนอง ๆ ของบคคลผทตามเศราโศกถงบคคลผละไปแลว ทากาลกรยา แลวนน ยอมสาเรจผลเหมอนฉะนนแล. ความเศราโศกนนกลบไร ประโยชน ยงกวาการรองไหเพราะอยากไดพระจนทรของเดกนนเสยอก. เพราะเหตไร ? เพราะทารกนนเศราโศก ( เพอจะได ) พระจนทร อนมอย แตผวของหมอมฉนตายไปแลว ไมมอย ณ บดน. ฝายทาส กราบทลวา [๕๗๗] " ขาแตพรหม หมอนาทแตกแลว จะกลบประสานใหตดกนดงเดมไมไดฉนใด; ขอท บคคลเศราโศกถงคนผลวงลบไปแลว กมอปไมย ฉนนนเหมอนกน บตรของนายของหมอมฉน นน เมอพวกญาตประชมกนเผาอย ยอมไมรสก ถงความคราครวญ ของพวกญาต; เพราะเหตนน หมอมฉนจงไมเศราโศกถงทาน ทานไปสคตของ ทานแลว."


[ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา อทกมโภ ความวา หมอนาอน บคคลยกขน ตกลงแตกเปน ๗ ชนแลว จะประสานใหตดสนทดงเดม ไมไดฉนใด. ความเศราโศกเนอง ๆ แมของผทตามโศกถงชนผลวงลบ ไปแลวนน ยอมสาเรจผลเหมอนฉะนนแล เพราะคนทตายแลว ใคร ๆ ไมอาจเพอจะใหเปนขนอก. คนมฤทธเทานน พงอาจประสานหมอ ทแตกแลว ดวยอานภาพแหงฤทธแลวใหเตมดวยนาได แตคนททา กาลกรยาแลว ใคร ๆ ไมอาจจะทาใหกลบคนเปนปกตได แมดวย กาลงฤทธแล. [๕๗๘] ทาวสกกะ ทรงสดบธรรมกถาของชนทงหมดแลว ทรง เลอมใส ตรสวา "จาเดมแตนไป พวกทานอยาทาการงานดวยมอ ชองตนเลย เราเปนทาวสกกเทวราช จกทารตนะ ๗ ไมมปรมาณ ไวในเรอนของทานทงหลาย ทานทงหลาย จงใหทาน รกษาศล เขา จาอโบสถเถด" ดงนแลว ทรงกระทาเหมอนอยางนนแหละ เสดจ ไปสสถานของพระองคแลวแล. ชนทง ๕ เหลานน กลบไดทรพยนบไมถวน ซงมความไมเศรา- โศกเปนมล ดวยประการฉะน. ฝายพระศาสดา ครนทรงนาอดตวตถนมา เพอจะนาออกซง ความโศกของกฎมพคนหนง ผมบตรตายไปแลว จงทรงประกาศสจจะ ทงหลาย. ในทสดแหงสจจะ กฎมพนน บรรเทาความโศกไดแลว เปนพระโสดาบน.


เรองชน ๕ คน มาในอรรถกถา๑อรคชาดก ในปฐมวรรค ปญจกนบาต. [ เรองพระเจาฆตราช ] [๕๗๙] ในอดตกาล พระเจาธงกราช พระเจาแผนดนแหงกรง สาวตถ ชงราชสมบตในพระนครพาราณสไดแลว โปรดใหจาจอง พระเจาฆตราชดวยตรวนแลว ใหขงไวในเรอนจา. พระเจาฆตราช ไมทรงเศราโศกถงราชสมบตทเสยไปแลว ทรงพจารณากสณ ยงฌาน ใหเกดแลว ประทบนงโดยบลลงกในอากาศ. พระเจาธงกราช เกดความรมรอนขนในพระสรระ เสดจลกขน ไปสสานกของพระเจาฆตราชนน ทรงทอดพระเนตรเหนพระพกตร ของพระเจาฆตราช มสรสดใสดงแวนทองคาและดอกบว จงตรสถาม เหตทไมทรงเศราโศกกะทาวเธอ. ทาวเธอ เมอจะตรสแกพระเจา ธงกราชนน ไดตรสคาถาเหลาน ในธงกราชชาดก๒ ในปญจกนบาต นนแลวา "ความโศก นาสงทลวงเลยไปแลวมาไมได ไมนามาซงความสขทยงไมมาถง พระเจา ธงกราช เพราะเหตนน หมอมฉนจงไมเศรา- โศก เพราะวาในความโศกไมมเพอนสอง คน โศก ยอมเปนผผอมเหลอง ( เปลา ) และภต คนโศกกไมชอบใจ เมอบคคลผอนความโศก ๑. ชาตกฏกถา. ๔/๔๓๐. ๒. ชาตกฏกถา. ๔/๔๓๘.


ดงลกศรแทงแลว ทอใจอย พวกขาศก ยอม ดใจ."

[ แกอรรถ ] บรรดาบทเหลานน บทวา นาพภตตหโร คอ ไมนาสง ทลวงเลยไปแลวมาให. อกอยางหนง บาลกอยางนเหมอนกน. อธบายวา ขนชอวา ความโศก ไมนาอารมณอนลวงเลยไปแลว คอ ลวงพน ดบ สาบสญไปแลว กลบมาอก. ความเปนสหาย ชอวา ทตยตา. อธบายวา ขนชอวา ความโศก ยอมไมเปนสหาย ของใคร ๆ ดวยนาอารมณอนลวงแลวมาให หรอดวยนาสขทยงไม มาถงมาให บทวา เตน ความวา เพราะเหตนน หมอมฉนจงไม เศราโศก. บทวา โสจ คอ โศกอย. บาทคาถาวา สลลวทธสส รปปโต ความวา เมอบคคลถก ลกศรคอความโศกเสยบแทง คอ อนลกศรคอความโศกนนกระทบอย พวกศตร ยอมยนดวา " เราเหนหลงปจจามตรแลวหนอ, " อธบายวา แมเพราะเหตนน หมอมฉนจงไมเศราโศก. พระเจาธงกราช ทรงสดบพระราชดารสตอบนน ทรงขมาโทษ ทาวเธอ ถวายราชสมบตคนแลว เสดจกลบกรงสาวตถดงเดม. แมพระเจาฆตราช ทรงมอบราชสมบตแกพวกอมาตยแลว เสดจ ไปสหมวนตประเทศ ทรงผนวช ( เปนฤษ ) มฌานไมเสอม ไดเสดจ อบตในพรหมโลกแลว.


พระเจาฆตราชนน แมผอนทกขธรรมถกตองแลว ไมทรงเศรา- โศก ยอมยงฌานใหเกดได ดวยประการดงน. เรองพระเจาฆตราช๑ จบ. แมเรองทลวงแลว บณฑตควรตรวจดในมตโรทนชาดก๒ ใน ทตยวรรค จตกกนบาต ( และ ) ในอนนโสจยชาดก๓ ในตตวรรค จตกกนบาตนนแล. [๕๘๐] อกอยางหนง ธรรมดาปถชน ยอมไมอาจเพอจะเปน ผไมเศราโศกในกาลทกเมอไดเลย. เพราะเหตนน บคคลผอนโลก- ธรรมอนเปนเหตแหงความโศกถกตองแลว ถงเบองตนจะเศราโศก ภายหลงควรบรรเทาความโศกนน ดวยกจมการฟงธรรมเปนตน เพราะ เมอกระทาอยางน ยอมไดสข. กในขอน มเรองพราหมณคนใดคนหนงเปนตน เปน อทาหรณ:- [ เรองพราหมณคนใดคนหนง ] ไดยนวา พราหมณคนหนง ชาวกรงสาวตถ ทานาใกลฝง แมนาอจรวด เมอขาวกลาสกแลว ทาความตกลงใจวา "พรงนแหละ เราจกเกยว ดงนแลว กนอนเสย." กในคนนน ฝนลกเหบ ตกเหนอแมนาอจรวด. หวงนาใหญ พดเอาขาวกลาทงหมดไปสทะเล ไมใหเหลอไวแมเพยงทะนานเดยว เมอหวงนาลดแลว พราหมณเหนความพนาศแหงขาวกลา ถกความ ๑. ชาตกฏกถา. ๔/๔๓๘. ๒. ชาตกฏกถา. ๔/๒๙๕. ๓. ชาตกฏกถา. ๔/๓๔๒.


โศกมกาลงครอบงาแลว เอามอกอดอก กลบเรอน นอนเพออย. พระศาสดา ทรงเหนอปนสยแหงปฐมมรรคของเขา ทรง กระทาภตกจเสรจแลว เสดจไปสเรอนของเขาแตพระองคเดยว ประ- ทบนงบนอาสนะทเขาจดไวแลว ทรงแสดงกามสตรวา กาม กามย- มานสส เปนตน โดยนยทตรสไวในจตตถวรรค๑สตตนบาต. พราหมณนน กลบไดความสบายเพราะฟงธรรม บรรเทาความ โศกไดแลว เจรญวปสสนา เปนพระโสดาบนในกาลจบเทศนา แม พราหมณของเขา กเปนพระโสดาบน. เรองพราหมณคนใดคนหนง มาในอรรถ๒กถากามสตร ใน สตตนบาต และในอรรถ๓กถากามชาดกในทวาทสนบาต. [๕๘๑] แมกฎมพชาวกรงสาวตถคนหนง ถกความโศกครอบงา แลว เพราะกาลกรยาของพชาย ไมอาบนา ไมบรโภค ไมลบไล ไปส ปาชาแตเชาตร รองไหอย. พระศาสดา ทรงเหนอปนสยแหงปฐมมรรคของเขา ทรงทา ภตกจแลว ทรงพาภกษรปหนง เปนปจฉาสมณะ เสดจไปส เรอนของเขา ประทบนงบนอาสนะทเขาจดไว ตรสวา " สงขาร ทงปวงไมเทยง ขนธปญจกควรแกความเปนสภาพพงทาลาย ยอม ทาลายไป ใคร ๆ ไมควรคดขอนน " ดงนแลว ตรสมตโรทนชาดก๔

ทรงประกาศสจจะทงหลาย. ๑. ข. ส. ๒๕/๔๘๔. ๒. ป. โช. ข. ส. ๒/๓๙๙. ๓. ชาตกฏกถา. ๖/๑๐๕. ๔. ชาตกฏกถา. ๔/๒๐๔.


ในกาลจบสจจะ กฎมพเปนพระโสดาบน. แมกฎมพคนหนง มภรยาตาย เปนผอนความโศกครอบงาแลว อยางนนเหมอนกน. แมพระศาสดา เสดจไปสเรอนของเขาโดยนยกอนนนแล ตรส อนนโสจยชาดก๑แลว. ในกาลจบสจจะ แมกฎมพนน กเปนพระโสดาบน. กฎมพเหลาน เบองตนเปนผเศราโศก ภายหลงบรรเทาความ โศกนน ไดความสขแลว ดวยประการฉะน. กถาวาดวยจตไมโศก จบ. ๑. ชาตกฏกถา. ๔/๓๔๒.


กถาวาดวยจตปราศจากกเลสเพยงดงธล*

[๕๘๒] ราคะ โทสะ และโมหะ ชอวา ธล. จรงอย ราคะ โทสะและโมหะเหลานน ยอมกระทาจตนน ๆ ใหเศราหมอง เหมอน อยางธลตามปกต ตกไปในทใด ๆ ยอมทาทนน ๆ ใหเศราหมอง ฉะนน. เพราะเหตนน ราคะโทสะและโมหะเหลานน ทานจงเรยก วา ธล เพราะเปนดจธล ( ธรรมดา ) เหตความเปนสภาพเสมอ ดวยธล เพราะกระทาใหเศราหมอง. จรงอยางนน พระผมพระภาค ( ครง ) ประทบนงในเรอนของหมอชวกแล ทรงแผพระโอภาส แกพระจฬปนถกผนงในพระเวฬวนแลว ไดตรสคาถา ๓ คาถา เหลานวา [๕๘๓] " เราเรยกราคะวาธล แตหาเรยกละออง วาธลไม ( เพราะ ) คาวา รโช นน เปนชอแหง ราคะ, ภกษทงหลายเหลานน ยอมอยในศาสนา ของทานผปราศจากธลได เพราะละธลนนเสย เราเรยกโทสะวาธล แตหาเรยกละอองวาธลไม ( เพราะ ) คาวา รโช นน เปนชอแหงโทสะ, ภกษทงหลายเหลานน ยอมอยในศาสนาของ ทานผปราศจากธลได เพราะละธลนนเสย. เราเรยกโมหะวาธล แตหาเรยกละอองวาธลไม * พระมหาวน ธมมสาโร ป. ธ. ๙ วดราชาธวาส แปล ( บดนเปนสมเดจพระมหาวรวงศ )


( เพราะ ) คาวา รโช นน เปนชอของ โมหะ, ภกษทงหลายเหลานน ยอมอยในศาสนาของทาน ผปราศจากธลได เพราะละธลนนเสย." บณฑตพงทราบวนจฉยในคาถานนดงน ราคะ พระผมพระ- ภาค ตรสวา "เปนธล ในอรยวนย" แตหาตรสเรยกละอองวา " เปนธล " ไม. เพราะเหตนน คาวา " ธล " นน จงเปนชอแหงราคะ เพราะกระทาภาวะคอความเศราหมองแหงจต. เพราะละธลกลาวคอ ราคะนนเสย. บทวา วปปชหตวา คอ เพราะเหตละ ( กเลสธล ) ดวยมรรคชนสง โดยเดดขาด. สองบทวา วหรนต เต ความวา ภกษเหลานน คอ ผละ เปนบณฑต ยอมอยในศาสนาของทานผปราศจากธล คอของพระ ผมพระภาคพทธเจานนแล ผมธลคอราคะเปนอาททรงละไดแลว โดย ประการทงปวง. [๕๘๔] กราคะ โทสะ และโมหะเหลานน ชอวา เสมอเปนอน เดยวกน เพราะความเปนสภาพเสมอดวยธลกจรง, ถงดงนน ราคะ โทสะ และโมหะเหลานน ยงมความแปลกกนอยแท. สมจรงดงคาทพระผมพระภาคตรสไวในทตวรรค แหงทตย- ปณณาสก ในตกนบาต องคตตรนกายวา " ภกษทงหลาย ถา ปรพาชกผอญญเดยรถย พงถามอยางนวา 'ผมอาย ธรรม เหลาน ๓ ประการ, ๓ ประการเปนไฉน ? คอ ราคะ โทสะ โมหะ, ผมอาย ธรรม ๓ ประการเหลานแล. ผมอาย บรรดาธรรม ๓ ประการ


เหลาน มอะไรเปนเหตแปลกกน มอะไรเปนความหมายตางกน มอะไรเปนเครองกระทาใหตางกน. ภกษทงหลาย พวกเธอถก ปรพาชกถามอยางนนแลว พงพยากรณแกปรพาชกผอญญเดยรถย เหลานน อยางนวา " ผมอาย ราคะแล มโทษนอย แตคลายชา โทสะ มโทษมาก คลายเรว โมหะ มโทษมาก ทงคลายชา." บาลตตถยสตร๑ จบ. [๕๘๕] บรรดาบทเหลานน บทวา ราโค โข ไดแก ราคะเปน ไปดวยอานาจความกาหนด. บทวา อปปสาวชโช ความวา ชอวา มโทษนอย คอ มโทษเพยงเลกนอย เพราะเหต ๒ ประการ คอ เพราะอานาจโทษทางโลกบาง เพราะอานาจโทษอนเปนวบากบาง. ราคะมโทษนอยอยางไร ? จรงอย มารดาบดา และปยชนมพสาว นองสาวเปนตน ยอม๒ทาอาวาหมงคลและววาหมงคลดวยบตรและ พชายนองชายกได. ราคะ ชอวา มโทษนอย ดวยอานาจโทษทาง โลกอยางนกอน. แตธรรมดาวาปฏสนธในอบาย อนมสทารสนโดษ เปนมล ยอมมไมได ราคะ ชอวา มโทษนอย ดวยอานาจโทษอน เปนวบาก ดวยประการดงพรรณนามาฉะน. บทวา ทนธวราค ความวา กราคะนน แมเมอจะคลาย ยอม คอย ๆ คลาย ยอมตดตามไปสนกาลนาน เหมอนการจบเขมา นามนฉะนน แมไปสภพอน ๒ - ๓ ภพ กยอมไมหาย เพราะเหตนน จงชอวา ทนธวราค. ๑. อง. ตก. ๒๐/๒๕๖. ๒. มโน. ป. ๒/๒๔๙. เปน กาเรนต.


ในขอนน มเรองดงตอไปน ( เปนอทาหรณ ) :- [ เรองหญงผประพฤตนอกใจ ] [๕๘๖] ไดยนวา บรษคนหนง ประพฤตมจฉาจารในภรยาของ พชาย บรษนนแลไดเปนทรกของหญงแมนน กวาสามของตน. หญง นน จงกลาวกะเขาวา " เมอเรองของเราเปดเผยขนแลว ในเพราะเหต น จกมความครหาอยางใหญหลวง คณจงใหเขาฆาพชายของคณ เสยเถด." เขาอนหญงนนกลาวอย ๓ ครง รบคาแลว ใหฆาพชายเสย. บรษนอกน ไมอาจสละความเยอใยในภรยา จงเกดเปนงใหญ ในเรอนนนเอง. งนน เมอหญง ( ภรยาเกา ) นน ยนกด นงกด เลอยไปตกบนสรระ ( ของนาง ). ตอมา หญงนน คดวา " บรษนน จกเปนงนแนแท " ดงนแลว จงใหเขาฆางนนเสย. งนน เกดเปนลกสนขในเรอนนนนนเทยว เพราะ ความรกหญงนนอก. ลกสนขนน จาเดมแตกาลทเดนได ยอมเทยวไปขางหลง ๆ ของหญงนน. แมหญงนนไปสปา กไปดวยกนทเดยว. พวกมนษย เหนดงนนแลว ยอมเยยหยนวา " พรานสนข ออกแลว จกไปทไหนนะ." นางจงใหฆาสนขนนเสยอก. แมสนข นน เกดเปนลกโคในเรอนนนอก ยอมเทยวตามหลงหญงนนอยางนน เหมอนกน. แมในกาลนน พวกมนษย เหนนางแลว ยอมเยยหยนวา " คน เลยงโคออกแลว, แมโคทงหลายจกเทยวไป ณ ทไหน ? " นางจงให


ฆาโคนนแมในทนน. แมในกาลนน โคนน ไมอาจจะตดสเนหาเหนอหญงนนได ใน วาระท ๔ เกดเปนผระลกชาตได ในทองของหญงนนทเดยว. เดกนน เหนความทตนถกหญงนนฆาแลวใน ๔ อตภาพโดยลาดบ คดวา " เราเปนผเกดในทองของหญงผเปนขาศกชอเหนปานน " ดงนแลว จาเดมแตนน ไมใหมารดานนถกตองตนดวยมอ. ถามารดานน ถก ตองเดกนน เดกนน ยอมคราครวญรองไห. ตอมา ยาเทานน ยอม ประคบประคองเขา. ในอปรภาค ปกลาวกะเขาผเจรญแลววา " พอ เพราะ เหตใด เจาจงไมใหมารดาจบตองตวดวยมอ ? " เขากลาววา " นน ไมใชมารดาของผม นนเปนปจจามตรของผม " ดงนแลว บอกพฤต- การณทงสนใหฟง. ปกอดเขาแลวรองไห พลางกลาววา " มาเถด พอ ประโยชน อะไรของพวกเรา ดวยการอยอาศยในทเชนน " ดงนแลว พาเขาออก ไปแลว ไดไปสวดแหงหนง. ชนทง ๒ นนบวชแลว อยในวดนน บรรลพระอรหตแลว. เรองหญงผประพฤตนอกใจ จบ. [๕๘๗] อรรถกถา๑ตตถยสตรนนวา " บทวา มหาสาวชโช ความวา ชอวามโทษมาก ดวยเหตแม ๒. มโทษมากอยางไร ? จรงอย บคคลเปนผอนโทสะประทษรายแลว ยอมผดในมารดาบาง ๑. มโน. ป. ๒/๒๔๙.


ในบดาบาง ในปยชนมพสาวนองสาวเปนตนบาง ในบรรพชตทงหลาย บาง. เขายอมไดความตเตยนในท ๆ ตนไปแลว ๆ วา บคคลน ยอมผด ในมารดาบดาบาง ในปยชนมพสาวนองสาวเปนตนบาง ใน บรรพชตทงหลายบาง โทสะ ชอวามโทษมาก ดวยอานาจโทษ ทางโลก อยางนกอน. อนง เขายอมไหมในนรกตลอดกป เพราะ อนนตรยกรรมอนตนกระทาแลว ดวยอานาจโทสะ. โทสะ ชอวา มโทษมาก ดวยอานาจโทษอนเปนวบาก ดวยประการดงพรรณนามา ฉะน. บทวา ขปปวราค ความวา โทสะ คลายเรว. จรงอย บคคล ผอนโทสะประทษรายแลว ผดในมารดาบดาบาง ในเจดยบาง ใน โพธบาง ในบรรพชตทงหลายบาง แลว ยอมแสดงโทษวา 'ขอทาน จงอดโทษแกขาพเจา.' กรรมนนของเขา ยอมกลบเปนปกตพรอมกบ การใหอดโทษทเดยว. ฝายโมหะ ชอวา มโทษมาก ดวยเหต ๒ ประการเหมอนกน. มโทษมากอยางไร ? จรงอย บคคลเปนผหลง แลวเพราะโมหะ ผดในมารดาบดาทงหลายบาง ในเจดยบาง ในโพธบาง ในบรรพชตทงหลายบาง แลวยอมไดความตเตยนในท ๆ ตนไป แลว ๆ. โมหะ ชอวามโทษมากดวยสามารถโทษทางโลกอยางนกอน อนง คนหลง ยอมไหมในนรกตลอดกปดวยอนนตรยกรรม อนตน กระทาแลวดวยอานาจโมหะ. โมหะ ชอวามโทษมาก ดวยสามารถโทษ อนเปนวบาก ดวยประการดงพรรณนามาฉะน. บทวา ทนธวราค คอ คอย ๆ คลาย. จรงอย กรรมอนคน


หลงเพราะโมหะกระทาแลว ยอมคอย ๆ คลาย เหมอนอยางวา หนงหม อนบคคลฟอกอยตง ๑๐๐ ครง ยอมเปนหนงไมขาวฉนใด กรรมอนคนหลงเพราะโมหะกระทาแลว กฉนนนเหมอนกนแล ยอม ไมคลายเรว คอคอย ๆ คลายไปเทานน." ฎกาตตถยสตรนนวา " บณฑตพงทราบเนอความในคาวา โก อธปปายโส น ในพระบาลวา ( บรรดาธรรม ๓ ประการนน ) ม อะไรเปนเครองประกอบใหตางกน. บทวา โลกวชชวเสน ความวา ดวยสามารถแหงโทษอนโลกยมหาชนพงตเตยนโดยปกต. บทวา วปาก- วชชวเสน คอ ดวยสามารถแหงโทษอนเปนวบาก อนยงสตวใหเปน ไปพรอมในอบาย." [๕๘๘] กเลสทงหลายมราคะเปนตนนน เปนกเลสแตกตางกน โดยโทษมความเปนกเลสคลายชาเปนตน กจรง ถงดงนน กชอวา เสมอเปนอนเดยวกนแท เพราะความเปนกเลสเปนเหตแหงความมดมน. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสแกภกษทงหลายวา " ความโลภ ยงความฉบหายไรประโยชนให เกด, ความโลภ ยงจตใหกาเรบ. ชนยอมไม หยงรซงภยนน อนเกดแลว ณ ภายใน, คนโลภ ยอมไมรอรรถ, คนโลภ ยอมไมเหนธรรม. ความโลภ ยอมครอบงานรชนในกาลใด; ความ มดมน ยอมมในกาลนน. โทสะ ยงความ ฉบหายไรประโยชนใหเกด. โทสะ ยงจตให


กาเรบ ชนยอมไมหยงรซงภยนน อนเกดแลว ณ ภายใน, คนถกโทสะประทษรายแลว ยอม ไมรอรรถ, คนถกโทสะประทษรายแลว ยอมไม เหนธรรม. โทสะ ยอมครอบงานรชนในกาลใด ความมดมนยอมมในกาลนน. โมทะ ยงความ ฉบหายไรประโยชนใหเกด, โมหะ ยงจต ใหกาเรบ. ชนยอมไมยงรซงภยนน อนเกด แลว ณ ภายใน, คนหลง ยอมไมรอรรถ, คนหลง ยอมไมเหนธรรม. โมหะ ยอมครอบงานรชน ในกาลใด ความมดมน ยอมมในกาลนน." บาลมลสตร๑ มาในจตตถวรรค ตกนบาต ในอตวตตกะ. [๕๘๙] อรรถกถา๒มลสตรนนวา " โลภะ ชอวา ยงความ ฉบหายอนไรประโยชนใหเกด เพราะยงอนตถะใหเกดแกตนและแกชน เหลาอน. บทวา จตตปปโกปโน คอ ยงจตใหฟงซาน. จรงอย ความโลภ เมอเกดขนในวตถเปนทตงแหงความโลภ ยงจตใหฟงซาน คอ ใหแปรปรวน ใหถงวการ เกดขน คอไมใหเพอประพฤตดวย สามารถแหงอาการมความเลอมใสเปนตน. สองบาทคาถาวา ภยมนตรโต ชาต ต ชโน นาวพชฌต ความวา พาลมหาชนน ยอมไมหยงรซงภย คอเหตแหงภยนน คอ ทบณฑตกลาววา ความโลภ มอาการยงอนตถะใหเกดและยงจตให ๑. ข. อต. ๒๕/๒๙๕. ๒. ป. ท. ข. อต. ๓๖๐.


กาเรบเปนอาท ซงเกดขน ณ ภายใน คอในภายใน ไดแก ในจต ของตนนนแล. บาทคาถาวา ลทโธ อตถ น ชานาต ความวา บคคล ผโลภ ยอมไมรอรรถ คอประโยชนเกอกล อนตางโดยประโยชน มประโยชนตนเปนตน ตามความเปนจรง. สองบทวา ธมม น ปสสต ความวา คนโลภ คอผอนโลภะ ครอบงาแลว ยอมไมเหน คอไมร แมซงธรรมคอกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ โดยประจกษ จะปวยกลาวไปไยถงอตตรมนสสธรรมเลา. ความมดอนกระทาความเปนผราวกะวาบอด ชอวา ความมดมน. บทวา ย คอ ยตถ ( ในกาลใด ) บทวา ย นน เปนปฐมาวภตต ลงในอรรถแหงสตตมวภตต อธบายวา 'ความโลภ ยอมครอบงา คอทวมทบนรชน ในกาลใด; ความมดมน ยอมมในกาลนน.' อก อยางหนง บทวา ย เปนบทบงถงเหต ประกอบความวา 'เพราะ โลภะนน เมอเกดขน ยอมครอบงานรชน; ฉะนน ความมดมน จงมในกาลนน' เพราะ ย ศพทและ ต ศพท เปนศพทเนองเปนอน เดยวกน อกประการหนง บทวา ย เปนกรยาปรามาส. ในคาวา โลโภ สหเต น มอธบายวา ทานกลาวความครอบ งา คอทวมทบ แหงโลภะนนใด ความครอบงา ความทวมทบแหง โลภะนน กเปนทไป คอเกดขน แหงความมด อนกระทาความเปน ราวกะวาบอด อกประการหนง อธบายวา โลภะ ยอมครอบงา คอ ทวมทบนรชนใด; ความมดมน ยอมมแกนรชนนน ในกาลนน. เพราะ


เหตนนแล คนโลภ จงไมรอรรถ, คนโลภ จงไมเหนธรรม." [๕๙๐] อรรถกถา๑ทตปณณาสก ในสตตกนบาต องคตตร นกายวา " สองบทวา อนตรโต ชาต แปลวา เกดขนแลว ณ ภาย ใน. สองบทวา อตถ น ชานาต ความวา คนโลภ ยอมไมรอรรถ คอความเจรญ สองบทวา ธมม น ปสสต คอ ยอมไมเหนธรรม คอสมถะและวปสสนา. ความมดอนกระทาความเปนราวกะวาบอด หรอความมดมด ชอวา อนธตม บทวา สหเต ไดแก ยอมทวมทบ." ฎกาทตยปณณาสกนนวา " บทวา อนตรโต ไดแก จากภายใน หรอจากจต." [๕๙๑] อกศลธรรมมโลภะเปนตนเหลานน เปนอนแปลกกน โดยอาการมความเปนกเลสคลายชาเปนตน ( แต ) ชอวา เสมอเปน อนเดยวกน เพราะความเปนเหตแหงความมดมน ดวยประการดง พรรณนามาฉะน. กเลสทงหลายมราคะเปนตน บณฑตพงทราบวา ธล โดย อรรถตามทกลาวแลว. ธลเหลานน ไปปราศแลวจากจตนน เหตนน จต ( นน ) ชอวา วรช. กกลบตรผใครจะบรรลถงวรชจต นน ไมพงใหอกศลธรรมมโลภะเปนตนเกดขนในอารมณทงหลาย ม อารมณเปนทตงแหงโลภะเปนตน พงละเสย แมดวยสามารถแหง ตทงคปหาน๒ เพราะวา บคคลใด ไมละอกศลธรรมมโลภะเปนตน ๑. มโน. ป. ๓/๒๒๑ ๒. ละดวยการบาเพญธรรมขนกาจด เชนเกดโกรธ กเจรญเมตตาเปนเครองแกเปนตน.


เหลานน ดวยกศลธรรมสกวาตทงคปหาน บคคลนน ยอมประสบ ทกข. ในขอนน มเรองเหลาน ( เปนอทาหรณ ) :- [ เรองบตรชางกลบก ] [๕๙๒] ในกรงเวสาล ยงมชางกลบกคนหนง เปนคนมศรทธา เลอมใส ถงสรณะ ๓ สมาทานเบญจศล เปนผกระทากจคอการ ปลงพระมสสและแตงพระเกสาเปนตน ของอสรยชนมพระราชา และพระสนมของพระราชาเปนอาท๑

วนหนง เขาเมอไปกระทางานในพระราชวง พาบตรของตน ไปดวย สวนบตรของเขา ไปในพระราชวงนนแลว เหนเจาหญง ลจฉวองคหนง ประดบตกแตงเปรยบเหมอนนางเทพอปสร เปนผม จตผกพนดวยอานาจกเลส ไปถงบานแลว จดเตยงนอนอดอาหาร ดวยคดวา " เราเมอไดเจาหญงลจฉวนน จกเปนอย, เมอเราไมได จะตายในทนแหละ." ลาดบนน บดากลาวกะเขาวา พอ เจาอยาทาฉนทราคะใน เรองทไมเปนเรอง, เจามชาตตา เปนเพยงบตรชางกลบก, เจาหญง ลจฉว เปนถงพระราชธดา ทรงสมบรณดวยพระชาต, เจาหญงนน ไมสมควรแกเจา เราจกนาหญงสาวอนผสมกนดวยชาตและตระกล มาเพอเจา." เขาไมถอถอยคาของบดา ไมละราคะแมดวยธรรมเพยง ตทงคปหาน ไดซบผอม กระทากาล ณ ทนนนนเอง. ๑. ราโชโรธ หรอ โอโรธ แปลวา นางสนม นางนกสนม หรอหองพระมเหส หองพระสนม.


เรองบตรชางกลบก มาในอรรถกถา๑สคาลชาดก. ในปฐมวรรค ทกนบาต. [ เรองทฏฐราชกมาร ] [๕๙๓] ในอดตกาล ในกรงพาราณส ยงมพระราชาพระนามวา กตวาสะ พระราชโอรสของพระองค พระนามวา ทฏฐกมาร เปน อปราช แตในกาลทพระโอรสองคนนประสต พวกโหรผทานาย ลกษณะทานายไววา " ขอเดชะ พระราชโอรสน ไมไดนาควรดม จกสนพระชนม." ฝายพระราชา รบสงใหสรางสระโบกขรณไวทประตพระนคร ทง ๔ และในทนน ๆ ในภายในพระนคร เพราะทรงกลวพระราช- โอรสนน ไมไดนาควรดมแลว จะสนพระชนม. รบสงใหทาปะรา ในททงหลายมทาง ๔ แพรงเปนตน ใหตงภาชนะนาควรดมไว ( ทก แหง ) ภายหลงวนหนง อปราช เมอเสดจไปสพระราชอทยานแตเชา ตร ทรงเหนพระปจเจกพทธะในระหวางทาง.. ฝายมหาชน เหนพระปจเจกพทธะแลว กนมสการ สรรเสรญ พระปจเจกพทธะนนเทยว และประคองอญชลแดพระปจเจกพทธะนน อปราชนน กรววา " ชนเหลาน ไปกบดวยคนเชนเรา ยอม ไหว สรรเสรญ ประคองอญชลพระสมณะโลนน " ดงนแลว เสดจ ลงจากชาง รบบาตรจากมอพระปจเจกพทธะแลว ทงบนพนดน ยา ๑. ชาตกฏกถา. ๓/๖.


เสยพรอมทงภตตาหาร ไดกระทาใหเปนจณวจณ ดวยการประหาร ดวยพระบาท. พระปจเจกพทธะ แลดพระพกตรของอปราชนน ดวยดารวา " สตวน ฉบหายแลวหนอ." ลาดบนน อปราชนน ดารสวา " สมณะ ขาพเจาเปนพระ ราชโอรสของพระเจากตวาสะ โดยชอวา ทฏฐกมาร ทานโกรธ เรา ลมตาดอย จกกระทาอะไรแกเราได." พระปจเจกพทธะ เปน ผขาดภตตาหาร ไปสเงอม ชอ นนทมลกะ โดยเวหาสทเดยว. ขณะนนเอง บาปกรรม ปรากฏแกอปราชแลว. ทาวเธอม ความเรารอนในสรระเกดขน ดวยทรงรสกวา " เรารอน " ลมลง ณ ทนนนนเอง. นาควรดม มประมาณเทาใด, นานนทงหมด ขาดแลว. แมเหมอนกแหงแลว. ทาวเธอไมไดนาควรดม กระทากาละในทนนทนท แลวไปเกดในอเวจ. อปราชนน เปนพาล หลงแลวเพราะโมหะ อนโทสะประทษ- รายแลว โกรธในบคคลไมควรโกรธ ไมละโทสะ แมดวยธรรม เพยงตทงคปหาน ยอมประสบทกขอยางใหญ ดวยประการฉะน. เรองทฏฐกมารมาในอรรถกถา๑ธมมทธชชาดกในสตตมวรรคทกนบาต. [๕๙๔] ชนทงหลาย ไมละอกศลธรรมมโลภะเปนตนเหลานน แมดวยธรรมเพยงตทงคปหาน ประสบทกขแลว ดวยประการฉะน สวนผละอกศลธรรมเหลานน ยอมประสบสข. ๑. ชาตกฏกถา. ๓/๔๒๘.


ในขอนน มเรองดงตอไปน ( เปนอทาหรณ ) :- [ เรองพระราชาผเปนไปในอานาจตณหา ] ในอดตกาล พระเจาพาราณส ทรงมราชโอรส ๒ พระองค ใน ๒ พระองคนน พระเชฏฐภาดาเปนอปราช เมอพระชนกสวรรคต แลวไมทรงปรารถนาราชสมบต จงพระราชทานแกพระกนฏฐภาดา แลวเสดจไปสปจจนตประเทศ๑ ทรงอาศยสกลเศรษฐสกลหนง ทรง กระทาการงาน ดวยพระหตถของพระองค ทรงสาเรจชวตแลว. ในกาลอนอก เศรษฐทราบความทพระองคเปนพระราชกมาร จงไมใหทรงกระทาการงาน ประคบประคองพระองค โดยทานอง อยางลกชายทเดยว ในกาลตอมา จงทลพระราชกมารนนวา " นาย พวกหมอมฉนจะเลยงพระองค ขอพระองคจงสงลายพระหตถไปถง พระกนฏฐภาดา ใหนาสวยมาเพอพวกหมอมฉน." พระราชกมาร ไดทรงกระทาอยางนน. ฝายพระราชา ดารสวา " ดละ " ดงนแลว ทรงแบงสวยเพอชน เหลานน. ลาดบนน แมชนชาวบานทงสน กกลาวกะพระองควา " แม พวกเกลากระหมอม กจกถวายพลแดพระองคเหมอนกน, ขอพระ องคจงใหแบงพล เพอพวกเกลากระหมอมบาง." พระราชกมารนน ทรงสงลายพระหตถไปถงพระกนฏฐภาดา เพอประโยชน แมแกชนเหลานน. จาเดมแตกาลนน ชนเหลานน ๑. ปจจนตประเทศ หมายเอาจงหวดปลายแดน คอหวเมองชนเอก.


ไดถวายพลแดพระราชกมารนนนนแล. ครงนน ลาภเปนอนมาก เกดแลวแกพระราชกมารนน. แมตณหากเกดมากแกพระราชกมารนน, พระราชกมารนน ในอปรภาค ทลขอพระราชทานชนบทนน แมทงหมดแลว ทลขอพระราชทาน ตาแหนงอปราช. ฝายพระกนฏฐภาดา กไดพระราชทานแกพระเชฏฐภาดานน แลวแล. อปราชนน มตณหาเจรญอย ไมทรงยนดแมดวยตาแหนง อปราช ทรงดารวา " เราจกชงราชสมบต " ดงนแลว มชาวชนบท แวดลอม ประทบยน ณ ภายนอกพระนคร สงลายพระหตถไปวา " พระราชา จงใหราชสมบตแกเรา หรอจะรบ." พระกนฏฐภาดา ทรงดารวา " ผนเปนพาล ในกาลกอน หามแมราชสมบต มาบดน ปรารถนาเพอจะชงราชสมบต ดวย การยทธ, กถาเรา จกฆาพระเชฏฐภาดา ดวยการยทธ, ความตเตยน จกมแกเรา, จะประโยชนอะไรของเราดวยราชสมบต " ดงนแลว ไดถวายราชสมบตแกพระเชฏฐภาดานน. พระองครบราชสมบตแลว ถวายตาแหนงอปราชแกพระ กนฏฐภาดา เปนผเปนไปในอานาจแหงตณหา ไมอมพระหฤทยดวย ราชสมบตประเทศเดยว ทรงปรารถนาราชสมบตสองสามประเทศ ไมไดเหนทสดแหงตณหา. ทาวสกกเทวราช ทรงทราบเหตนนแลว ทรงประสงคจะให


พระราชานนสาเหนยก เสดจไปเฝาพระราชานน ดวยเพศแหง มาณพ กราบบงคมทลวา " ขอเดชะ ขาพระพทธเจา เหนนคร ๓ นครมงคง ขาพระพทธเจา จกชงราชสมบตในพระนครเหลานน ใหไดดวยอานภาพของตน แลวถวายแดใตฝาพระบาท ใตฝาพระบาท ควรรบเสดจไปอยาเนนชา " ดงนแลว เสดจกลบไปสทของพระองค ทเดยว. พระราชา ผเปนไปในอานาจของความโลภ ตรสวา " ดละ " ดงนแลว เมอไมสามารถจะทรงซกถามวา " ทานคอใคร ? หรอวา ทานมาจากไหน ?" ดวยอานภาพแหงทาวสกกะ จงดารสสงใหเรยก หมอมาตยมาเฝา ตรสเลาความนน แกอมาตยเหลานน อมาตย ทงหลาย ตรวจตราทวพระนคร กไมเหนมาณพนน พระราชา ทรงถงความโทมนส ทรงดารบอย ๆ วา " ราชสมบต ในพระนคร ทง ๓ สญหายเสยแลว, เรายอมเปนผเสอมยศใหญ." ลาดบนน ความเรารอนในพระสรระ กเกดขนแกพระองค ผทรงอยใตอานาจตณหา. เมอพระสรระ อนความเรารอนเผาอย โลหตปกขนทกาพาธ๑ ยงพระอทรใหปนปวน เกดขนแลว. ภาชนะ หนงเขา ภาชนะหนงออก. พวกแพทยไมอาจเพอจะแกไขได. ในกาลนน พระโพธสตว เรยนศลปะจากนครตกกสลา มา สสานกมารดาบดา ในพระนครพาราณส สดบขาว ( ประชวร ) ของ พระราชา ประสงคจะถวายการรกษาพระราชา เขาไปเฝาพระองค ๑. โลหตปปกขนทกา อาพาธมอนแลนไปแหงโลหตเปนสมฏฐาน คออาเจยนเปนโลหต.


แลว ทลถามถงสมฏฐานแหงโรค. พระราชาตรสวา " พยาธเกดขน เพราะอาศยตณหา, ถาเธออาจเพอจะเยยวยา กจงเยยวยาเถด." พระโพธสตว. ขอเดชะ ใตฝาพระบาท อาจเพอจะไดนคร เหลานน ดวยความเศราโศกหรอ ? พระราชา. ไมอาจ พอ พระโพธสตว กราบทลวา " ขอเดชะ เมอเปนเชนนน เพราะเหตใด ? ใตฝาพระบาทจงทรงเศราโศก เพราะวา บคคล จะตองละทงสงทงสน กระทงสวญญาณกวตถ และอวญญาณกวตถ ของตนเปนตนไป, ใตฝาพระบาท ถอเอาราชสมบตในนครทง ๔ แลว จกทรงบรโภคถาดแหงภตทง ๔ จกบรรทมเหนอทบรรทม ทง ๔ จกทรงพระภษาทง ๔ ค คราวเดยวกนได กหามได ใตฝาพระบาทเปนไปในอานาจตณหา ไมควร, เพราะขนชอวาตณหา น เมอเจรญยอมไมใหเพอพนจากอบายทง ๔ " ดงนแลว ถวาย ธรรมเทศนาแดพระราชานน ดวยคาถา ๘ คาถา มวา " กาม กามย- มานสส" เปนอาท ในกามชาดก๑. พระราชา ทรงสดบธรรมเทศนานนแลว ทรงละตณหาได ดวยสามารถทงคปหาน เปนผหายจากพระโรค ตรสวา " ทาน กลาวคาถา ๘ คาถา ( แต ) คาถาทงหมด ยอมเปนคาถาอนทาน กลาวตงพน " ดงนแลว ทรงบชาพระโพธสตวนน ดวยทรพย ๘ พน. พระโพธสตว เมอถวายธรรมแดพระราชาอยเทยว ยงฌานโอทาต- ๑. ชาตกฏกถา. ๖/๑๐๕.


กสณในเศวตฉตรของพระราชาเปนอารมณใหเกดแลว ละราคะ ดวยสามารถวกขมภนปหาน๑ ไมยดถออะไร ๆ เลย ถวายโอวาท ( แดพระราชา ) วา " ขอพระองคจงเปนผไมประมาทประพฤตธรรม เถด พระเจาขา " ดงนเปนตนแลว ไปสหมวนตโดยอากาศ บวช แลว มฌานไมเสอม ไดเปนผอบตในพรหมโลกแลว. เรองพระราชาผเปนไปในอานาจตณหา จบ. [ ๕๙๕ ] เพราะเหตนน กลบตรพงปฏบต ละโลภะเปนตนเสย เพราะวา เมอปฏบตไดอยางน ยอมอาจเพอบรรลวรชจตได. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไว ในมลสตร๒วา " กผใด กาจดโลภะไดแลว ไมโลภในอารมณ อนเปนทตงแหงโลภะ, ความโลภยอมเสอมสนไป จากผนน เหมอนหยาดนาตกไปจากใบบวฉะนน. อนง ผใดกาจดโทสะไดแลว ไมประทษราย ในอารมณ อนเปนทตงแหงความประทษราย, โทสะยอมเสอมสนไปจากผนน เหมอนผลตาลสก หลดไปจากขวฉะนน. อนง ผใดกาจดโมหะได แลว ไมหลงในอารมณ อนเปนทตงแหงความ หลง, ผนน ยอมขจดโมหะไดทงหมด เหมอน พระอาทตยอทย ขจดมดใหหมดไปฉะนน." [ ๕๙๖ ] อรรถกถา๓มลสตรนนวา " บรรดาบทเหลานน บาท ๑. ละดวยการขมไวดวยกาลงฌาน แตเมอฌานเสอม กเลสกลบกาเรบขนอกได. ๒. ข. อต. ๒๕/๒๙๕. ๓. ป. ท. ข. อต. ๓๖๒.


คาถาวา โย จ โลภ ปหนตวาน ความวา ผใดละโลภะดวยสมถะ และวปสสนา ตามควร ดวยสามารถตทงคปหาน และวกขมภนปหาน ในบรพภาคแลว เพราะเหตทละไดอยางนน ยอมไมโลภในอารมณ อนเปนทตงแหงความโลภ คอในอารมณมรปเปนตน แมดจทพย ซงปรากฏขน ดวยอานภาพแหงวปสสนาอนมกาลง. บาทคาถาวา โลโภ ปหยยเต ตณหา ความวา โลภะ ยอมเสอมสนไปจากผนน คอพระอรยบคคล คอเขายอมสละละไดเดดขาดทเดยว ดวยอรยมรรค. เหมอนอะไร ? เหมอนหยาดนาตกไปจากใบบวฉะนน. อธบายวา เหมอนหยาดนาตกไปจากใบปทมฉะนน. บาทคาถาวา ตาลปกกว พนธนา ความวา โท๑สะในจตของผนน ยอมเสอมสนไป คอเขายอม สละละไดดวยการเกดขนแหงญาณอนสมปยตดวยมรรคท ๓ เหมอน ผลตาลหลดจากขว เพราะความเกดขนแหงไออนฉะนน. สองบทวา วหนต โส ความวา ผนน คอพระอรยบคคล ยอมขจดคอทาลาย ตดขาด ซงโมหะทงปวง คอไมมสวนเหลอ ดวยมรรคท ๔ เหมอน พระอาทตยอทย คอขนไปอย ขจดอนธการเสยได ฉะนน." กถาวาดวยจตปราศจากกเลสเพยงดงธล จบ ๑. อรรถกถาเปน ตสส จตตโต โทสะ --- โทสะยอมเสอมสนไปจากจตของผนน.


กถาวาดวยจตเกษม*

[๕๙๗] จตทปลอดจากโยคะ ๔ ชอวา เกษม. โยคะมเพยง ๓ อยางเทานน ดวยสามารถแหงโลภะ ทฏฐ และโมหะ, ถงกระนน โยคะนน ยอมเปน ๔ อยาง โดยชอวา กามโยคะเปนตน กปกรณกะ มวเคราะหเปนตนแหงโยคะนน พระอรรถกถาจารย กลาวไวใน อรรถกถา๑ทสมสตร ในปฐมวรรค ปฐมปณณาสก ในจตกกนบาต องคตตรนกายอยางนวา " กเลสเหลาใด ยอมประกอบ ( สตว ) ไวใน วฏฏะ เพราะฉะนน กเลสเหลานน ชอวา โยคะ. ราคะทเปนไปใน เบญจกามคณ ชอวา กามโยคะ. ความกาหนดดวยอานาจความพอใจ ในรปภพและอรปภพ ชอวา ภวโยคะ อนง ความตดใจในฌาน และ ความกาหนด ทสหรคตดวยสสสตทฏฐ กชอวา ภวโยคะ. ทฏฐ ๖๒ ชอวา ทฏฐโยคะ. ความไมรในสจจะ ๔ ชอวา อวชชาโยคะ. อก อยางหนง กเลสใด ยอมประกอบ ( สตว ) ไวในกามทงหลาย เพราะ ฉะนน กเลสนน ชอวา กามโยคะ. กเลสใด ยอมประกอบ ( สตว ) ไวในภพทงหลาย เพราะฉะนน กเลสนน ชอวา ภวโยคะ กเลสใด ยอมประกอบ (สตว ) ไวในทฏฐทงหลาย เพราะฉะนน กเลสนน ชอวา ทฏฐโยคะ กเลสใด ยอมประกอบ ( สตว ) ไวในอวชชา เพราะฉะนน กเลสนน ชอวา อวชชาโยคะ คาวา กามโยคะ เปนตน เปนชอของธรรมทกลาวแลวในหนหลง." * พระสมงคลมน ( ผว ตเปโม ป.ธ. ๗ ) วดบวรมงคล แปล. ๑. มโน. ป. ๒/๓๓๕.


[๕๙๘] ฎกาทสมสตรนนวา " บทวา โยเชนต ความวา ยอมประกอบ คอเชอมกรรมไวดวยวบาก, เชอมภพเปนตนไวดวยภพ อนเปนตน, เชอมสตวไวดวยทกข. โยคะ ดวยอรรถตามทกลาวแลว นนดวย เปนกาม ดวยอรรถวาใครดวย เพราะฉะนน ชอวากามโยคะ เพอจะแสดงวา ความตดอยในภพ ชอวา ภวโยคะ ทานจงกลาว คาเปนตนวา 'รปารปภเวส.' ในโยคะ ๔ นน โยคะแรก ไดแก ความตดอยในอปปตตภพทงหลาย, ท ๒ ไดแก ความตดอยในกรรมภพ ทงหลาย, ท ๓ ไดแก ความทสหรคตดวยภวทฏฐ ทานเรยกวา โยคะ ดวยอรรถวา เปนเครองประกอบไว เหมอนอยางเรยกวา ราคะ ดวย อรรถวา เปนเครองตด ฉะนน. คาวา จตส สจเจส อ าณ น ทานอาศยสตตนตนยกลาว ไวแลว เพราะวา นน เปนสตตนตนยสงวรรณนา ดวยประการฉะน อกอยางหนง คาน ทานกลาวไวแลว เพราะความทสภาพ ( อวชชา มความไมร ) อนเปนเบองตนและทสดเปนตน เปนธรรมหยงลงใน ภายในคานน ( คอรวมลงในคาวา ความไมรในสจจะทง ๔ )." [๕๙๙] บรรดาโยคะ ๔ นน คาทพงกลาว ในกามโยคะภวโยคะ และอวชชาโยคะ เปนอนขาพเจากลาวไวแลวเทยวในโลภะและโมหะ. สวนคาทพงกลาวในทฏฐโยคะ กไดกลาวแลวในอาคารยวนย ใน หนหลง อกอยางหนง ผใด ยอมละทฏฐโยคะไดแมดวยสามารถ ตทงคปหาน จตของผนน ยอมเปนจตเกษม. จตเกษมแมนนชอวา เปนมงคล ในขอวา จตเกษมเปนมงคลนน มเรองดงตอไปน


( เปนอทาหรณ ) :- [ เรองพระเจาปายาส ] เมอพระผมพระภาคปรนพพานแลว เมอพระเถระทงหลาย อน พระมหากสสปะเลอกคดเอาไว เพอสงคายนาพระธรรมวนย และเมอ พระเถระอน ๆ อยในสถานนน ๆ กบดวยบรษทของตน ๆ จนถงเขา จาพรรษา ทานพระกมารกสสปะ กบภกษ ๕๐๐ รป ถงเสตพยนคร อยแลว ในสสปาวน๑. ครงนน เจานครพระนามวา ปายาส อนชมนมชนหมใหญแวด ลอมแลว เสดจเขาไปหาพระเถระ กระทาปฏสนถาร ประทบนงแลว ตรสประกาศทฏฐของพระองค โดยพระดารสเปนตนวา " ปรโลก ไมม." อรรถกถา๒ปายาสสตรวา " พระราชาทยงมไดอภเษก ชอวา เจานคร." ฎกาปายาสสตรนนวา " พระราชาผมชาตแหงกษตรย ยงไมถง อภเษก ชอวา พระราชายงไมไดอภเษก." [๖๐๐] ครงนน พระเถระ แสดงปายาสสตร๓ ซงมในทสดแหง ทฆนกาย มหาวรรค เปลองเจานครนน จากความถออนวปรต ใหเจา นครนน ทรงดารงอยในทฏฐสมปทา พระองค ( กลบ ) เปนผมทฏฐ อนหมดจด เมอจะทรงใหทานแกสมณะ พราหมณ คนกาพรา และคน เดนทางเปนตน ไดทรงใหวตถสกวาอาหารและเครองนงหมอนเศรา- ๑. สสปาวน-ปาไมสเสยด=ปาไมประดลาย. ๒. ส. ว. ๒/๕๔๒. ๓. ท. มหา. ๓๐/๓๕๒.


หมอง คอ ขาวปลายเกรยนมนาสมพะอมเปนท ๒ และผาทอนนอย ๆ เพราะความทพระองคมพระอธยาศยไมกวางขวาง. กเจานครองคนน ครนใหทานไมเคารพอยางนน ทรงทากาละ แลว ไปบงเกดในวมานเงนชอ เสรสกะ อนวาง ในชนจาตมหาราช. สวนมาณพชอ อตตระ ผขมกเขมนในกจนอยและกจใหญของพระองค ไดเปนผขวนขวายในทานแลว. เขาใหทานโดยเคารพ เกดแลวใน วมานประมาณ ๑๒ โยชน ในชนดาวดงส. กทานพระควมบด ไปสเสรสกวมานทวางนนเนอง ๆ เพอตอง การพกกลางวน ดวยสามารถแหงวตรอนเคยประพฤตมาในกอนโดย ปกต. ไดยนวา วมานนน เปนทสบายตามฤดแกพระเถระนน. วน หนง ทานไปในวมานนน พบปาสยาเทพบตรแลว ถามวา " ผมอาย ทานเปนใคร ?" เทพบตร. ขาพเจาคอเจานครชอปายาส เกดแลวในวมานน. พระเถระ. ทานเปนมจฉาทฏฐก มความเหนวปรตมใชหรอ ? ทานเกดในวมานนไดอยางไร ? เทพบตร. ขาพเจาอนพระคณเจากมารกสสปเถระ เปลองแลว จากความเหนผด, กขาพเจาเกดในวมานวาง เพราะบญกรยาทขาพเจา ใหเขากระทาโดยไมเคารพ, ดแลว เจาขา ในเวลาพระผเปนเจาไปส มนษยโลก ไดโปรดบอดแกปรชนของขาพเจาวา 'เจานครปายาส ให ทานโดยไมเคารพ เขาถงเสรสกวมานอนวางแลว, สวนพวกทานจง ทาบญโดยเคารพ ตงจตไวเพออนบงเกดในวมานนน.'


พระเถระ ไดกระทาอยางนน ดวยความเอนดแกเทพบตรนน ปรชนแมเหลานน สดบถอยคาของพระเถระแลว ตงจตไวอยางนน จงเกดในเสรสกวมานอนวาง. เรองพระเจาปายาส มาในอรรถกถาอตตรวมานวตถ เสรสก- วมานวตถ และอรรถกถาปายาสสตร. [๖๐๑] เจานคร ทรงทาจตของพระองคใหปลอดจากทฏฐโยคะ ดวยสามารถตทงคปหาน เขาถงสวรรคแลว ดวยอาการอยางน. เพราะฉะนน จตแมนนของทาวเธอ ชอวาเปนมงคล. ทงจต ๓ ชนดมจตไมเศราโศกเปนตน ยอมเปนมงคล โดยนย ทกลาวแลวในหนหลงกจรง, ถงกระนน จตของบคคลอน หาเปนจต ไมโศกและปราศจากธลทกเมอไม. ยอมไดเปนแตของพระขณาสพ เทานน. เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยทงหลาย จงกลาวดวย สามารถบคคลชนอกฤษฏ อยางนวา "จตของพระขณาสพจาพวกเดยว ชอวา ไมเศราโศก และจตทปราศจากธล จตเกษมกเหมอนจตทไม เศราโศก." ดงนแลว เมอจะแสดงความทจตนนเปนมงคล จงกลาว ไวอกวา "จตทง ๓ อยาง ดวยสามารถ จตททานถอเอาในปวตต- ขณะนน ๆ แสดงดวยอาการนน ๆ อยางนน บณฑตพงทราบวา ชอวาเปนมงคล เพราะนามาซงความเปนผสงสดในโลก มความ เปนผมขนธอนไมเปนไปแลวเปนตน และเพราะนามาซงความเปน อาหไนยบคคลเปนตน." [๖๐๒] ความไมเปนไปแหงอปาทนนกะทเปนไปแลว ในภพ


ใหม ชอวาความเปนผมขนธอนไมเปนไปแลว ในคาวา อปป- วตตกขนธตาทโลกตตมภาวาวหนโต นน. สมจรงดงคาทพระอรรถ- กถาจารย กลาวไวในอรรถกถา๑อฏฐสาลนวา "ถาอรหตมรรคจกเปน ธรรมอนพระอรหนตมไดอบรมแลว. อปาทนนกะทเปนไปในรปภพ และอรปภพ กพงเปนไป. เพราะเหตไร ? เพราะความทเหตทงหลาย แหงความเปนไปของอปาทนนกะนนมอย. กมรรคนน เมอเกดขน เทานน ยอมถอนขนซงกเลส ๘ กองเหลาน คอ ' รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา มานานสย ภวราคานสย อวชชานสย ' อปาทนนกะทเปนไปในภพใหมของพระขณาสพ จกเปนไปไดแตทไหน เลา ในบดน. อรหตมรรค กระทาอยซงอปาทนนกะทเปนไป ไมให เปนไปอยางน ยอมออกจากอปาทนนกะ." [๖๐๓] กพระธรรมเสนาบด กลาวความเปนผคงทไวในนเทส แหงปรมตถสตร๒อยางนวา " ถามวา ' พระอรหนต ยอมเปนผคงท ในอฏฐารมณและอนฏฐารมณไดอยางไร ? ' แกวา ' พระอรหนต เปนผคงทแมในลาภ เปนผคงท แมในความเสอมลาภ แมในยศ แมใน ความเสอมยศ แมในสรรเสรญ แมในนนทา แมในสข แมในทกข, ถาวา บคคลพงเอาของหอมลบแขนขางหนง, ถาวา บคคลพงเอาพรา ถากแขนขางหนง, ราคะยอมไมมในเพราะการลบโนน ปฏฆะกยอม ไมมในเพราะการถากโนน. เพราะอรหนต เปนผละซงความดใจและ เสยใจ ลวงเสยไดซงความยกยองและความกดข กาวลวงดวยดซง ๑. อฏสาลน. ๓๖๔. ๒. ข. มหา. ๒๙/๑๓๘.


ความยนดและยนราย, พระอรหนต เปนผคงท ในอฏฐารมณและ อนฏฐารมณ ดวยอาการอยางน." [๖๐๔] อรรถกถา๑ปรมตถสตรนนวา " สองบทวา อฎานฏเ ตาท ความวา เปนผคงทในอารมณ ๒ อยาง เพราะเปนผปลอย ซงความดใจและความเสยใจในอฏฐารมณและอนฏฐารมณ แลวตงอย. สองบทวา ลาเภ อลาเภ ความวา แมในการได แมในการไมได ปจจย ๔. บทวา ยเสป ไดแก แมในบรวาร. บทวา อยเสป ไดแก แมในความวบตแหงบรวาร. บทวา ปสสายป ไดแก แมในการกลาวสรรเสรญ. บทวา นนทายป ไดแก การถกครหา. บทวา สเขป คอ แมในสขอนเปนไปทางกาย. บทวา ทกเขป คอ แมในทกขอนเปนไปในทางกาย. หลายบทวา เอก เจ พาห คนเธน ลมปเปยย ความวา ถาวา บคคลพงใหการลบไลแขนขางหนง ดวยของหอมอนเกดแตชาต ๔ ชนด ณ เบองบน ๆ. สองบทวา วาสยา ตจเฉยย ความวา ถา บคคล พงถาก แขนขางหนง ใหบาง ดวยพราของชางไม. ขอวา อมสม นตถ ราโค ความวา ความสเนหา ยอมไมม ในเพราะการลบไลดวยของหอมโนน. ๑ ป. ข. มหา. ๑/๓๐๔. ส. โช. ข. มหา. ๑/๓๐๔.


ขอวา อมสม นตถ ปฏฆ ความวา ปฏฆะกลาวคอความ กระทบกระทง ไดแก ความโกรธ ยอมไมม ในเพราะการถากดวย พราโนน. บทวา อนนยปปฏฆวปปหโน ความวา พระอรหนต ละความ สเนหาและความโกรธแลว ตงอย. บทวา อคฆาฏนคฆาฏวตวตโต ความวา ทานลวงเสยไดซง ความยกยอง ดวยสามารถแหงความยนด และความขมข ดวยสามารถ แหงปฏฆะแลว ตงอย. บทวา อนโรธวโรธสมตกกนโต ความวา ทานกาวลวงได โดยชอบ ซงความยนดและความยนราย." [๖๐๕] อรรถกถา๑ทตยปณณาสก ตกนบาต องคตตรนกายวา "บทวา อาหเนยโย ความวา ผควรเพออนรบบณฑบาต กลาวคอ ของทนามาบชา. บทวา ปาหเนยโย ความวาผสมควรแกภตเพอแขก. บทวา ทกขเณยโย ความวา ผสมควรแกทกษณา กลาวคอ ของท เขาใหดวยศรทธา ดวยสามารถบรจาคทานวตถ ๑๐ ประการ. บทวา อ ชลกรณโย ความวา เปนผสมควรแกการประคองอญชล. หลาย บทวา อนตตร ป เขตต โลกสส ความวา พระสงฆสาวก ของพระผมพระภาคนน เปนสถานทงอกงามแหงบญของโลกทวไป หาทเชนกบไมม." [๖๐๖] ฎกาทตยปณณาสกนนวา "ทานวตถไดชอวา อาหนะ ๑. มโน. ป. ๒/๒๙๖.


เพราะวเคราะหวา อนบคคลพงนามาบชา. แลบทวา อาหต โดยเนอ ความเปนอนเดยวกน เพราะฉะนน ทานจงกลาววา ' อาหตสงขาต.' คาวา อาหตสงขาต นน เปนชอของวตถทเขาพงนามาแมแตทไกล ถวายในทานผมศลทงหลาย. กคาวา ปณฑปาต สกวาเปนอทาหรณ. กคาวา ปาหน นน เปนชอของปจจยทง ๔ มจวรเปนตน ทบคคลพงนามาบชา. พระสงฆ สาวกของพระสมมาสมพทธเจานน ยอมควรของบชานน เพราะฉะนน ทานจงชอวา ปาหเนยโย. บทวา ยตโต ความวา เปนผสมควรเพออนรบ เพราะกระทา ซงความทบณฑบาตนนเปนของมผลมาก. บทวา ปาหนกภตตสส ความวา ไดแก อาคนตกภตทเขาตบแตงไวในเครองสกการะ เพอ ประโยชน แกญาตมตรอนเปนทรกทพอใจ ซงมาแลวจากทศใหญทศ นอย. จรงอย อาคนตกภตนน เวนแขกผเหนปานนนเหลานนเสย ควรเพอถวายแกพระสงฆเทานน. พระสงฆเทยว ควรเพออนรบ อาคนตกภตนน ดวยวา แขกทเชนดวยพระสงฆ ไมม. จรงอยางนน พระสงฆนน เมอพทธนดรหนงลวงไป จงปรากฏ. ลางครงลางสมย ลวงไปตงอสงไขยกปจงจะปรากฏ และยงเปนผประกอบดวยธรรม ทงหลาย อนทาความเปนทรกทพอใจ พรอมมล. ของตอนรบควรเพอ ถวายแกพระสงฆนน และพระสงฆนนกควรเพอของตอนรบ เหตนน ทานจงชอวา ปาหเนยโย ดวยประการอยางน. กในคาวา ปาหเนยโย น มอธบายดงนวา 'ญาตและมตรท


จากกนไปแลว ยอมมารวมกนตอกาลไมนานนก, อนง ความเปนผ เปนทรกและเปนทชอบใจในญาตมตรเหลานน ไมมนคง, สวน พระสงฆน หาเปนเชนนนไม, เพราะเหตนน พระสงฆเทานน จงควร แกของตอนรบ;' สตวทงหลาย ยอมรงเรอง คอ เจรญดวยสมบต ตามทประสงค ดวยทานสมบตนน เหตนน ทานสมบตนน จงชอวา ทกขณา ไดแก ทานทบคคลเชอปรโลกจะพงถวาย. พระสงฆสาวก ยอมควรซงทานคอทกษณานน หรอเปนผเกอกลแกทกษณา หรอ ยอมยงทกษณาใหหมดจด โดยภาวะคออนกระทาทกษณานนใหม ผลมาก เหตนน ทานจงชอวา ทกขเณยโย. อญชล อนผมความ ตองการดวยบญ พงทาในพระสงฆน เหตนน พระสงฆน จงชอวา อ ชลกรณโย. อกอยางหนง พระสงฆยอมยอมควรซงอญชลกรรม อนชาวโลกทงปวง ประคองมอทง ๒ บนศรษะกระทา เหตนน ทานจงชอวา 'เปนผควรแกอนประคองอญชล.' เหตนนพระอรรถ- กถาจารยจงกลาววา "อ ชลปปคคหณสส อนจฉวโก พระสงฆเปน ผควรแกอนประคองอญชล." พระผมพระภาคตรสวา อนตตร ดงน ไวในบาลกจรง ถงกระนน นาอนยง คอ ประเสรฐกวานาแหงบญน ยอมไมม เหตนน นาแหงบญน จงชอวาไมมนาอนยงกวา. พระอรรถ- กถาจารย เมอจะแสดงวา 'นาแมทเสมอกไมม' จงกลาวคาวา 'อสทส' ดงนเปนตน. พชทซดไปคอหวานไวแลว ยอมปองกนคอรกษา โดยอนกระทาความเปนพชมผลมาก, อกอยางหนง ชนทงหลายยอม ซดไป คอ หวานพชลงในทน เหตนน ทนจงชอวา นา, ไดแกทมอนนา


เปนตน. พระสงฆเปนดจนา ซงชอวา เขตต. นาแหงบญทงหลาย ชอวา บญญเขต. เหมอนอยางวา สถานเปนทงอกแหงขาวสาล หรอขาวเหนยว ทงหลาย ของพระราชา หรอของอามาตยกตาม ชาวโลกยอมเรยกวา นาขาวสาล นาขาวเหนยว ของพระราชา ฉนใด; พระสงฆกฉนนน ยอมเปนสถานงอกแหงบญทงหลาย ของชาวโลกทงปวง. ดวยวาบญ ทงหลาย อนเปนไปพรอมเพอประโยชนและความสขมประการตาง ๆ ยอมงอกงามแกชาวโลก เพราะอาศยพระสงฆ; เพราะเหตนนพระสงฆ จง เปนนาบญอนเยยมของชาวโลก." [๖๐๗] จต ๓ อยางมจตไมเศราโศกเปนตนนน ชอวา เปน มงคล เพราะอนนามาซงความผมขนธอนไมเปนไปเปนตน ดวย ประการฉะน. วถจตทงหลาย ๔๔ ดวง ทเหลอ ดวยสามารถ แหงวบากจตฝายกามาวจร ๒๓ ดวง กรยาจต ๒๐ ดวง และ อรหตผลจต ๑ ดวง เวนจต ๔๕ ดวง ดวยสามารถ แหงกศลจต และอกศลจต ๓๓ ดวง แหงหมวด ๓ แหงผลจตในเบองตา และ แหงมหคคตวบากจต ๙ ดวง อนพนจากวถจตเสย ยอมมแกพระ- ขณาสพ เพราะพระบาลวา "อเสขาน จตจตตาฬส" แมกจรง. ถงกระนน แมเทวดาทงหลายยอมไมสามารถ เพอจะเหนจตของ พระขณาสพนน ผประกอบดวยอรหตผลจตใด อรหตผลจตนน นนแล อนบณฑตยอมได ในคาถาท ๑๐ น เพราะพระบาลวา "น กมปต อโสก วรช เขม." สมจรงดงในภททยสตร๑ ในทตยวรรคแหง ๑. ข. อ. ๒๕/๑๐๑.


อทาน พระผมพระภาคตรสคานไววา "เทพทงหลายยอมไมสามารถ เพอจะเหนพระขณาสพนน ผมภยไปปราศ มสข ไมเศราโศก." [๖๐๘] อรรถกถา๑ภททยสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน ๒ บท วา ต วคตภย ความวา ซงพระขณาสพนน ชอวา มภยไปปราศ เพราะ ปราศจากเหตแหงภย ชอวา มสข ดวยสขอนเกดแตวเวก และดวย สขอนสมปยตดวยผลอนเลศ ชอวา ไมมโศก เพราะความเปนผมภย ไปปราศแลวนนเอง. ขอวา เทวา นานภวนต ทสสนาย ความวา อปปตตเทพแมทงหมด เวนทานผมมรรคอนเจรญแลว แมพยายามอย ยอมไมอาจ คอ ไมสามารถเพอจะเหน ดวยอานาจแหงการเหนวารจต, จะปวยกลาวไปไยถงหมมนษย. กแมพระเสขะยอมไมทราบความเปน ไปแหงจตของพระอรหนต เหมอนปถชน ฉะนน." [๖๐๙] อรรถกถา๒สมปสาทนยสตร ในปาฏกวรรค และ อรรถกถา๓สงครสตร ในปฐมวรรค แหงทตยปณณาสก ในตกนบาต องคตตรนกายวา "ในชนเหลานน ปถชนผไดเจโตปรยญาณ ยอม รจตของปถชนเทานน หารจตของพระอรยะไม. แมใน (หม) พระอรยะ พระอรยะผตงอยในมรรคเบองตา ยอมไมรจตของพระ อรยะผตงอยในมรรคเบองสง, สวนพระอรยะผตงอยในมรรคเบองสง ยอมรจต ของพระอรยะผตงอยในมรรคเบองตา." [๖๑๐] ฏกาสมปสาทนยสตร วา "พระอรรถกถาจารย เมอ จะแสดงวา โน เพอเฉลยซงคาถามวา 'กเจโตปรยญาณน กาหนด ๑. ป. ท. ข. อ. ๒๐๕. ๒. ส. ว. ๓/๙๔. ๓. มโน. ป. ๒/๑๙๙.


รจตของบคคลอน เพราะความเปนจตสาเรจดวยฤทธ จะรจต ของบคคลแมทงหมด โดยไมแปลกกนไดหรอ ? จงกลาวคาเปนตนวา 'ตตถ.' บทวา น อรยาน ความวา บคคลเหลานนชอวาอรยะ ดวยจตใด. ปถชนยอมไมรจตนน คอ โลกตรจต พระอรยบคคล ผตงอยในมรรคเบองตา ยอมไมรจตของพระอรยบคคลผตงอยในมรรค เบองสง เพราะความทจตนนเปนธรรมชาตอนตนยงไมแทงตลอด. อธบายวา เหมอนอยางวา ปถชนยอมไมรโลกตรจตของพระอรยะ แมทกจาพวก เพราะความทโลกตรจตอนตนยงไมไดแทงตลอด ฉนใด; ถงพระอรยะกฉนนน. แตพระอรยะผตงอยในจตเบองสง ยอมทราบ (จต) ของพระอรยะผตงอยในผลเบองตา เพราะความทจตนน อนทานแทงตลอดแลว." [๖๑๑] ฏกาตกนบาตองคตตรนกายวา "บทวา อรยาน ความ วา ปถชนยอมไมรมรรคจตผลจตของพระอรยะทงหลาย. จรงอย อนปถชนไมสามารถเพอจะรมรรคจตผลจตนน แมดวยเจโตปรยญาณ เพราะความทเจโตปรยญาณอนปถชนมไดบรรลดวยมรรคจตและผลจต นน. แตปถชนยอมรจตของอนไดเหมอนกน. กคามอาทวา 'พระอรยบคคล ผตงอยในมรรคเบองตา ยอมไมทราบจตของพระอรยบคคลผตงอยใน มรรคเบองสง' ดงน พงทราบวา 'ทานกลาวหมายเอามรรคจตผลจต เทานน.' กแมพระอรยบคคลทงหลาย มพระโสดาบนเปนตน ยอมอาจ เพอจะร ซงผลอนตนบรรลแลวเทานน ทพระอรยเจาเหลาอน ใหเกดขนแลว ดวยเจโตปรยญาณ, หาสามารถเพอรซงผลอนตนยง


มไดบรรลไม." บณฑตพงตรวจดความน แมในอรรถกถาปรตตารมมณตตกะ ในอรรถกถากณฑ. กถาวาดวยจตเกษม จบ. พระผมพระภาคตรสหมวด ๔ แหงมงคล คอ จตไมหวนไหว จตไมเศราโศก จตปราศจากกเลสเพยงดงธล จตเกษม ดวยคาถาแมน ดวยประการฉะน. คาเปนคาถาแมน เปนปฐยาวตร ดงนแล. พรรณนาความแหงคาถาท ๑๐ จบ.


พรรณนาความแหงคาถาท ๑๑* [๖๑๒] พระผมพระภาค อนเทพบตร ทลถามแลวอยางนน ตรสบอกมงคล ๓๘ ประการ ดวยคาถา ๑๐ คาถา คอ ในคาถาท ๑ - ๒ - ๖ คาถาละ ๓ ๆ มงคล, ในคาถาท ๓ - ๔ - ๕ - ๘ - ๑๐ คาถาละ ๔ ๆ มงคล และในคาถาท ๗ ๕ มงคล, บดน เมอจะทรงชมเชยมงคลเหลานน จงตรสคาถาท ๑๑ วา "เอตาทสาน กตวาน" เปนตน. [ อธบายบทเอตาทสาน ] พงทราบวนจฉย ในคาถาท ๑๑ นนดงตอไปน :- มงคลเหลานน ยอมปรากฏดจมงคลเหลาน เหตน มงคล เหลานนมชอวา อทสาน (ปรากฏดจมงคลเหลาน). ธาต คอ ทส ธาต ม อม ศพทเปนบทเคยง เปนไปในความเพง. ลง กว ปจจย. เมอการลบทสดธาตดวยธาตสตรวา ลบ๑ทสดธาต ใน กว ปจจย หนปลาย ถงพรอมแลว การแปลง ส อกษร และการลบ กว ปจจย ยอมมดวยสตรวา สระ๒ทสดสรรพนาม คอ อ - ย - ต - ม - ก - เอ - ส ยอมถงซงความเปนทฆะ (เชน อ เปน อ) อ ทส ธาต ยอมถง ซงการคณบาง (คอเอา อ ท ทส ธาต เปน อ) ท ยอมถงความ เปน ร (เชน อรส) และเอา ส (ท ทส ธาต) เปน ส (เชน อทส) เปน กข (เชน อทกข) และเปน อ (เชน อท). * พระมหาโปรง โชตโก ป. ธ. ๙ วดบวรนเวศวหาร แปล. ๑. ม. กจ. หนา ๑๕๔ ขอ (๕๗๒) ๒. ม. กจ. หนา ๑๖๗ ขอ (๖๐๐).


มตในนยาสปกรณวา "ทฆะ อ อกษรแหง อม ศพท เพราะ กระทาซงการคณ กลาวคอ ความท อ อกษรเปน อ อกษร ดวยสตรวา อ - ย - ต เปนตนนนแล และลบ ม อษร" สวนในรปสทธปกรณ ทานกลาววา "เมอทานทา อ อกษร แหง อม ศพท ดวยลงสตรวา อ เปนตน และทฆะ อ อกษรนน ดวยสตรน ความเกดขนแหง ส วภตตเปนตน กม. [ ๖๑๓ ] มงคลเหลานน ปรากฏดจมงคลเหลาน ชอวา เอตา- ทสาน (มงคลเหลานนปรากฏดจมงคลเหลาน). เมอลบศพทหลง กทฆะศพทหนา. ดวยเหตนน ในอรรถกถาทานกลาววา "บทวา เอตาทสาน ไดแก มงคลเหลานน อนปรากฏดจมงคลเหลาน" ดงน เพอจะแสดงความนน และวสย จงกลาวอกวา "มงคลทงหลาย มการ ไมเสพคนพาลเปนตน มประการทขาพเจากลาวไวแลว." แทจรง พระอรรถกถาจารยกลาวความแหง อทส ศพท ดวย คานวา วตตปปการาน. กลาววสยแหง เอต ศพท ดวยคานวา อเสวนาทน. ในคาวา อเสวนาทน นน ความวา เหลาน. จรงอย ศพทวา เอต และ อม มความเสมอกน. ดวยเหตนน แมใน อรรถกถา๑ อโบสถขนธกะ ทานกลาววา "สองบทวา เอตาน ปพพกรณ ไดแก กจ ๔ เหลาอยางน ชอวาบพกรณ." แมในอรรถกถา๒สจจวภงค ทานกลาววา "บทวา อทมป ไดแก เอตมป." แมในสททนตปกรณ ทานกลาววา "ต ศพท กลาวในทลบ ๑. สมนต. ๓/๑๕๒. ๒. สม. ว. ๑๔๐.


หนา เอต ศพท กลาวในทใกล. อม ศพท กลาวในทใกลชด." สวนอาจารยในบดน กลาวความท เอต ศพท มความเสมอ ดวย ต ศพท. คานน ไมถก เพราะผดจากคาตามทกลาวแลว. อกอยางหนง แมในบทน แมความวา "มงคลเหลานน ปรากฏดจมงคลเหลาน ไดแก ตามทกลาวแลวในบดน" กถก เหมอนกน เพราะทานกลาวไวในอรรถกถาปฐมปฏฐวมานวตถวา "ในบาทคาถาวา เกน เตตาทโส วณโณ น บทวา เต แปลวา ของทาน. บทวา เอตาทโส แปลวา เชนน. อธบายวา ตามท ปรากฏอย ในบดน." [ แกบท กตวาน ] [๖๑๔] บทวา กตวาน แปลวา กระทาแลว. พงเพมคาท เหลอวา โหนต แปลวายอมเปน. ดวยเหตนน ในอรรถกถา ทาน จงกลาววา "อยางน เทพบตร, ชนเหลาใด กระทามงคลเชนนนน เพราะเหตทชนเหลานน ถงความสวสดในททงปวง ฉะนน ทานจงถอ วา กรรมแม ๓๘ ประการ มการไมเสพคนพาล เปนตนนน เปน มงคลอยางสงสด อยางประเสรฐสด คออยางลาเลศ ของชนเหลานน ผกระทามงคลเชนนนน." [ แกบท สพพตถ ศพทตน ] [๖๑๕] บทวา สพพตถ ความวา ในขาศก ๔ เหลา ตาง โดยขนธมาร กเลสมาร อภสงขารมาร และเทวบตรมาร. จรงอย ในคมภรขนธกวรรค๑ พระธรรมสงคาหกาจารยกลาวไววา "ทาน ๑. ส. ขนธ. ๑๗/๒๓๑.


พระราธะ ไดกราบทลคานกะพระผมพระภาควา 'ขาแตพระองคผ เจรญ เขาเรยกกนวา 'มาร มาร' ดงน มารเปนอยางไรหนอ พระ เจาขา ?' (ลาดบนน พระผมพระภาคไดตรสคานกะทานพระราธะวา) 'ราธะ มารคอรป มารคอเวทนา มารคอสญญา มารคอสงขาร มาร คอวญญาณ." อรรถกถา๑ขนธกวรรคนนวา "มรณะ ทานเรยกวามาร ในพระ บาลนน. กเพราะเหตทชอวามรณะ อนพนจากรปเปนตน ไมม. ฉะนน พระผมพระภาคจงตรสแกทานพระราธะนนวา 'ราธะ มาร คอรปแล' เปนตน." [๖๑๖] ฏกาขนธกวรรคนนวา "ชอวา มรณะ ทพนจากรป เปนตน ไมม ในเพราะความดบแหงรปเปนตนนนแล จงมสมญญา วา มรณะ." อรรถกถา๒มารสงยตนนวา "สภาพทชอวามาร เพราะทาสตว ผปฏบตเพอกาวลวงวสยของตน ใหตาย." ฎกามารสงยตนนวา "บทวา มาเรต ไดแก เบยดเบยน. แทจรง ความประกอบ ดวยวบตเปนตน แหงสาธชนทงหลาย ชอวา มรณะ โดยปรมตถ." อรรถกถา๓อฏฐกนบาตองคตตรนกายวา "สภาพทชอวามาร เพราะประกอบสตวไวในความพนาศ ทาใหตาย." ฎกาอฏฐกนบาตองคตตรนกายนนวา "สภาพ (ใด) ประกอบ ๑. สา. ป. ๒/๔๐๙. ๒. สา. ป. ๑/๑๙๘. ๓. มโน. ป. ๓/๓๑๒.


สตวไวในความพนาศ ชอวาทาใหตาย เพราะทาใหตายจากคณ, อกอยางหนง เปนประหนงทาสตวผเกดในภพนน ๆ ใหตาย เพราะ มชาตเปนนมต เหตลางผลาญวราคธรรม เหตนน พระอรรถกถา- จารยจงกลาววา มาเรตต มาโร." [๖๑๗] ม อกษร ในคาวา มปราชตา เปนเพยงกระทาบท สนธ. ความวา ไป คอถง ความไมพายแพ คอไมปราชย. อธบาย วา ยอมไมถงปราชย. ไมถงปราชยในอะไร ? ในขาศกทงปวง. แทจรง บทวา สพพตถ น บอกอาธาร. กอาจารยเหลาใดกลาว วา "บทวา สพพตถ น เปนนทธารณะ" เพราะทานกลาวไววา "เปน ผแมอนบรรดาขาศก ๔ เหลา เหลาหนง ใหพายแพไมไดแลว, มคา อนทานกลาว (อธบาย) ไววา 'ตนเองแล ทามาร ๔ เหลานนใหพาย แพแลว." อาจารยเหลานน พงถกตอวาอยางน. แมคานวา "กระทา มงคลทงหลายเชนนนนแลว เปนผอนมาร ๔ เหลาใหพายแพไมได แลว" ดงน ทานกลาวไวแลวในอรรถกถา. ตามมตของทาน ดวย อานาจแหงบทวา สพพตถ นน บณฑตพงถอเอาความวา "บทวา สพพตถ เทากบ สพเพห" (แปลวา อนขาศกทงปวง) ควรกลาว ไดวา เปนกตตา หรอเปนอปาทาน. แตขอนทานไมพงเหนอยางนน. แทจรง บทวา สพพตถ น ทก ๆ บท ทานกลาวดวยอานาจแหงความ ทประสงค. เพราะฉะนน พงถงความตกลงในบทวา สพพตถ นวา "บทวา สพพตถ เปนอาธารอยางเดยว."


[ แกบท อปราชต ] ในอรรถกถา ชอ กงขาวตรณ ทานกลาววา "สองบทวา ปาราชโก โหต ความวา ยอมเปนผพายแพแลวเทยว คอ ถง ความปราชย." ฎกากงขาวตรณนนวา "ปาราชต ศพท ทานไขวา ปาราชโก โหต ดงน เพราะพฤทธอปสรรค และเพราะเอา ต อกษร เปน ก อกษร." เพราะฉะนน ในบทวา อปราชตา แมน ความททาน กลาววา บทวา อปราชตา แปลวา ถงความไมพายแพ ดงน กถก เหมอนกน. [ แกบท สพพตถ ศพทหลง ] [๖๑๘] บทวา สพพตถ คอในโลกนและโลกหนา และใน ทยนจงกรมเปนตน. [ แกบท โสตถ ] บทวา โสตถ แปลวา สวสด. ลงนคหตอาคม. ดวยเหตนน ในอรรถกถา ทานจงกลาววา "กนคหต (อนนาสก) ในบทวา โสตถ น พระผมพระภาคตรสไวเพอสะดวกในการทรงนพนธคาถา." [๖๑๙] กคาทอาจารยกลาวไวในบทวา โสตถ นวา เพอทรง รกษาฉนท วาเพอทรงรกษาพฤทธ และเพอวาสวดงาย ดงน พงเหน วา "ทานกลาวไว ดวยอานาจอาการสกวาความประพฤตเหลวไหล." พระผมพระภาคจะทรงรกษาฉนทและพฤทธกหาไม ทงจะทรงทาสนธ-


กรโยปกรณมลบอกษรเปนตนเพอสวดงาย กหาไม. กผใดมความระแวง มความกลว; ผนน ยอมรกษาฉนทและพฤทธและทาสนธกรโยปกรณม ลบอกษรเปนตน เพอสวดงาย เพราะกลวแตนนทาอนเกดขนจาก สานกของบณฑตเหลาอน. สวนพระผมพระภาคไมระแวง ไมมความ กลว ดวยวา ความพลงพลาดในพระดารสของพระผมพระภาคไมม. พระองคทรงอาศยคาตเตยนของผอนแลว จกทรงรกษาฉนทและพฤทธ และจกทรงทาสนธกรโยปกรณมลบอกษรเปนตน เพอสวดงาย อยางไร. สมจรง ดงคาททานกลาวไวในฏกาอภธรรมวา "กพระผมพระภาค ไมทรงคานงถงความทพระดารสเปนครและลห แตไมทรงฝนสภาพ ธรรม ทรงพจารณาเทศนาโดยประการนน ๆ โดยคลอยตามอธยาศย ของเหลาสตวผควรจะตรสร." ทานกลาวไว ในสททนตกรณตอนสนธกปปวา "ใคร ๆ ไม พงทวง ความทอกษรทงหลาย มากหรอนอย ในทไหน ๆ." เพราะฉะนน แมคานวา "เพอสะดวกในการทรงนพนธคาถา กพงทราบโดยนยนนเหมอนกน. [๖๒๐] กดวยคาวา อนนาสโก น เปนอนพระอรรถกถา- จารยปฏเสธแมวาทะวา 'อกษรท ๕ เปนลห ในททกแหง.' จรงอย ในเนปาตก๑ปทวภตตปกรณ ทานกลาวขอความนไววา "โสตถ ศพท มวภตตทยงมไดลบ ทานแสดงไว ๒ ประการ ดวยอานาจทตยาวภตต และตตยาวภตตอยางน คอ โสตถ ปสสาม ปาณน และ โสตถ- ๑. อภธานปปทปกาสจ.


นามห สมฏ โต ยอมผดจากบาลวา 'บทนบาตใด เหมอนกนในลงคทง ๓ ในวภตต ทงปวง และในวจนะทงปวง ไมเปลยนแปลง, บทนบาตนนเปนอพยยศพท' ดงน กจรง, ถงอยางนน เพราะอาศยวภตตทเหลอ ความเปลยนแปลง แหงโสตถศพทนนกไมม เหตนน พงทาการสงเคราะห (โสตถ ศพท) ลงในนบาตทงหลาย เพราะเปนอพยยศพท." เพราะฉะนน พง เหนวา 'โสตถ ศพท เปนนบาต.' กปฐมาวภตต พหวจนะนนแล ในบทวา'โสตถ นน พระผมพระภาคทรงลบเสยแลว. ดวยเหตนน ในอรรถกถา ทานจงกลาววา "อาสวะ (และ) ความเรารอนอนทา ความคบแคนเหลาใด พงเกดขน เพราะการเสพคนพาลเปนตน, เพราะความไมม อาสวะ และความเรารอนอนทาความคบแคนเหลานน ทวยเทพและมนษยจงเปนผสวสด คอไมมอปทวะ ไมมอปสรรค เกษม ไมมภยเฉพาะหนา." [๖๒๑] อรรถ๑กถาสพพาสวสตร และอรรถกถา๒อาหเนยยสตร ในฉกกนบาต องคตตรนกายวา "อาสวะ ๔ และความเรารอนเพราะ กเลส หรอความเรารอนเพราะวบาก อนทาความคบแคนเหลาอน ชอวาอาสวะ (และ) ความเรารอนอนทาความคบแคน ในพระสตร นน. แทจรง กามาสวะ ยอมเกดขนแกบคคลผยนดชอบใจอฏฐารมณ อนมาสคลองจกษทวาร ดวยอานาจความยนดในกาม. ภวาสวะ ๑. ป. ส. ๑/๑๐๖. ๒. มโน. ป. ๓/๑๕๘.


ยอมเกดขนแกผยนด ดวยความปรารถนาภพวา 'เราจกไดอารมณ เชนนในสคตภพแมอน.' ทฏฐาสวะ ยอมเกดขนแกบคคลผยดถอวา สตว หรอวาของสตว. ความไมร อนเกดรวมกบอาสวะทงหมดนนแล ชออวชชาสวะ. กเลสเหลาอนนนแล ทสมปยตดวยอาสวะเหลานน ชอวา ความเรารอนอนทาความคบแคน, อกอยางหนง วบากแหง อาสวะเหลานน ในกาลตอไป (อนาคต) ชอวา ความเรารอนอนทา ความคบแคน." [๖๒๒] ฎกาสพพาสวสตรเปนตนนนวา "บทวา วฆาตกรา ไดแก อนทาความคบแคนจต หรอทาทกขทางกายและจตใหบงเกด. วบาก อนตดตามไปเผาผลาญ ซงมกเลสดงกลาวแลวเปนเหตนนเทยว ชอวา ความเรารอนเพราะวบาก. พระอรรถกถาจารยกลาวคาวา 'จกขทวาเร ห' เปนตน กเพอแสดงประการทอาสวะ และกเลส เครองทาความคบแคน คอความเรารอนเพราะวบากเหลาอน เกดม ในเพราะการเสพคนพาลเปนตนน." สวนสรปแหงอาสวะ พงตรวจดในอรรถกถาแหงนกเขปกณฑ สงคตสตรและสพพาสวสตร พรอมทงฎกา. แตโดยรวบยอด พงเหน วา "โลภะมธรรมเปนกามาวจรทงปวงเปนอารมณ ประกอบดวยทฏฐ ชอวา กามาสวะ, โลภะมกรรมภพและอปปตตภพทเปนรปาวจรเปน อารมณ เวนจากทฏฐ ชอวา ภวาสวะ, ทฏฐ ๖๒ ชอวา ทฏฐาสวะ. โมหะ ชอวา อวชชาสวะ."


[ แกบท ตนเตส ] [๖๒๓] บทวา ตนเตส เปนตน ความวา เพราะเหตทเหลา ชน ซงเปนผทามงคลทงหลายเชนน เปนผไมพายแพในขาศกทงปวง เปนผสวสด คอเปนผมความสวสด ไปในททงปวง ฉะนน เทพดา ทานจงถอวา กรรม ๓๘ ประการมการไมเสพคนพาลเปนตนนน ของ ชนเหลานน คอผทามงคลเชนน เปนมงคลอยางสงสด คอประเสรฐ เลศลา. กในคาถาท ๑๑ น พระผมพระภาคตรสบทวา เอตาทสาน ดวยอานาจการเพงประเภท ตรสบทวา ต ดวยอานาจการเพงชาต เหมอนคาทเทพบตรทลวา มงคลาน อจนตย และวา พรห มงคล ฉะนน. คาวา พตถ โสต๑ เปน ร คณะ, คาวา ถ คจฉน๒ เปน ม คณะ. คาถาแมน ชอวา ปฐยาวตร. [ คานคม ] [๖๒๔] พระผมพระภาค ทรงยงเทศนาใหจบลงดวยคาถาน ดวยประการฉะน. ในเวลาจบเทศนา เทพดาแสนโกฏ บรรลพระ อรหต. ทบรรลผล ๓ เบองตา พนคณนา. เทพดาเหลานนแมทงหมด ถวายบงคมพระผมพระภาคแลว กอนตรธานไป ณ ทนนนนเอง. ฝายพระอานนทเถระ หมายถงเทพบตรผทลถามปญหาผเดยว กลาววา "พระผมพระภาค ไดตรสมงคลสตรนแลว, เทพดานนดใจ ชนชมภาษตของพระผมพระภาค ถวายบงคมพระผมพระภาคแลว ๑-๒. บาลวา สพพตถ โสตถ คจฉนต แตเหนวาเกนกฏของคณะฉนท จงตด สพ และ ต ออก.


อนตรธานไป ณ ทนนนนเอง." ความทมงคลสตรงามในทสด เปน อนพระเถระแสดงแลวดวยบาทน. [ แกคานคม ] บรรดาบทเหลานน ดวยบทวา อท น พระเถระ รวบรวมคา แมทงหมดวา "พห เทวา มนสสา จ" เปนตน. คาถาแรก เทพดา กลาว แมกจรง. ถงอยางนน พระเถระ หมายถงคาถานน ทพระ ศาสดา ทรงแสดงแกตน จงกลาวอยางน. ไดยนวา พระศาสดา ตรสมงคลสตรทงหมด แกพระเถระนน ในวนท ๒. ดวยเหตนน ในอรรถกถา๑ ทานจงกลาววา "ครนวนท ๒ พระผมพระภาค ตรสเรยกพระอานนทเถระมาแลว ตรสวา 'อานนท คนน เทพดาองคหนงมาหาเรา ถามปญหาเรองมงคล, ครนแลว เรา ไดกลาวมงคล ๓๘ ประการเทพดานน, อานนท เธอจงเรยนมงคล บรรยายน ครนเรยนแลว จงบอกภกษทงหลาย." [ สรปแหงความมงคลสตร ] [๖๒๕] บดน เพอความแจมชดแหงการอบรมญาณในมงคล ทงปวง พระอรรถกถาจารยทงหลาย๑ จงกระทาประมวลความตงแตตน ไว ดงตอไปน. สตวเหลาน ผปรารถนาสขในโลกน สขในโลกหนา และสขอนเปนโลกตระ ละการเสพชนพาลเสย อาศยบณฑตแลว บชาทานผควรบชาทงหลายอยอยางน อนการอยในประเทศอนสมควร ๑. ป. โช. ข. ข. ๑๗๑.


และความเปนผมบญอนทาไวแลวในกอนตกเตอน ในอนทากศลให เกดขน ตงตนไวชอบแลว มอตภาพอนพาหสจจะ ศลปะ และวนย ประดบแลว กลาววาจาสภาษตอนสมควรแกวนย ตราบเทาทยงไมละ ภาวะแหงคฤหสถ กชาระหนคาหนเกา ดวยการบารงมารดาบดา ประกอบ คาหนใหม ดวยการสงเคราะหบตรและภรยา ถงความสาเรจดวยทรพย และธญญาหารเปนตน และความเปนผมการงานไมอากล ยดสาระ แหงโภคะดวยทาน และยดสาระแหงชวต ดวยการประพฤตธรรม ทาประโยชนเกอกลชนของตน ดวยการสงเคราะหญาต และทา ประโยชนเกอกลชนอน ดวยความเปนผมการงานไมมโทษ เวนการ เบยดเบยนผอน ดวยการเวนจากบาป และเวนการเบยดเบยนตน ดวยการสารวมจากการดมนาเมา ยงธรรมฝายกศลใหเจรญ ดวยความ ไมประมาทในธรรมทงหลาย ละเพศคฤหสถเสย เพราะความเปนผม กศลอนเจรญแลว แมตงอยในภาวะแหงบรรพชต กยงวตตสมบตให สมบรณ ดวยความเคารพ ในทานผควรเคารพมพระพทธเจา พระ สาวกของพระพทธเจา พระอปชฌายะ และพระอาจารยเปนตน และ ดวยความเจยมตน ละความตดปจจยดวยความสนโดษ ตงอยในภม สตบรษ ดวยความเปนผรจกอปการคณททานทาแลว ละความเปนผมจต หดห ดวยการฟงธรรม ครอบงาอนตรายทงปวง ดวยความอดทน ทาตนใหมทพง ดวยความเปนผวางาย พจารณาเหนความประกอบ การปฏบต ดวยการเหนสมณะ บรรเทาความสงสย ในธรรมเปนทตง แหงความสงสย ดวยการสนทนาธรรม ยงสลวสทธใหถงพรอม ดวย


ตบะ คอความสารวมอนทรย ยงจตตวสทธ และวสทธ ๔ อนจากนน ใหถงพรอมดวยพรหมจรรยคอสมณธรรม บรรลญาณทสสนวสทธ อน เปนปรยายแหงการเหนสจจะดวยปฏปทาน ทาใหแจงซงนพพาน ทนบ วาอรหตผล ซงอรยบคคลทงหลายทาใหแจงแลว เปนผมจตไม หวนไหว ดวยโลกธรรมทง ๘ ดจภเขาสเนร ไมสะเทอนดวยลมและฝน ฉะนน เปนผไมเศราโศก ไมมกเลสเพยงดงธล มความเกษม, และ เหลาชนผมความเกษม ยอมเปนผไมพายแพในททงปวง และถงความ สวสด (เปนผมความสวสดไป) ในททงปวง. ดวยเหตนน พระผม พระภาค จงตรสวา "เอตาทสาน กตวาน ฯ เป ฯ ตนเตส มงคลมตตม." พระสตรน ทานสงคายนาไวใน (อาคต) สถาน ๒ แหง คอ ในทตยวรรค สตตนบาต และในขททกปาฐะ นบเนองในขททก- นกายแล. [ การแตงมงคลตถทปน ] [๖๒๖] กมงคลตทปนนใด ขาพเจาปฏญญา ดวยถอยคามประมาณถงเพยงน ไดนาอรรถอน เปนสาระ เปนอเนก จากพระไตรปฎกมาแตงไว, มงคลตถทปนนนน กสาเรจแลว อนวญชนพงด ดวยด, เมอดมงคลตถทปนน กไดความเปนคน ฉลาด ในมงคลทงปวง. พระเถระผประเสรฐ (มหาเถระ) ประกอบ


ดวยนามวา มงคล ม สร ศพท เปนบทตน (สร มงคล) ศษยของทานพระพทธวระ ผมวจารณ- ญาณ ในพระสตรอภธรรมและวนย มอตสาหะ รจนามงคลตถทปนน ซงมอรรถรสนายนดยง. [๖๒๗] พระมหาเถระ ผซงครทงหลายขนานนามวา สรมงคล ผอยในสญญาคาร อนเปนทเกดความเลอมใสของคนทงหลายผมาถง อนเปนทสงด ในทคาวตหนง เบองทกษณแหงนวประ (เชยง ใหม) ผยนดในวเวก มอตสาหะมาก ทรงพระไตรปฏก ประดบดวย ความเชอ ความร และความเพยร ปรารถนาความฉลาดเพอตนและ คนอน ๆ แตงมงคลตถทปนนไว เมอปวอก ศก๑ราช ๘๘๖ ใน (รช) กาลของพระเจาราชาธราช จอมมนช เปนผยอดแหงพระราชาทงปวง เปนราชนดดาของพระเจาราชาทรงพระนามวา ลกะ ผเปนเจาในนวประ ราชธาน (ปรเมนท) ทรงมศรทธาอยางยง ปรารถนาพระสพพญต- ญาณ เลอมใสในพระพทธศาสนา ดวยประการฉะน. [ ปณธานของทานผแตง ] มงคลตถทปนนนน สาเรจแลว ปราศจากอนตรายฉนใด: ขอ ความหวงดอนงามของหมสตวทงมวลเทยว จงสาเรจฉนนน. "บญใดใหความสข ซงขาพเจาผแตงมงคลตถ- ทปนนประสพแลว, ดวยบญของขาพเจานน ขอ ความหวงอนดของหมสตว จงสาเรจ. ขอสตว ๑. จลศกราช.


ทงหลายผมกายอนนตโดยรอบ ในอนนตจกรวาล จงมความสข มอายยงยน เหนแตกรรมอนเจรญ ทกเมอ. อนง สตวทงหลายผใครบญ เลอมใสใน พระพทธเจา มพระธรรมอนเลอมใสแลว และ เลอมใสในพระสงฆ. ขอสตวเหลานน อนม ประการอยางนน จงไดความสาเรจแหงความหวง และความพนทกข. สวนตวขาพเจา พงไดผลอนสงสด ทเขาใจ กนวา พระอรหต อนประกอบดวยคณทงปวง ใน ภพทสด. เมอใดแล พระผนายกแหงโลก พระนามวา อรยเมตไตรย ทรงอบตแลว, เมอนน ขาพเจา อยเฉพาะพระพกตร พงสดบธรรมนนของพระ องค ครนฟงธรรมของพระองคแลว พงบรรล ผลอยางยง ครงนน ขาพเจาพงเปนผประดบดวย คณแมทงสน. ถาขาพเจาไมพงบรรลผล ในสานกของพระ องค ทองเทยวไปในภพนอยใหญ ไมพงเสพ มตรชว พงเสพบรษสงสดทงหลาย ขาพเจาไมพง ประกอบดวยทฏฐชว พงประกอบดวยทฏฐด.


ขาพเจา จงประกอบดวยคณธรรมมทานเปนตน เปนผเลอมใส อนชาวโลกรดแลว ขาพเจาพง เปนผระลกชาตได มปญญามาก อนอะไรให กาเรบไมได เปรยบดวยสาคร ฉลาดในธรรม ทงปวง ในทก ๆ ชาต. ขอพระสทธรรม คอ คาสอนของพระโลกนาถ จงรงเรองตลอดกาลนาน ขอปราณสตว แมทก หมเหลา จงเปนผเลอมใส ในพระพทธศาสนา. ขอฝนจงตกในฤดกาล นาเมทนดลไปสความ มงคง จงยงทอธารใหหลงโดยชอบ เลยงรกษา ปราณสตว และตณชาตอนกาเนดจากพนภมภาค ทกเมอ. มารดาบดารกษาบตรนอยผเกดจากตนเปนนตย ฉนใด ขอพระราชาทงหลาย จงทรงรกษาชน โดยธรรม ทกเมอ ฉนนนแล. มงคลตถทน จบบรบรณ. แมพระนามวา พทโธ ของพระผมพระภาค ผคงท ยงเปนไปในโลกเพยงใด, มงคลตถทปน นน เมอแสดงนยแกเหลาชนผปรารถนาจะศกษา จงดารงอย เพยงนน เทอญ.

Documents

5 46+มังคลัตถทีปนีแปล+เล่ม+๕