CEED_Crna Gora_Uticaj krize na Trziste rada u CG

Uticaj krize na tržište rada u Crnoj Gori

Strana | 2


Oktobar, 2010

Ova Studija pripremljena je zahvaljujući podršci Programa Ujedinjenih nacija za razvoj u Crnoj Gori. Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) je svjetska mreža UN za razvoj, koja se zalaže za promjene i povezivanje država sa znanjem, iskustvom i potencijalima, kako bi se stanovnicima pomoglo da izgrade bolji život. UNDP djeluje u 166 država, pomažući im da pronađu vlastita rješenja za izazove globalnog i nacionalnog razvoja. Razvojem lokalnih kapaciteta te se države oslanjaju na ljude iz UNDP-a i na veliki broj naših partnera. Štampu ove publikacije podržao je Institut za otvoreno društvo (Open Society Institute), u okviru programa institucionalne podrške Centru za preduzetništvo i ekonomski razvoj (CEED). Mišljenja iznesena u ovoj publikaciji su stavovi njihovih autora i nužno ne predstavljaju stavove UNDP i Instituta za otvoreno društvo.


Strana | 3

Rezime

Globalna ekonomska kriza je zadesila svijet sredinom 2007. godine. Sa određenim zakašnjenjem, posljedice globalnih dešavanja osjetile su se i u Crnoj Gori.

Prije krize, ekonomska situacija u Crnoj Gori bila je stabilna. U periodu od 2000. godine, društveni bruto proizvod(BDP) je bilježio pozitivne stope rasta koje su tokom 2006, 2007. i 2008. godine premašivale 6%. Struktura privrede kretala se ka povećanju udjela usluga u ukupnoj ekonomskoj aktivnosti sa 57% u 2000. godini do 60% u 2008. godini. Sektori kao što su građevinarstvo i turizam zabilježili značajan porast, naročito nakon proglašenja nezavisnosti. Od početka tranzicije, po prvi put je u budžetu zabilježen suficit od 4,2% BDP u 2006. godini. Aktivnost banaka ogledala se u konstantnom porastu odobrenih kredita od 2004. godine, uglavnom privatnim kompanijama i građanima. Usled relativno slabog izvoza i povećanog uvoza, bilans plaćanja u Crnoj Gori bilježio je deficit od 30-35% BDP. Međutim, jedan dio deficita finansiran je posredstvom priliva stranih direktnih investicija, koje su se kretale od 400 miliona eura u 2004. godini, 685 miliona eura u 2008. godini, do 1.070 miliona u bruto iznosu u 2009 godini.. Prije krize, tržište rada u Crnoj Gori karakterišu niske stope aktivnosti (ispod 60%), kao i visoke stope nezaposlenosti (izmedju 15 i 20%)1. Značajan porast zaposlenosti je evidentiran u 2004. godini. Od tog perioda, godišnje stope rasta zaposlenosti su pozitivne. Ukupnom zapošljavanju najviše je doprinio sektor usluga (71% u 2008. godini). Broj nezaposlenih se smanjuje od 2000. godine sa 80.000 na manje od 30.000 u 2008. godini. Pozitivni trendovi na tržištu rada ogledaju se i u porastu ukupnih bruto zarada, koja je sa 251€ u 2002. godini povećana na 608 € in 2008. godini.

Pad ekonomske aktivnosti se primjećuje u poslednjem kvartalu 2008. godine. Međutim, negativna kretanja na godišnjem nivou su zabilježena tek u 2009. godini. U toj godini, BDP je opao za 5.7%2 , a dalji pad se očekuje i u 2010. godini (do -1.8% na osnovu poslednjih projekcija MMF). Sektori koji su zabilježili značajan pad su: industrija (-32.2%), građevinarstvo (-21.8%) i trgovina (-8.9%). Pad koji je zabilježen u ovim sektorima djelimično je pokriven prihodima iz turizma koji su bili na nivou od prošle godine, aktiviranje svih resursa poljoprivrede i proizvodnje, kao i porast stranih direktnih investicija, koje su u 2009. godini dostigle rekordni nivo u iznosu od 910.9 miliona eura zahvaljujući prodaji akcija Elektroprivrede Crne Gore. Tokom 2009. godine, indeks potrošačkih cijena je bio na nivou od 3,4%. Kreditna aktivnost banaka se u značajnoj mjeri smanjila, za 14.30% na godišnjem nivou. Tekući deficit na računu u 2009. godini u poređenju sa 2008. godinom bilježi pad od 42.7% i iznosio je 29.9% BDP, zbog slabe domaće proizvodnje, ali i smanjene tražnje za robom iz uvoza. Usled ovakvih okolnosti, fiskala politika se fokusira na fiskalna prilagođavanja krizi, što je, kako se i očekivalo, rezultiralo deficitom u budžetu na nivou od 2.3% BDP.

U poređenju sa drugim ekonomijama, negativni efekti krize na crnogorskom tržištu rada vidljivi su sa blagim zakašnjenjem. Prvi znaci negativnih kretanja zabilježeni su pred kraj 2009. godine.

1 Izvor: Istraživanje radne snage, MONSTAT 2 Izvor: MONSTAT


Strana | 4

Broj registrovanh zaposlenih zabilježio je pad od 4.7% u 2009. godini i 1.1% u prvom kvartalu u 2010. godini. Najznačajniji pad broja radnika je zabilježen u industrijskim pod-sektorima, što je posledica restrukturiranja velikih kompanija kao što su Kombinat Aluminijuma Podgorica, Željezara Nikšić i Rudnik boksita Nikšić. Prema tome, najveća smanjenja broja zaposlenihu 2009. godini su zabilježena u sektorima rudarstva i eksploatacije kamena (-14.6%), proizvodnji i prerađivačkoj industriji (-10.2%), proizvodnji električne energije, gasa i vode (-9.7%). Pojedini sektori su zabilježili i velike negativne stope u prvom kvartalu 2010 godine. Sa druge strane, sektori kao što su trgovina, građevinarstvo, finansijsko posredovanje i turizam bilježe rast.

Ukupna zaposlenost (bilo da je registrovana ili ne), prema Istraživanju o radnoj snazi koje je uradio MONSTAT, smanjila se za 3.5% u 2009.godini.

Poredjenje podataka o zapošljavanju koje daju MONSTAT i Zavod za zapošljavanje ukazuje da se smanjenje broja radnih mjesta kao posledica krize dogodilo uglavnom u sivoj ekonomiji, dok nas dublja analiza rezultata Istraživanja o radnoj snazi, dovodi do zaključka da je kriza najviše pogodila samozaposlene i radnike u porodičnom biznisu. Takodje, kriza je imala značajan uticaj na zapošljavanje stranaca - skoro 40.000 nerezidentnih radnika je zapošljeno manje u 2009. godini u poredjenju sa 2008. godinom).

Podaci o zapošljavanju iz oba dostupna izvora3, pokazuju da se broj nezaposlenih osoba povećao u 2009. i u prvoj polovini 2010. godine i to za 12.5% prema MONSTAT-u i 6.3% prema Zavodu za zapošljavanje posmatrajući isti period. Prema podacima ZZZCG, porast stope nezaposlenosti od 12.8% zabilježen je tokom prvog kvartala 2009.godine, što je rezultiralo u stopi nezaposlenosti od 12.46% pred kraj 2009. godine. Dublja analiza podataka o nezaposlenosti iz oba ova izvora koja je prikazana u nastavku, dovodi do nekoliko zaključaka. Nema značajnijih podataka koji pokazuju da je ženska radna snaga bila više pogođena krizom do sada. Medjutim, mlađa i starija populacija prve su osjetile posledice krize, dok je populacija izmedju 30 i 50 godina bila poslednja na udaru negativnih kretanja. Takodje, odredjene grupe stanovništva koje su sada nezaposlene, ali koje su imale zaposlenje u poslednjih pet godina, kao i grupe sa radnim stažom preko 30 godina bile su prve pod udarom ekonomske krize. Najznačajniji rast nezaposlenosti je zabilježen u Podgorici i Nikšiću, kao dva najveća administrativna i ekonomska centra, kao i u Budvi, vodećoj turističkoj destinaciji. Ono što predstavlja iznenađenje je da podaci pokazuju da je kriza u značajnoj mjeri uticala na radnu snagu sa završenim visokim obrazovanjem, tako da priliv ove radne snage nije bio praćen otvaranjem novih radnih mjesta.

Do sada, kriza nije imala značajne efekte na nivo zarada. Podaci pokazuju da je prosječna bruto zarada porasla za 5.6%, u 2009. godini, dok je porast pd 7.1% ostvaren tokom prvog kvartala 2010. godine. Ipak, evidentno je kašnjenje u isplaćivanju zarada kako u javnom tako i u privatnom sektoru.

Na osnovu projekcija različitih institucija4 , i 2010. godina biće obilježena efektima krize. Glavni problemi na prvom mjestu biće slaba tražnja koja će uzrokovati dalje probleme sa likvidnošću crnogorskih kompanija, privođenje kraju restrukturiranja velikih ekonomskih sistema, održavanje politike budžeta u skladu sa ekonomskom realnošću, stabilizacijom bankarskog sektora i smanjenjem priliva stranih direktnih investicija. Ovi problemi će odrediti kretanja na tržištu rada u kome se očekuje

3 MONSTAT i Zavod za zapošljavanje Crne Gore (ZZZCG) 4 Međunarodni monetarni fond, Ministarstvo finansija, Centralna banka Crne Gore, Institut za strateške studije i projekcije (ISSP)


Strana | 5

dalji porast nezaposlenosti, ne samo u sivoj ekonomiji već i u legalnoj ekonomiji. U skladu sa tim, može se očekivati dalji rast nezaposlenosti i smanjenje ili kašćenjenje u isplaćivanju zarada.

Studija „Uticaj krize na tržište rada u Crnoj Gori“, pored analize makroekonomskih podataka, obuhvata i analizu podataka vezanu za tržište rada koji su prikupljeni kroz kvantitativno istraživanje i dubinske intervjue sa predstavnicima poslovnog sektora. Ako izuzmemo prethodno navedene posledice krize, svi stejkholderi se slažu po pitanju nekoliko negativnih karakteristika crnogorskog tržišta rada kao i nekoliko ozbiljnih problema sa kojima se tržište rada u Crnoj Gori suočavalo i dalje se suočava. To se prvenstveno odnosi na strukturnu neuskladjenost tražnje i ponude radne snage, ciklični (sezonski) karakter tržišta rada i slabe mobilnosti radnika, kao i slabo ulaganje u ljudske resurseu i značajan procenat onih koji rade u sivoj ekonomiji.

Pitanje nivoa usklađenosti izmedju potreba na tržištu rada i obrazovnog sistema, takodje se analizira u studiji. Zaključeno je da prostora za dalji napredak u ovoj oblasti ima sve dok se kroz postojeći obrazovni sistem kreiraju profili koji postaju višak na tržištu, a za odredjenim deficitarnim profilima tražnja svakim danom postaje veća. Većina poslodavaca ističe da će radnici u turističkoj privredi (kuvari i konobari), kao i u sektoru građevinarstva (inženjeri i kvalifikovani građevinski radnici) biti veoma traženi u bliskoj budućnosti. Ne bi trebalo zanemariti ni određene vještine koje su potrebne za većinu traženih poslova. Većina poslodavaca navodi da je neophodna kompjuterska pismenost kao i znanje stranih jezika. Ti rezultati se u značajnoj mjeri poklapaju sa onim što su naveli zaposleni i nezaposleni, upitani da komentarišu očekivanja sa kojima se suočavaju na tržišti rada. Pored poznavanja stranih jezika i kompjuterskih vještina, zaposleni navode da je poželjno znanje iz ekonomske oblasti i određenih zanata kako bi se pronašlo bolje radno mjesto. Sa druge strane, nezaposleni smatraju da bi poznavanje određenih zanata (frizer, kuvar) bilo od pomoći u pronalaženju posla.

Studija se takođje bavi pitanjem zelenih tehnologija. Veoma mali procenat anketiranih pokazaju zadovoljavajući nivo upoznatosti sa ovom temom. Čak polovina i zaposlenih i nezaposlenih potvrđjuje da su čuli za koncept zelenih tehnologija, ali da ne znaju mnogo o tome. Veoma mali procenat ispitanika je naveo da je slabo informisan o zelenim tehnologijama i ekonomijom sa nižom emisijom ugljen dioskida. Štaviše, na pitanje da li bi voljeli da promijene trenutno radno mjesto, ili da se zaposle u oblasti zelenih tehnologija, zaključujemo da je većina upoznata sa ovim konceptom, kao i da bi većina ispitanika prihvatila ove poslove. Ono što je logično, država i stejkholderi moraju da porade više na promociji zelenih tehnologija ističući koristi od primjene istih.

Analizirani podaci pokazuju da se tržište rada u Crnoj Gori, koje prije svega karakterišu niske stope aktivnosti i značajna strukturna nezaposlenost, u 2009. godini suočavalo a i u 2010. godini se suočava sa efektima globalne ekonomske krize. Glavne teme su porast nezaposlenosti, opadajući trend zapošljavanja u realnom sektoru, niyak stepen stvaranja novih radnih mjesta,a posebno za one sa visokim obrazovanjem, otpuštanja usled restrukturiranja velikih ekonomskih sistema. Očekuje se da će neki od negativnih trendova biti prevaziđeni u kratkom ili bliskom periodu, nakon stabilizacije i porasta ekonomske aktivnosti (posebno u sektorima kao što su turizam, građevinarstvo i trgovina), kao i stabilizacije bankarskog sektora i daljeg priliva stranih direktnih investicija, što će stimulisati oživljavanje privredne aktivnosti, a samim tim i kreiranje novih radnih mjesta. Medjutim, neke problemi medju kojima su najznačajniji neusklađenost izmedju ponude i tražnje radne snage, odnosno usklađivanje izmedju obrazovnog sistema i tražnje na tržištu rada postojaće kao izazovi koji se mogu riješiti tek u dugom roku.


Strana | 6

Sadržaj

1. Uvod i metodologija ............................................................................................................. 7

2. Makroekonomski podaci, kretanja i projekcije ................................................................ 8

2.1 Ekonomska kretanja prije krize ....................................................................................... 8

2.2 Uticaj krize na ekonomske tokove ................................................................................ 14

2.3 Uticaj krize na tržište rada ............................................................................................ 19

2.4 Socijalna pitanja ............................................................................................................ 24

2.5 Nivo učinka obrazovanja .............................................................................................. 26

2.6 Pregled pravnog okvira ................................................................................................. 27

3. Analiza istraživanja o uticaju krize na aktere tržišta rada ............................................ 29

3.1 Uticaj krize na zaposlene, poslodavce i nezaposlena lica – opšti nalazi ....................... 29

3.2 Procjena ponude i tražnje na tržištu rada sa fokusom na kvalifikacije i vještine.......... 32

3.3 Potrebe tržišta rada i obrazovni sistem ......................................................................... 35

3.4 Rad na crnom tržištu ..................................................................................................... 36

3.5 Zelene tehnologije ......................................................................................................... 37

4. Preporuke ........................................................................................................................... 39

Prilog...........…….……………………………………………………………………………40


Strana | 7

1. Uvod i metodologija

Iako je njen uticaj bio manje dramatičan nego u ostalim zemljama Evrope, Crna Gora je u značajnoj mjeri osjetila posljedice globalne ekonomske krize koja je rezultirala padom ekonomske aktivnosti. Kriza je prevashodno uticala na privredni sektor, kroz pad tražnje i za domaćim i za stranim proizvodima, i stvarajući probleme likvidnosti. Sa finansijskog i iz realnog sektora, posljedice krize osjetile su se i na na tržištu rada.

Studija prikazuje stanje na tržištu rada u Crnoj Gori u okviru sadašnjih okolnosti i uticaja globalne ekonomski krize kao i u kontekstu promjena na tržištu ponude i tražnje.

Studiju “Uticaj krize na tržište rada u Crnoj Gori” (u daljem tekstu Studija), pripremio je Centar za preduzetništvo i ekonomski razvoj (CEED), iz Podgorice, uz podršku i za potrebe Programa za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP) u Crnoj Gori. Pored prikupljenih podataka koji su na raspolaganju kod relevantnih institucija a koji govore o efektima krize na tržište rade u Crnoj Gori, za potrebe Studije sprovedena su istraživanja na ciljnim grupama zaposlenih, nezaposlenih i poslodavaca, čiji rezultati omogućavaju bolje razumijevanja problema na tržištu rada, uzrokovanih globalnom krizom.

Ukupna ekonomska situacija u Crnoj Gori može se okarakterisati prilično teškom tokom prošlih godinu i po dana. Kriza je u velikoj mjeri uticala na tržište rada i prouzrokovala značajne promjene u trendovima zapošljavanja i karakteristikama samog tržišta rada. Preciznije, u toku prošle godine evidentan je bio porast štrajkova, radnih sporova, kao i porast nezaposlenosti. Takođe, ne postoji način za ponovno zapošljavanje trenutnog viška radnika iz industrijskog sektora kao i novih učesnika na tržištu rada koji završavaju formalno obrazovanje, najčešće visoko. Sa druge strane, prelazak sa teške industrije na usluge i poljoprivrednu proizvodnju, kao i državne strateške odluke s obzirom na budući ekonomski razvoj prave dodatni pritisak na ponudu i tražnju. Prilike i faktori koji utiču na socio-ekonomsku atmosferu u Crnoj Gori uticalu sun a pokretanje inicijativu za izradu studije koja bi se bavila tržištem rada u uslovima krize.Studija je zasnovana na prikupljanju i analizi podataka kojima raspolažu relevantne državne institucije i organizacije koje se bave analitičkim radom. Drugi dio pripreme Studije podrazumijevao je primarno prikupljanje podataka kroz kvalitativno i kvantitativno istraživanje. U okviru kvalitativnog istraživanja, obavljeni su dubinski intervjui sa predstavnicima sedam institucija relevantnih za funkcionisanje tržišta rada (lista institucija data u okviru Priloga).

Takođe, u cilju razumijevanja uticaja krize iz ugla poslodavaca i aktivne radne snage, sprovedeno je kvantitativno istraživanje među predstavnicma sve tri kategorije: nezaposlene osobe, zaposleni i poslodavci. Podaci su prikupljeni na osnovu upitnika realizovanim na reprezentativnim uzorcima za sve tri kategorije i to 1.209 upitnika među zaposlenim i nezaposlenim licima, i dodatnih 292 upitnika realizovanim među poslodavcima. Struktura uzorka po opštinama i regionima data je u Prilogu 1.

Za potrebe rada na terenu, angažovano je 35 anketara iz 9 opština u Crnoj Gori u sva tri regiona.

Nakon prikupljanja podataka, kompletan istraživački materijal je prošao tehničku i logičku kontrolu, nakon čega je uslijedio elektronski unos podataka i analiza rezultata.


Strana | 8

2. Makroekonomski podaci, kretanja i projekcije

2.1 Ekonomska kretanja prije krize

Za potrebe analize, potrebno je prvo procijeniti makroekonomsku situaciju na crnogorskom tržištu rada prije početka krize, kako bi se dobili što vjerodostojniji zaključci i potencijalne prognoze po pitanju budućih trendova.

Tokom devedesetih godina, ekonomska aktivnost Crne Gore je bila na niskom nivou usljed rata, sankcija, ekonomske amortizacije. Tokom prve tri godine te dekade, ekonomska aktivnost je opala za više od 50%. Ovo je bilo praćeno slabim ekonomskim oporavkom koji je 1999. godine ponovo uslovljen krizom na Kosovu i NATO bombardovanjem. Slaba ekonomska aktivnost tokom devedesetih imala je svoje posljedice u zapošljavanju visokoškolaca. U toku 1991. godine, prema podacima iz Popisa5, stopa aktivnosti populacije između 15 i 65 godina, bila je 51,6%; stopa zaposlenosti 40%, dok je stopa nezaposlenosti iznosila 20,5%. Tokom devedesetih, nezaposlenost se povećala ali ne u tako značajnoj mjeri u kojoj je opala ukupna ekonomska aktivnost kao posledica velike zaštite radnika i njihovih prava. Takodje, jedan dio radnika iz javnog sektora koji su izgubili posao, našli su zaposlenje u sivoj ekonomiji.

U 2000. godini, zahvaljujući tranziciji, primijećeni su prvi znaci ekonomskog oporavka u Crnoj Gori. Od tada pa sve do 2009. godine, BDP u Crnoj Gori je konstantno bilježio rast. U poslednjem kvartalu 2008. godine, posledice globalne ekonomske krize su postale vidljive u Crnoj Gori. Medjutim, ovo nije značajno uticalo na vodeće makroekonomske indikatore posmatrane na godišnjem nivou. Negativni trendovi uzrokovani krizom, postali su evidentni na godišnjem nivou u 2009. godini. Iz ovog razloga, potrebno je detaljnije analizirati period od 2000. do 2008. godine i ekonomska kretanja tokom ovog perioda kako bi se razumjela ekonomija i tržište rada prije krize.

U 2000.godini, BDP je zabilježio rast od 3.1% u realnim uslovima. Od tada, BDP je zabilježio rast ali po nižim stopama nego što se očekivalo. U 2002. godini, BDP je porastao za 1.9%, u 2003. godini za 2.5%, a u 2004. godini za 4.2 % i 2005.godini za 4.4%. Nakon relativno niskih stopa rasta na početku dekade, rast BDP u 2006, 2007 i 2008. godini je bio preko 6%. (Prikaz u tabeli 1)

Tabela 1: Vrijednosti BDP, i rast BDP (2000-2009) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

BDP u tekućim

cijenama (mil €) 1,065 1,295 1,360 1,510 1,669 1,815 2,149 2,807.9 3,085.2 2.980.0

Realni rast (%) 3.1 1.1 1.9 2.5 4.4 4.2 8.6 10.7 6.9 -5.7 Izvor: MONSTAT (2000-2009)

Glavni sektori koji su uticali na pozitivan rast BDP tokom posmatranog perioda bili su sektor usluga (60% udjela u BDP), industrijska proizvodnja (15%), poljoprivreda (7%) i gradjevinarstvo (3%).

Sektor usluga povećao je svoj udio u BDP, uglavnom zahvaljući porastu domaće trgovine i turizma, i ova dva sektora postigla su značajan rast, što pokazuju i stope od 2005. godine. Industrijska proizvodnja je takođe zabilježila rast od 2001.godine, sa izuzetkom za 2005.godinu (-1.9%), i 2008.godinu (-2%), uglavnom zbog pada vrijednosti proizvodnje Kombinata Aluminijuma Podgorica. Međutim, postignuti rast je

5 Izvor: MONSTAT


Strana | 9

bio veoma skroman. Udio poljoprivredne proizvodnje u BDP je opao tokom ovog perioda sa 10% u 2000. godine do manje od 7% u 2008. godini. Sektor građevinarstva je zabilježio pozitivne stope rasta od 2005. godine. Naročito značajan rast dostignut je u 2006. i 2007.godini, zahvaljujući izgradnji novih hotela i drugih turističkih objekata kao i privatnih apartmana i infrastrukture.

Tabela 2: Učešće glavnih sektora u BDP (% od BDP)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

POLJOPRIVREDA 11.8 1.2 11.4 10.7 9.2 8.8 8.2 6.9 7.5 8.0

INDUSTRIJA 18.1 19.6 18.8 17.8 16.2 14.6 13.8 11.5 10.8 9.5

GRAĐEVINARSTVO 4.1 3.7 3.8 3.1 2.8 3.0 3.5 3.4 6.5 5.3

SEKTOR USLUGA 56.6 54.7 55.0 54.2 57.0 57.9 58.1 59.4 54.6 59.1

Izvor: MONSTAT

Glavni izvori rasta u pomenutim sektorima, posebno u sektoru usluga, turizma i građevinarstva, predstavljaju strane direktne investicije kao i domaće investicije finansirane bankarskim kreditima. Kao što je prikazano u Tabeli 3, priliv stranih direktnih investicija je bio u značajnoj mjeri, posebno od 2005. do 2008. godine.

Tabela 3: Strane direktne investicije u 2000-2009(u milionima €)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

230 295 240 280 145 384 505 678 685 1070

Izvor: Agencija Crne Gore za promociju stranih investicija (MIPA)

Pored toga, krediti koje su odobravale crnogorske banke dostigli su pozitivne stope rasta na godišnjem nivou posmatrano od 2003. godine. Posebno značajan porast (preko 100%) je ostvaren u 2006. i 2007. godini. Pozitivna stopa rasta odobrenih kredita karakteriše i 2008 .godinu, ali na mnogo nižem nivou za razliku od prethodne dvije (Grafik 1).

Većina kredita odobrena je privatnim kompanijama (oko 60%), dok je gotovo jedna trećina odobrena za domaćinstva. Međutim, depoziti su opali u 2008. godini za 4.8% u poredjenju sa prethodnom godinom, što je bila jedan od prvih posledica ekonomske krize. Pored toga, broj kredita sa kasnim otplatama se povećao i ukupna likvidnost banaka se pogoršala6.

6 Izvor: Godišnji izvještaj Glavnog ekonomiste Centralne banke Crne Gore za 2008. godinu


Strana | 10

Grafik 1: Stopa rasta kredita u crnogorskim bankama

Izvor: Centralna banka Crne Gore

Posmatrani period karakteriše nekoliko značajnih promjena u kretanju cijenama. Prvo, nakon usvajanja Njemačke marke kao valute, bilo je očigledno da će doći do promjena u cijenama što se i dogodilo u prvoj polovini 2000. godine. Sličan efekat imala je i liberalizacija cijena u 2001. Godini, kao i uvodjenje eura kao valute 2002. godine. Od 2003.godine, cijene u Crnoj Gori su bile stabilne, a inflacija, mjerena indeksom potrošačkih cijena, bila je na nivou ispod 3% u 2005. i 2006. godini. Medjutim, zbog globalnog rasta cijena poljoprivrednih proizvoda i rasta cijena električne energije indeks potrošačkih cijena bio je iznad 7% tokom naredne dvije godine.

Grafik 2: Indeks potrošačkih cijena (2000-2008)

Izvor: MONSTAT

Rast ukupne ekonomske aktivnosti je imao svoje efekte na budžet, pa je u 2006. godini, po prvi put tokom posmatranog perioda registrovan suficit. Deficit u budžetu u 2001. godini je bio na nivou od 3.1% ukupnog BDP, dok je u 2005. godini, iznosio svega 1.6%. Suficit u 2006. godini je bio na nivou 3.4% od BDP, dok je u 2007. godini iznosio 6.35% od BDP. Medjutim, suficit u 2008. godini je bio na mnogo manjem nivou, svega 1.17% od BDP (Grafik 3).

60.90%

40.30%33.60%

125.40%

165.10%

24.60%

0.00%

20.00%

40.00%

60.00%

80.00%

100.00%

120.00%

140.00%

160.00%

180.00%

2003 2004 2005 2006 2007 2008

11.6

23.8

9.2

6.2

3.72.5 2.8

7.7 7.2

0

5

10

15

20

25

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008


Strana | 11

Grafik 3: Udio suficita i deficita u BDP

Izvor: Ministarstvo finansija

Tokom čitavog posmatranog perioda, glavne prihodne kategorije budžeta su bili porezi (66% u 2008. godini) i doprinosi (22% u 2008. godini). Na strani troškova u budžetu, dvije glavne kategorije su zarade (31%) i socijalni transferi (27%). Bez obzira na suficit koji je postignut u 2008. godini, na kraju 2009. godine registrovani su prihodi niži od planiranih, usled smanjene aktivnosti u realnom sektoru.

Glavna karakteristika crnogorske spoljne trgovine ogleda su u značajnom uvozu. Pored toga, izvoze se uglavnom sirovine i/ili poluproizvodi sa niskim nivoom prerade. Glavni proizvod koji Crna Gora izvozi je aluminijum i preradjevine od istog, i to je razlog zbog čega su promjene u cijenama ovog proizvoda na svjetskom tržištu uticale u značajnoj mjeri na bilans plaćanja. Važno je istaći da mnogo značajniji problem visokog deficita bilansa plaćanja predstvlja njegovo finansiranje, u kome udio stranih direktnih investicija konstantno opada.

Tokom ovog perioda, tržište rada u Crnoj Gori karakterišu niske stope aktivnosti (ispod 60%), kao i velike stope nezaposlenosti (izmedju 15 i 20%).7 Prema podacima MONSTAT-a, stopa aktivne populacije izmedju 15 i 65 godina u 2008. godini je bila 61,5%, dok je stopa aktivne populacije starije od 15 godina bila 51,9%. Stopa aktivne muške populacije izmedju 15 i 65 godina je veća od iste stope za žene - 69.5% u poređenju sa 53.0%. Takodje, stopa aktivnosti je veća medju populacijom sa visokim obrazovanjem (88%), a niža medju populacijom sa osnovnim obrazovanjem (32%).

Značajan rast zaposlenosti počeo je u 2004. godini. Nekoliko faktora je uticalo na ovu promjenu. Kao prvo, poboljšanje ukupne makroekonomske situacije, kao i razvoj povoljinje poslovne klime, što je dovelo do porasta domaćih i stranih investicija, posebno (što se i pokazalo u prethodnoj analizi ), u sektorima turizma, građevinarstva i finansija. Kao drugo, smanjenje poreza na prihod fizičkih lica pozitivno je uticalo na ponudu tržišta rada kao i na prelazak nekih zaposlenih iz sive ekonomije u legalne tokove zapošljavanja. Pored toga, aktivna politika Vlade kreirana je da stimuliše povećanje zaposlenosti kroz nekoliko različitih projekata medju kojima su krediti za započinjanje biznisa, koji se smatraju kao treći faktor koji utiče na promjene na tržištu rada tokom posmatranog perioda.

7 Prema Istraživanju o radnoj snazi koje je sproveo MONSTAT

-4.0%

-2.0%

0.0%

2.0%

4.0%

6.0%

8.0%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

suficit/deficit kao procenat BDP-a


Strana | 12

Kao što se može vidjeti iz narednog grafika 4 godišnje stope rasta zaposlenosti bile su manje od 1% u 2005. godini, dok su 2006. godini bile na nivou od 4.4%. Takodje, nešto značajnije stope su zabilježene u naredne dvije godine. Prema tome, u 2007. godini, godišnja stopa rasta zaposlenosti je bila 5,6% dok je u 2008. godini bila nešto iznad 6%.

Grafik 4. Godišnje stope rasta zaposlenosti (2000-2008)

Izvor: MONSTAT, Mjesečni statistički izvještaji, 2000-2008

Analiza zaposlenosti po sektorima na osnovu istraživanja o radnoj snazi (MONSTAT), pokazuje da je sektor usluga dominantan u ukupnoj zaposlenosti. Taj udio u ukupnom zapošljavanju je porastao sa 67.8% u 2004. godini na 71% u 2008. godini. Povećano učešće u ukupnoj zaposlenosti zabilježio je i sektor građevinarstva. S druge strane, sektor industrije je pokazao pad u ukupnoj zaposlenosti, sa 25,3% u 2004. godini na 21,4% u 2008. godini. Približno isti trendovi su zabilježeni u sektoru poljoprivrede, koji je doprinio ukupnom zapošljavanju po stopi od 7.6% u 2008. godini.

Takodje, pored promjene u zaposlenosti po sektorima, promijenila se struktura zaposlenosti u kompanijama u privatnom i državnom vlasništvu. Prema podacima Instituta za strateške studije i projekcije (ISSP), na osnovu istraživanja o prihodima i rashodima domaćinstava, učešće zaposlenih u javnom sektoru je bilo 59.6% u 2001, i smanjilo se na 36.6% u 2007. godini. Prema podacima MOSTAT-a (Istraživanje o radnoj snazi, 2008), od ukupnog broja zaposlenih, 11% je angažovano u Vladinim institucijama i organima lokalne vlasti, dok je dodatnih 34% zaposleno u državnim preduzećima. S druge strane, udio privatnog sektora u zaposlenosti se povećao za 34.8% u 2001. godini (to pokazuju podaci ISSP za istraživanje o domaćinstvima) na 51.4% u 2008. godini (podaci MONSTAT). Većina zaposlenih angažovana je u sektoru malih i srednjih preduzeća (kompanije sa manje od 250 zaposlenih). U 2007. godini ukupni udio ovog sektora u zaposlenosti je bio 88.0%. Mala preduzeća (do 49 zaposlenih) zapošljavaju 50.4% od ukupnog broja zaposlenih, dok srednja preduzeća čine 27.6% u ukupnoj zaposlenosti. Preostalih 22% od ukupnog broja zaposlenih, angažovani su u velikim kompanijama (izvor: ISSP).

Prema podacima Zavoda za zapošljavanje (ZZZ), najveći broj registrovanih nezaposlenih osoba je zabilježen u 2000. godini na nivou od preko 80 000. Od tada, stopa nezaposlenosti se smanjivala. Kao rezultat toga, broj nezaposlenih se smanjio dva puta u 2006. godini (43.190 nezaposlenih osoba) i manje od 30.000 u 2008 godini. Projekcije ZZZ pokazuju da je 30% nezaposlenih osoba zapravo u radnom odnosu ali kao neregistrovani radnici.

Grafik 5: Stopa nezaposlenosti i stopa rasta BDP u Crnoj Gori (2001-2008)

-3.0%

-2.0%

-1.0%

0.0%

1.0%

2.0%

3.0%

4.0%

5.0%

6.0%

7.0%


Strana | 13

Izvor: MONSTAT, Sektor za zapošljavanje

Analiza podataka MONSTAT (Istraživanje o radnoj snazi, 2008) pokazuje da žene čine 46.3% od ukupnog procenta nezaposlenih osoba. Pored toga, stopa nezaposlenosti ženske populaciju je veća za dva procenta od muške (17.9% u poredjenju sa 15.9%). Nejednakosti po regionima su očigledne kada analiziramo stanje nezaposlenosti. Podaci za 2008.godinu pokazuju da je stopa nezaposlenosti bila 8.6% na jugu Crne Gore, 16.3% u centralnom dijelu i 24.6% u sjevernom regionu.

Pored relativno visokih stopa nezaposlenosti, jedan od glavnih problema u Crnoj Gori je njeno trajanje. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje u 2008. godini, od ukupnog broja nezaposlenih osoba, 46.48 % su nezaposleni 1 godinu i više.

Jedna od karakteristika tržišta rada tokom posmatranog perioda je struktura kvalifikacija nezaposenih lica. Drugim riječima, ne postoji potreba za više od polovine zanimanja koja su prisutna na strani ponude, dok postoji značajan deficit onih zanimanja za koje postoji potreba, a nema ih na tržištu rada. Ovo su uglavnom visoko stručni poslovi, za koje postoji potreba usled porasta poslovnih aktivnosti i domaćih i stranih investicija. Bez obzira na broj nezaposlenih, činjenica je da, tokom ljetnje sezone, oko 20.000 radnika iz regiona bili angažovani na poslovima u Crnoj Gori (uglavnom nisko profilni kadar).

Pozitivni makroekonoski trendovi, kao i smanjenje poreza na prihod fizičkih lica, imali su pozitivan uticaj na prosječnu zaradu, koja je porasla u toku ovog perioda. Na samom početku, porast zarada je uzrokovan povećanjem minimalne zarade kao i inflacije. Medjutim, od 2002. godine, prosječna zarada se nije povećela i stopa inflacije je bila stabilna što dovodi do zaključka da su se zarade povećale usled povećane produktivnosti. Prosječna bruto zarada je povećana sa 251€ u 2002. godini, na 609€ u 2008. godini. Postignuti godišnji rast zarada je bio 22.3%. Najveće zarade su zabilježene u sektoru finansijskog posredovanja (€854) dok su u sektoru ribarstva zabilježene najniže zarade (€141). Zapravo, tokom ovog perioda i u toku prethodnih godina, uz povećane zarade, povećala se i produktivnost. Prema analizama Centralne banke Crne Gore, ovo je posledica legalizacije neregistrovanih udjela zarada kao i promjena u metodologiji izračunavanja zarada. Ova situacija nije povoljna za državu, a niti je održiva na duži rok.

Grafik 6: Prosječna bruto zarada (u EUR) u periodu 2000-2009

21.2% 20.7%

22.7% 22.4%

18.5%

14.5%

12.6%10.9%

-0.2%

1.9% 2.5%

4.4% 4.2%

8.6%

10.7%

8.1%

-5.0%

0.0%

5.0%

10.0%

15.0%

20.0%

25.0%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Unemployment rate Real GDP growth rate


Strana | 14

Izvor: MONSTAT

2.2 Uticaj krize na ekonomske tokove

Efekti ekonomske krize postaju evidentni u Crnoj Gori u 2009. godini, kada je BDP bio na nivou od €2.980 milion8 što predstavlja pad od -5.7% u poredjenju sa prethodnom godinom. Kriza je uticala na smanjenje ukupne privredne aktivnosti uglavnom kroz smanjenje industrijske proizvodnje, gradjevinskih radova i trgovine. Gubitak u ovim sektorima je djelimično pokriven prihodima iz turizma koji su bili na istom nivou kao i prošle godine, uz poljoprivrednu proizvodnju i njene resurse, kao i povećanje stranih direktnih investicija. Takodje, kretanje indeksa potrošačkih cijena nije dovelo do nove inflacije.

Ukupna industrijska proizvodnja zabilježila je gubitak od početka 2009.godine. U poredjenju sa 2008. godinom, bila je niža za 32.2%. Najznačajniji pad bio je u trećem kvartalu 2009. godine, kada je industrijska proizvodnja opala za 52.3% u poredjenju sa istim periodom prethodne godine. Takođe, tokom prvih pet mjeseci 2010. godine, industrijska proizvodnja je zabilježila pad od 5.8% u poređjenju sa istim periodom 2009. godine.

Proizvodnja u okviru prerađivačke industrije bila je niža za 38.6% tokom 2009. godine u poređenju sa 2008. Glavni podsektor preradjivačke industrije “prosti metali i njihove preređevine” je bio uzrok smanjenja proizvodnje. Slabija tražnja i smanjenje cijena aluminijuma i željeza ispod cijene proizvodnje uzrrk je loše proizvodnje u Kombinatu Aluminijuma Podgorica i u Željezari Nikšić. Takodje, problemi u KAP-u su imali negativne posljedice na proizvodnju u Rudniku uglja Pljevlja. Pored toga, loša ekonomska situacija uticala je i na Rudnik boksita u Nikšiću. Opadajući trend u okviru preradjivačke industrije se nastavio u prvih pet mjeseci 2010. godine, kada je ovaj sektor dostigao negativnu stopu rasta na godišnjem nivou od -22.3%.

Grafik 6: Godišnje stope rasta u glavnim industrijskim podsektorima

8 Procjena MONSTAT-a

150.00

176.00

193.00

271.00

320.81

326.50

434.20

495.80

608.80

642.50

0.00 100.00 200.00 300.00 400.00 500.00 600.00 700.00

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009


Strana | 15

Izvor: MONSTAT

Usljed promjena u sektoru rudarstva i eksploatacije kamena, zabilježen je značajan pad ukupne privredne aktivnosti. Godišnja stopa rasta u 2009. godini iznosila je -65.5%, dok je stopa rasta u prvih pet mjeseci 2010. godine bila negativna -20.1% (u poredjenju sa istim periodom prethodne godine). Industrijski sektor, energetika, nafta i voda su zabilježili pad od 2.4%. Medjutim, u poređenju sa istim periodom prethodne godine, proizvodnja je porasla za 17.1% u prvih pet mjeseci 2010. godine. Drugi sektor koji je zabilježio značajan pad tokom 2009. i 2010. godine je bilo građevinarstvo. U poredjenju sa prethodnom godinom, ukupna vrijednost garđevinskih radova u 2009. godini je bila za 21.8% niža, fizički rad izražen efektivnim radnim vremenom iznosio je 19.25%, dok je vrijednost novih ugovora za izgradju stanova bila niža od 45.0%. U prvom kvartalu 2010. godine, isti trendovi su bili prisutni na tržištu. U poredjenju sa istim periodom prethodne godine, vrijednost građevinskih radova je bila za 37.4% niža, efektivno radno vrijeme 12.7% niže, vrijednost novih ugovora za stanove bila je za 19.2% niža, vrijednost novih ugovora za objekte je bila 75.3% niža. Indikatori za građevinski sektor, posebno indeksi za nove ugovore, pokazuju problem likvidnosti koji su očigledniji usled nedostatka podrške banaka za realizaciju započetih projekata.

U sektoru trgovine zabilježen je pad od -8.98% u 2009. godini u poređenju sa prethodnom godinom. Slični trendovi su nastavljeni i tokom prva četiri mjeseca 2010. godine, kada je trgovina bila u padu od 2.2% u poređenju sa istim periodom 2009. godine.

Prihodi od turizma tokom 2009. godine su bili na istom nivou kao i u 2008. godini. Broj noćenja je bio ne nešto nižem nivou (za 2.2%), dok se broj turista povećao za 3.2%. Dostupni podaci za 2010. godinu pokazuju da je broj noćenja tokom prva četiri mjeseca bio za 23,74% niži u poređenju sa istim periodom 2009. godine, dok se broj turista takodje smanjio 13,86%. Medjutim, podaci o turizmu i trendovima u turizmu biće vjerodostojniji nakon završetka ljetnje turističke sezone. Na osnovu posmatranih trendova u 2009. godini, očekuje se da će sveukupna ekonomska aktivnost nastaviti istom opadajućom putanjom u

-38,60

-65,60

-2,4

-22,30 -20,10

17,1

-70,00

-60,00

-50,00

-40,00

-30,00

-20,00

-10,00

0,00

10,00

20,00

30,00

Prerađivačka industrijaRudarstvo i

eksploatacija kamenaProizvodnja električne energije, gasa i vode

2009 V- 2010


Strana | 16

2010. godini. Predviđanja različitih institucija o rastu BDP u 2010 variraju od 1% (UN DESA i WIIW), do -1.8% (MMF). 9

Tokom 2009. godine, inflacija koja je izmjerena indeksom potrošačkih cijena bila je na nivou od 3.4%. prema godišnjem izvještaju Glavnog ekonomiste Centralne banke Crne Gore za 2008.godinu ,Inflaciju je prouzrokovao rast cijena hrane i bezalkoholnih pića (3.3% rast u 2009.godini), alkohola i duvanskih proizvoda (7.3%) kao i troškovi stanovanja (14.6%).

Tokom prvih pet mjeseci u 2010. godini, inflacija je bila na nivou od 0.6%. Ono što je interesantno istaći je da su se cijene za hranu i bezalkoholna pića smanjile za 1.1% u poređenju sa istim periodom prošle godine, kao i cijene za stanovanje 6.4%. Smanjenje od -6.8% je takodje zabilježeno u kategoriji kućanskih aparata.

Sa druge strane, najznačajniji porast cijena je zabilježen u sektoru saobraćaja (17,4%), te u sektoru za hotele i restorane (2,7%).

Grafik 7: Mjesečni rast indeksa potrošačkih cijena tokom 2009 i u prvoj četvrtini 2010

Izvor: Monstat Prema procjenama Centralne banke, u okviru 10% vjerovatnoće, inflacija će biti na nivou od 0% do 1.7% u zavisnosti od mjeseca. Model Centralne banke za projekcije u 2010. godini je 1% optimističan, 2.5% realističan i 4% pesimističan. Ekonomska kriza je u značajnoj mjeri uticala na stanje u budžetu. Ukupni prihodi u budžetu u 2009. godini, bili su na nivou od 1.182,77 miliona eura, ili 5.65% niži od planiranih i 11.52% niži nego prihodi u budžetu za 2008. godinu. Sve kategorije prihoda, izuzev prihoda od akcize i otplate kredita, zabilježile su smanjenje u 2009. godini u poređenju sa prethodnom godinom. Najznačnije kategorije za prihod, kao i tokom prethodne godine, bili su porezi. Prihodi od PDV-a su bili niži za 15.7% u 2009. godini, dok je prihod od poreza na lični dohodak bio niži za 15,06%. Prihodi od doprinosa su bili niži za 9,6%, dok su porezi bili 15,41% niži.

9 Izvor: MMF izvještaj, MMF zaključci Izvršnog Odbora 2010.godine, član IV konsultacija sa Crnom Gorom

0

1

2

3

4

5

6


Strana | 17

Opadajući trend ukupnih prihoda u budžetu nastavio se tokom prvog kvartala 2010. godine, kada je zabilježen pad od 1.08% u poredjenju sa istim periodom prethodne godine.

Sledeća tabela sadrži projekcije prihoda iz budžeta Crne Gore, and stanje u fondovima za 2010 u poredjenju sa planiranim rebalansom budžeta u 2009.

Tabela 5: Obrazac prihoda u budžetu Crne Gore za 2010.godinu i stanje u fondovima 09/10

Rebalans 2009 Projekcija 2010 Promjena 2010/2009

mil € % BDP mil € % BDP mil € % BDP

PRIHODI 1,253.62 38.67 1,164.89 36.39 -88.72 -2.77

Porezi 768.18 23.69 746.27 23.31 -21.91 -0.68

Dažbine 337.33 10.41 323.93 10.12 -13.4 -0.42

Takse 22.05 0.68 22.04 0.69 -0.01 0.00

Doprinosi 33.62 1.04 32.45 1.01 -1.17 -0.04

Ostali prihodi 44.03 1.36 33.36 1.04 -10.67 -0.33

Prihodi od otplate kredita 48.41 1.49 6.84 0.21 -41.57 -1.30

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore

Troškovi budžeta u 2009. godini su bili na nivou od 1.251,82 miliona eura ili 7.13% niži u odnosu od planiranih prihoda. Najveći udio u ukupnim troškovima predstavlja zaštita socijalnih transfera (31%) i oni su bili za 11.8% veći nego u 2008. godini. S druge strane, troškovi za bruto zarade i doprinosi koje uplaćuju poslodavci (21% od ukupnih troškova) su bili niži za 5.6% u poređenju sa 2008.godinom. Najveći rast zabilježen je u kategoriji subvencija, koji se povećao za 169% što je direktna posledica državne pomoći za prevazilaženje posledica ekonomske krize. Ukupni troškovi budžeta u prvom kvartalu 2010. godine, bili su veći za 11.39% nego u 2008. godini ili skoro 30% niži od planiranih troškova za ovaj period.

Grafik 8: Prihodi i troškovi u budžetu (2008-2009)

Izvor: Ministarstvo finansija

Što se tiče javnog duga, može se reći da je isti zabilježio visoke iznose tokom prošle godine, varirajući od četvrtine do trećine ukupnog BDP. Posmatrajući strukturu javnog duga, možemo primijetiti da je

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

IQ IIQ IIIQ IVQ IQ IIQ IIIQ IVQ IQ

2008 2009 2010

Budget revenues Budget expenditures


Strana | 18

komponenta inostranog duga dominantna, ali u poslednje dvije godine, iznos inostranog i domaćeg duga je gotovo isti. (Tabela 6)

Tabela 6: Javni dug (u milionima eura) za period od 2008-2009

Godina Domaći dug (% od BDP) Inostrani dug (% od BDP) Javni dug (% od BDP)

2008 13.6% 15.9% 29.6%

2009 12.7%* 15.5%* 28.4%*

Izvor: Ministratsvo finansija Crne Gore *Podaci se odnose na prvi u drugu četvrtinu 2009 godine.

Kriza je dovela i do posledica u bilansu plaćanjanu Crne Gore. Prema podacima, deficit u 2009. godini zabilježio je pad od 42.7% u poređenju sa 2008. godinom, i bio na nivou od 29.9% ukupnog BDP. Ovo smanjenje je velikim dijelom uzrokovano smanjenjem trgovinskih odnosa sa inostranstvom, usled smanjenja domaće proizvodnje kao i potražnje za proizvodima iz inostranstva. Podaci pokazuju da se trgovina sa inostranstvom smanjila za 35% u 2009. godini. Deficit bilansa tekućeg računa je pokriven prilivom stranih direktnih investicija.

Neto strane direktne investicije zabilježile su pozitivan rast u odnosu na druge indikatore ekonomije koje čine Crnu Goru jednom od rijetkih zemalja koja je uspjela da održi visoki nivo priliva stranih direktnih investicija u doba ekonomske krize. Tokom čitave 2009. godine, neto stranih direktnih investicija je dostigao vrijednost od 910.9 miliona eura, što je 65.1% više u odnosu na prvu godinu, (tabela 7). Što se tiče ovih investicija, napredak se može primijetiti i u njihovoj strukturi. U poslednjih nekoliko godina, u strukturi stranih direktnih investicija dominiraju investicije u nekretnine, a tokom 2009. godine, udio investicija u domaćim kompanijama i bankama se značajno povećao, posebno zbog prodaje akcija Elektroprivrede Crne Gore i porasta kapitala u bankama.

Tabela 7: Neto stranih direktnih investicija (u milionima €) i neto stranih direktnih investicija per capita (2006-2009)

Godina 2006 2007 2008 2009

Neto strane direktne investicije (u milionima

eura) 466.7 524.8 567.6 764.7

Strane direktne investicije per capita (€) 752.6 746.3 915.3 1,233.1

Izvor: Centrlna banka Crne Gore, CEED proračuni *Podaci se odnose na period od prve do treće četvrtine 2009

Značajan priliv stranih direktnih investicija umanjuje efekte krize sve do ukupne ekonomske aktivnosti. Medjutim, povećanje investicija u zelene tehnologije imaće neophodan podsticaj na ekonomske trendove.

Smanjenje ekonomske aktivnosti i problemi prisutni u realnom sektoru prouzrokovali su nastavak negativnih trendova u bankarskom sektoru tokom 2009. i početkom 2010. godine. Finansijski rezultat bankarskog sektora je bio negativan u 2009. godini, i dostigao je vrijednost od 21.6 miliona eura.

Ukupni depoziti u crnogorskim bankama su bili niži u 2009. godini za 8.28% u poređenju sa prethodnom godinom. Sve kategorije depozita su zabilježile smanjenje tokom ove godine. Povlačenje depozita je značajnije bilo izraženo na početku godine. Međutim, kao što se navodi u godišnjim izvještajima Glavnog ekonomiste Centralne banke, ovo je u velikoj mjeri usporeno garancijama na ukupne depozite koje obezbjeđuje crnogorska Vlada, povećanjem kamatnih stopa na štednju kao i priliva od fondova kroz prodaju akcija Elektroprivrede Crne Gore. Opadajući trend depozita se nastavio tokom prvog kvartala 2010. godine.


Strana | 19

Podaci pokazuju da su ukupni depoziti na kraju trećeg kvartala 2010. godine bili za 2.6% niži nego na kraju 2009. godine, ili za 1% veći nego na kraju prvog kvartala 2009. godine.

Tokom 2009. godine, ukupni broj odobrenih kredita se smanjio, i na kraju ovog perioda dostigao nivo od 2.397,513 miliona eura što je 14.30% niže u odnosu na 2008. godinu. Potražnja za kreditima je bila veća, međutim banke su smanjile aktivnosti po pitanju izdavanja kredita zbog likvidnosti kao i problema sa kredibilitetom klijenata. Tokom 2009. godine, krediti koji su se izdavali za privatne kompanije su se smanjili za 18.1%, za razliku od onih za privatna lica koji su se smanjili za 11.4%. S druge strane, krediti koji su odobravani za Vladu, povećali su se za 70%. Ova promjena strukture kredita za klijente je tipična za periode krize, jer je novac usmjeren na najsigurnijeg dužniak - državu.

Prema očekivanjima Centralne banke, bankarski sektor u Crnoj Gori će takođe biti u teškoj situaciji zbog određenog broja domaćih i stranih rizika. Finansijski resursi na međunardonom tržištu će biti ograničeni ali ne i jeftiniji, dok je domaća ekonomija preopterećena nelikvidnošću, smanjenjem proizvodnje, povećanjem nezaposlenosti, velikim dugom prema bankarskom sektoru, slabom ekonomskom aktivnošću. Stoga, ne očekuju se značajniji pomaci. Međutim, kako bi banke bile rentabilne, trebalo bi da imaju period kreditne aktivnosti, tako da se određeno povećanje u dijelu plasiranja kredita može očekivati.

Na osnovu prezentovane analize, možemo zaključiti da se Crna Gora u 2009. godini suočila sa negativnim posledicama globalne ekonomski krize, koja se odrazila kroz smanjenje domaće i inostrane potražnje, smanjenje kreditne aktivnosti banaka kao i smanjenje inostranih aktivnosti. Kriza je bila očigledna u gotovo svim sektorima i odrazila se na sve makroekonoske indikatore. Sveukupna ekonomska aktivnost se smanjila usled smanjenja industrijske proizvodnje, deficita u budžetu, depoziti i krediti su u značajnoj mjeri bili smanjeni prethodnih godina, smanjio se i deficit na tekućem računu, inflacija je bila niska, a mnoge kompanije su se suočile sa problemom likvidnosti.

Očekivanja za 2010. godinu nisu pretjerano optimistična, već se zaključuje da sporiji dolazak krize i odloženi efekti uticaja na crnogorsku ekonomiju, za posljedicu će imati i odloženi oporavak ključnih privrednih funkcija.

2.3 Uticaj krize na tržište rada

Stopa aktivnosti tokom 2008. i 2009. godine kretala se nivou od 40% do 52% (vidi Tabelu 8). Stopa aktivnosti u 2008. godini iznosila je 51.9%, dok je u 2009. godini iznosila 51.1%. Stopa aktivnosti se nije značajnije mijenjala i još uvijek je na niskom nivou, što je jedna od stalnih karakteristika tržišta rada u Crnoj Gori.

Tabela 8: Stopa aktivnosti, broj zaposlenih, broj nezaposlenih i stopa nezaposlenosti prema podacima iz MONSTATA(Istraživanje o radnoj snazi)

Q1-08 Q2-08 Q3-08 Q4-08 Q1-2009 Q2-09 Q3-09 Q4-2009

Stopa aktivnosti 50.6 52.3 51.3 51.5 51.1 50.6 51.5 50.8

Broj zaposlenih (u hiljdama) 213.1 219.7 221.3 221.2 212.5 212 217.8 209.1

Broj nezaposlenih (u hiljadama) 46.7 49.1 42.2 43.2 51.6 49.8 48.6 53.4

Stopa nezaposlenosti 18 18.3 16.0 16.3 19.5 19.0 18.2 20.3 Izvor: MONSTAT, Istraživanje o radnoj snazi


Strana | 20

Ako analiziramo broj registrovanih zaposlenih, prema podacima iz MONSTAT-a, primjetno je da se broj registrovanih zaposlenih u 2009. godini povećao u odnosu na prethodnu. Podaci pokazuju da je procječan broj zaposlenih stanovnika u 2008. godini iznosio 166.221, dok je taj broj u 2009. godini bio 174.152, što predstavlja povećanje od 4.7%. Ukoliko uzmemo u obzir podatke sa kraja godine, onda ovo povećanje iznosi sa 0.4% (169.859 u odnosu na 168.951).

Kao što se vidi u Tabeli 9, zaposlenost u nekoliko industrijskih i povezanih sektora je zabilježila pad. Najznačajnija negativna stopa ostvarena je u sektoru vađenja rude i kamena (-14.59%), proizvodnoj i prerađivačkoj industriji (-10.32%), proizvodnji el. energije, gasa i vode (-9.70%). Pad je takođe zabilježio i sektor ribarstva (-7.75%).

Smanjenje broja radnih mjesta u ovim sektorima nadoknađen je u sledećim sektorima: aktivnosti sa nekretninama (godišnja stopa rasta od 30.36%) kao I građevinarstvo, trgovina na veliko i malo, ugostiteljstvo (svi ovi sektori zabilježili su godišnju stopu rasta od oko 13%).

Tabela 9: Registrovani zaposleni po sektorima djelatnosti

Prosjek 2008 Prosjek 2009 2009/2008

Ukupno 166.221 174.152 4,77

Poljoprivreda, lov i šumarstvo 2.651 2.700 1,85

Ribarstvo 129 119 -7,75

Vađenje rude i kamena 3721 3.178 -14,59

Proizvodnja 24.335 21.824 -10,32

El. energija, prirodni gas i vodosnabdijevanje 6.042 5.456 -9,70

Građevinarstvo 8.831 9.997 13,20 Trgovina na veliko i malo, opravka automobila, motocikala i roba za ličnu potrošnju i potrošnju domaćinstva

31.854 36.117 13,38

Hoteli i restorani 14.641 16.678 13,91

Saobraćaj, skladištenje i komunikacije 12.789 13.858 8,36

Finansijsko posredovanje 3.476 3.748 7,83

Aktivnosti u vezi sa nekretninama 5.631 7.356 30,63

Državna uprava i odbrana; obavezno socijalno osiguranje

18.643 18.860 1,16

Obrazovanje 12.892 12.992 0,78

Zdravstvene i socijalne usluge 12.356 12.238 -0,96 Ostale komunalne, socijalne i lične usluge 8.221 9.031 9,85

Izvor: MONSTAT Mjesečni statistički pregled

manjenje broja radnika u industriji bio je očekivan zbog pada industrijske proizvodnje i situacije u glavnim industrijskim proizvođačima kao što su Kombinat Aluminijuma Podgorica, Željezara iz Nikšića i Rudnik boksita. Takođe, Vlada Crne Gore je odlučila da smanji broj radnika u javnom sektoru kao jednu od mjera koje bi trebale doprinijeti konsolidaciji budžetske potrošnje. Važno je napomenuti da su efekti pomenutih Vladinih mjera za sada vidljivi jedino u sektoru zdravstvenog i socijlanog osiguranja (-1%).


Strana | 21

Grafik 8: Zaposlenost po sektorima

Smanjenje broja registrovanih zaposlenih, zabilježeno u 2009. Godini, bilo je još izraženije u prvom kvartalu 2010.godine. Zahvaljujući tome, broj zaposlenih u prvom kvartalu 2010. godine porastao je za 1.1% u odnosu na isti period prethodne godine. Prema dostupnim podacima, najveći pad zaposlenosti zabilježen je u sektoru vađenja rude i kamena (-22.6%), industriji proizvodnje (-17.8%) i proizvodnji el. energije (-10.4%). Sa druge strane, kod nekoliko sektora zabilježen je porast zaposlenosti: trgovina (16.6%), finansijske aktivnosti (11.1%) i građevinarstvo (1.5%).

Prema podacima iz Istraživanja o radnoj snazi koju sprovodi MONSTAT, broj zaposlenih na kraju četvrtog kvartala 2008. godine iznosio je 221.2, dok je taj broj na kraju istog perioda 2009. godine iznosio 209.1. To znači da se broj zaposlenih u toku jedne godine smanjio za 5.42%. Ipak, ako uzmemo u obzir ukupne podatke za 2009. i 2008.g odinu iz istog izvora, smanjenje iznosi 3.4% (od 221.9 do 213.6 hiljade zaposlenih). Ukupan broj onih koji su izgubili zaposlenje u 2009. godini je 8.300, od kojih njih 1.200 su zaposleni, 3.100 samozaposleni i 2.800 radnika u porodičnom biznisu. Ako analiziramo brojke vidimo da se broj zaposlenih koji imaju ugovor sa poslodavcem u pisanoj formi (a koji se mogu smatrati formalno zaposleni) povećao za 5.400, dok je broj zaposlenih koji imaju usmeni dogovor ili su bez ugovora smanjen za 6.600.

Imajući u vidu da se podaci MONSTAT-a na mjesečnom nivou odnose na registrovane zaposlene, dok se podaci iz Istraživanja o radnoj snazi odnose i na registrovane i neregistrovane radnike10 (ILO definicija zaposlenosti), i analizirajući gubitak radnih mjesta prema rezultatima istraživanja o radnoj snazi, možemo zaključiti da se gubitak radnih mjesta zbog krize dogodio uglavnom u sivoj ekonomiji i pogodio uglavnom samozaposlene i radnike u porodičnom biznisu. Takođe, podaci o zapošljavanju stranaca iz Zavoda za zapošljavanje Crne Gore pokazuju da je u 2008. godini 57.766 stranaca bilo zaposleno u Crnoj Gori. U 2009. godini ova brojka je pala na 17.089. Očigledno je da je smanjenje ekonomske aktivnosti imalo zančajnog uticaja na zapošljavanje stranaca u Crnoj Gori.

Prema podacima iz Istraživanja o radnoj snazi, broj nezaposlenih lica u 2009. godini u odnosu na 2008.godinu povećan je za 12.5%. Prema ovom izvoru, stopa nezaposlenosti iznosila je 16.8 u 2008. godini, dok je u 2009. godini dostigla nivo od 19.1%, što predstavlja povećanje od 2.3 procentna poena. Ako analiziramo stopu nezaposlenosti, na osnovu ovog izvora na kvartalnom nivou, može se uočiti da je najveća stopa ostvarena u poslednjem kvartalu 2009. godine (20.3%).

10 Termin zaposleni u ovom istraživanju odnosi se osobe koje imaju bilo koji posao koji je plaćen tokom određenje nedelje, pa makar i u trajanju od sat vremena.

Poljoprivreda6.5%

Industrija20.7%

Usluge72.8%


Strana | 22

Grafik 9: Stopa nezaposlenosti na kvartalnom nivou (2008-2009)

Izvor: MONSTAT Istraživanje o radnoj snazi

S obzirom da je četvrti kvartal 2009. godine bio period godine u kojem se dogodio porast nezaposlenosti, potrebno je analizirati ovaj podatak kako bi se došlo do zaključka koja grupa je najviše pogođena ovim negativnom trendovima.

Od 43.2 hiljade nezaposlenih u 2008.godini, 22.7 hiljade su bili muškarci. U 2009. godini od 53.4 hiljade nezaposlenih lica, 28.4 hiljade su bili muškarci. Pored toga, stopa nezaposlenosti muške populacije u četvrtom kvartalu 2009. godine iznosila je 19.2% ili 4.2 procentna poena više nego u odnosu na isti period prethodne godine. Što se tiče ženske populacije, zabilježem je rast nezaposlenosti od 3.6 procentna poena, dok je u poslednjem kvartalu 2009. godine stopa nezaposlenosti bila na nivou od 21.8%. Stoga možemo zaključiti da je u strukturi 11.3 hiljada takozvanih novo nezaposlenih lica zastupljen jednak broj muškaraca i žena. Iz ovog se može zaključiti da jedan pol nije bio više izložen efektima krize u odnosu na drugi.

Analiza nezaposlenosti po starosnim grupama pokazuje da je stopa nezaposlenosti stanovništva između 15 i 24 godine najznačajnije povećana u poslednjem kvartalu 2009. godine u odnosu na isti period prethodne godine (od 31.1% do 42%). Kod stanovništva između 25 i 49 godina starosti zabilježena je stopa nezaposlenosti od 16% u četvrtom kvartalu 2008. godine, a 20.1% u istom periodu 2009.godine. Iste brojke važe za starosnu grupu od 50-64 godine, i iznose 10.2% (4.kvartal 2008.godine) i 11.0% (4.kvartal 2009.godine). Iz predstavljenih podataka se može se zaključiti da je krizom najviđe pogođena radna snaga starosne dobi od 15 i 25 godina.

Ako analiziramo nezaposlena lica po stepenu školske spreme mogu se primijetiti određene razlike među grupama. Prema podacima iz poslednjeg kvartala 2008. godine, od ukupnog broja nezaposlenih 14.9% je imalo osnovno obrazovanje, 15.8% stručno obrazovanje nakone osnovne škole, 7.6% srednje opšte obrazovanje, 49.8% srednje stručno obrazovanje i 10.0% imalo je više ili visoko obrazovanje. Podaci za 2009.godinu za iste grupe stepena obrazovanja su sledeće: 11.5%, 18.6%, 4.5%, 49.3% i 15.5%. Ove brojke ukazuju da lica sa visokim obrazovanjem su populacija koja je najviše pogođena krizom. Ovo se može objasniti činjenicom da nije bilo otvaranja novih radnih mjesta, dok je priliv ljudi sa višim i visokim obazovanjem bio sličan kao i u prethodnom periodu. Isto se odnosi na ljude sa stručnim obrazovanjem višim od osnovne škole. Udio ljudi sa srednjim obrazovanjem nije se značajnije mijenjao, ali se taj broj tokom posmatranog perioda povećao za pet hiljada. Do sličnog zaključka dovodi podatak o stopi nezaposlenosti za te grupe koje su prikazane u tabeli ispod.

1818.30

1616.3

19.5

19

18.2

20.3

14

15

16

17

18

19

20

21

Q1-2008 Q2-2008 Q3-2008 Q4-2008 Q1-2009 Q2-2009 Q3-2009 Q4-2009


Strana | 23

Tabela 10: Stopa nezaposlenosti stanovništva prema stepenu obrazovanja

2008 2009

Osnovno obrazovanje 27.2 27.0

Stručno obrazovanje nakon osnovne škole 20.1 26.9

Srednje opšte obrazovanje 19.3 16.8

Srednje stručno obrazovanje 16.7 20.4

Više i visoko obrazovanje 8.0 14.6

Izvor: Istraživanje o radnoj snazi, MONSTAT

Međutim, može se očekivati da se situacija promijeni zbog restrukturiranja velikih preduzeća, koje će uglavnom uticati na nisko kvalifikovane radnike, koji će onda biti evidentirani kao nezaposleni.

Prema podacima o nezaposlenosti iz ZZZ, koji objavljuje podatke o registrovanim nezaposlenoslenim licima, 30.169 lica je registrovano u Crnoj Gori na kraju 2009.godine, ili 6.3% više nego na kraju 2008. godine. Ipak, ako naliziramo prosječne brojke za ove dvije godine, broj registrovanih nezaposlenih u 2009. godini veći je za 3.9% nego u 2008. godini.

Prema podacima iz ZZZ stopa nezaposlenosti na kraju decembra 2009. godine iznosila je 11.43%, što je 0.69 procentnih poena više nego u istom periodu prethodne godine. Međutim, ako analiziramo podatke tokom godine, očigledno je da je broj nezaposlenih lica tokom prva tri kvartala 2009.godine bio na nižem nivou nego u 2008.godini. Ipak, u četvrtom kvartalu broj nezaposlenih se značajno povećao i dostigao nivo veći nego u prethodnoj godini. Trend rastuće nezaposlenosti nastavljen je i u prvom kvartalu 2010.godine. Prema najnovijim podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, na dan 1. novembar bilo je 31.690 nezaposlena lica evidentirana u ovoj instituciji, što predstavlja povećanje od 9.56% u poređenju sa istim periodom prethodne godine. Ovo znači da je stopa nezaposlenosti na početku novembra 2010.godine iznosila 12.00% ili 1.04 procentni poen više nego što je to bio slučaj u istom periodu 2009.godine.

Bilo bi interesantno analizirati podatke o nezaposlenosti ZZZ za prvi kvartal kako bi još jednom potvrdili zaključke definisane na osnovu Istraživanja o radnoj snazi, koju sprovodi MONSTAT. Ako razmotrimo obrazovnu strukturu nezaposlenih, podaci pokazuju da se broj nezaposlenih sa prvim ili drugim stepenom obrazovanja tokom posmatranog perioda povećao za 4.7% na godišnjem nivou, a broj nezaposlenih sa trećim, četvrtim i petim stepenom obrazovanja povećao se za 11.3%, dok je broj onih sa šestim, sedmim i osmim stepenom obrazovanja porastao za 39.00%. To nas opet dovodi do zaključka da je, do sada, visoko kvalifikovana i obrazovana radna snaga najsnažnije osjetila negativne trendove u crnogorskoj ekonomiji. Međutim, ako uzmemo u obzir podatak da je 69.854 novih radnih mjesta objavljenou 2008.godini, dok je ovaj broj u 2009.godini iznosio 47.546, očigledno je da povećanje ponude radne snage nije pratilo tražnju, što je izazvalo veće prisustvo visoko obrazovane radne snage u evidenciji nezaposlenih.

Analiza nezaposlenosti po opštinama pokazuje da je najznačajniji porast nezaposlenosti u prvom kvartalu 2010.godine zabilježen u Podgorici (32.64%), Budvi (56.52%) i Nikšiću (21.86%). Ovakva situacija je i očekivana s obzirom da su Podgorica i Nikšić dvije najveće opštine, administrativni i ekonomski centri. Smanjenje turističke aktivnosti koje bilo očigledno u 2010.godini uzrokovalo je situaciju na tržištu rada u Budvi.

Starosna struktura nezaposlenih lica pokazuje da od ukupnog broja nezaposlenih, 15.91% stanovništva je mlađe od 25 godina, dok 16.06% su osobe starosne dobi iznad 50. Ako se fokusiramo na godišnje stope rasta nezaposlenosti različitih starosnih grupa, očigledno je da je najveća stopa zabilježena kod poplacije između


Strana | 24

25 i 30 godina starosti (19.61%), preko 50 godina (19.89%) kao i stanovništvo između 18 i 25 godina (12.63%). Ovo jasno ukazuje da je mlađe i starije stanovništvo prvo na udaru krize, dok je stanovništvo između 30 i 50 godina starosti u najmanjoj mjeri bilo pogodjeno krizom.

Od ukupnog broja nezaposlenih, 20.80% njih je tražilo posao po prvi put i nema nikakvu evidenciju prethodnog radnog staža. Međutim, ako analiziramo rast stope nezaposlenosti u okviru grupa koje imaju prethodno radno iskustvo, vidimo da grupe koje su imale zaposlenje u periodu do pet godina kao i grupe koje su imale radni staž od preko 30 godina su bile prve koje su iskusile pritisak ekonomske krize. Stopa rasta za one koji rade preko 30 godina je 25.83%, a onih koji su imali posao 1-2 godine iznosi 29.27%,od 2 do 3 godine 33.62% i od 3 do 5 godina 27.63%.

Takođe, tokom prvog kvartala 2010.godine gotovo 10.000 ljudi je registrovano kao dodatni nezaposleni. Od ovog broja 34.38 % je po prvi put registrovano u Fondu za zapošljavanje. Ova grupa se sastoji od onih koji su imali prethodno zaposlenje i onih koji nijesu radili prije. Zanimljivo je naglasiti da grupa onih koji nijesu imali zaposlenje bileži godišnji rast od 63.05% tokom posmatranog perioda. Ako bismo analizirali uzroke nezaposlenosti ove grupe nezaposlenih lica, 37.71% su oni koji kojima se okončao ugovor na odredjeno vrijeme, 14.14% su oni koji su dobili otpremnine, a 4.10% su oni čije su kompanije bankrotirale ili su u procesu likvidacije. Podaci još jednom potvrdjuju zaključak da su uticaji ekonosmke krize na tržište rada postali još vidljiviji u 2010. godini.

Analiza nezaposlenosti na osnovu oba izvora, Istraživanja o radnoj snazi, koju sprovodi MONSTAT kao i Zavoda za zapošljavanje, pokazuje da je broj nezaposlenih porastao u 2009. i 2010.godini. Ovaj trend je počeo u poslednjem kvartalu 2009.godine, što pokazuje da su efekti krize na tržište rada postali vidjivi sa zakašnjenjem. To je razlog zašto i tokom cijele 2010.godine možemo očekivati dalji rast nezaposlenosti, tj. da će nezaposlenost biti na većem nivou tokom cijele 2010.godine u odnosu na prethodnu godinu.

Prema podacima iz MONSTAT-a prosječna bruto plata u 2009.godini je iznosila 643 eura, što predstavlja porast od 5.6% u odnosu na 2008.godinu. Prosječna neto plata, u toku istog perioda, povećala se za 11.3%. Prostor za veće povećanje plate stvoren je smanjenjem poreza na lični dohodak u 2009.godini (sa 15% na 12%) kao i smanjenje doprinosa za socijalno i zdravstveno osiguranje. Sektori koji su zabilježili smanjenje plata su: vađenje rude i kamena (-6.8%), finansijske aktivnosti (-1.6%), i proizvodnja (-0.3%). Podaci za prvi kvartal 2010.godine pokazuju da se prosječna bruto plata povećala za 7.1% u odnosu na isti period prethodne godine. Negativna stopa u visini plata zabilježena je jedino u sektoru javne uprave I sektoru socijalnog osiguranja (0.7%). Može se primijetiti da ekonomska kriza nije još pogodila plate s obzirom das u zabilježile pozitivan rast. Međutim, imajući u vidu da će efekti ekonomske krize biti prisutni u Crnoj Gori tokom 2010.godine, možemo očekivati dalje stagniranje povećanja plata.

2.4 Socijalna pitanja

Kriza je imala ogroman uticaj kako na sektor malih i srednjih preduzeća, tako i na velike kompanije u Crnoj Gori. Socijalna previranja unutar Kombinata aluminijuma su najočiglednija manifestacija ovih uticaja. Najteže je pogođen reprolanac industrije čelika u okviru KAP (Kombinat aluminijuma Podgorica). Pored repro lanca, tu su i druge velike kompanije koje su se suočile sa teškoćama, a koje mogu imati značajan uticaj na buduće stanje na tržištu rada. U nastavku je prikazana lista najvažnijih pravnih subjekata sa aspekta postojećih pitanja iz oblasti rada, broj trenutno zaposlenih u tim kompanijama kao i procjena broja radnika koji će u skoroj budućnosti biti otpušteni.


Strana | 25

Tabela 11: Broj zaposlenih u pojedinim kompanijama

Kompanija Broj zaposlenih koji treba da budu otpušteni KAP 524 Željezara Niksic 400 Livnica Niksic 101 Radvent Niksic 180 Tehnostil 60 Promont Niksic 33 Rudnici boksita Nikšić 300 Rudnik uglja Pljevlja 370 Duvan Komerc 50 Duvanski kombinat Podgorica 239 Telekom Podgorica 81 Mljekara Podgorica 200 Luka Bar-Luka 400

Izvor: Medijski izvještaji

Privatizacija, restrukturiranje i pad poslovne aktivnosti smatraju se glavnim uzrocima za nedavni i budući pad nivoa zaposlenosti. Jednako važan indikator za procjenu nivoa otpuštanja je i broj osoba registrovanih za primanje nadoknada za nezaposlene.

Prema podacima iz Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, prosječan broj lica koja primaju nadoknadu za nezaposlene značajno se povećao tokom 2009.godine, što se vidi i na Grafiku 10. Porast zabilježen u 2009.godini bio je 31% veći u odnosu na 2008.godinu. Broj lica koja primaju naknadu za nezaposlene dostigao je nivo od 12.408 na kraju 2009. godine. Broj primaoca povećao se u prvom mjesecu 2010.godine, dok je u toku drugog mjeseca zabilježio pad u odnosu na prethodni mjesec prethodne godine.

Grafik 10: Broj lica koja primaju naknadu za nezaposlene

Izvor: Zavod za zapošljavanje Crne Gore

Imajući u vidu broj lica koji su planirani za otpuštanje kao i projektovani pad ekonomske aktivnosti, može se očekivati da se broj lica koja primaju nadoknadu za nezaposlene poveća tokom 2010.godine. Ovo će

,0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

14,000

2008 2009 2010


Strana | 26

predstavljati dodatno opterećenje za budžet Crne Gore, koji je već u deficitu i bez sredstava za sprovodjenje dodatnih anti-kriznih mjera.

2.5 Nivo učinka obrazovanja

U nastavku ove studije bavićemo se pitanjem ponude i tražnje za obrazovnim kvalifikacijama i obrazovnim sistemom u cjelini. U ovom dijelu ćemo ukratko predstaviti glavne nalaze Indeksa politike MSP (malih I srednjih preduzeća) za 20092. Indeks Politike MSP je prva sveobuhvatna komparativna procjena uspjeha ostvarenog u zemljama Zapadnog Balkana u sprovođenju Evropske Povelje za mala i srednja preduzeća. Indeks kao analitičko sredstvo kreiran je od strane OECD (Organizacija za evropsku saradnju i razvoj). Analiza obuhvata i procjenu učinka zemalja tokom poslednje dvije godine.

Među deset dimenzija, Indeks Politike MSP ocjenjuje dimenzije 1 i 4 ljudskog kapitala, koji se odnosi na preduzetničko obrazovanje i obuke, kao i dostupnost vještina. Zapravo, ocjena primjena politika koje se odnose na MSP je pokazala da je Crna Gora najveći napredak ostvarila upravo u ove dvije dimenzije, dok je imala veoma ograničena dostignuća u ukupnom učinku. S tim u vezi, rečeno je da je strateški pilot napor uslijedio nakon elaboriranja strategije doživotnog preduzetničkog učenja i aktivnosti koje obuhvataju ključne djelove indikatora Povelje za preduzetničko obrazovanje i obuke.

U pogledu Dimenzije 1, preduzetničko obrazovanje i obuke, Crna Gora se ubraja u najbolje u regionu. Indeks Crne Gore bio je nešto ispod 3 (na skali od 1-5) i malo je slabiji od indeksa Hrvatske koji je nešto iznad 3. Rezultati zemalja na Balkanu prikazani su na sledećem grafiku.

Grafik 11. Preduzetničko obrazovanje i obuke

Izvor: 2009 SME Policy Index, OECD and EC

Međutim, u pogledu dostupnosti vještina, Crna Gora je među najgore pozicioniranim zemljama u regionu, dok su Srbija i Hrvatska ostvarile značajan napredak u obezbjeđivanju sveobuhvatnih podataka o obukama za preduzeća, uključujući obuke za kompanije koje tek započinju poslovanje i one koje su u razvoju. Rezultati svake zemlje na Balkanu prikazan jer na sljedećem grafiku.

Grafik 12. Dostupnost vještina


Strana | 27

Izvor: Indeks politike malih i srednjih predizeća za 2009.godinu, OECD i EC

2.6 Pregled pravnog okvira

Tržište rada u Crnoj Gori regulisano je adekvatnom zakonskom regulativom. Tu se prije svega misli na:

• Zakon o radu,

• Zakon o zapošljavanju,

• Zakon o štrajku,

• Zakon o mirnom rješavanju radnih sporova,

• Zakon o zapošljavanju i radu stranaca,

• Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom,

• Zakon o volonterskom radu,

• Opšti kolektivni ugovor itd.

U pogledu obuhvaćenosti može se reći da su svi aspekti tržišta obuhvaćeni i da se u tom pogledu može govoriti o jednoj zaokruženoj cjelini. Ako posmatramo crnogorsko tržište rada vidjećemo da se ono vremenom razvijalo, postajalo fleksibilnije, otvorenije ali je i dalje prema stavovima biznisa rigidno i neefikasno. To se posebno odnosi na mobilnost radne snage koja je prilično niska pa imamo situaciju da i pored zabilježene stope nezaposlenosti od preko 12% imamo značajan broj ljudi sa strane koji su angažovani prije svega na sezonskim poslovima.

Razvoj tržišta rada pratio je i razvoj zakonske regulative koja ga reguliše. Aktuelni Zakon o radu donešen je 2008. godine i predstavljao je značajan korak ka smanjenju rigidnosti tržišta rada. Kao rezultat toga, Crna Gora je u Izvještaju o lakoći poslovanja koji je Svjetska banka objavila za 2010. godinu bila veoma dobro rangirana u dijelu koji se tiče zapošljavanja radnika. Medjutim, i taj zakon je u praksi pokazao neke svoje nedostatke i aktuelan je rad na izmjenama i dopunama istog.

Svi ostali zakoni i podzakonska akta koja tretiraju tržište rada su novijeg datuma što nameće zaključak da ove oblasti u prošlosti nijesu bile adekvatno normirane i da norme nijesu pratile potrebe koje su bile iskazane u praksi.

U dijelu zakonske regulative u narednom periodu potrebno je izvršiti provjeru odredjenih zakonskih rješenja u praksi jer iako se ponekad na papiru smatraju opravdanim, ne postoji mogućnost njihove primjene u praksi. S obzirom da se Crna Gora opredijelila da svoje tržište rada otvori i učini ga fleksibilnim, potrebno je


Strana | 28

napraviti izmjenu zakonskih rješenja, a posebno u dijelu koji se tiče minimalne zarade i propisa koji je definišu. U tom smislu trenutno se sprovode aktivnosti na izmjenama i dopunama Opšteg kolektivnog ugovora sa ciljem definisanja rješenja koje je pogodno i za radnike i za poslodavce.

U proteklom periodu tržište rada u Crnoj Gori je bilo pod jakim uticajem ekonomske krize. Ta kriza se odnosila prije svega na povećanje broja nezaposlenih i težeg zapošljavanja prije svega zbog smanjene aktivnosti realnog sektora. Što se tiče Crne Gore, nije zabilježen značajan pad broja nezaposlenih rezidenata, medjutim ukoliko uzmemo u obzir drastično smanjen broj nerezidenata koji su zvanično radili u Crnoj Gori ekonomska kriza je itekako uticala na tržište radne snage.

U narednom periodu država će se suočiti sa zahtjevima za fleksibilnijim tržištem rada i regulativom koja ga prati. Daljim otvaranjem tržišta i približavanjem Evropske Unije fluktuacija radne snage ka i iz Crne Gore će se povećati dok će lica koja imaju specifična znanja biti više tražena i na većoj cijeni. U tom smislu treba da se razvija i regulativa koja prati tržište rada da ona ne bude kočnica daljem ekonomskom napretku Crne Gore.


Strana | 29

3. Analiza istraživanja o uticaju krize na aktere tržišta rada

Ranije prezentovani makroekonomski pokazatelji u velikoj mjeri oslikavaju ekonomska dešavanja tokom globalne ekonomske krize u Crnoj Gori, uključujući trendove na tržištu rada. Pored toga, kroz direktan kontakt sa akterima tržišta rada prikupili smo dodatne informacije da bi bolje razumjeli uticaj efekata krize na zaposlene, nezaposlene i poslodavce. U tu svrhu, sprovedeno je kvantitativno istraživanje na reprezentativnom uzorku zaposlenih, nezaposlenih i poslodavaca, a sa predstavnicima relevantnih institucija koje učestvuju u organizaciji i funkcionisanju tržišta rada u Crnoj Gori, napravili smo dubinske intervjue. Slijedi kratak pregled najvažnijih zaključaka. Više detalja dostupno je na zahtjev.

3.1 Uticaj krize na zaposlene, poslodavce i nezaposlena lica – opšti nalazi

Poslodavci

Preko 85% anketiranih poslodavaca potvrdili su da je kriza uticala na njihovo poslovanje, dok je više od 90% njih ocijenilo da je taj uticaj značajan. Ipak, svega nešto više od dvije petine kompanija preduzelo je određene mjere kako bi se lakše izborilo sa krizom. Te mjere su prvenstveno podrazumijevale smanjenje troškova. Šest od anketiranih deset poslodavaca su ili smanjili broj zaposlenih (43%) ili smanjili fond plata (20%). Kompanije koje su smanjenje troškova vršile prije svega smanjenjem broja zaposlenih, u prosjeku su broj zaposlenih smanjile za 10%. Nešto manje od 15% kompanija koje su potvrdile da kriza nije značajno uticala ili nije uopšte uticala na njihovo poslovanje, u ovom periodu je angažovala nove zaposlene. Takođe, kao jednu od mjera za ublažavanje uticaja krize, 10% kompanija je potvrdilo dodatno ulaganje u obuku zaposlenih.

Upitani da ocjene buduća dešavanja kada je u pitanju broj zaposlenih, skoro trećina poslodavaca je potvrdila da ne očekuju promjene, dok je 10% potvrdilo da očekuje dalje smanjenje broja zaposlenih u narednih 12 mjeseci. Preostalih 25% ima optimistična očekivanja u pogledu razvoja i prolaska krize pa očekuju povećanje broja zaposlenih.

Predstavnici udruženja poslodavaca potvrđuju prethodno navedeno, ocjenjujući da pad privredne aktivnosti neizbježno uzrokuje ograničenja kada je u pitanju zadržavanje postojećih radnih mjesta i novo zapošljavanje. U Montenegro Biznis Alijansi su optimistični u pogledu daljih razvojnih trendova i očekuju intenzivniju privrednu aktivnost već u narednom periodu.

Zaposleni

Logično, zaposleni u Crnoj Gori dijele sudbinu poslodavaca, pogotovo oni angažovani u sektoru malih i srendjih preduzeća. Savez samostalnih sindikata Crne Gore je podsjetio da su životni standard zaposlenih i kvalitet rada doživjeli jak pritisak u poslednjoj godini i po dana. Međutim, po njima, nezavidan položaj zaposlenih posljedica je ne samo aktuelne krize već i neuspješno sprovedene privatizacije, koja je za posljedicu imala višak radne snage, usljed izostanka revitalizacije proizvodnih pogona i obnavljanja proizvodnje u privatizovanim kompanijama. Privredna Komora Crne Gore takođe se slaže da je cijela ekonomija osjetila ogroman negativan uticaj međunarodne krize koja je neminovno morala voditi ka opštoj nelikvidnosti i padu ili stagnaciji nivoa plata.

Rezultati istraživanja među zaposlenima podržavaju prethodno navedeno. Skoro polovina zaposlenih (48,1%) u Crnoj Gori suočila se sa smanjenjem mjesečnih prihoda; 45,3% ispitanika potvrdili su da je


Strana | 30

njihova plata na istom nivou tokom posljednjih dvanaest mjeseci, dok je samo 6,6% anketiranih zaposlenih navelo da im je plata povećana u ovom periodu. Za 91,1% ispitanika, smanjenje ličnog dohotka nije pratilo i smanjenje broja efektivnih sati rada, a najveći broj anketirani potvrdilo je smanjenje iznosa plata za 6 do 10% (45,4%, Grafik 13).

Grafik 13: Koliki je procenat pada Vašeg prihoda? (zaposleni)

Grafik 14: S obzirom na Vaš status zaposlenja u narednih 12 mjeseci, Vi ćete:

Premda su poslodavci potvrdili da je velika nelikvidnost u privredu bila najizraženija direktna posljedica krize, dvije trećine ispitanika izjavilo je da nisu imali kašnjenje plate duže od tri dana. Na drugoj strani, 58,6% onih koji su pak primali platu sa zakašnjenjem suočili su se sa kašnjenjem u isplati plate svakog mjeseca tokom poslijednjih 12 mjeseci. Ovdje je važno napomenuti da se istraživanje odnosi isključivo na zaposlene u privatnom, ne i u javnom sektoru.

Ipak, anketirani zaposleni su uglavnom optimistični u pogledu budućeg radnog statusa, tako da je 70% njih odgovorilo da će vjerovatno ili sigurno zadržati trenutno radno mjesto, dok je 7,5% ispitanika sa sigurnošću odgovorilo da očekuje da ostane bez posla (vidjeti Grafik 14)

Nezaposleni

Pored same prirode nezaposlenosti, negativni uticaj krize pogodio je nezaposlene osobe ne manje koliko i druge učesnike na tržištu rada. Iz makroekonomskog prikaza, može se zaključiti da je stopa nezaposlenosti imala blagi porast tokom perioda krize, možda i manji nego što bi očekivali, ili je efekat rasta stope nezaposlenosti odložen. Jedna četvrtina anketiranih nezaposlenih (u trenutku anketiranja) potvrdila je das u tokom posljednjih 12 mjeseci ipak radili. Trenutni status nezaposlenosti posljedica je nemogućnosti nalaska posla (49%), za njih 20% razlog je likvidacija kompanije u kojoj su ranije radili, dok je 14% potvrdilo das u ili dobili otkaz (7,6%) ili ga sami dali (6,2%), dok je 6,2% anketiranih sa trenutnim statusom nezaposlenog odgovorilo das u dobrovoljno napustili kompaniju u kojoj su radili, uz isplatu otpremine.

Ogromna većina nezaposlenih osoba (85,9%) složila se da je globalna kriza otežala zapošljavanje nezaposlenih osoba. Takođe, potvrđeno je da su “prvi na udaru” bili nerezidentni zaposleni i angažovani bez formalno zaključenog ugovora o radu.

Prema mišljenju predstavnika Saveza samostalnih sindikata Crne Gore, kao legalnog predstavnika radnika u Crnoj Gori, izuzev zaposlenih u finansijskom sektoru, većina zaposlenih u Crnoj Gori prošli su kroz veoma težak period.

Prema rezultatima istraživanja, više od polovine (52,4%) zaposlenih nije dobilo zaradu obračunatu u skladu sa ukupnim vremenom provednim na radnom mjestu. Kada su bili upitani da li imaju socijalno i zdravstveno

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0

Do 5%

Od 6 do 10 %

Od 11 do 20 %

Od 21 do 30 %

Od 31 do 40 %

Više od 40 %

13.4%

45.4%

21.6%

9.2%

6.6%

3.8%

0,0 20,0 40,0 60,0

Vjerovatno zadržati postojeći posao

Sa sigurnošću zadržati svoj postojeći posao

Podjednako je moguće ostati bez posla i zadržati trenutno zaposlenje

Vjerovatno ostati bez posla

Sigurno ostati bez posla

Ne znam

45.0%

24.3%

23.2%

5.1%

2.3%

0.1%


Strana | 31

osiguranje, 86% ispitanika je odgovorilo potvrdno dok je njih 15% odrično odgovorilo na ovo pitanje, potvrđujući da rade “na crno”.

Uprkos poteškoćama i ograničenjima kada bi htjeli da traže bolji posao, skoro dvije trećine (62,8%) intervjuisanih zaposlenih osoba potvrdilo je da su zadovoljni sadašnjim radnim mjestom. Kod nešto više od polovine onih koji su nezadovoljnim sadašnjim radnim mjestom (51,7%), uzork nezadovoljstva su niske plate. Lista glavnih uzroka njihovog nezadovoljstva se može vidjeti na Grafiku 15. Pored navedenog, visok procenat zaposlenih smatra da su njihova prava loše (51,8%) ili beoma loše (26,9%) zaštićena.

Grafik 15: Glavni uzrok nezadovoljstva trenutnim zaposlenjem?

U vrijeme pripreme studije, u toku su bili pregovori oko Opšteg koletivnog ugovora, što je Savez samostalnih sindikata dovodio u vezu sa veoma nepovoljnom situacijom u kojoj se nalaze zaposleni u javnom sektoru. Za razliku od njih, zaposlenih u privatnom sektoru su mišljenja da njihove kolege u javnom sektoru imaju zapravo najbolju poziciju u privredi. Grafik 16 sumira odgovore na ovo pitanje.

Grafik 16: Najbolji položaj zaposlenih je u:

Rezultati istraživanja ukazuju da većina nezaposlenih ima socijalno osiguranje. Na drugoj strani, samo 13,6% anketiranih se prijavilo za naknadu za nezaposlenost. Prema Savezu samostalnih sindikata, iznos naknade za nezaposlenost je skoro beznačajan, tako da nezaposleni možda smatraju da nemaju interesa u apliciranju za ovu vrstu doprinosa. Generalno gledano, nezaposlene osobe svoju poziciju po pitanju zaštite prava i prilika za zapošljenje vide kao kao lošu (50,5%) ili veoma lošu (36,9%). Ono što više zabrinjava je činjenica da većina njih (80%) ne očekuje nikakva poboljšanja u narednih 12 mjeseci u pogledu pronalaženja zaposlenja.

0,0 20,0 40,0 60,0

Niske zarade

Neplaćanje doprinosa

Prekovremeni neplaćeni rad

Rad praznicima

Loši uslovi radnih prostorija

Nešto drugo

51.7%

12.1%

12.0%

9.8%

9.8%

4.7%

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0

Javnom sektoru

Privatnom sektoru

Nevladinom sektoru

Ne znam

62.5%

12.4%

24.6%

0.5%


Strana | 32

3.2 Procjena ponude i tražnje na tržištu rada sa fokusom na kvalifikacije i vještine

Perspektiva poslodavaca

Dubinski intervju sprovedeni sa predstavnicima instutucija i interesnim organizacijama dali su vrijedan uvid u samu prirodu crnogorskog tržišta rada. Ono što je proizašlo kao zajednički zaključak sa svih intervjua odnosilo se na sledeće dvije dominantne karakteristike tržišta rada u Crnoj Gori – cikličnu prirodu tražnje i strukturalnu neuskladjenost ponude i tražnje. Prema Zavodu za zapošljavanje Crne Gore, svaki period novembar-mart karakteriše porast stope nezaposlenosti, dok ostatak godine bilježi suprotan trend uslijed ljetnje sezone.

Pitajući za mišljenje o odnosu između ponude i tražnje, samo 8,2% poslodavaca vidi odnos ponuda-tražnja kao povoljan. Na drugoj strani, osvrćući se na svoju kompaniju, u 89% slučajeva poslodavci su izrazili zadovoljstvo sa kvalifikacionom strukturom kompanije. Dalje, takođe su bili zadovoljni vještinama i znanjima koje njihove zaposleni imaju (88,7%). Nivo vještina i znanja je prije svega u 29,8% slučajeva proizvod in-house treninga i formalnog obrazovanja (vidjeti Tabelu 12). Oni koji nisu bili zadovoljni vještinama i znanjem svojih radnika bili su uglavnom iz sektora turizma i proizvodnje.

Tabela 12. Znanje i vještine zaposlenih su rezultat:

Broj %

Treninga unutar kompanije i redovnog obrazovanja podjednako 87 29.8

Treninga unutar kompanije u potpunosti 57 19.5

Uglavnom treninga unutar kompanije, a u manjoj mjeri redovnog

obrazovanja 57 19.5

Redovnog obrazovanja u potpunosti 54 18.5

Uglavnom redovnog obrazovanja, a u manjoj mjeri treninga unutar

kompanije 36 12.3

Bez odgovora 1 0.3

Ukupno 292 100

Nešto manje od polovine poslodavaca (48,3%) smatra da su vještine i znanje koje njihovi zaposleni imaju u skladu sa njihovim nivoom obrazovanja. Na drugoj strani, skoro trećina ispitanika (32,9%) vjeruje da postoji nepodudarnost između obrazovanja zaposlenih i znanja u aktivnostima koje obavljaju. Skoro polovina ispitanika (46,3%) koji su naglasili nepodudaranje između nivoa obrazovanja i njihovog znanja bili su iz sjevernog regiona, što bi moglo ukazati da lokalne obrazovne instutucije nude manje znanja za isti nivo obrazovanja, u poređenju sa institucijama u ostalim djelovima zemlje.

Poslodavci su zamoljeni da identifikuju obrazovne profile koji bi im bili potrebni u skorijoj budućnosti imajući u vidu planirane poslovne aktivnosti. Rezultati su prikazani na slijedećem grafiku.


Strana | 33

Grafik 17: S obzirom na planirane poslovne aktivnosti, za kojim profilima radne snage bi u skorijoj budućnosti imali najveću potrebu? (ponderisane vrijednosti)

*Sve frekvencije manje od 4 u nominalnoj vrijednosti su uključene u grupu “nešto drugo”

Ispitanicima je data prilika da spomenu dva profila obrazovanja. Tri najčešća odgovora su bila: komercijalni prodavac, poslovni administrator i IT stručnjak. Ispitanici su pomenuli i razna pojedinačna zanimanja.

Kada se radi o mogućim deficitarnim zanimanjima, uopšte, koja su se pojavila uslijed krize ili novih trendova, većina poslodavaca (78,8%) nije uspijela odrediti određena zanimanja koja bi bila deficitarna u bliskoj budućnosti. Ipak, ostali koji su prepoznali nedostatak određenih zanimanja u narednom periodu dali su odgovore, od kojih su najčešći najčešći prezentovani u Grafiku 18.

Grafik 18: Koja ste zanimanja prepoznali kao deficitarna u skorijoj budućnosti kao rezultat krize ili novih trendova?

Premda je prilično mali procenat uzorka odgovorio na prethodno pitanje i izrazio vlastito mišljenje o budućim nedostajućim zanimanjima, došlo se do zanimljivih rezultata. Na spisku zanimanja prezentovanih na Grafiku 19, tri od šest deficitarnih kvalifikacija pripada sektoru turizma. Druga dva zanimanja označena kao deficitarna pripadaju sektoru građevinarstva.

Rezultati kvantitativnog istraživanja koji se tiču deficitarnih kvalifikacija uveliko odgovaraju informacijama prikupljenim tokom razgovora sa institucijama i interesnih organizacijama. Predstavnici svih intervjuisanih javnih institucija aktivno uključenih u tržište rada slažu se da su turizam i građevinska industrija sektori koji najviše trpe zbog nedostatka ponude kvalifikovane radne snage. Ipak, oni naglašavaju da bi određeni

0 10 20 30 40 50

Trgovački merčendajzer

Administrativni radnik

IT stručnjak

Konobar

Vozač

Prodavač

Šef kuhinje

Stručnjak stranih jezika

Dostavljač

Visoko kvalifikovana radna snaga

Nešto drugo

16.6%

6.3%

5.4%

4.5%

4.5%

3.6%

3.1%

3.1%

2.7%

2.7%

47.5%

Ugostitelj

Merčendajzer

Šef kuhinje

Građevinski radnik

Inženjer građevinarstva

Konobar

10.6%

9.4%

8.2%

7.1%

7.1%

7.1%


Strana | 34

pokazatelji na prvi pogled mogli dovesti do pogrešnih zaključaka. Skorijih godina, desetine hiljada stranih zaposlenika pronašli su radon mjesto u Crnoj Gori. Samo u 2007. godini, broj stranih nerezidentnih radnika iznosio je oko 80.000, angažovanih u velikoj mjeri u sektoru građevinarstva. Predstavnik Centra za stručno obrazovanje postavio je pitanje da li crnogorskom tržištu rada zaista nedostaje tako velik broj kvalifikovanih radnika ili domaća radna snaga nije bila zainteresovana za ponuđena radna mjesta? Prema mišljenju Centra za stručno obrazovanje, nedostatak određenih kvalifikacija se posebno osjeća u sektorima poljoprivrede i drvoprerade.

Prema Zavodu za zapošljavanje Crne Gore, potražnja na tržištu rada u bliskoj budućnosti može jako zavisiti od odluke da li će se autoput graditi ili neće. Ukoliko odgovor bude pozitivan, jedna do dvije hiljade radnika raznih kvalifikacija biće traženo za prvu fazu građevinskih poslova, a čak četiri do pet hiljada u završnoj fazi izgradnje. Sledeće kvalifikacije mogu biti uveliko tražene: arhitekte, inženjeri građevinarstva, dizaličari, vozači, stolari, radnici za postavljanje asfalta, izolateri. Predstavnik Zavoda za zapošljavanje takođe je naveo da se nedavna velika potražnja za IT stručnjacima pomjerila ka rastućoj potražnji za stručnjacima za energiju i stručnjacima za visoko voltažnu struju i nove izvore energije kao što su hidro elektrane, vjetrenjače i sl. Osim stručnog znanja, poslodavci su pokazali ineteresovanje za zaposlene koji posjeduju dodatne vještine kao što su poznavanje rada na računaru, poznavanje stranih jezika itd. Prema predstavniku Zavoda za zapošljavanje, poslodavci sve više traže posjedovanje takozvanih “soft vještina” kao što su vještina pregovaranja, fleksibilnost, predanost itd. Na grafiku 19 se može vidjeti da vještine koje su bile na vrhu prioriteta na listi poslodavca su poznavanje rada na računaru (39,1%) i znanje stranog jezika (38,1%).

Grafik 19: Vještine koje poslodavci traže od zaposlenih

Perspektiva radne snage

Nakon što smo razmotrili karakteristike potražnje i ponude tržišta rada iz ugla poslodavaca, pokušaćemo da dobijemo uvid u preferencije zaposlenih i nezaposlenih osoba po pitanju daljeg obrazovnog razvoja i radnih mjesta i razmotriti uticaj tih preferencija na tržište rada u Crnoj Gori.

Važno je istaći da (prema istraživanju) većina zaposlenih i nezaposlenih osoba ne vjeruje da će im posjedovanje nekih drugih kvalifikacija i vještina pomoći da nađu bolji posao ili da se zaposle. Dvije trećine (67,5%) zaposlenih ne vjeruje da će im sticanje novih kvalifikacija i vještina omogućiti da pronađu bolji posao, a i isto se odnosi i na 81% nezaposlenih osoba koji ne vide bolju priliku da pronađu posao ukoliko imaju i neke druge kvalifikacije. Iako je samo jedna trećina i jedna petina od cijelog uzorka afirmativno odgovorila na prethodno pitanje, ipak su dali vrijedne povratne informacije o tome koje tačno kvalifikacije ili vještine oni smatraju korisnim kako bi unaprijedili svoje sadašnje stanje.

0 10 20 30 40

Kompjuterske vještine

Znanje stranih jezika

Vještina pregovaranja

Profesionalnost

Specijalizovano znanje

Fleksibilnost u saradnji

Menadžment

Administrativne vještine

Kreativnost

39.1%

38.1%

6.5%

5.6%

4.7%

3.3%

1.4%

0.9%

0.5%


Strana | 35

Svaki deseti zaposleni smatra da mu ekonomska znanja mogu pomoći da poveća vjerovatnoću pronalaženja boljeg posla, isto kao i poznavanje stranih jezika i poznavanje rada na računaru. Pored toga, 6 od 10 zaposlenih bilo bi spremno nadograditi obrazovanje ili proći dokvalifikaciju u određenoj oblasti ukoliko bi im to obezbjedilo bolje zaposlenje.

Slično odgovorima zaposlenih, nezaposlene osobe su takođe prepoznale važnost računarske pismenosti i poznavanje stranog jezika. Međutim, 31% njih nalaze da je poznavanje zanata npr. frizer ili kuvar, najbolji i najlakši način da se dođe do posla. Nezaposleni su pokazali slično interesovanje i spremnost da unaprijede svoje obrazovanje ili prođu dokvalifikaciju ukoliko bi im to olakšalo da pronađu posao. Skoro dvije trećine (64,6%) nezaposlenih osoba izjavilo je da bi bili u stanju da prođu proces dokvalifikacije kako bi postigli taj cilj.

Kada su upitani da iskažu svoju volju da se presele ili da putuju u drugi grad kako bi našli bolji posao, zaposleni i nezaposleni su dali slične odgovore, potvrđujući relativno slabu mobilnost crnogorske radne snage. Naime, 52,5% zaposlenih i 58% nezaposlenih potvrdilo je da se zbog zaposlenja ne bi preselili u drugi grad.

Tokom intervjua u Centru za stručno obrazovanje, predstavnik te institucije raspravljao je između ostalog o tome da imobilnost radne snage dodatno komplikuje situaciju na tržištu rada. U tom smislu, naglasio je važnost izgradnje saobraćajnice koja bi spojila sjever i jug Crne Gore iz najmanje dva razloga, iz ugla radne snage: kao prvo, to bi stvorilo značajan broj radnih mjesta i tako povećalo ekonomsku aktivnost, a kao drugo, to bi poboljšalo mobilnost radne snage, posebno od sjevera ka jugu. Na taj način, nacionalne razdaljine bi postale kraće i radna snaga sa sjevera Crne Gore bi, stoga, dobila pozitivan impuls aktivnije učestvujući u popunjavanju sezonske potrebe za radnom snagom.

U Privrednoj komori Crne Gore napominju da treninzi i investicije u znanje bez sumnje uvećavaju vrijednost ljudskog kapitala. Međutim, rezultati istraživanja su pokazali da je samo mali procenat zasposlenih i nezaposlenih osoba pohađao kurseve ili treninge koje su organizovale crnogorske institucije ili organizacije. Tek svaki peti (22%) zaposleni i svaki peti nezaposleni (20%) potvrdilo je pohađanje kursa ili treninga, najčešće u organizaciji Zavoda za zapošljavanje ili Centra za stručno obrazovanje. Takođe, određeni broj zaposlenih istakao je Upravu za kadrove i Radnički univerzitet “Veljko Vlahović” kao organizatore treninga.

3.3 Potrebe tržišta rada i obrazovni sistem

I dalje se smatra da je Crna Gora u procesu tranzicije. Prelazak sa centralno planske na tržišnu ekonomiju neizbježno je ostavilo poslijedice na ukupnu atmosferu u društvu. U poslijednjih nekoliko godina, veliki dio procesa privatizacije je završen i mnoga državna preduzeća su privatizovana. Izmjenom vlasničke strukture u privredi, proces restruktuiranja, postavljanje nove strategijske orijentacije i prelaženje sa teške industrije na usluge prouzrokovalo je nedostatak određenih profesija, duže periode čekanja na zaposlenje i sve u svemu imalo jak uticaj na kretanja na tržištu rada. Na drugoj strani, broj zaposlenih bio je smanjen i određena radna mjesta i profili postali su suvišni kao rezultat novog strateškog planiranja, uvođenja i prihvatanja novih tehnologija itd. Godine koje prate proces privatizacije, a posebno period od 2000. godine, karakteriše manja potražnja za niskokvalifikovanim i stalan rast tražnje za visoko kvalifikovanom radnom snagom. Ovaj trend je trajao do nedavno.

Diskusija sa predstavnikom Zavoda za zapošljavanje Crne Gore otkrila je da je tokom perioda krize potražnja za radnom snagom koja ima veći stepen obrazovanja zabilježila pad, po prvi put nakon dugogodišnjeg rasta. Tako da bačelori i magistri čekaju na biroima rada. Jedan od razloga za to je da kvalifikovane i iskusne nezaposlene osobe sada ne žele da prihvate pozicije u kategoriji nižih zanimanja. U


Strana | 36

međuvremenu, javio se nedostatak poslova; stopa nezaposlenosti raste, dok na drugoj strani neka radna mjesta ostaju otvorena. Takodje, dio populacije do 35 godina u broju nezaposlenih takođe se povećao. Prema izjavama predstavnika Zavoda za zapošljavanje, trenutno najveća je potražnja za trećim i četvrtim stepenom nacionalnih kvalifikacija (završena srednja škola).

Centar za stručno obrazovanje tvrdi da su uspostavili skoro stotinu programa obrazovanja i ovi programi su uglavnom usmjereni ka nedostajućim kvalifikacijma. Ministarstvo prosvjete i nauke izjavilo je da nedostajuće kvalifikacije i zanimanja nisu proizvod nedovoljnog broja programa koje nudi obrazovni sistem, već su rezultat nedostatka interesa studentata za ove programe. Na primjer, crnogorsko tržište rada hitno potražuje kvalifikacije u drvopreradi kao i vodoinstalatere, električare, limare i automehaničare. Nažalost, Ministarstvo kaže da je nivo interesovanja za navedene programe zanemarljiv. Dat je primjer tehničara za drvopreradu gdje će samo 11 studenata završiti 4 stepen nacionalnih kvalifikacija na kraju ove akademske godine. Takođe, Ministarstvo prosvjete i nauke napominje da su modernizovani svi obrazovni programi u skladu sa Standardom zanimanja koji je kreiran u saradnji sa Unijom poslodavaca. Pored napora koji se svakodnevno ulažu, svi stejkholderu su potvrdili da bi obrazovni sistem mogao biti poboljšan i dodatno prilagođen trenutnim potrebama tržišta rada.

Prema istraživanju, 55% poslodavaca izjavilo je da obrazovni sistem nije usklađen sa potrebama i zahtjevima na tržištu rada. Kao rješenje ovog problema, (47,2%) predlažu stimulacije za upis na fakultete i stručne treninge za one koji su voljni da studiraju deficitarne kvalifikacione profile. Takođe, smatraju (30,7%) da treba ograničiti upis studenata u oblastima za kojima postoji manja potreba, kao i da programi dokvalifikacije i prekvalifikacije za zanimanja koja su deficitanra treba da imaju sistemsku podršku (17,8% poslodavaca).

Zaposlene i nezaposlene osobe upitane su da li obrazovni sistem u Crnoj Gori nudi građanima kvalitetno obrazovanje koje će im kasnije služiti da produktivno obavljaju posao. Obje grupe ispitanika djelile su isto mišljenje: 55,8% i 54,9% dalo je negativan odgovor. I jedni i drugi smatraju da bi sledeće mjere dale dobre rezultate kada su u pitanju kreiranje novih radnih mjesta i usklađivanje obrazovnog procesa sa potrebama tržišta rada:

- Unaprijediti poslovnu klimu što će omogućiti kreiranje novih preduzeća, - Aktivnija kreditna podrška banaka sektoru privrede, što treba da dovede do oživljavanja privredne

aktivnosti, - Organizovati i finansirati (država) programe dokvalifikacije i prekvalifikacije za deficitarna

zanimanja, - Subvencionisati (država) fiskalna opterećenja za zapošljavanje novih radnika, pogotovo kada su u

pitanju osjetljive grupe (lica sa invaliditetom, dugoročno nezapsolena lica, RAE populacije i sl)

3.4 Rad na crnom tržištu

Četvoro od deset trenutno zaposlenih osoba iskusilo je rad “na crno”, dok je 45% nezaposlenih osoba potvrdilo da im je bio ponuđen posao “na crno”. Skoro dvije trećine zaposlenih (65,5%) ne bi sada pristalo da radi “na crno”, ukoliko bi im ponudili bolji posao. Na drugoj strani, više od polovine nezaposlenih osoba (55%) bi prihvatilo posao “na crno”, ukoliko bi im ponudili (Grafici 20 i 21).

Grafik 20: Da li biste, kao zaposleni, pristali da radite “na crno” u cilju pronalaženja boljeg posla?

Grafik 21: Da li biste, kao nezaposleno lice, pristali da radite “na crno” u cilju pronalaženja posla?


Strana | 37

Predstavnici kompanija koji su bili uključeni u istraživanje slažu se da postoji zapošljavanje “na crno”. Svaki peti ispitanik procijenjuje da 11-20% kompanija zapošljava neregistrovane radnike. Međutim, više od jedne trećine poslodavaca (34,9%) nije moglo procjeniti do kojeg stepena crnogorske kompanije zapošljavaju radnike “na crno”. Najveći procenat zaposlenih (22,9%) vjeruje da između 30 i 40% poslodavaca u Crnoj Gori zapošljava određeni broj neregistrovanih radnika.

U većini slučajeva (88,0%), poslodavci nisu opravdavali ovaj vid zapošljavanja. Međutim, od onih koji su opravdavali zapošljavanje “na crno”, čak 81% je navelo visoka fiskalna opterećenja kao ključni razlog. Ono što izgleda kao zajednički stav je sledeće: ni zaposleni ni nezaposleni ne podržavaju i ne opravdavaju zapošljavanje “na crno”. Samo 14m5% zaposlenih opravdavalo je neformalno zapošljavanje. Pravdali su svoj stav izjavljujući da je takvo zapošljavanje jedini način za opstanak (37,2%) i takođe da ne postoji drugi način kako bi se došlo do zaposlenja (37,2%). Od ukupnog broja intervjuisanih nezaposlenih osoba, 8 od njih 10 ne opravdava zapošljavanje “na crno”. Ipak, dvije trećine onih koji opravdavaju ovaj koncept zapošljavanja izjavljuju da ne postoji drugi način da se dođe do zaposlenja. Ostalih 25% istaklo je veću neto platu u slučaju zaposlenja “na crno”.

Kada su upitani da kažu koja grupa zaposlenih bi bila na meti otpuštanja, poslodavci su većinom odgovorili da bi to bili formalno zaposleni (57,2%), dok je samo 12% mišljenja da bi to bili radnici koji su neformalno zaposleni. Uzimajući u obzir trendove rada “na crno” po pitanju radnih mjesta u posljednjih 12 mjeseci krize, skoro dvije trećine (64,7%) odgovorilo je da je ovaj broj ostao isti, dok je 9,2% njih mišljenja da se ovaj broj smanjio.

Polovina poslodavaca istaklo je visoke poreze i ostala davanja nametnuta od strane države kao razlog mogućeg zapošljavanja “na crno”, dok nešto više od jedne trećine (34,9%) navodi opšte lošu ekonomsku situaciju. Sledeći ovu logiku, poslodavci su predložili smanjenje poreza i doprinosa nametnutih od strane Vlade (63,5%) kao način da se smanji zapošljavanje na crno kao što je prikazano.

3.5 Zelene tehnologije

Diskusija sa stejkholderima i kreatorima politika otkrila je njihov pozitivan stav prema važnosti zelene tehnologije. Neki od njih su raspravljali o sve većoj potražnji za zanimanjima u oblasti visoko voltažne struje i novim izvorima energije. Centar za stručno obrazovanje potvrdio je da su već uspostavili nekoliko obrazovnih programa koji podržavaju energetske predmete koja omogućavaju sticanje znanja neophodna za eksploataciju novih izvora energije.

Zemlje regiona već su uradile značajan iskorak u oblasti obnovljivih izvora energije. Opština Niš je jedino mjesto u Srbiji koje ima četiri licencirana instruktora za instalaciju solarnih energetskih sistema. Oni su

34.5%

65.5%Da Ne

54%

46%

Da Ne


Strana | 38

prošli kroz sveobuhvatan trening u njemačkom gradu Koblenz i trenutno primjenjuju svoje znanje i ekspertizu na lokalnom nivou. Do sada, 30 ljudi iz ove Opštine završilo je taj kurs. U planu je osnivanje regionalnog centra za instaliranje uređaja za solarnu energiju, s obzirom da se svijest lokalnih ljudi po pitanju koncepta niske emisije ugljen dioksida drastično povećala.

U Crnoj Gori, prema rezultatima istraživanja, osam od deset zaposlenih nikada nije čulo ili je čulo ali ne zna ništa o konceptu zelenih tehnologija (korišćenje energije vjetra, sunca i biomase, grafik 22). Slično, 74,2% svih nezaposlenih ispitanika ili nije čulo, ili su čuli ali ne znaju ništa o konceptu zelenih tehnologija. (Grafik 23)

Grafik 22: U kojoj mjeri ste Vi, kao zaposleni; upoznati sa konceptom zelene tehnologije?

Grafik 23: U kojoj mjeri ste Vi, kao nezaposleni, upoznati sa konceptom zelene tehnologije?

Prema istraživanju, nešto iznad polovine poslodavaca vjeruju da će svijest o značaju zelenih tehnologija za nacionalnu ekonomiju ostati na istom nivou, dok 41,1% svih poslodavaca misli da će se svjest o ovom pitanju značajno povećati u sledećih pet godina. Takodje, poslodavci vjeruju da će se potražnja za profilima kao što su električar ili inženjer za solarne sisteme, vjetrenjače ili Stirlingove sisteme povećati u bliskoj budućnosti.

Nivo interesovanja za ovaj koncept u uslovima mogućeg profesionalnog angažovanja razlikuje se kod zaposlenih u odnosu na nezaposlene. Na pitanje da li bi promijenili svoj posao za neki u oblasti zelenih tehnologija, uz prethodnu edukaciju i trening, 55% zaposlenih nije pokazalo interesovanje, dok je 42.5% dalo afirmativan odgovor. Nezaposleni su pokazali značajno veće interesovanje za poslove u oblasti zelenih tehnologija. Više od polovine njih (51,5%) izjavilo je da bi prihvatili posao u oblasti zelenih tehnologija.

Analiza podataka donijela je još jedno važno otkriće u odnosu na karakteristike onih koji bi pristali da zamijene sadašnje zaposljenje sa zaposljenjem u oblasti zelenih tehnologija. Zapravo, prepoznat je visok stepen korelacije između postojanja svjesti o konceptu zelenih tehnologija i stava zaposlenih po pitanju zamjene njihovog posla sa poslom u oblasti zelenih tehnologija. Nivo interesovanja za zamjenu posla za posao u oblasti zelenih tehnologija bio je najveći kod ljudi koji su izjavili da su veoma upoznati sa ovim konceptom. Suprotno, oni koji nikada nisu čuli za zelene tehnologije, pokazali su najmanje interesovanje da se preusmjere na ove poslove. U pogledu regionalne distribucije, spremnost da promijene posao i pređu u sektor zelenih tehnologija posebno je izražen kod zaposlenih u sjevernom regionu.

0,0 20,0 40,0 60,0

Veoma dobro upoznat

Imam odredjeno znanje o tome

Čuo sam, ali ne znam ništa o tome

Nisam nikada čuo

4.8%

25.9%

51.6%

17.6%

0,00 20,00 40,00 60,00

Veoma dobro upoznat

Imam odredjeno znanje o tome

Čuo sam, ali ne znam ništa o tome

Nisam nikada čuo

1,94

23,3

49,0

25,2


Strana | 39

4. Preporuke

Na osnovu predstavljene analize i razgovora sa stejkholderima, kroz sprovedeno kvantitativno istraživanje (sa predstavnicima poslodavaca, zaposlenih i nezaposlenih), te dubinskih intervjua sa predstavnicima kreatora politike i njenim implementatorima, prostor za dalje unapređenje odnosa na tržištu rada postoji. Uslovi globalne krize u velikoj mjeri utiču na fleksibilnost tržišta rada, međutim, izvjesno je da su identifikovani problemi dijelom postojali i prije krize. S tim u vezi, a na osnovu sprovedene analize, preporučuju se sledeće mjere i aktivnosti:

- Trebalo bi primjenjivati strožiju proceduru upisa na fakultete i u srednje stručne škole. Uvođenje kvota za svaki obrazovni profil omogućio bi upis dovoljnog broja studenata za svaku profesiju, tako da ponuda na tržištu rada ne bi premašivala tražnju u određenim oblastima;

- Podaci o trenutnoj tražnji, kao i evidencija Zavoda za zapošljavanje trebali bi biti dostupniji, kako bi studenti i roditelji mogli donijeti odluku na osnovu detaljnijeg uvida u pokazatelje ponude i tražnje;

- Neophodna je sistematska podrška kako bi se studenti podstakli da se prijavljuju za obrazovne

profile koji se čine manje atraktivnim, kao što je skup kvalifikacija koji se odnosi na sektor građevinarstva, kao i profesije vezane za poljoprivredu i turizam;

- Uvođenje savjetnika za profesionalno usmjeravanje već u osnovnoj školi, s obzirom da veliki broj

profila srednjeg stručnog obrazovanja nedostaje na tržištu;

- Finansiranje neformalnog obrazovanja, s obzirom da je istraživanje pokazalo da je nivo eksternog (spoljnjeg) profesionalniog usavršavanja na niskom nivou;

- Rad sa poslodavcima kako bi unaprijedili vještine upravljanja kao i upravljanje ljudskim resursima;

- Poslodavci bi trebali povećati ulaganje u ljudske resurse, s obzirom da je istraživanje pokazalo da

bi to nužno dovelo do materijalne koristi kako za poslodavca tako i za zaposlenog;

- Ojačati saradnju između poslodavaca, obrazovnih institucija i, što je veoma važno, lokalnih zajednica budući da one imaju najbolje procjene i znanje o budućem strateškom razvoju zajednice;

- Unaprijediti saradnju između škola, fakulteta sa jedne i poslodavaca sa druge strane, tako da obje

strane mogu imati koristi od uvida u međusobne preferencije (sklonosti), tražnje i karakteristike kao preduslova za moguću buduću saradnju;

- Uspostaviti sistem koji će pratiti učenike i studente nakon završetka srednje škole ili fakulteta kako

bi ocijenio indikatore kao što su: prosječna dužina vremena do zaposlenja, usklađenost između stručnog obrazovanja i radnog mjesta, napredovanje u struci;

- Poboljšati pristup kreditima koji će pomoći firmama da prevaziđu probleme likvidnosti povezane

sa visokim troškovima kreditiranja što bi moglo značajno da smanji opasnost od masovnih optuštanja kao rezultat zatvaranja firmi.


Strana | 40

Prilog

Metodologija i određivanje uzorka

U cilju dobijanja korisnih i sveobuhvatnih rezultata, istraživanje je sprovedeno putem primjene sledeće istraživačke metodologije i to:

- Sekundarno istraživanje (desk-top istraživanje) kako bi se izvršila analiza trenutnog stanja crnogorske privrede, tržišta rada i važećeg pravnog okvira

- Primarno istraživanje, koje obuhvata: o Kvalitativno istraživanje, tj. dubinski intervjui sa kreatorima politika i

relevantnim stejkholderima o Kvanititaivno istraživanje među poslodavcima, zaposlenim i nezaposlenim

licima.

Izvori podataka za sekundarno istraživanje bili su sledeći:

- Zavod za statistiku Crne Gore – Monstat - Zavod za zapošljavanje - Ministarstvo rada i socijalnog staranja - Ministarstvo finansija - Centralna banka Crne Gore - Institut za strateške studije i projekcije i - Relevantni zvanični dokumenti navedenih institucija (strategije, planovi, programs, studies

etc)

Primarno istraživanje o problemima na tržištu rada sprovedeno je na osnovu kvantitativnog i kvalitativnog istraživanja.

Sprovedeno je sedam dubinskih intervjua sa predstavnicima relevantnih institucija i stejkholdera za koje se smatra da imaju veliku ulogu u funkcionisanju tržišta rada. Dubinski intervjui rađeni su sa predstavnicima sledeđih institucija:

- Centar za stručno obrazovanje - Zavod za zapošljavanje Crne Gore - Ministartsvo prosvjete i nauke - Unija slobodnih sindikata Crne Gore - Montenegro biznis alijansa - Privredna komora Crne Gore - Udruženje sindikata Crne Gore

U cilju procjene problema na tržištu rada kako iz ugla poslodavaca tako i iz ugla aktivne radne, istraživanje je sprovedeno za svaku od ove tri kategorije: nezaposlena lica, zaposleni i poslodavci. Podaci su prikupljeni putem strukturiranog upitnika za svaku kategoriju. Uz to, kvantitativno istraživanje zahtijeva kreiranje reprezentativnog uzorka. U nastavku su prikazani podaci o uzorku koje daju pregled sprovedenog istraživanja.

Tabela 1 prikazuje strukturu sva tri uzorka po opštinama i regionu


Strana | 41

Tabela 1. Struktura uzorka po regionima

Nezaposleni Zaposleni Poslodavci

Broj % Broj % Broj %

Podgorica 77 37.38 358 35.69 125 42.808

Nikšić 31 15.05 159 15.85 33 11.301

Cetinje 8 3.88 39 3.89 2 0.6849

Bijelo Polje 21 10.19 105 10.47 24 8.2192

Berane 16 7.77 45 4.49 18 6.1644

Pljevlja 15 7.28 76 7.58 21 7.1918

Herceg Novi 14 6.80 73 7.28 24 8.2192

Bar 17 8.25 115 11.47 23 7.8767

Budva 7 3.40 33 3.29 22 7.5342

UKUPNO 206 100 1003 100 292 100

Tabela 2 pokazuje strukturu uzorka aktivne radne snage prema starosti

Tabela 2. Struktura radne snage prema starosnoj dobi

Nezaposleni Zaposleni

Broj % Broj %

18-24 40 19.417 198 19.66

25-34 48 23.301 293 29.29

35-44 41 19.903 240 23.97

45-54 42 20.388 188 18.76

55-64 35 16.99 84 8.32

UKUPNO 206 100 1003 100

Tabela 3 prikazuje strukturu uzorka za poslodavce prema veličini preduzeća.

Tabela 3. Struktura uzorka za poslodavce prema veličini preduzeća

Veličina preduzeća

N %

0-5 119 40.8

6-9 35 12.0

10-49 85 29.1

50+ 53 18.2

UKUPNO 292 100

Documents

CEED_Crna Gora_Uticaj krize na Trziste rada u CG