Entomologija - skripta

Senad H. ŠUMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbašić

1

ZADATCI I CILJEVI ENTOMOLOGIJE

Entomologija je nauka koja izučava insekte, a ime je nastalo od grčke riječi entomon - kukac i logos - nauka. Specijalna (sistematska) entomologija bavi se proučavanjem vrsta i drugi sistematskih jedinica, a opšta entomologija bavi se proučavanjem: anatomije, ekologije, fiziologije i morfologije. Konkretno za šumarstvo su interesantni insekti koji pozitivno ili negativno utiču na šumske ekosisteme (štetni i korisni insekti). Osnovni zadatci entomologije su:

- da istraži bionomiju štetni vrsta insekata, njihovo ponašanje prema kulturama, stepen štetnosti i uticaj stanišnih prilika na štetočine (na ovaj način se utvrđuje najslabija tačka u razviču ovih štetočina i njihovo suzbijanje).

- pronalaženje mjera predodbrane protiv štetnih insekata (pravilno gazdovanje šuma čime se sprečava kalamitet insekata ili prenamnoženje).

- istraživanje korisnih biljaka i životinja u cilju biološke borbe protiv štetočina. - pronalaženje odgovarajućih mjera direktnog suzbijanja štetočina (insekticidi). - istraživanje raznih kultura otpornih prema štetnim insektima.

Značaj insekata u prirodi Štetni insekti – insekti koji ne prave samo štete na biljkama nego napadaju i ljude i životinje, tako insekte koji uznemiravaju ljude i životinje nazivamo molestanti (npr. komarci bode ljude naročito pri toplom vremenu, a larve nekih komaraca (muskito) prenose malariju. Domaća muha (Mucsa domestica) prenosi jako opasnu bolest koleru, a čovječija uš (Pediculus humanus) parazitira na čovjeku. Insekti na biljkama mehaničkim putem stvaraju rane kroz koje ulaze patogeni organizmi i izazivaju razna oboljenja biljaka, a nekada su insekti i vektori zarazni bolesti (holandska bolest brijesta). Korisni insekti – to su insekti od kojih čovjek ima neposrednu korist, a njih dijelimo u dvije grupe i to predatore (hrane se drugim insektima ili njihovim larvama) i parazite (žive na račun drugih insekata). Neki insekti se koriste za suzbijanje korova, utiču na zemljište i njegovu plodnost, a učestvuju i u lancu ishrane). Tako pčela proizvodi med, svilena buba vlakna svile, bumbari su korisni kod oprašivanja biljaka, a neki insekti posjeduju materije koje se koriste u medicini, farmaceutskoj i hemijskoj industriji. Osnovne karakteristike kola zglavkara (Artropda) To su insekti sa bilateralnom simetrijom tijela tj. može se podijelit uzdužnom ravni na dva dijela, a ti dijelovi odnose se kao predmet i njegova slika u ogledalu. Oni imaju heteronomnu segmentaciju tijela tj. tijelo je sastavljeno iz većeg broja članaka koji su različiti po svom obliku. Za njih je karakteristično prisustvo člankoviti ekstremiteta koji su za tijelo vezani zglobovima (pr. krilo je vezano za tijelo krilnim zglobom), imaju poprečno prugastu muskulaturu i egzoskelet koji daje čvrstinu tijelu i štiti unutrašnje organe od mehanički povreda. Kolo zglavkara dijeli se na 4 klase:

- insecta hexapoda (insekti)– insekti sa 6 nogu. Tijelo je građeno iz tri regiona: glava (caput), grudi (thorax) i trbuh (abdomen).

- crustaceae (ljuskari) – tijelo je podijeljeno na dva regiona i to glavo-grudni (cephothorax) i trbušni (abdomen).

- myrapoda (stonoge) – tijelo je podijeljeno na dva regiona i to glava sa parom pipaka (caput) i trbuh (abdomen) sa mnogo nogu.

- archnoidae (pauci) - tijelo je podijeljeno na dva regiona glava (caput) i trbuh (abdomen), na glavi nemaju prave pipke.

GRAĐA TIJELA INSEKTA

Tijelo insekta sastoji se iz tri regiona: glava (caput), grudi (thorax) i trbuh (abdomen). Na glavi su skoncentrisani čulni organi (pipci) koji se nalaze sa gornje strane, a sa donje strane nalazi se jedni aparat građen iz tri dijela (usne, gornja i donja vilica). Grudi nose lokomotorne organe (organe kojima se insekt kreče) tj. sa donje ili trbušne strane nose obično po tri para nogu, a sa leđne obično po dva para krila. Trbuh je bez ekstremiteta, a u njemu su smješteni organi. Kod insekata razlikujemo prednju stranu (anterior), zadnju stranu (posterior), bočnu stranu (lateral), donja strana (ventral) i gornja/leđna strana (dorsal).


2

Glava Glava je hitinska čahura izgrađena iz 6 segmenata koji su tokom evolucije čvrsto srasli, kod starijih insekata oni su slabo uočljivi za razliku od embriona na kome se mogu razlikovati sve ploče koje su razdvojene šavovima. Na glavi se nalazi par pipaka i tri para usnih dijelova, a tokom evolucije nastao je i četvrti dio tj. gornja usna (labrum), proste i složene oči i usni aparat. Oblik glave je raznolik i zavisi od načina života samog insekta, a može biti: loptast, jajast... i služi nam za determinaciju dotične vrste. Na glavnoj čahuri nalaze se dva otvora naprijed usni, a pozadi zatiljačni otvor kroz koga prolaze jednjak i nervni sistem. Položaj glave u odnosu na tijelo može biti: ortogenetski (čelo okrenuto naprijed, a usni otvor dole), prognatski (čelo okrenuto gore, a usni aparat naprijed) i hipogenetski (čelo okrenuto dole, a usni aparat naprijed). Glava je izgrađena iz tjemena (vertex) ispod koga je smješteno čelo (frons). Ispod čela nastavlja se jedna ploča tzv. glavin štit (clypeus) na koji se nadovezuje gornja usna (labrum) koja leži odmah iznad usnog otvora. Gornje vilice (mandibulae) nalaze se sa strane gornje usne, a Fronto-genal sulucus je brazda koja razdvaja čelo od glavnog štita. Na zadnjem dijelu glave nalazi se zatiljak (occiput) i dio ispod zatiljačnog otvora koji se naziva guša (gula), na postociiput nalazi se membrana kroz koju se uspostavlja komunikacija sa tijelom, a taj otvor u vratu nazivamo occipital faramen . Sa strane glave nalaze se obrazi (genae) iznad kojih se nalaze složene oči (facetae), a pored složeni imaju insekti imaju i proste oči (ocelle) koje se nalaze između račvi šavova iznad čela.


3

Pipci Pipci se dijele u dvije grupe prema građi i izgledu članaka, a one su antenae aequales – jednaki pipci i antenae inaequales - nejednaki . Ovi ekstremiteti su kod embrija glave insekta nalaze ventralno, ali tokom razvića zauzimaju torzalan položaj. Pipci su člankoviti i uglavnom se na njima mogu razlikovati tri dijela:

- scapus - bazalni član - pedicellus - držak - flagellum - bič

Scapus je uzglobljeni dio u glavnu čahuru i u njemu se nalaze mišići koji su dobro razvijeni, a služe za pokretanje pipaka. Pedicellus – je redovno mali članak i u njemu je smješten Đonsonov organ koji je slušni organ. Flagellum – je višečlan i na ovom dijelu pipka smješteni su čulni elementi raznih insekatskih čula (čulo mirisa, okusa i pipanja).

- čekinjasti – članci su od osnove do vrha sve uži. - končasti – članci iste širine duž čitavog biča. - nizasti – članci okruglasti kao perle i međusobno se dodiruju malim dodirnim površinama. - testerasti – članci sa jedne strane izvučeni kao zubi testere. - češljasti – imaju duže zube nego testerasti pipci.

- glavičasti – osnovni član je jako izdužen, a bič končast ili žljebovit pod uglom. - glavičasti sa perom – pipci obrasli dugim dlačicama koje im daju izgled pera. - glavičasti sa bodljom – osnovni član je jako izdužen, a bič u vidu bodlje. - prelomljen – osnovni član je izdužen, a bič pod uglom. - prelomljen sa glavicom – osnovni član je zadebljao, a bič pod uglom proširen u glavicu. - lepezast – osnovni član je proširen, a bič pod uglom u obliku lepeze.


4

Osnovni tipovi usnih aparata Insekti imaju različite tipove usnih aparata, a oni su izgrađenih iz 4 osnovna dijela i to:

- gornja usna (labrum) - donja usna (labium) - gornja vilica (mandibullae) - donje vilice (maxillae)

Gornja usna (labium)je jedini neparni dio i nije nastala od glavnih ekstremiteta nego je tokom evolucije došlo do proširenja glavnog štita u jednu ploču koja zatvara usni otvor sa gornje strane. Sa donje strane na sredini nosi nabor koji može bit različitog oblika, a naziva se epipharynx. Donja usna (labium) je prividno neparna jer je došlo do srašćivanja osnovnih dijelova, po građi je slična donjim vilicama i ima dva dijela:

- podbradak (submentum) - brada (mentum)

Ovi dijelovi nastali su srašćivanjem dva čepa i dva stabla, s ostali dijelovi su slobodni i parni: - jezik (glossa) - parajezik (paraglossa) - donjousneni sežnjaci (palpes labiales)

Gornje vilice (mandibullae) su parne i nisu člankovite, manje više su hitinizirane i sa unutrašnje strane naborane. Donje vilice (maxillae) su parne ali člankovite i građene su iz 5 razvijenih dijelova:

- čep (cardo) - stablo (stipes) - grizaljka (lobus internus) - kaciga/galea (lobus externus) - višečlani donjevilični sežnjak (palpes maxillares)

Usni aparat za grickanje Ovaj tip usnog aparata je najprimitivniji i najbliži prototipu drugih usnih aparata koji su prilagođeni uzimanju različiti tipova hrane. Zastupljen je kod nižih insekata i raznih larvi mada se može naći i kod neki redova viši insekata. Sreće se kod tvrdokrilaca, pravokrilaca mrežokrilaca i većeg broja opnokrilaca. Labrum je jednostavna kružna pločica. Mandibullae su kod fitofagi insekata kratke, dok su kod grabljivih insekata duge, zašiljene sa dužim zupcima. One služe za otkidanje i grubo usitnjavanje hrane ili usitnjavanje plijena (kod grabežljivih ins.). Maxillae počinju osnovnim člankom koji je čep (cardo) na njega se nastavlja stablo (stipes) koje se grana na tri dijela: kacigu, donjevilične sežnjake i grizaljku. Donjevilični sežnjaci (palpes maxillares) su izgrađeni iz 5 članaka na kojima se nalaze čulni organi (čula okusa). Graizaljka(lobus internus) je obrasla čekinjama i na vrhu ima tri oštra zupca, a sa vanjske strane nalazi se kaciga (lobus externus) koja joj daje mehaničku zaštitu. Donja usna (labium) služi za sprovođenje hrane u ždrijelo, a na njenoj unutrašnjoj strani nalazi se kožasti nabor koji se naziva Hipoparix.


5

Usni aparat za bodenje i sisanje Ovaj tip usnog aparata najviše je udaljen od prototipa jer je došlo do velikih promjena pojedinih dijelova. Tako imamo neke dijelove koji su olučasti i služe kao zaštita drugih dijelova, a drugi su cjevasti i prodiru u tkivo (prave ranu ili otvor u domaćina), dok neki služe za ubacivanje pljuvačke koja sprečava koagulaciju krvi i za usisavanje hrane. Postoje dva tipa usnih aparata za bodenje i sisanje: usni aparat sjenice i usni aparat komarca. Usni aparat za bodenje kod komarca Labrum je izdužena i na vrhu zaoštrena cijev sa žlijebom na ventralnoj strani kroz koju se usisava hrana (krv). Mandibullae su jako tanke i duge kao i labrum uz koga su priljubljene, a na vrhu proširene i služe za probadanje tkiva. Ždrijelo (hipopharynx) je neparni ''silet''(bodlja) izdužen, zaoštren u obliku cijevi, a u njegovu osnovu uviru izvodni kanali pljuvačnih žlijezda. Kroz ovaj kanal komarac ubacuje pljuvačku koja sprečava koagulaciju krvi, a na ovaj način se prenosi i malarija. Maxille su iste dužine kao i prethodni dijelovi u obliku stileta, služe za probijanje tkiva domaćina pa su zato na vrhu testerasto nazubljene. Svi ovi nabrojani dijelovi koji služe za probijanje tkiva i uzimanja hrane smješteni su u izbočenoj donjoj usni (labium) koja je ne člankovita, izdužena, na vrhu malo proširena sa dva zaoštrena nastavka (labela) koji su ustvari promijenjeni donjeusneni sežnjaci (palpes labiales).

Usni aparat za sisanje kod leptiraOvaj tip usnog aparata najviše je udaljen od prototipa, a služi za sisanje nektara. Labrum je redukovan na malu pločicu. Mandibullae potpuno nedostaju ili su svedene na male ostatke. Maxillae su djelomično redukovane (cardo i stipes su redukovani i uvučeni u glavu). Palpes maxillares -donjevilični sežnjaci su kod viši leptira rudimentisani zakržljali, a kod nižih leptira (microlepidoptera) su mnogo razvijeniji. Lobus externus – kaciga je najrazvijeniji dio i predstavlja osnovni i glavni dio usnog aparata. Izloženi parni dijelovi kacige spojeni formiraju cijev koja je u stanju mirovanja spiralno savijena ispod glave i naziva se Spiritromp. Pri ishrani leptiri kontrakcijom mišića ispravlja surlicu, a mišićima u tijelu stvara vakum pa tečnost ulazi u surlicu i usnu duplju.


6

Usni aparat za lizanje i srkanje Ovaj tip usnog aparata imaju opnokrilci (pčele) prilagođen je za uzimanje tečne hrane. Labrum je bez veće promjene samo manjih dimenzija, za razliku od labruma mandibullae su pretrpjele veće promjene jer sa unutrašnje strane nemaju zupce kao i funkciju otkidanja hrane jer služe za oblikovanje voska prilikom izgradnje sača. Izuzetak je sršljen koji ima jake mandibullae snabdjevene snažnim zubima kojima otkida komadiće drveta od kojih gradi gnijezdo. Maxillae su modificirane posebno u vršnim dijelovima. Cardo je u obliku štapića vezan je za glavinu čahuru i predstavlja osnovu labiomaxsilarnog kompleksa. Stipes ili stablo je dobro razvijeno za razliku od lobus internus-a koji je zakržljao. Palpus maxilares je dvočlan i nalazi se između stabla i kacige. Kaciga je najrazvijeniji donji dio vilice, sa unutrašnje strane je olučasta, a dvije spojene kacige formiraju cijev u kojoj se nalazi jezik koji je ujedno i najvažniji dio usnog aparata. Labium je pretrpio velike izmjene jer podbradak ili submentum je u obliku obrnutog konus, a kod pčele se naziva Lorum. Donji usneni sežnjaci dobro su razvijeni i zajedno sa kacigom i jezikom obrazuje cjevčicu kroz koju hrana ide u ždrijelo i dalje u probavni sistem. Kod ovoga aparata parajezik ili paraglossa je zakržljao i zahvata osnovni dio jezika. Glossa ili jezik je najvažniji i najmodifikovaniji dio usnog aparata izgrađen od prstenova sa naizmjenično manjim i većim hitinom što mu omogućava veću elastičnost. Sa ventralne strane jezik ima urez koji se nalazi od osnove pa sve do vrha jezika. Na jeziku se nalazi tačkasti dio – Labelum. Na dorzalnoj strani nalazi se jedan kanalič koji služi za prolaz pljuvačke. Uzimanje tečne hrane obavlja se radom mišića usne duplje, a to je široki kanal koga obrazuje kaciga i donjeusneni sežnjaci pri čemu se jezik stalno pokreče i ima ulogu pumpe.

Grudi i grudni ekstremiteti Grudi insekata se sastavljene su iz tri segmenta:

- prothorax - prednje grudi pršljen - mesothorax - srednje grudi pršljen - mettathorax - zadnje grudi pršljen

Kod grudnih segmenata jasno se zapažaju mjesta srastanja koja mogu niti manje ili više izražena. Grudni segment koga čini jedna deblja, gornja leđna ploča naziva se tergum, zatim nešto tanja donja trbušna ploča – sternum i dvije bočne tanje ploče – pleurea.

Razvijenost pojedinih segmenata zavisi od samog načina života insekta jer grudi kod insekata nosioci lokomotornih organa, a njihova razvijenost zavisi od funkcije koju noge i krila obavljaju. Kod dobrih letača dobro je razvijen drugi grudni segment. Kod rovca koji ima prednje noge podešene za kopanje razvijen je prvi grudni segment. Na sva tri segmenta sa donje strane uzglobljene su noge (6 nogu / 3 para), a na drugom i trećem nalazi se po jedna par krila. Građa grudni segmenata je raznolika i komplicirana što je jako bitno za sistematiku. Gornja ploča tergum naziva se i notum. Po segmentu kome pripada nosi ime pronotum, mezontom, metanotum, pronotum. Leđna strana pronotuma naziva se i vratni štit, a od velike je važnosti za sistematiku.


7

Noge (pedes) Noge su ekstremiteti koji su zbog različite funkcije koju obavljaju podložne promjenama pa su se morfološki izdiferencirale na razne tipove (za hodanje, plivanje, hvatanje plijena, skakanje, kopanje, sakupljanje polena). Noga svakog insekta je građena od:

- kuk (coxa) - butni valjak (trochanter) - but (ferum) - golen (tibia) - stopalo (tarsus)

Butni valjak (trochanter) je obično jednočlan, a stopalo (tarsus) je višečlano i na kraju nosi kandže. Između kandži nalazi se aparat za prionjavanje (pullvilus) koji omogućava insektima kretanje po glatkim površinama. Prvi članak stopala je (metatarus) ili peta, a posljednji nosi kandže i naziva se (praetarus). Krila Prvobitni insekti nisu imali krila ali su im se pojavila tokom evolucije, za razliku od ptica krila su modifikovani udovi, a kod insekata se dodatci 2 i 3 grudnog segmenta. U početku filogenetskog razvoja krila insekata bila su kruta kojima se moglo jedriti, međutim kasnije je došlo do razvoja krilnog zgloba koji je dosta kompleksne građe jer se krilo može kretati u svim pravcima. Mišići koji pokreću krila nalaze se u grudima.

Krila su uzglobljena na mezotoraxu i metatoraxu između gornji i bočni pločica. Insekti mogu imati dva para krila istog ili različitog oblika i građe. Pterostigma ili krilna mrlja jako je bitna za determinaciju. Na krili još razlikujemo: prednji, spoljašnji i zadnji obod te osnovni ugao i vršni ugao. Krila su izgrađena iz dva dijela kože: hitinski i epidermalni. Izlaskom iz lutke krila imaga su mehka i smežgurana, a da bi ih ispravio on ubacuje krv u međuprostore tako se krila ispravljaju dolazi do očvršćivanja hitina, a epiderlamni sloj se resorbuje. U krilu se nalaze krilni nervi koje možemo primijetiti na površini krila i predstavljaju krilnu nervaturu (c – costa... j - jugum). Krilni nervi se račvaju a mogu biti povezani i poprečnim nervima. Kod neki insekata prisutna je pojava beskrilnosti koja može biti primarna i sekundarna. Brzina leta insekta zavisi od broja udara krila u jedinici vremena (0,6-15 m/s u dužini leta od 1200km). Prednja i zadnja krila su povezana i čine letnu površinu. Kod nekih insekata postoje čekinje na prednjoj ivici zadnji krila koje se vezuju za dlačice na zadnjoj ivici prednji krila.


8

Trbuh (abdomen) Trbuh se sastoji iz 12 segmenata koji su se tokom evolucije u većoj ili manjoj mjeri reducirali, u njemu se nalaze organi za varanje i razmnožavanje, krvotok i dijelovi nervnog sistema i sistema za disanje. Trbušni dijelovi su povezani međusobno intersegmentalnim kožicama koje omogućavaju veliko povećanje trbuha čak za dva ili tri puta. Mišići koji se nalaze u trbuhu omogućavaju disanje, izbacivanje sperme i polaganje jaja. Veza trbuha i grudi je raznolika:

sjedeći trbuh – je slučaj kada je prvi trbušni segment na prednjem dijelu cijelom površinom priljubljen cijelom površinom za zadnji grudni segment.

viseći trbuh – kada se na grudima dodiruje malim dijelom. drškasti ili peteljkasti trbuh – kada je veza sa grudima preko duže ili krače

drške.

Dvanaesti segment (telson) obično je u obliku jedne ploćice. Jedanaesti segment je prisutan kod nižih insekata i obično je srastao sa desetim (vidljiv je i kod nižih i viših insekata). Ova tri segmenta nazivaju se postgenetalni segmenti. Devet i osmi segmenti nazivaju se genetalni segmenti jer se na njima nalaze polni otvori, sedmi segment nazivamo pregenetalni segment. Kod nižih insekata redukcijom prva dva segmenta svi su genetalni osim zadnjeg nose stily, a to su nečlankoviti dodatci koji su nastali zaostatkom primarni ekstremiteta, a pomažu im pri kretanju. Mnoge vrste na 11 seg. Imaju člankovite ili nečlankovite dodatke (cercus), a na polnim segmentima i sekundarne dodatke sa polnim organima od kojih se navode gonapophise koje čine legalicu (ovipozitor).

Koža i kožni dodatci Služi kao zaštita od mehanički i hemijski uticaja okoline i ima ulogu i skeleta, a za izraštaje sa unutrašnje strane pričvršćuju se mišići. Važna uloga kože je regulacija vode u organizmu ali i odbrambena uloga zato u njoj nalaze brojne žlijezde koje mogu biti otrovne, voštane i dr. koža se sastoji iz tri djela: kutikula, epidermis i bazilarne membrane. Kutikula ja izgrađena od nežive materije koja je produkt hipodermisa, u početku obrazovanja ona je svijetla, a djelovanje vanjski faktora dolazi do očvršćivanja ili sklerotizacije i potamnjenja. Kutikula je sastavljena iz tri dijela:

- epicuticula – to je vanjski sloj debljine 2 mikrona i štiti organizam od isušivanja. Građen je iz više slojeva: cementni, voštani i kutikulni.

- egsocuticula – deblji sloj od prethodnog velike čvrstoće i u sebi sadrži pigmente koji insektu daju boju.

- endocuticula – je najdeblji sloj koji je elastičan i bezbojan, a on se sastoji od lamela horizontalno položeni.

Egsocuticula i endocuticula zajedno se nazivaju protikula. Osnovni sastojak kože je hitin (organsko jedinjenje slično celulozi C32H54O21N4X, a zastupljen je sa 25-60% u građi ins.), pored njega proteini su zastupljeni sa 25-37%, a zajedno sa solima daju čvrstinu koži. Ćelije epidermisa i hipodermisa su žive i čine sekretorni niz ćelija koje luče kutikulu. Za vrijeme presvlačenja insekta ove ćelije su jako uvećane i lahko uočljive. Između epidermalni ćelija prodiru završetci ćelija, trihogene ćelije i kožne žlijezde. Osnovna membrana (basilaris) je tanka opna od zvjezdasti


9

ćelija koja se nalazi ispod epidermisa i odvaja kožu od unutrašnjih organa. Kožne dodatke predstavljaju razni izraštaji, a to su dlake, ljuspe, žlijezde itd. Dlake (psetae) su uzglobljene u jamice kutikule, šuplje su i povezane sa trihogenim ćelijama. U osnovi su obavijene prstenastim membranama koju luči trihogena ćelija. Ljuspice su modificirane pljosnate dlačice i služe za determinaciju, česte su kod leptira i tvrdokrilaca i poredane su kao crijep. Kožne žlijezde su različitog oblika, a mogu biti jednoćelijske i višećelijske, površinske, dubinske, a prema funkciji: aromatične, otrovne, odbrambene, pljuvačne i voštane.

Paučinaste žlijezde (sericteriae) posjeduju neki insekti i larve vrste koje grade paučinaste kućice (kokone). Pigmenti su hemijska jedinjenja karotenoidi, antoksantini i antocijani, oni se nalaze u kutikuli i ćelijama epidermisa. Strukturne boje nastaju uslijed prelamanja svijetla kroz kutikulu na slojevito poredanim elementima. Boja je značajna za život insekata jer tamniji insekti imaju veću temperaturu tijela, te svojim bojama oponašaju sredinu u kojoj žive kako postaju neprimjetni za grabljivce. Pod mimikrijom podrazumijeva se sličnost u obojenosti insekata bez žalke koji oponašaju insekte sa žalkom.

DIMORFIZAM I POLIMORFIZAM Morfizmi su pojave kada se jedinke iste vrste javljaju u različitim vremenima u dva ili više oblika. Uzroci mogu biti različiti, a prema njima se nazivaju:

- seksualni ili poni dimorfizam – susreće se kod vrsta insekata kod kojih se mužjak i ženka razlikuju kako po polnim organima tako i po boji, izgledu i drugim osobinama.

- sezonski dimorfizam – razlika u formi javlja se pod uticajem klime, u istoj godini javljaju se jedinke iste vrste koje se razlikuju po boji i obliku.

- alternirajuči polimorfizam – različite forme iste generacije javljaju se u raznim generacijama, koje jedna drugu smjenjuje (razlike između gamogenetski i partenogenetski generacije).

- socijani polimorfizam – javlja se kod socijalni insekata (pćela,osa) pored mužjaka i ženki javljaju se i radilice koje se staraju za izgradnju gnijezda donošenje hrane i dr.

- fakultativni polimorfizam - ista ženka istovremeno stvara potomstvo različito po obliku.


10

ANATOMIJA INSEKTA

Tjelesna duplja insekta podijeljena je sa dvije dijafragme na tri šupljine (sinuca) i to:

- perikardijalni - viscelarni - perineuralni

Dijafragme se nalaze samo na trbuhu, izuzev prve koja se nalazi i na leđnoj strani, a druga na trbušnoj. Od usnog do analnog otvora proteže se crijevni kanal, dok je sa leđne strane smješteno srce, a sa donje nervni sistem (trbušna verižica). Kod insekata položaj srce i nervnog sistema je obrnut u odnosu na kičmenjake.

Mišićni sistem U cjelini posmatrano mišićni sistem je dobro razvijen. Što se tiče građe mišića imamo: glatke i poprečno prugaste. Glatki mišići su ograničeni na muskulaturu unutrašnji organa izuzev srca, dok sve ostale mišiće čine poprečno prugasti mišići. Mišićno tkivo izgrađeno je od specijalni mišićni ćelija sa velikom kontraktivnosti što je ujedno i najvažnija osobina mišića. Ona se omogućena naročitim vlaknima koja se nalaze u protoplazmi i nazivaju se miofibrili. Poprečno prugasti mišići su izgrađeni od mišićni vlakana koja imaju miofibrile poredane u redove i zbog različitog prelamanja svjetlosti vide se kao poprečne pruge. Kod glatkih mišića miofibrili su razbacani po cijelom vlaknu. Mišići su vezani za kutikulu posebnim vezama koje se nazivaju tonofibrili. Sistem organa za varenje Ovaj sistem se naziva crijevnim kanalom ,a u njega spadaju organi koji omogućavaju razlaganje hranjivih materija unjetih u organizam. Taj sistem se proteže od usne duplje do analnog otvora i dijeli se na tri dijela:

- prednje crijevo (stomodeum) - srednje crijevo (mesenteron) - zadnje crijevo (proctodeum)

Između prednjeg i srednjeg te srednjeg i zadnjeg crijeva nalaze se zatvarači (valvula cardica i valvula pylorica). Prednje i srednje crijevo nastali su od unutrašnjeg klicinog lista (endodermis), a na početku zadnjeg crijeva uviru najvažniji organi koji su ekstraktorni organi mapligijevi sudovi (vasa malphigii) koji iz krvi izdvajaju mokraću i soli, broj im se kreče od 2-150 i slobodno leže u tjelesnoj duplji.


11

Prednje crijevo (stomodeum) počinje ždrijelom (pharynx), a na ždrijelo se nastavlja ingluvies, a vrlo često se između nalazi jednjak (oesophagus) tako se prednje crijevo završava zatvaračem (valvula cardica) Želudac je snadbjeven jakim hitinskim zupcima koji pomažu usitnjavanje hrane. Potpuno sažvakana hrana vrača se iz predždrijela u voljku gdje biva izložena djelovanju različitih fermenata. Srednje crijevo (mesenteron) je u obliku jednostavne cijevi koja je podjednake debljine čitavom dužinom. Na njegovom prednjem dijelu nalaze se slijepa crijeva (caeca) i ima ih od 2-6 komada. Ona imaju sekretornu funkciju i u ovom dijelu digestivnog trakta odvija se pravo varenje i asimilacija hrane (hrana se predaje krvnim zrncima koji je prenose po tijelu). Zadnje crijevo (proctodeum) počinje zatvaračem (valvula pylorica) gdje se nalazi tanko crijevo (intestine) na čijem kraju uviru malpigijevi sudovi, nastavlja se debelim crijevom (colon) koje prelazi u rectum ili rektalno crijevo. Na rektumu se nalaze žlijezde raznih funkcija.

Sistem organa za disanje Sistem organa za disanje kod insekata sastoji se od razgranati cijevi (trachea). Vazduh ulazi kroz stigme i prolazi kroz trahealne grane i preko najtanjih dišnih cijevi (tracheole) stiže do tkiva i ćelija gdje se vrši izmjena materija. Istim se putem i ugljena kiselina izbacuje iz organizma. Dišni otvori se nalaze na različitim dijelovima tijela u zavisnosti od stadija razvića, imago ima otvore na grudima i trbuhu, dok neke larve samo na kraju trbuha, a lutke na prednjim grudima. Dišni otvor je podijeljen na predvorije (atrium) i otvor usta. U predvorju se nalazi filtar za sprječavanje ulaska prašine, a usta dišnog otvora snadbjevena su posebnim zatvaračem koji sprečava ulazak otrovnih gasova.

Dišna cijev traheja se sastoji iz pločastih ćelija epitela i kutikularnog sloja, a da bi ona ostala uvijek okrugla u njoj se nalaze spiralna zadebljanja (tenidium) koja vode porijeklom iz egzo-kutikule. Dišne cijevi se spajaju i tako tvore dišna stabla (dorzalna, ventralna) i trahealne grane. U njima se nalazi veliki broj dišni kapilara u koje vazduh ulazi putem osmoze. Neki insekti imaju i trahealne škrge koje su smještene na kraju trbuha ili su razasute po čitavom tijelu, a njima se uzima slobodan ili rastvoren kiseonik u vodi.


12

SISTEM ORGANA ZA KRVOTOK

Insekti osim srca i aorte nemaju krvnih sudova kao npr. kičmenjaci koji imaju vene. Krvna tečnost slobodno obliva sve dijelove tijela, raznoseći hranjive materije i sakupljajući produkte metabolizma koje će predat malpigijevim sudovima što znači da je ovaj krvni sistem otvorenog tipa. Srce je sastavljeno iz niza komorica, a aorta je cijev koja se proteže od srca do glave. Srce se još naziva i ''leđni sud'' jer se nalazi na leđima. Krv se sastoji od krvne tečnosti, slobodno lebdeći ćelija i hranjivih materija. Krvna tečnost (hemolypha) je bistra tečnost, a sastoji se iz: vode ¾, neorganske soli, organskih jedinjenja. Krvne ćelije (hemocyte) plivaju u krvnoj tečnosti i čine 1/6 krvi, a glavna funkcija im je transport hranjivih materija, sekrecija fermenata u krvnu plazmu . Srce se proteže od zadka trbuha do njegovog prednjeg dijela, a sastoji se od 8 komorica koje se naizmjenično stežu i opuštaju te na taj način se postiže pulsiranje krvi. Krv u komoricu ulazi kroz posebne otvore (ostium), a između komorica nalazi se tzv. među komorični ventil koji sprečava vračanje krvi u komoricu. Srce je sa gornjom dijafragmom povezano sa dilatatorima, a sama dijafragma je izgrađena od krilasti mišića sa otvorima. Naizmjeničnim stezanjem i opuštanjem dilatatora i otvaranjem i zatvaranjem gornje dijafragme omogućen je ulaz krvi u gornji sinus (perikardijalni sinus) i u srčane komorice, a zatim naizmjeničnim skupljanjem i opuštanjem prstenasti mišića krv se potiskuje do otvora aorte. Pri izlasku iz aorte krv prvo obliva organe glave, gudi i ekstremiteta te ispod donje dijafragme koja nije sitasta obliva nervni sistem i ide do kraja trbuha gdje ulazi u viscelarni sinus u kom uzima hranjive materije od ćelija crijevnog kanala i predaje štetne materije malpigijevim sudovima (koje će se radom crijeva eliminirati iz organizma ). Krv ponove prelazi u perikardijalni sinus i proces se ponavlja. Pored srca postoje i drugi kanali koji pulziraju, a to su dorzalne ampule i služe kao pomoćna srca jer pravo srce nije u stanju da izbaci krv do kraja ekstremiteta i krila.

TKIVA TJELESNE DUPLJE U tjelesnoj duplji insekta nalazi se čitav niz tkiva kao na primjer masna tkiva koja služe za deponovanje masnih materija koje se nagomilavaju tokom post embrionalnog razvoja. Ona se obično nalaze oko crijevnog kanala, a mogu imati i ekstraktornu ulogu. Oenocyti su okruglaste ćelije sekretorne funkcije. Corpolla alata je smještena sa obje strane jednjaka i služi kao ždrijelo sa unutrašnjom sekrecijom. Corpolla cardica nalazi se na kraju otvora aorte i ima sekretornu ulogu. Nefrocyti su pojedinačne ćelije ili grupe njih sa ekstraktornom funkcijom. Perikardijalne ćelije nalaze se oko srca i imaju ekstraktornu funkciju.

NERVNI SISTEM Nervni sistem omogućava organizmu da na nadražaj djeluje kao jedna cjelina., bez obzira dali podražaj djeluje iz vanjske sredine ili iz samog organizma. Nadražaj primaju čulni organi i podražaj prenose ih u oblika impulsa na efektore (mišiće, žlijezde). Nervni sistem obezbjeđuje harmoniju svih funkcija organizma, a samim tim i ponašanje tokom cijelog života. Nervni sistem insekata dijeli se na:

- centralni n.s - periferni n.s - simatički n.s


13

Centralni nervni sistem sastoji se od niza parno poredani nervnih čvorova (ganglija) koje su međusobno povezane sa komisurama, a uzdužno konektivima (ljestvičast tip nervnog sistema). Tokom evolucije komisure su se izgubile, a parne ganglije stopile u jednu te je došlo do redukcije konektiva tako da kod insekata na najvišem stupnju razvića postoji samo jedna ''nervna masa''. Tako razlikujemo 17 nervnih čvorova (parnih) i to:

- u glavi 6 - u grudima 3 - u trbuhu 8

Ganglije centralnog nervnog sistema leže na trbušnoj strani i nazivaju se trbušna veružica, osim tri koje su postavljene dorzalno u glavi i nazivaju se nadždrijelna ganglija ili mozak (ona čini centralni dio nervnog sistema glave). Mozak se dijeli na tri dijela: protocerebrum, tritocerebrum i deutocerebrum.

- Protocerebrum inervira oči, a u njemu se nalaze i pečurkasta tijela koja se nazivaju parpora pedunculata. U ovim tkivima se sakupljaju asocijativna vlakna svih ganglija.

- Deutocerebrum nalazi se ispod protocerebruma odnosno nalazi se sa obje strane jednjaka i inervira pipke.

- Tritocerebrum se nastavlja na deutocerebrum, paran je i smješten bočno od jednjaka. Iz njega polaze po dva ogranka nerava od kojih jedan nervira prednje crijevo tzv. stomatogastični sistem, a drugi dio inervira gornju usnu i glavni štit. Podždrijelna ganglija inervira usne dijelove, donju usnu, gornje i donje vilice.

Periferni nervni sistem sastoji se od nervnih vlakana i ogranaka centralnog nervnog sistema. Nervna vlakna su dvojakog tipa: centrotežna i centrobežna. Centrotežna prenose podražaje na nervni sistem iz spoljašnje sredine, a centrobežna stvorene impulse u organske efektore. Simatički nervni sistem sastoji polazi od centralnog n.s i inervira crijevni kanal, polne žlijezde, polne organe, endokrine žlijezde i stigme. Neuroni ili nervne ćelije imaju dugačak produžetak (neurit / aceson) od koga se odvajaju bočni produžetci (colaterali).

HORMONI Kod insekata je otkriveno preko 20 hormona koji imaju važnu ulogu u životu samog insekta (presvlačenje, metamorfoza i ponašanje), a najvažniji hormoni su:

- aktivacioni hormon ''Ah''- proizvode ga neuro-sekretorne ćelije mozga, a djeluje preko protocerebralne žlijezde izazivajući presvlačenje i metamorfozu.

- juvenilni hormon ''Jh''- (neotenin ili larvalni hormon) luče ih parpora alata, a u krvi ga ma najviše između dva presvlačenja. Ako se parpora alata prenese u stare gusjenice dolazi do velikog broja presvlačenja gdje nastaju đinovske jedinke, a ako se mladim gusjenicama ona izvadi dolazi do prijevremenog čahurenja i nastaju patuljaste jedinke.

ČULA INSEKATA

Insekti imaju razvijene sve čulne organe (mirisa, okusa, dodira, sluha i vida), znači čulima mirisa i okusa primaju nadražaje gasovitim materijama koje su pomiješane sa vazduhom, odnosno reaguju na vodene rastvore, dok ostala čula registruju mehanički dodir, svjetlosne i zvučne talase. Tako čula mirisa i okusa nazivamo hemijske čula, a ostala tri (dodira, sluha i vida) fizička čula, a koja će čula biti razvijenija kod određenog insekta zavisi od njegovog načina života. Tako čulne organe insekta dijelimo u tri skupine:

- kožni čulni organi (nalaze se na pipcima, sežnjacima i cercima, razmješteni su pojedinačno ili u čulnim poljima, različitog su oblika kao npr. čulne dlake ili kupe).


14

- štapićasti čulni organi ( sastoje se iz tri ćelije i to: čulne ćelije koja ima nervno vlakno sa

jedne i čulne štapiće sa druge strane, omotne ćelije i prekopne ćelije koja je vezana za kutikulu.)

- vidni čulni organi (dijele se na timpanalne i hortodonalne čest je i đonsonov organ smješten u pericelusu- 2 članku pipka).

Čulo vida Slabije je razvijeno kod insekata u devetu i zemlji nego, a kod larve se pretpostavlja da vrlo tanka kutikula propušta svjetlost do nervnih centara. Na glavi insekta nalaze se dva veća ili manja složena oka sastavljena od većeg broja amatida (pčela 5000-1400 amatida, 20000 amatida vilin konjic). Složene oči nazivaju se još i mrežaste ili bočne, a svaka amatida se sastoji i šestouglog sočiva koje se naziva rožnjača (cornea), zatim od kristalnog tijela, mrežnjače (retina), pigmentski ćelija, kristalogene ćelije i vidni štapića (rhabdomeni) koji se nalaze između vidnih ćelija. Pored složeni očiju insekti imaju i proste oči koje mogu biti: čeone tačkaste oči (ocelle) i bočne lateralne (stemata). Stemata se nalaze kod homometabolazni larvi pored dijelova koje imaju čeone oči. Stemata ima i kristalno tijelo različitog oblika kao i vidni štapić. Proste oči ili ocelle kod insekata mogu se naći od 1 do 3 komada, a njih posjeduje imago i hemometabolazne larve (jaje-larva-imago). Izgrađene su od hitinskog omotača koji sprečava prelamanje svjetla, vidni ćelija koje se više manje grupišu i vidni štapića. Larvine oči služe za registrovanje pravca i pokreta, a čeone oči u vezi su sa brzinom leta i mogu se smatrat pomoćnim organima složenih očiju (služe za utvrđivanje udaljenosti insekta od predmeta). Složene oči omogućavaju mozaično gledanje tj. ako se ne može akomodirati te donji dio oka vidi bliže, a gornji dalje predmete.

Čulo mirisa Dobro je razvijeno i smješteno na pipcima, a kod nekih senzili za miris smješteni su na sežnjacima. Od tipova senzila najzastupljeniji su: čulne pločice i čulne kupole. Čulo okusa Dobro je razvijeno i najčešće su receptori smješteni na usnim ekstremitetima, usnoj šupljini i donjoj strani članaka stopala, a rjeđe na pipcima. Insekti razlikuju 4 kategorije okusa: slatko, slano, kiselo i gorko. Čulo pipanja Slabije je istaknuto. Čulo sluha Dobro je razvijeno kod nekih insekata (u drugom članku pipka je đonsonov organ).

ORGANI ZA REPRODUKCIJU / POLNI ORGANI Insekti imaju razdvojene polove, a pojava hermafroditizma je rijetka, a može biti transferzalni (dorzalno mužjak ventralno ženka) lateralni (lijevi mužjak desni ženka) i frontalni (naprijed mužjak nazad ženka). Oblik reproduktivnog organa je različit i sastoji se od: polnih žlijezda (gonada), sprovodni kanala i dodatnih žlijezda. Ženski polni organ sastoji se od:

- jajnika (ovarium) – parni i izgrađeni od većeg broja jajnih cijevi. - parnih jajovoda (oviductus) - neparni jajovod (vagina) - sjemena kesa (receptaculum seminis) - kese za sparivanje (bursa copularix) - ljepljive žlijezde - legelice


15

Insekti koji na svijet donose žive mlade (vivipadni insekti) vagina je proširena u uterus u kome se nalaze larve. Kesa za sparivanje nastala je kao izvrat vagina, izduženog je oblika i vezana jednim kanalom ductus receptaculi, a za nju grandula receptaculi koja luči tečnost za održavanje sperme u životu.

Muški polni organ sastoji se od:

- sjemenika (testes) - parnih sjemenovoda (vas deferens) - neparnih sjemenovoda (ductus ejaculatorius) - kopulacionog organa (penis)

Na parnim sjmenovodima mogu se nalaziti i kesasta proširenja ili sjemene kese (vesicula seminalis). Sjemenici kao i jajnici su parni i izgrađeni od većeg broja sjemeni cijevi.


16

RAZMNOŽAVANJE I RAZVIĆE INSEKATA

Razmnožavanje insekata Insekti se razmnožavaju polnim putem tj. nastaju iz oplođenog jajeta (gametogeneza), a rjeđi je slučaj da jedinka nastaje iz neoplođenog jajeta (partenogeneza). Partenogeneza je otkriven kod domaće pčele gdje iz neoplođenog jajeta mogu nastati samo mužjaci (arrhenotokia) ili samo ženke (thelytokia). Partenogeneza može biti slučajna (kod insekata koji se razmnožavaju gametogenezom ) ili normalna pojava kod koje razlikujemo sljedeće vidove:

- mješovita – nastaje kod vrsta koje se istovremeno razmnožavaju i partenogenetskim i gamogenetskim putem (domaća pčela).

- ciklična / alternirajuča – to je jedan vid mješovite partenogeneze gdje se smjenjuju gamogenetska sa partenogenetskom generacijom.

- isključiva / čista – neka vrsta razmnožavanja isključivo partenogenetskim putem (razmnožavanje se izvodi generacijama ženki dok su mužjaci nepoznati).

- pedogeneza – to je vid partenogeneze gdje nezrele ženke još u stadiju larve, vrše akt razmnožavanja.

Kod gametogeneze u razmnožavanju učestvuju obje vrste polnih ćelija, jaje i spermatozoid te ćelije koje stvaraju različite individue (polovi su u svojim specijalnim organima). Da bi nastala nova individua potrebno je da se spoje jaje i spermatozoid. Sparivanje polova (kopulacija) – kod sparivanja polova mužjak je aktivniji i pri parenju traži ženku, a ženke luče mirisne materije iz posebni žlijezda kojima primamljuju mužjake. Mužjaci te feromone osjete na velikim udaljenostima, mada kod nekih insekata mužjaci proizvode zvukove, a ženki ih traže što je rjeđa pojava. Vrste koje krače žive sparuju se odnosno kopuliraju samo jednom u toku života, a oni kod kojih jajne ćelije sazrijevaju u partijama kopuliraju više puta (nakon regenerativne ishrane). Kod insekata u prirodi se izbjegava sparivanje istih potomaka jedne majke, a to je regulisano različitom vremenskom pojavom mužjaka i ženki, pa larve mužjaka se razvijaju ranije što nazivamo protandrija, a ako se prve pojave larve ženki onda se ta pojava naziva protoginija. Znači u oba slučaja imaga se razilaze i pronalaze partnere iz drugih legla. Kopulacija za mužjake je obično kraj života, dok ženke nastavljaju da žive i polažu jaja, a od broja položeni jaja zavisi brojnost vrste. Način i mjesto polaganja jaja (leglo) su karakteristični za određenu vrstu, a mjesto se bira ondje gdje će se potomstvo moći ishraniti. Posebnu brigu o potomstvu vode vrste koje svoja jaja polažu u neku drugu vrstu. Razviče insekata Razviče obuhvata proces od oplodnje jajeta preko fizičkog sazrijevanja pa od polne zrelosti imaga. Razviče kod insekata možemo podijeliti na dva dijela: embrionalno i postembrionalno raz.

- embrionalno razviče – to je razviče koje se dešava u stadiju jajeta do stvaranja embrija. - postembrionalno razviče – počinje piljenjem larve odnosno izlaskom iz jajeta do

prelaska u adultni oblik odnosno završava se pojavom odraslog insekta – imaga. Za ovo razviče karakteristična je preobrazba ili metamorfoza koja kod svih insekata ine ista, tako neki insekti nakon izlaska iz jajne ljuske imaju slab preobražaj ili ga nemaju nikako pa takve insekte nazivamo ametabola ( jaje - larva - imago), insekti koji prelaze potpunu metamorfozu nazivaju se metabola (ali i oni se dijele na one koji prolaze potpunu metamorfozu- holometabola (iz jajeta se pili larva koja ne liči na imago, manja je i bezkrilna je, te vrste insekata prolaze kroz sva četiri stadija: jaje – larva –lutka – imago.) i one koji imaju nepotpunu metamorfozu-hemimetabola (iz jajeta se pili larva koja liči na imago ).

STDIJ LARVE To je stadij od napuštanja jajne ljuske do preobražaja. Broj presvlačenja zavisi od vrste varira u dijapazonu od 1 – 40, a počinje stvaranjem uzdužne pukotine na leđnoj strani prvog trbušnog segmenta, dalje preko grudi i glave gdje se račva. Izvlačenje larve je olakšano nadimanjem tijela pritiskom hemolinfe i uvijanjem pomoću nogu. Odvajanje stare kutikule od epidermisa omogućava egzuvijalni sekret. kojeg luče versonove žlijezde. Proces presvlačenja, rastenja i čahurenja regulišu hormoni. Kod pojedinih insekata larve se malo razlikuju od imaga i taj slučaj nazivamo ametabola, a kod nastupanja preobražaja – jednostavni preobražaj (paureometabola) gdje dolazi do postepene promjene vanjskog izgleda od jajeta to konačnog oblika (imaga). Najmlađi razvijeni stadiji vanjski karakteristika su slični jedinkama (imagu) – nyphae i na kraju dobivaju krila.


17

Potpuna metamorfoza naziva se holometabola i te vrste insekata prolaze kroz sva četiri stadija: jaje – larva –lutka – imago. STDIJ LUTKE To je treći razvojni stadij koji ima potpuni preobražaj odnosno tercijernu larvu. Ovaj je stadij fizičkog mirovanja ali u njem se odvijaju burni fiziološki procesi (histoliza, histogeneza, dijeljenje ćelija, imaginarni centri). Sve lutke nisu istog oblika pa razlikujemo: slobodnu lutku, pokrivenu / mumiju i buretastu lutku. Odnosno pupae ili lutke mogu biti:

- pupa obtecta – ekstremiteti priljubljeni uz tijelo i prekriveni lutkinom egzuvijom (leptiri). - pupa libera – svi ekstremiteti budućeg imaga su odvojeni (tvrdokrilaci). - pupa coarctata – slobodna ili pokrivena lutka buretastog izgleda nalazi se u jednom

kokonu koji je nastao od posljednje larvine košuljice (dvokrilci).

STDIJ IMAGA Nakon vremena lutkinog mirovanja, njena košuljica (egzuvija) praska i kroz nastali otvor izlazi savršeni insekt – imago. Iz lutke insekti izlaze na razne načine tako imago izlučuje tečnost koja nagriza kukon što je slučaj kod svijene bube ili imaju bodlje ili zubce kojima izgrizaju otvor. Kod mnogih vrsta insekata imaga su odmah nakon izleganja polno zrela i ženka ubrzo počinje sa polaganjem jaja. Druge vrste moraju obavit dopunsku ishranu / ždranje koja traje ponekad i više mjeseci, a ovaj period naziva se postmetabolno razviče. Većina insekata pri izlasku izbacuje kapljicu crvenkaste tečnosti na analni otvor, nakon izlaska iz lutke imaga su svjetlije boje, a tek kasnije dobivaju u običajnu boju. Nakon rađanja krila imaga su mehka i smežgurana, a tek ulaskom vazduha u traheje krila se ispravljaju i očvrsnu. U periodu imaga dolazi do sparivanja mužjaka i ženki što se naziva vrijeme pojave leta i rojenja. Rojenje imaga – je vrijeme kad se jave imaga radi parenja i razmnožavanja. Kod većine vrsta prvo se pojavljuju mužjaci, a ranije nastaju pri toplijem vremenu. Sparivanje i izgradnja jajni legla je karakteristično za svaku vrstu i vrši se na određenom mjestu. Nakon polijeganja jaja u izgrađena legla većina ženki umire, a mužjaci umiru nakon same kopulacije. Razni oblici preobražaja:

- epimorphosa – razviče bez ili sa vrlo malim preobražajem, a insekti imaju primarne larve koje potpuno liče na svoja imaga. U svom razviču prolaze samo kroz: jaje – larva - imago.

- hemimetabolia – nepotpuna metamorfoza i javlja se kod insekata koji imaju primarnu ili sekundarnu larvu koja liči na imaga i svakim presvlačenjem sve više zadobiva organe imaga. Larva vilinog konjica je sekundarna larva i tek ispiljena razlikuje se od imaga. U svom razviču prolaze samo kroz: jaje –primarna / sekundarna larva - imago.

- holometabolia – potpun preobražaj i javlja se kod insekata koji imaju tercijernu larvu koja sve do kraja ostaje u svojim provizornim organima. U svom razviču prolaze kroz: jaje – tercijerna larva – lutka - imago.

- Hypermetabolia– hipermetamorfoza i to je komplikovaniji vid potpune metamorfoze.


18

EKOLOGIJA INSEKATA

Sam naziv nastao je do grčke riječi eucos – život i logos – nauka (1866 Hegel). Ekologija proučava ulogu i značaj organizama u sredini u kojoj žive kao i zakonitosti u kojima počivaju. Svaki živi organizam traži određene uslove života i u odnosu na sredinu u kojoj živi ima određene zahtjeve koji proizilaze iz njegovih nasljednih osobina nastalih tokom evolucije. Pošto ti organizmi (insekti) žive u sredini određenih uslova to će određeno područje sa svojim kompleksom ekološki faktora biti nastanjeno odgovarajućim živim organizmima u odnosu na neke vrste organizama tad govorimo o staništu dotič


19

Ponašanje insekata – ponašanje insekata uslovljeno je funkcionisanjem nervnog sistema , čulni organa, lokomotorni organa, uticajem spoljne sredine, fiziološkog stanja organizma i stečenih navika. Ponašanjem insekta odnosno gore nabrojanim osobinama bavi se nauka koja se naziva etiologija ili etologija. Faktore žive i nežive sredine koji djeluju na organizam ili biocenozu dijelimo na: biotičke i abiotičke faktore i to njihovo djelovanje nazivamo akcija, a djelovanje organizama na njih reakcija. Akcija se odvija automatski i sastavljena je od niza refleksni radnji koje mogu biti taksije ili tropizmi. Taksije su refleksne radnje izazvane spoljnim nadražajem fizičke, mehaničke ili hemijske prirode koji djeluju na receptorne organe, a mogu biti pozitivni i negativni. Značaj insekata u prirodi – svaka vrsta ima svoje mjesto sa aspekta štetnosti ili korisnosti pa ih zato dijelimo na:

- direktno i indirektno štetne - direktno i indirektno korisne

Njihova ulog je mnogostruka i raznovrsna tako oni pomažu kod razlaganja organske materije (sanitarna uloga), održavanje biocenotičke ravnoteže, oplodnje biljaka, obrada zemljišta i kao najvažnija učestvuju u lancu ishrane.

KALENDARA RAZIVIĆA

Poznavanje generacija štetnih šumskih insekata ima veliki značaj za njihovo suzbijanje, a predstavlja šematski prikaz bionomije vrste u kojoj se dogovorenim internacionalnim oznakama obilježavaju pojedini stadiji razvića i to:

- stadij jajeta – tačkom (⋅) - stadij larve – crticom (-) - larva u kukonu – crtica okružena elipsom (Θ) - stadij lutke – ispunjenom elipsom (•) - stadij imaga – sa plus (+) - period u kome imago polaže jaja – plus sa tačkom ispod (+) - vremenski period u kojem pada najviša šteta od insekata – podvlači se debelom crtom (_)


20

Da bi se u kalendarima što tačnije odredili pojedini stadiji mjeseci su podijeljeni na tri dijela po 10 dana (dekade). Kalendar razvića daje se za svaku vrstu, vrijeme i mjesto. Biološka formula ili vita formula – koristi se za šematski prikaz šumskih štetnih insekata zbog svije jednostavnosti i sažetosti, a ujedno je jednostavniji i praktičniji od kalendara. Biološka formula je razlomak u kome se određenim znakovima predstavljaju životni ciklusi vrste. U brojniku po mjesecima su iznijeta razvića stadija larve i jajeta, a u nazivniku vrijeme lutke i imaga. Stadij jajeta odvaja se minusom od stadija larve, a lutke i imaga sa plusem.

vrijeme jajeta vrijeme larvevrijeme lutke vrijem imaga

−+

Ako se vrijeme jajeta poklapa sa vremenom imaga onda se vrijeme jajeta ne unosi. U biološkoj formuli mjeseci su označeni arapskim brojevima 1 do 9 i redaju se jedan do drugog, a 10 do 12 odvajaju se tačkom (kada se u koloni nađe 7.12 to je od jula od decembra). Svaki mjesec podijeljen je na tri dekade i obilježava se sa a- anterior (1-10), m- medijus (11-20) i p- posterior (21-30) i ova slova se stavljaju kao eksponenti (5m -srednja dekada maja). Zarez u formuli znači prezimljavanje u dotičnom stadiju. Pa imamo :

36 .112 - znači od treće nedjelje juna do druge nedjelje novembra. 89

10,5 67sphinx pinastri −

=+

- stadij jajeta se poklapa sa stadijom imaga, a stadij larve je od

augusta do septembra. Prezimljava u stadiju lutke od oktobra do maja, a stadij imaga je od juna do jula.

8, 4 57 / 78 89hrastov ļetnjak − + - znači prezimljava u stadiju jajeta od augusta do aprila, a stadij larve je u maju. Stadij lutke je od jula do augusta , imaga od augusta do septembra.

AUTEKOLOGIJA Autekologija proučava odnose sredine i organizama koristeći princip od jednostavnog ka složenom te omogućava lakše razumijevanje odnosa u biocenozi. Svi faktori nemaju isti značaj za organizam pa tako po Libigu onaj faktor koji najviše odstupa od optimuma ima najveći uticaj na rast organizma. Insekti se različito odnose prema djelovanju ekološki faktora, zbog toga se vrste međusobno razlikuju u užim ili širim ekološkim standardima odnosno valencama što pokazuje njihovu ekološku plastičnost. Ekološka plastičnost neke vrste određena je stepenom prilagođenosti te vrste kolebanju nekog faktora. Prefiksima euri- širok i steno- uzak označavaju se vrste ili razvojni stadiji u odnosu na plastičnost prema nekom od faktora (euritermne, stenotermne, eurifagne, stenofagne…). Stenovalentni insekti su oni insekti koji ne podnose užu plastičnost. Optimum predstavlja onaj stepen djelovanja faktora koji su najpovoljniji za organizam. Ekološka niša predstavlja kompleks vanjskih faktora koji jednom organizmu u uslovima spoljne okoline pruža mogućnost egzistencije (zakon ishrane, zaštita, razmnožavanje). Na organizme sredina djeluje neorganskim (abiotičkim) faktorima i organskim (bioičkim) faktorima. Abiotički faktori Temperatura – insekti nisi homeotremni organizmi što znači da nemaju stalnu tjelesnu temperaturu pa se temperatura organizma prilagođava temperaturi okoline. Tako temperatura utiče na životnu aktivnost i razviče insekta. Temperatura optimuma je temperaturna vitalna zona i to je tačka u kojoj je razviče najbrže uz najmanji mortalitet jedinki. Ako temperatura padne ispod optimuma razviče se produžava do zaustavljanja praga razvića, a kao se temperatura i dalje spušta dolazi do hladnog kočenja i na kraju se tjelesna tečnost insekta zamrzava. U tom momentu kristalizacije u tijelu dolazi do oslobađanja toplote, a samim tim povećava se temperatura što za posljedicu ima odmrzavanje tjelesni sokova, a ako se nastavi snižavat temperatura onda nastupa hladna smrt. Iz hladnog kočenja insekti nakon povečavanja temperature nastavljaju sa svojim razvičem i životom. Kod većine insekata donji prag je 10 – 20 °C, ispod ove temperature nastupa hladno kočenje, a između –1 i –30°C dolazi do hladne smrti. Povećavanjem temperature iznad optimuma razvoj se ubrzava do određene granice, ali istovremeno raste i mortalitet. Sa povećanjem temperature razviče se prekida toplo kočenje dalje povećanje temperature uslijed zgrušavanja bjelančevina prouzrokuje toplu smrt. Iz toplog kočenja insekti se teško mogu povratiti u život ( do toplotnog kočenja dolazi pri temperaturi od 42-


21

45°C, a toplotna smrt pri temperaturi od 50-55°C). Letalne temperature su one temperature na kojima dolazi do smrti insekta. Kod nekih insekata poznata je proizvodnja toplote radom mišića ali ta toplota ne služi za održavanje tjelesne temperature nego temperature prostora (tako u košnici kad padne temperatura ispod 18°C pčele postaju nemirne i pokretima tijela podignu temperaturu na 24°C, a ljeti kada temperatura u košnici poraste, pčele izlaze napolje hlade se i unose kapljice vode u košnicu). Vlažnost– vlaga kao i temperatura ima presudan značaj u košnicama jer se organizmi svih živih bića sastoje dijelom iz vode, tako da je malo organizama čiji procenat vode u tijelu je manji od njihove težine tijela. Toplokrvne životinje su osjetljive na gubitak tečnosti u tijelu, a nadoknađuju je unošenjem hrane i pića jer je apsolutna nužnost održavanje ravnoteže između tijela i okolne. I ako se u prirodi nalazi gornja i donja granica vlažnosti izvan vitalne zone, ipak unutar nje postoje optimalna područja od kojih se postepenim udaljavanjem povećava mortalitet. Položaj i širina optimuma su prema vrsti i stadiju te fiziološkom stanju insekta strogo određeni, tako imamo eurihigre životinje koje podnose velike razlike u vlažnosti i stenohigre životinje koje žive u uskoj ograničenosti vlagom tj. ne podnose velike razlike u vlažnosti. Kod većine insekata larve su osjetljivije na nedostatak vlažnosti u odnosu na imago, a jaja nekih vrsta u nedostatku vlage osuše se i samim tim onemogućeno je piljenje. U pogledu zahtijeva insekata za vlagu podijelili smo ih na : higrofilne, mezofilne i kserofilne. Vlažnost može utijecati i na seksualni index ako su pre imaginalnog stadija bili podvrgnuti određenim kolebanjem vlažnosti neki insekti kao gubar daje različito potomstvo, pa tako kod gubara jaja sa 50% vlažnosti javljaju se mužjaci, a sa 100% su ženke. Svjetlost– neke životinje pa i insekti pokazuju negativnu fototaksiju, dok većina insekata ima pozitivnu fototaksiju. Fotoperiodičnost je djelovanje dužine dana i noći na insekta. Vjetar – vjetar i vazdušni pritisak su također faktori koji utiču na matabolizam i životne funkcije insekata. Vremenske prilike - spadaju u grupu promjenjivih ekoloških faktora i imaju snažan utjecaj na plodnost insekata. Vremenske prilike djeluju dvojako i to svojim ekstremnim oblicima (izazivaju smrtnost) ili kao normalne gdje djeluju negativno na one insekte koji imaju ograničen optimum (ovdje su izražene one osobine koje su obuhvaćene pojmom ekološke valece). Zemljište – ono spada u edafske faktore pod kojim se podrazumijevaju fizičke i hemijske osobine tla sa klimom koja u njemu vlada. Nas interesuje pedosfera koja sa atmosferom čini biosferu. U zemljištu žive predstavnici mikro i makro faune koji utiču na strukturu tla plodnost kao i na aeraciju tla. Trofički faktori Životinje čine grupu heterotrofnih organizama i koriste za ishranu organske supstance biljnog i životinjskog porijekla i predstavljaju potrošače ili konzumente. U odnosu na vrstu hrane koju konzumiraju insekte dijelimo na:

- fitofage – biljojedi - zoofage – mesožderi (carnivora) - saprofage / nekrofage – hrane se uginulim biljkama i životinjama - coprofage – hrane se životinjskim izmetom - detriotofage – hrane se detritusom.

Na osnovu izbirljivosti prema vrsti hrane insekte dijelimo na: - oligofage - na vrstama istog botaničkog roda, - polifage – na vrstama različitih botanički rodova ili redova,

Prema biljnom organizmu na kojem žive i oštećuju štetne insekte dijelimo na: - defolijatore – žive na lišću ili četinama i grickaju ih s polja – ''brst'', a iznutra ''miniraju

površinu''. - mineri izbojaka i pupoljaka - potkornjaci – žive pod korom prekidajući provodne sudove. - drvenari - korijenari - cvijetojedi - plodojedi - sjemenojedi


22

Zoofagi insekti dijele se na :

- predatore - parazite

Oni koji napadaju zdrave biljke nazivaju se ''primarni'', a oni koji napadaju bolesne biljke ''sekundarni''. Prema starosti biljaka koje napadaju insekti razlikujemo:

- štetočine rasadnika - štetočine kultura - štetočine sastojine

Štetni insekti mogu biti: - autohtoni (domaće vrste) - alohtoni (unešene vrste)

Insekti koji jedi i biljnu i životinjsku hranu nazivaju se svaštožderi ili omnivora ili pantofagi. Fiziološke štetočine napadaju biljku slabeći njen vitalitet ne izazivajući sušenje ali u većini slučajeva stvaraju pogodne uslove za napad drugih vrsta koje će dovest biljku do uginuća. Kvalitet hrane utiče na odnos polova i plodnost, a naročito smrtnost. Također kvalitet hrane utiče i na dužinu razvića kao i pojavu dijapauze. Biološki faktori Intraspecifički odnos je odnos između jedinki iste vrste, a interspecifički odnos je odnos između jedinki različitih vrsta i ti odnosi su u vezi sa zadovoljavanjem potreba za hranom, zaklonom, razmnožavanjem itd. Interspecifički odnosi mogu biti:

- pozitivni - negativni - neutralni

Tako možemo razlikovat: - neutralizam – obično prisustvo dva organizma bez uticaja jednog na drugi (smrčin hermes

i borov potkornjak). - kompeticija – insekti aktivno djeluju jedan na drugog kroz konkurenciju hrane i pića kao i

životnog prostora. - konkurencija –je negativan odnos dvije vrste kao npr gusjenica hrastovog savijača i

imago gundelja gdje nakon kolobrsta gundelj može promjeniti lokalitet a gusjenica ne može.

- mutalizam – oba organizma pozitivno utiču jedan na drugog uz simbiozu. - protokooperacija – oba organizma koriste jedan drugom ali veza nije obligatna. - komensaizam – odnos pozitivan za jednog, a neutralan za drugog partnera. - amensalizam –negativan za jednog, a pozitivan za drugog partnera (antibioza).

Predatorstvo je uzajaman odnos grabljivica i plijena (negativan za jednog, a pozitivan za drugog partnera). Parazitizam – odnos negativan za jednog, a pozitivan za drugog partnera. Paraziti žive stalno ili privremeno u ili na domaćinu ubijajući ga trenutni ili ne ubijajući ga uopšte. Ako parazit živi na tijelu domaćina onda se naziva ektoparazit, a ako je u tijelu domaćina onda je endoparazit. Paraziti mogu da budu monofagni da žive na jednom domaćinu ili polifagni na više domaćina, mada postoje još i hiperparaziti ili paraziti drugog stepena. Ako se u tijelu domaćina nađe dvije ili više larvi solidarne vrste onda se ta pojava naziva super parazitizam, a ako je riječ o više različitih vrsta onda je to multi parazitizam. Svaki stadij ima svoje parazite pa tako razlikujemo: parazite jaja, larvi, lutke i imaga. Intraspecifički odnos je odnos između jedinki iste vrste i uglavnom se radi o razmnožavanju vrste. Interferencija je uzajamno djelovanje članova jedne populacije koji su prisiljeni da žive na ograničenom prostoru. Konkurencija se ispoljava u odnosu na određenu hranu i životni prostor.

DEMEKOLOGIJA Gustina populacije (abudanca) predstavlja broj jedinki neke vrste na jedinici površine ili zapremine u datom vremenu. Gustina populacije može biti:

- stvarna (ako se izbroje jedinke). - aparentna (ako izračunamo srednji broj po jedinici površine). - normalno stanje (gustina populacije neke štetne vrste koja ne dovodi do nikakvog

oštećenja).


23

Kod gustine populacije razlikujmo maksimalnu (gornju) i minimalnu (donju) gustinu. Određivanje gustine populacije obavlja se apsolutnim i relativnim metodama. Apsolutne metode su:

- totalno prebrojavanje (cenzus) – prebrojavanje svih jedinki jedne sastojine. - metod probnih površina – veličina površine zavisi od tipa populacije i veličine disperzije. - postupak markiranja – koristi se za vrlo pokretljive životinje i iz odnosa markiranih i

nemarkiranih jedinki izračunava se gustina populacije i to po fermuli:

1 1

2

m txm⋅

= 1

2

1

.x broj jed populacijem broj markiranih jedinkim broj nemarkiranih jedinkit broj ponovnouhvaļenih jedinki

−−−−

Relativne metode su: - relativna brojnost – koristi se u ekologiji biljaka i to skalom od 1 do 5 i ovaj metod ima

subjektivan karakter ali može služiti za ogled populacije. - index gustoćeje kvantitativna indukcija brojnosti koja može poslužiti za ocjenu kretanja

jedne populacije u ovaj grupni ili indirektni metod određivanja gustine populacije spada: - okularna procjena brojnosti pri stanju oštećene sastojine - metod klopki sa feromonima - određivanje brojnosti tretiranjem probnih stabala - određivanje gustine populacije defolijatora po jedinkama koje vrše oštećenja.

NATALITET I MORTALITET Natalitet i mortalitet predstavljaju faktore koji bitno utiču na gustinu populacije. Pod natalitetom se podrazumijeva broj jedinki koje da jedna ženka u određenom vremenskom periodu i on zavisi od biološki karakteristika vrste. Fekunditet je potencijalni broj jedinki koje daje ženka i uvijek je veći od fertaliteta odnosno stalnom broju potomaka jedne ženke. Spolni ili seksualni odnos obilježava se sa ''i'' i računa po formuli:

ziz m

=+

Mortalitet je broj umrlih jedinki u određenom vremenskom periodu na određenom prostoru i predstavlja negativnu stopu populacije.


24

Dinamika populacije je povezana genetsko-ekološkim faktorima u interakciji i najbolje se ogleda u biosferi (geosferi), a zapažaju se sljedeće faze:

- faza latence (mirovanja) - faza progradacije (rastenja) - faza kulminacije - faza oplodnje (regresije)

Promjena gustine populacije u toku jedne godine (generacije) naziva se oscilovanje, a promjene u toku više godina nazivaju se interciklične varijanse, kojih ima četiri tipa:

- letantni (indiferentni ins.) - permanentni (stalne štetočine) - temporedni (povremene štetočine) - periodični (ciklične štetočine)

Mada se u prirodi pojavljuju razni prelazni tipovi bitno je da se kod štetnih šumskih insekata izdvajaju tri faze:

- progradacije - kulminacije - retrogradacije

Gradacija je dio između dvije latence i prolazi kroz 4 faze: - pripremna faza (godina u kojoj djeluje stimulans za ulazak u gradaciju, a kakve je prirode

taj stimulans nije poznato). - predrealna faza (period od dvije godine u prvoj godini dolazi do malog, a u drugoj do

većeg porasta brojnosti). - erupciona faza (je period kalamiteta i u njoj su štete najveće, najuočljivije, a karakteriše je

kulminacija broja jedinki). - faza krize (period prenamnoženja, a nakon nje nastupa posterupciona godina).

SINEKOLOGIJA Sinekologija proučava strukturu i funkciju životne zajednice – biocenoza koja zajedno sa biotopom funkcioniše ka jedan sistem – ekosistem. Biocenoza je dinamičan sistem u kome je sve u zbivanjima i procesima. U odnosu na ekosistem kao najpotpuniju ekološku cjelinu biocenoza predstavlja njegovu biotičku komponentu prema tome ona je živo naselje biotopa jednog ekosistema sa kojim je vezana. Karakteristika biocenoze je njena dinamika koja neprekidno teži uspostavljanju određene ravnoteže koju nazivamo biološkom ravnotežom. U biocenozi dolazi do samo regulacije odnosa između populacije biljaka i životinja. U prirodi u spletu odnosa između organizama postoje lanci ishrane tj. nizovi organizama gdje svaki ima određeno mjesto. Tako na početku lanca ishrane nalazi se zelena biljka – autotrofni organizam, a dalje hetrotrofni organizmi, a na samom vrhu su carnivora – mesožderi. Lanac ishrane karakteriše: veličinski odnos – što znači da je sljedeći član niza krupniji od prethodnog, brojni odnos- najveći broj jedinki imaju članovi početnog lanca ishrane. Dijagnoza i prognoza Dijagnoza je riječ grčkog porijekla i znači raspoznavanje ili određivanje, a uspostavlja se na osnovu simptoma. Simptomi mogu biti unutrašnji i spoljni i njima se manifestuje nenormalno stanje organizma. Oni mogu biti specifični tj. ponekad smo na osnovu njih u mogućnosti uspostaviti tačnu dijagnozu. Simptomi nekada mogu da ukazuju ne veći broj izazivača pa se onda vrši diferencijalna dijagnoza (na osnovu rezultata detaljne analize izdvaja se pravi izazivač oštećenja , a ostali se eliminiraju). Ona ima određen tok kao u humanoj medicini odnosno redoslijed uzimanja podataka koji su za to potrebni. Na prvom mjestu je brz okularni pregled za sticanje subjektivne slike o stanju objekta i biljci. Nakon prvog pregleda uzima se anmneza (anmneza je uzimanje podataka o bolesniku). Uzimaju se podatci o vlasniku šume kao i podatci o vrsti drveća, starosti, sklopu, oblasti, sadnom materijalu, porijeklu sjemena, ekspoziciji, nagibu, bonitetu tla i klimatski podatci. Materijal za laboratorijsku analizu uzima se iz sastojine, a ta tačnu determinaciju uzimaju se fiksirani uzorci. Determinacija insekatskih vrsta obavlja se po izgledu oštećenja ili razvojnim stadijima insekata. U zavisnosti da li se javljaju kao posljedica direktne štetne aktivnosti izazivača ili kao reakcija biljke. Simptome dijelimo na direktne i indirektne. Pri pregledu značajno je utvrditi dominantne simptome, jer se samim tim eleminišu mnoge vrste koje bi mogle doći u obzir. U slučaju da se radi o kompleksu živi vrsta ta pojava naziva se ulančavanje šteta.


25

Kod ulančavanja šteta treba obratit pažnju na primarnog uzročnika koji je napao biljku. Tako može biti antropogene, biotičke i abiotičke prirode (nepravilna sječa, klimatski escesi, požari, slabo zemljište). Na primjer često je ulančavanje štete suša, požar i napad potkornjaka u četinarskim šumama. Simptomi napada štetnih insekata Napad je najlakše otkriti na osnovu izgleda oštećenja pa je dijagnoza oštećenja prema izgledu najsigurnija i naj komplikovanija te zahtijeva veća stručna znanja. Najvažniji identifikacioni simptomi su:

- promjena boje lišća – posljedica je napada insekata na korijenov sistem, potkorno tkivo ili napad insekata sa usnim aparatom za bodenje i sisanje (crvenkasta boja je karakteristična za četinare pri napadu potkornjaka),

- pjegavost lišća – nastaje odumiranjem pojedinih dijelova lista u obliku pjega. - kovrđavost lišća – izazivaju ga razne vrste vašiju koje isisavanjem sokova lišća dovodi do

izumiranja jednog dijela tkiva sa naličja uz istovremeno rastenje zdravog dijela tkiva što dovodi do savijanja,

- savijanje i sušenje izbojaka - dovodi do izumiranja jednog dijela tkiva uz istovremeno rastenje zdravog dijela tkiva što dovodi do savijanja,

- kržljavost biljaka, - pucanje kore – posljedica je napada potkornjaka, - izlijevanje sokova i smolotok, - pojava gala – uslijed prisustva cicidogenih materija u sekretu pljuvačni žlijezda nekih

insekata koja izaziva nenormalnu diobu ćelija (ose šišaruše iz fam. cynipidae najčešće na hrastu izazivaju ovu pojavu, a neke vrste vašiju na brijstu),

- polijeganje mladih biljaka - uzročnik su gljive iz fam. Fusarium i neki insekt iz fam. Mactuodae,

- sušenje biljaka – simptom prestanka života biljaka, mada se biljke suše i zbog starosti (fiziološka smrt), a insekti zajedno sa drugim organizmima doprinose bržoj smrti biljke. Sušenje može biti djelimično ili potpuno sušenje vrhova, a totalno sušenje stabla izazivaju insekti uništavanjem subkortokalnog tkiva – između srčike i bjeljike (potkornjaci i strižibube).

Simptomi napada su koncentracija prirodnih neprijatelja štetne vrste kao, tup i kratak zvuk pri udaru u deblo, šumovi u napadnutom drvetu, ekskramenti insekata (to je indirektni simptom napada). Direktni simptomi napada su: prisustvo štetne vrste, ulazni i izlazni otvori (ulazni otvori su sitniji od izlazni), hodnici i crvotočina u drveta, boja otvora i hodnika, gusjenična gnijezda, sipljenje crvotočine, defolijacija, gubitak asimilacionih organa, a može biti spoljašnja i unutrašnja (rupičasto izgrizanje listova, skeletorno i potpuno). Prognoza U zaštiti šuma prognoza se odnosi na objekat (šumu) i subjekat (izazivača). Može biti dobra ako se predviđa oporavak ili loša kao se očekuju oštećenja. Za insekte prognoza je dobra ako su njihove populacije oslabile parazitirane ili bolesne, a loša ako su zdrave i jake. Prognoza sudbine objekata daje se u:

- Quod vitam – da li će preživjeti? - Quod sanatione – da li će se oporavit?

Prognoza može biti dugoročna i kratkoročna, a elementi prognoze sudbine drveta su: - zemljište, - historijat objekta, - vrsta drveća, - starosna struktura, - tip šume, - stepen oštećenja, - ulančavanje štetnih faktora , - sklop.

Prognoziranje pojave razvoja gradacije – od velikog je značaja poznavanje ekologije insekata i ekologije populacije. U cilju otkrivanja pokazatelja koriste se sljedeći metodi:

- povećavanje reprodukcione moći - čime se povećava plodnost, seksualni udio i većim jedinkama.

- povećanje morfoloških osobina – (pr. gubar u gradaciji gusjenice mijenja ponašanje, jer ženke polažu jaja na mjestima gdje u normalnim uslovima to nikad ne bi).


26

Za prognozu razvoja gradacije koriste se i razni elementi:

- brojnost štetočine, - veličina napadnute površine, - zdravstveno stanje populacije, - tip gradacije.

METODE SUZBIJANJA ŠTETNIH INSEKATA

Metode suzbijanja štetnih insekata dijele se na direktne i indirektne. U direktne metode spadaju: fizičko-mehaničke, hemijske, biološke, genetičke i integralne, a u indirektne metode spadaju: biljni karantin i mjere predohrane. Biljni karantin Pod biljnim karantinom podrazumijevamo sve mjere kojima se na osnovu zakonski propisa kontrolom uvoza, tranzita i izvoza biljaka ili proizvoda od biljaka sprečava prenošenje štetočina iz jedne države u drugu i to je spoljni karantin, odnosno iz jednog dijela zemlje u drugi to je unutrašnji karantin. Ovaj zadatak obavljaju biljno karantenske stanice na graničnim prelazima. Mjere predohrane Mjere predohrane imaju zadatak da spriječe masovno namnožavanje štetnih insekata odnosno pojavu šteta. Sastavni su dio šumsko gospodarski mjera i ne iziskuju posebne troškove. U ovu grupu mjera spadaju:

- proizvodnja zdravih i snažnih sadnica - gajenje mješovitih sastojina - selekcija i perforiranje otpornih rasa - pravilna sadnja - njega šuma - kontrola staništa - uspostava šumskog reda – higijena šuma - pravilan izbor vrste sječe - melioracija zemljišta - pravilan izbor vremena siječe - kontrola materijala na šumskim stovarištima - pravilno čuvanje oblovine u šumi.

Fizičko –mehaničke metode Fizičko –mehaničke metode baziraju se na upotrebi razni fizički fenomena (toplotna, električna, sunčeva i nuklearna energija te ultrazvuk) kojima se vrši direktno suzbijanje ili se stvaraju uslovi u kojima se ne mogu razvijati insekti. Tu spadaju:

- sakupljanje jaja (gubar), larvi (ose), lutki (savice i lisne ose) i imaga (šumske bube i gundelj),

- postavljanje prepreka – ljepljivi pojasevi (mrazovac), postavljanje mamca (rupe sa stajskim đubrivom u rasadnicima protiv rovca),

- spaljivanje – korištenje visoke temperature u sušnicama, Primjena ovih metoda je ograničena na manje objekte, teško su izvodljive i ekonomski ne opravdane, a u svemu tome jedino je pozitivno što su selektivne. Biološke metode U širem smislu obuhvataju sve mjere koje se poduzimaju s ciljem dobivanja stabilnih i otpornih sastojina u kojima će biti uspostavljena biocenotička ravnoteža. U užem smislu zasnivaju se na upotrebi prirodnih neprijatelja nad štetnim insektima. Prednost ovih metoda je što su selektivne. Genetičke metode Suzbijanje štetnih insekata ovom metodom obavlja se sterilizacijom mužjaka čime je onemogućena oplodnja jaja. Sterilizacija se obavlja zračenjem i hemijskim sredstvima. Hemijske metode Fitofarmacija ili fitomedicina je naučna disciplina koja proučava hemijske sredstva za suzbijanje štetočina, a ta hemijska sredstava odnosno hemijske materije nazivaju se pesticidi.


27

Pesticidi

Primjena pesticida u poljoprivredi je oko 90%, šumarstvu 3%, stočarstvu 3%, komunalnoj higijeni 3% i u prehrambenoj industriji 1%. S obzirom da većina pesticida predstavlja jake otrove za čovjeka mogu se koristiti kao i ofanzivna i defanzivna sredstava - Destruktivna upotreba – masovno ubijanje. Podjela pesticida prema namjeni sredstava:

- insekticidi – hemijske materije za suzbijanje insekata, - fugicidi- hemijske materije za suzbijanje gljiva koje su izazivači raznih bolesti na biljci, - akaricid – hemijske materije za suzbijanje grinja, - nemacidi - hemijske materije za suzbijanje nematoda, - limacidi - hemijske materije za suzbijanje puževa, - korvicidi - hemijske materije za suzbijanje vrana, - rodenticidi - hemijske materije za suzbijanje glodara. - baktericidi - hemijske materije za suzbijanje bakterija, - herbicidi - hemijske materije za suzbijanje korovskih vrsta, - fiziotropi – materije koje mijenjaju pojedine fiziološke osobine biljaka (stimulatori), - atroktanti – materije sa pozitivnim hemotropizmom (djeluje privlačno za neke insekte), - repelenti – materije koje djeluje odbijajuće za neke insekte, - antibiotici – proizvodi metabolizma živih organizama koji djeluju antagonistički na neke

mikroorganizme, Navedene skupine pesticida možemo grupisat u dvije osnovne i to: fitocide i zoocide uključujući i sredstava za suzbijanje štetočina kao što su repelenti i atroktanti. Hemijska sredstva dijelimo prema grupi štetočina za čije se suzbijanje primjenjuju:

- aficidi – za suzbijanje lisnih ušiju - vormicidi – za suzbijanje štetnih mrava.

Ako se primjenjuju na razvojni stadij štetni insekata onda ih dijelimo na: - ovicide – suzbijanje insekata u stadiju jajeta, - larvicidi - suzbijanje insekata u stadiju larve, - adulticidi - suzbijanje insekata u stadiju imaga.

Prema načinu djelovanja: - utrobni – djeluje preko organa za varenje, - kontaktni – djeluju pri neposrednom dodiru sa tijelom, - inhalacioni – gasoviti insekticidi koji djeluju prilikom respiracije insekta.

Mada su neka hemijska sredstva polivalentna pa djeluju na sva tri gore nabrojana načina. Formulacija pesticida Formulacija pesticida predstavlja postupak prevođenja aktivne materije u oblike koji su najpovoljniji za aplikacija, a postoje čvrste i tečne forme. Čvrste forme pesticida Prašivo ''P''- čvrst oblik pesticida koji se koristi bez prethodnog razrjeđivanja, aktivna materija u prašivu je u vidu finog praha čije su čestice ispod 50 mikrometara. Granule ''G / MG''- sadržaj aktivne materije je u granulama od 1-10% (granule 1000-2000 i mikrogranule 250-100 mikrona). Koriste se za tretiranje zemljišta pri suzbijanju štetočina. Koncentrat za suspenziju ''WP / S''- čvrst oblik pesticida koji se pred upotrebu razrjeđuje sa vodom, sadrži aktivne materije varira od 20 – 90 %, a pogodni su za kombinovanje sa drugim pesticidima. Trake, Štapići i Tablete ''ZD''-... Koncentrat za rastvor ''SL / L''- čvrst oblik pesticida koji se pred upotrebu razrjeđuje u vodi stvarajući masu u kojoj su komponente aktivne supstance u koloidnom rastvoru. Maci –aktarktivne materije kojima se dodaju pesticidi (postoje gotovi fabrički mamci i oni koji se pripremaju po odgovarajućem postupku). Tečne forme pesticida Rastvor ''R''- aktivna materija je rastvorena i primjenjuje se bez razrjeđivanja. Koncentrovan rastvor ''W.S.C''- sadrži veći postotak aktivne materije od rastvora. Koncentrat za emulziju ''E / E.C''- dodavanjem određene količine vode daje stabilnu emulziju sa 20 – 60% aktivne supstance i 5-7% emulgatora. Koncentrovana emulzija''WE''- dodavanjem vode razblažava se do određene koncentracije, a sadržaj aktivne supstance je i do 80%, a emulgator 0,5%.


28

Pesticidi za zamagljivanje- tečni oblik preparata koji se bez prethodnog razblaživanja direktno primjenjuje specijalnim aparatima (zamagljivačima). Sastav pesticida Samo mali broj sredstava se koristi u čistom stanju bez dodataka ili ne pesticidni komponenti koje ga čine ekonomičnijim te omogućavaju ravnomjernu aplikaciju, smanjuju fitotoksičnost itd. Aktivna materija je najvažniji dio pesticida od nje zavisi efikasnost preparata, a ostale komponente samo poboljšavaju efikasnost aktivne supstance i omogućavaju lakšu primjenu preparata. Aktivna materija je najčešće samo jedna hemijska materija, mada postoje preparati u kojima se nalaze dvije ili više aktivne materije u zavisnosti od formulacije pesticida. U zavisnosti od formulacije pesticida, vrsta i broj nepesticidni materija je različit:

- razrjeđivači i nosači – sadržani su u preparatima čvrstih formacija i njihovo učešće može biti o do 99,5%. Razrjeđivači razrjeđuju aktivnu materiju mehanički, a nosači je vezuju za svoju površinu hemijskim ili fizičkim putem. U ove svrhe koristi se talk, kaolin i betonit, kreda i krečnjak.

- boja – dodaje se nekim sredstvima koja su u obliku prašiva, a posebno jako toksičnim preparatima radi upozorenja.

- antiaglomeranti – materije koje sprečavaju stvaranje grudvica (aglomeracija) kod prašiva i koncentracija za suspenziju.

- okvašivači – smanjuju površinski napon tečnosti, odnosno povećavaju moć kvašenja (primjenjuje se kod tečni pesticida da na tretiranoj površini ne formiraju kapljice).

- emulgatori - omogućavaju razrjeđivanje tečnih pesticida vodom te smanjuje površinski napon između pesticida u obliku ulja i vode kao razrjeđivača.

- disperzit – dodatak preparatima u obliku koncentrata za suspenziju koji povećava postojanost suspenzije.

- adhezit – povećava sposobnost lijepljenja pesticida za tretiranu površinu. - stabilizatori – to su inertne materije koje aktivnoj supstanci obezbjeđuju očuvanje

osobina koje bi se mogle promijeniti djelovanjem vanjskih faktora prvenstveno temperature, vlage i svijetlosti.

- rastvarač – omogućava primjenu aktivne supstance u tečnom obliku i kada ona nije rastvorljiva u vodi.

- antipjenušavci – dodaju se formulacijama koncentrata sa suspenzijom radi smanjenja nastanka pjene koja se formira u razrvoarima nakon miješanja.

Toksikologija pesticida Pesticidi dolaze u organizam kroz usta (per-os), preko kože (per-kutan) i preko organa za disanje (per-inhalatione). Do trovanja dolazi uslijed direktnog ili indirektnog kontakta. Indirektni kontakt je daleko opasniji, a ostvaruje se preko hrane jer mu podliježe cjelokupno stanovništvo i praktično se ne može izbjeći. Značajno je i kumulativno svojstvo pesticida, a o je osobina da se nagomilava u organima i tkivu. Trovanja mogu biti akutna i hronična.

- akutna intoksikacija predstavlja djelovanje hemijskog sredstva na tretiranom ili izloženom organizmu, a izraženo je u sekundama, minutama ili satima.

- hronična intoksikacija je dugotrajno djelovanje hemijskog sredstva na tretiranom ili izloženom organizmu, a izraženo je u danima, mjesecima i godinama.

U pogledu djelovanja otrovnih materija imamo toksičnu i letalnu dozu. Toksična doza je količina otrova koja izaziva trovanje ali ne dovodi do smrti. Letalna doza je količina otrova dovoljna da unešena u organizam izazove smrt. Srednja letalna doza LD50 je količina pesticida koja ubija polovinu tretiranih organizama (doza se izražava u gramima ili miligramima na jedan kilogram težine toplokrvni životinja). Inhalacioni toksicitet je osobina djelovanja pesticida u kraćem ili dužem periodu. Perzistentnost predstavlja stabilnost odnosno postojanost pesticida, odnosno perzistentni pesticidi duže se zadržavaju na tretiranim objektima i predstavljaju stalnu opasnost od trovanja. Karenca je posljednji rok dozvoljenog tretiranja prije upotrebe tretiranih biljaka. Toleranca je količina pesticida izražena u miligramima na 1kg tjelesne težine koju čovjek može svakodnevno konzumirati bez posljedica po organizam umanjena za koeficijent sigurnosti sto puta. Sinergizam je kada miješanjem dva sredstva dođe do reakcije koja daje novo efikasnije sredstvo, a ako bi u stvorenoj smjesi došlo do gubitka pesticidnosti kažemo da su sredstva inkopatibilna i ne mogu se kombinovati.


29

Mjere predostrožnosti u radu sa pesticidima Pri radu obavezno se treba pridržavati sljedećeg:

- preparat čuvati u originalnom pakovanju u zatvorenim prostorijama, - rad sa pesticidima dozvoljava se samo onima koji poznaju svojstva i način primjene, - pridržavati se upustva i konkretnih mjera opreznosti, - biramo onaj preparat koji je manje otrovan za čovjeka, - pripremanje preparata ne smije se spravljat u prostorijama u kojima se boravi i spravlja

hrana, - obavezno korištenje zaštitnih rukavica, - tretiranje ne izvoditi pri lošim vremenskim uslovima, - višak preparata treba zakopati a ambalažu uništiti, za vrijeme tretiranja ne smije se ni piti,

ni pušiti, ni jesti, a nakon tretiranja treba obavezno oprati ruke, - obavezno nositi zaštitno odijelo, gumene čizme i gumene rukavice. - Posebno paziti na lahko zapaljiva sredstva.

Ako dođe do trovanja neophodno je odmah pozvati ljekara uz davanje osnovnih podataka kao vrsta otrova i način unošenja. Ako je otrov uzet kroz usta potrebno je odmah izazvati povraćanje i čišćenje želuca. Organsko fosfor trovanje izaziva povraćanje, a liječi se davanjem koštanog uglja koji za 10 min. apsorbuje količinu otrova veću od smrtonosne (medicinski ugljen). Organsko azotno trovanje izaziva hipertermiju, a terapija se sastoji u hlađenju bolesnika i davanje umjetničkog disanja. Pripremanje sredstva za upotrebu Za spravljanje emulzije koriste se koncentrati za emulziju na taj način što se odmjerenoj količini vode dodaje određena koncentracija sredstva, a zatim se dobro izmiješa. Ako rezervoar aparata za aplikaciju ima miješalicu emulzija se može pripremiti u rezervoaru aparata. Za spravljanje suspenzije koriste se preparati za suspenzija, a prvo se u manjoj posudi odmjeri količina sredstva pomiješana sa manjom količinom vode da bi se dobila kašu kojoj se grudvaste tvorevine razbiju i na kraju se ta kaša pomiješa sa dodatnom količinom vode. Utvrđivanje efikasnosti primjene pesticida Nakon završenja hemijskog suzbijanja štetnih insekata može se obaviti utvrđivanje stepena djelovanja insekticida na osnovu odnosa živih i uginulih jedinki na tretiranoj i kontrolnoj površini. To se vrši na osnovu formule Abbota:

C TEC−

= E stepen djelovanjau postotcimaC broj živih jedinki u kontroliT broj živih jedinki na tretiranoj površini

−−−

Prednosti i nedostatci hemijskih metoda Glavne prednosti ovih metoda su:

''efikasnost'' – koriste se ispitivani i provjereni preparati sigurnog djelovanja. Djelovanje je odmah vidljivo, a primjena je spektakularna.

''mogućnost primjene na velikim površinama''- korištenje avio-prskanja. ''rentabilnost''- zahtjeva mali utrošak snage i sredstava i bazira se na pretpostavci da je

neracionalno suzbijati neku štetnu vrstu ako su troškovi suzbijanja veći od štete koja bi nastala da suzbijanje nije izvršeno.

''univerzalnost djelovanja''- insekticidi istovremeno djeluju na više štetnih vrsta. ''jednostavna primjena''- preparati se proizvode gotovi za upotrebu i razrjeđuju se sa

vodom neposredno pred upotrebu. ''mogućnost kombinovanja pesticida''- kombinacijom dva preparata možemo u jednom

tretiranju riješit više problema. Glavni nedostatci ovih metoda su:

''otrovnost za čovjeka, životinje, ptice, ribe,...'' ''fitocidnost''-upotrebljeni u višoj dozi / koncentraciji ili kada upotreba nije dozvoljena i

slično insekticidi mogu izazvati razna oboljenja na biljkama (paljevina, nekroze i sl.). ''odsustvo selektivnosti''- jedno sredstvo uništava više vrsta. ''teškoća u sprovođenju''- strmi tereni sprečavaju tretiranje, ako i kiša i vjetar. ''rezistentnost''- insekti postaju imuni na to sredstvo. ''dužina upotrebe nekog preparata''- ubijamo osjetljivi dio populacije dok otporniji

preživljavaju. ''skraćivanje međugradacioni perioda''- dolazi do uništavanja prirodnog neprijatelja.

Documents

Entomologija - skripta