EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME

Prof. Dr. Özcan DEMİREL

10. Baskı

ii

Prof. Dr. Özcan Demirel

EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME

ISBN: 975-6802-05-7

© 2007, Pegem A Yayıncılık®

Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic.

Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik,

elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları

satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: 1997 10. Baskı: Ağustos 2007

Kapak Tasarımı: zulfin.eua Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı

Baskı: Baran Ofset

Pegem A Yayıncılık® Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 – 430 67 51

Belgeç: (312) 431 37 38 İnternet: www.pegema.com.tr

e-posta: pegema@pegema.com.tr

iii

Prof. Dr. Özcan DEMİREL

Özcan DEMİREL, 26.5.1943 yılında Adapazarı-Sapanca'da doğmuş, 1960'da Arifiye İlköğretmen okulundan mezun olmuş ve bir öğretim yılı Anadolu'nun bir köyünde ilkokul öğretmenliği yapmıştır. 1964 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü İngilizce bölümünü bitirmiş ve on yıl süreyle orta dereceli okullarda İngilizce öğretmenliği ve müdür yardımcılığı görevi yapmıştır. 1974 yılında Hacettepe Üniversitesi'ne İngilizce öğretim görevlisi olarak girmiş ve aynı üniversitenin Mezuniyet Sonrası Eğitimi Fakültesi'nde eğitim alanında lisans çalışması yapmış, 1975 yılında Bilim Uzmanlığı, 1979'da da Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesinden Doktora derecesi almıştır.

Hacettepe Üniversitesi'nde 1983'de doçentlik, 1989'da da profesörlük unvanını alan Özcan Demirel, halen aynı üniversitenin Eğitim Fakültesinde öğretim üyesi ve Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalı Başkanıdır.

İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri'nde yabancı dil öğrenimi ve program geliştirme konularında bilimsel çalışma ve incelemeler yapan Özcan Demirel'in yayınlanmış 80’e yakın makale ve bildirisi ile on kitabı bulunmaktadır. Ayrıca on kitabın da ortak yazarlarındandır.

Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program Geliştirme (2001), Eğitim Sözlüğü (2001), Planlamadan Değerlendirmeye Öğretme Sanatı (2000), Türkçe Programı ve Öğretimi (1994), Genel Öğretim Yöntemleri (1993), ELT Methodology (1992), Karşılaştırmalı Eğitim (1991), Sing in English (1988), Yabancı Dil Öğretimi (1987) ve Discovering Reading (1987) Demirel'in belli başlı mesleki eserleridir. Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme (2001), Öğretmenlik Mesleğine Giriş (2001), Öğretim İlke ve Yöntemleri (1999), Developing Test Techniques (1998), Developing Reading Skills (1998), Eğitim Terimleri (1987) , Proficiency in English (1986-1993), Tests for Proficiency in English (1985-1993), English for Hotels and Tourism, Book I (1984) ve English-Turkish Dictionary (1981) ortak yazarlı yayınlarıdır. Özcan Demirel, evli olup iki çocuk babasıdır. Türk Eğitim Derneği (TED), Türk-İngiliz Kültür Derneği (TBA), The World Council for Curriculum and Instruction (WCCI), Association of Supervision and Curriculum Development (ASCD), Comparative and International Education Society (CIES), Association for Teacher Education in Europe (ATEE) ve The Balkan Society for Pedagogy and Education (BASOPED) gibi mesleki kuruluşların üyesidir. 1992-1997 yılları arasında YÖK Dünya Bankası Projesinde öğretmen yetiştirme konusunda; 1996-1997 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Dünya Bankası Projesinde program geliştirme uzmanı, Ekim 2000-Şubat 2003 tarihleri arasında Avrupa Birliği MEDA Temel Eğitime Destek Projesinde proje başkanı olarak çalışmış ve 1997 yılından beri de Avrupa Konseyi, Yaşayan Diller Projesinde Türkiye Koordinatörü olarak çalışmaktadır.

iv

Eşim Nursel’e ve

Çocuklarım Hakan’a ve Okan’a

v

ÖNSÖZ Bu yapıt, eğitim programları ve öğretim alanındaki, Eğitimde Program Geliştirme dersine ilişkin yeni yaklaşım ve gelişmeleri tanıtmak amacıyla hazırlanmıştır.

Program geliştirme çalışmalarının üniversiteler dışında özellikle Milli Eğitim Bakanlığı içinde giderek artan bir ivme kazanması ve Dünya Bankası projeleri kapsamında yapılan çalışmalarla yoğunluk kazanması, eğitimde program geliştirme bilim dalına ve bu daldaki yetişmiş olan uzmanlara ilgi ve gereksinimi arttırıcı özellik taşımaktadır. Program geliştirme çalışmalarının bilimsel temele dayandırılması ve çağdaş yönelimlerin bu çalışmalar içinde yer alması, böylesi bir çalışmanın ortaya çıkmasına temel bir neden oluşturmuştur.

Eğitimde Program Geliştirme konulu bu çalışmayı ortaya koyarken kuram ile uygulama arasında bir köprü kurulması düşüncesinden yola çıkılmıştır. Bu bağlamda, bu yapıtın hem kuramsal hem de uygulamalı çalışma yapmak isteyenler için bir kaynak oluşturması düşünülmüştür.

Bu yapıt 8 bölümden oluşmaktadır. I. Bölümde program geliştirme alanındaki temel kavramlar ele alınıp açıklanmış; II. Bölümde program geliştirmenin kuramsal temellerinden tarihi, felsefi, psikolojik ve toplumsal temelleri üzerinde durulmuş; III. Bölümde program tasarımı ve modelleri tanıtılmış; IV. Bölümde program geliştirme çalışmalarının planlanması aşamaları ve özellikle de ihtiyaç değerlendirme teknikleri ele alınmıştır. Buraya kadar olan bölümler içinde program geliştirmenin birinci aşaması olarak kabul edilen “planlama” üzerinde durulmuştur. İkinci aşama olarak kabul edilen “geliştirme” bölümü V. Bölümde program tasarısı hazırlama başlığı ile yer almış; bunu VI. Bölümde programın denenmesi ve değerlendirilmesi bölümü izlemiştir.

Program Geliştirmenin son aşaması olarak kabul edilen “yaygınlaştırma” aşaması ve VII. Bölümde programa süreklilik kazandırılması VIII. Bölümde de program geliştirme alanındaki yeni yönelimler üzerinde durulmuştur.

Ekler bölümünde, üç örnek program çalışmasına yer verilmiştir.

Bu kitabın ortaya çıkmasında etkileşim içinde bulunduğum meslektaşlarıma, yüksek lisans ve doktora öğrencilerime sonsuz teşekkür ederim. Bu çalışmanın az da olsa program geliştirme alanına katkı getirmesi yazarı mutlu kılacaktır.

Ankara Prof. Dr. Özcan DEMİREL

Ağustos 2007

vi

vii

İÇİNDEKİLER sayfa no

Önsöz .......................................................................................................................v İçindekiler ............................................................................................................ vii Çizelgeler Listesi................................................................................................. xiii Şekiller Listesi ..................................................................................................... xiii

1. BÖLÜM

PROGRAM GELİŞTİRMEDE TEMEL KAVRAMLAR

Eğitim Programı..................................................................................................... 1 Program Geliştirme ............................................................................................... 4 Eğitim Programı, Öğretim Programı ve Ders Programı..................................... 5 Eğitim Programı ve Öğretim................................................................................. 6 Örtük Program....................................................................................................... 6 Tartışma Soruları ................................................................................................... 7 Kaynaklar ............................................................................................................... 8

2. BÖLÜM

PROGRAM GELİŞTİRMENİN KURAMSAL TEMELLERİ

Program Geliştirmenin Tarihi Temelleri............................................................. 9 Yurt Dışında Program Geliştirmenin Tarihsel Gelişimi ............................. 10 Türkiye’de Program Geliştirmenin Tarihsel Gelişimi ................................. 13 Program Geliştirmenin Felsefi Temelleri.......................................................... 17 Başlıca Felsefeler ............................................................................................ 19 Eğitim Felsefeleri ........................................................................................... 21 Program Geliştirmenin Psikolojik Temelleri .................................................... 27 Davranışçı Kuramlar ...................................................................................... 28 Bağlaşımcılık-Bitişiklik Kuramı ................................................................ 28 Klasik Koşullama ....................................................................................... 28 Edimsel Koşullama.................................................................................... 29 Programlı Öğrenme................................................................................... 30 Davranışçılık ve Eğitim Programları ........................................................ 30 Bilişsel Alan Kuramcıları ............................................................................... 31 Guilford’un Zihinsel Becerileri Sınıflaması ............................................ 35 Biliş Alan Kuramları ve Eğitim Programları ........................................... 35

viii

Hümanistik Psikoloji ...................................................................................... 37 Gestalt Kuramı........................................................................................... 37 Maslow’un İhtiyaç Kuramı ........................................................................ 38 Rogers’in Teröpatik Öğrenme Kuramı.................................................... 39 Hümanistik Psikoloji ve Eğitim Programı ............................................... 39 Program Geliştirmenin Toplumsal Temelleri ................................................... 40 Okul-Toplum İlişkilerinin Düzenlenmesi..................................................... 41 Eğitimde Değişikliklerin Planlanması........................................................... 45 Tartışma Soruları ................................................................................................. 45 Kaynaklar ............................................................................................................. 46

3. BÖLÜM

EĞİTİM PROGRAMI TASARIMI VE MODELLER

Eğitim Programı Tasarımı................................................................................... 47 Program Tasarımı Yaklaşımları .................................................................... 48 Konu Merkezli Program Tasarımları ....................................................... 48 Öğrenen Merkezli Tasarımlar .................................................................. 49 Sorun Merkezli Tasarımlar ....................................................................... 50 Eğitimde Program Geliştirme Modelleri........................................................... 53 ABD’de Yaygın Olan Eğitim Program Modelleri ....................................... 53 Avrupa’da Yaygın Olan Eğitim Program Modelleri.................................... 57 Türkiye’de Yaygın Olan Eğitim Program Modelleri ................................... 58 Tartışma Soruları ................................................................................................. 64 Kaynaklar ............................................................................................................. 64

4. BÖLÜM

PROGRAM GELİŞTİRMENİN PLANLANMASI

Program Geliştirme Çalışma Gruplarının Oluşturulması ................................ 67 Program Karar ve Koordinasyon Grubu ....................................................... 68 Program Çalışma Grubu ................................................................................. 69 Program Danışma Grubu................................................................................ 70 Program Geliştirme Çalışma Planı..................................................................... 71 İhtiyaç Saptama.................................................................................................... 74 İhtiyaç Saptamada Temel Sorunlar............................................................... 75 Örnek Olay...................................................................................................... 76 İhtiyaç Tanımı ................................................................................................. 78

ix

İhtiyaç Değerlendirmenin Ortaya Çıkışı....................................................... 80 İhtiyaç Değerlendirme Süreci........................................................................ 81 İhtiyaç Belirleme Değerlendirme Teknikleri .................................................... 86 Anket Geliştirme-Delphi Tekniği ................................................................. 86

Delphi Tekniği Uygulamaları........................................................................ 89 Progel (Dacum) Tekniği ................................................................................ 90 Gözlem ............................................................................................................ 97 Meslek (İş) Analizi ......................................................................................... 98 Ölçme Araçları-Testler ................................................................................ 100 Görüşme-Grup Toplantıları ........................................................................ 100 Kaynak Tarama............................................................................................. 101 Tartışma Soruları ............................................................................................... 103 Kaynaklar ........................................................................................................... 103

5. BÖLÜM

PROGRAM TASARISI HAZIRLAMA

Hedef .................................................................................................................. 105 Hedeflerin Aşamalı Sınıflandırılması.......................................................... 107 Hedeflerin Nitelikleri ................................................................................... 109 Hedef Yazma İlkeleri ................................................................................... 110 Hedeflerin Davranışlara Dönüştürülmesi .................................................. 111 Hedef-Davranışları Yazma İlkeleri............................................................. 112 Hedef ve Davranış Yazmada Farklı Yaklaşımlar ...................................... 117 İçerik .................................................................................................................. 120 İçeriğin Seçimi.............................................................................................. 120 İçeriğin Düzenlenmesi................................................................................. 121 İçeriğin Örgütlenmesinde/Düzenlenmesinde Kullanılan Stratejiler ....... 125

Doğrusal Programlama Yaklaşımı .............................................................. 127 Sarmal Programlama Yaklaşımı .................................................................. 127 Modüler Programlama Yaklaşımı ............................................................... 127 Piramitsel ve Çekirdek Programlama Yaklaşımı ....................................... 128 Konu Ağı-Proje Merkezli Program Yaklaşımı ........................................... 129 Sorgulama Merkezli Programlama Yaklaşımı ........................................... 129 Hedef-İçerik Çizelgesi (Belirtke Tablosu) ...................................................... 131 Ünite Analizi ................................................................................................. 132 Hedef-İçerik ve Zamanlama........................................................................ 134 Eğitim Durumlarının Düzenlenmesi................................................................ 135 Öğrenme Yaşantıları .................................................................................... 135 Öğrenme Stilleri............................................................................................ 137

x

Öğrenme Stratejileri..................................................................................... 139 Anlamlandırma Stratejisi ............................................................................. 140 Örgütlenme Stratejisi ................................................................................... 141 Tekrar Stratejisi ............................................................................................ 141 Öğrenme Modelleri ...................................................................................... 142 Öğretme Durumları...................................................................................... 148 Eğitim Durumunun Özellikleri ................................................................... 149 Öğretme Stratejileri...................................................................................... 151 Öğretme Yöntemleri .................................................................................... 151 Öğretme Teknikleri ...................................................................................... 153 Eğitim Durumlarının Değişkenleri ............................................................. 153 Alternatif Eğitim Durumu ................................................................................ 155 Sınama Durumu................................................................................................. 155 Bilişsel Alanla İlgili Sınama Durumları ........................................................ 157 Duyuşsal Alanla İlgili Sınama Durumları..................................................... 163 Devinişsel Alanla İlgili Sınama Durumları................................................... 166 Tartışma Soruları ............................................................................................... 167 Kaynaklar ........................................................................................................... 168

6. BÖLÜM

PROGRAMLARIN DENENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ Programın Denenmesinde İzlenecek Aşamalar.............................................. 171 Programın Alanda Denenmesi (Alan Testi) ................................................... 175 Program Değerlendirmenin Anlamı ................................................................ 176 Değerlendirme Çeşitleri.................................................................................... 177 Tanılayıcı Değerlendirme (Diagnostic Evaluation)................................... 178 Biçimlendirici Değerlendirme (Formative Evaluation) ............................ 178 Düzey Belirleyici Değerlendirme (Summative Evaluaiton)...................... 178 Program Değerlendirmesine İlişkin Yaklaşımlar ........................................... 179 Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli ....................................................... 179 Metfessel-Michael Değerlendirme Modeli ................................................ 180 Provus’un Farklar Yaklaşımı ile Değerlendirme Modeli .......................... 181 Stake’in Uygunluk-Olasılık Modeli ............................................................. 182 Stufflebeam’in Bağlam, Girdi-Süreç ve Ürün Modeli ............................... 183

Stufflebeam Toplam Değerlendirme Modeli ............................................. 184 Eisner’in Eğitsel Eleştiri Değerlendirme Modeli....................................... 185 Stake’nin İhtiyaca Cevap Verici Program Değerlendirme Modeli........... 185 Demirel’in Analitik Program Değerlendirme Modeli ............................... 187

Program Değerlendirmede Temel İşlemler .................................................... 188 Anlamın Kesinleştirilmesi ............................................................................ 189

xi

Amacın Belirlenmesi .................................................................................... 190 Anahtar Tarafların Belirlenmesi................................................................. 190

Olanakların ve Engellerin Belirlenmesi...................................................... 190 Yanıt Aranacak Soruların Belirlenmesi...................................................... 191 Tasarının Kesinleştirilmesi........................................................................... 191 Verilerin Toplanması ................................................................................... 192 Verilerin Çözümlenmesi .............................................................................. 192 Sonuçların Yorumu ve Raporlanması......................................................... 192 Tartışma Soruları ............................................................................................... 193 Kaynaklar ........................................................................................................... 193

7. BÖLÜM PROGRAMA SÜREKLİLİK KAZANDIRILMASI

Ar-Ge Yaklaşımı (Programın Düzeltilmesi ve Geliştirilmesi)....................... 195 Program Geliştirme Uzmanı ve Öğretmenin Program Geliştirme Sürecindeki Görev ve Sorumlulukları ................................................................................... 196 Program Geliştirme Uzmanı ve Öğretmenin Ulusal Düzeydeki Görev ve Sorumlulukları .............................................................................................. 196 Program Geliştirme Uzmanı ve Öğretmenin Okul Düzeyindeki Görev ve Sorumlulukları .............................................................................................. 197 Program Geliştirme Sürecini Engelleyen Etmenler ve Çözüm Önerileri..... 199 Program Geliştirme Çalışmalarında Karşılaşılan Güçlükler..................... 199 Tartışma Soruları ............................................................................................... 203 Kaynaklar ........................................................................................................... 203

8. BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMEDE YENİ YÖNELİMLER

Çoklu Zeka Kuramı........................................................................................... 206 Çoklu Zeka Kuramı ve Program Geliştirme .............................................. 208 Çoklu Zeka Kuramında Ölçme ve Değerlendirme.................................... 212 Etkin Öğrenme .................................................................................................. 213 Etkin Öğrenmede Öğrenci Etkinlikleri ...................................................... 214 Etkin Öğrenme ve Program Geliştirme...................................................... 215 İşbirliğine Dayalı Öğrenme............................................................................... 217 Yaşam Boyu Öğrenme ...................................................................................... 221 Program Geliştirme Süreci .......................................................................... 225

xii

Öğretim Stratejisi.......................................................................................... 225 Değerlendirme .............................................................................................. 225 Yaratıcı Düşünme.............................................................................................. 225 Eleştirel Düşünme ............................................................................................. 226 Eleştirel Düşünme Becerileri ...................................................................... 227 Eleştirel Düşünme Becerisine Göre Hazırlanmış Örnek Ders Planı ....... 229 Yansıtıcı Düşünme ............................................................................................ 232 Yapılandırmacılık .............................................................................................. 233 Proje Tabanlı Öğrenme..................................................................................... 237 Beyin Temelli Öğrenme .................................................................................... 240

Beynin Yapısı ve Öğrenme.......................................................................... 240 Beyin Temelli Öğrenme .............................................................................. 241

Basamaklı Öğretim Programı ........................................................................... 243 Kuantum Öğrenme............................................................................................ 247 Tartışma Soruları ............................................................................................... 253 Kaynaklar ........................................................................................................... 254

EKLER

Ek.1. Sosyal Bilimler İçin Taslak Eğitim Programı......................................... 361 Ek 2. Fen Bilimleri İçin Taslak Eğitim Programı............................................ 275 Ek 3. Çoklu Zeka Kuramına Dayalı Okulöncesi Matematik Ders Programı........................................................................................... 305 Ek 4. Yapılandırmacılık Yaklaşımına Dayalı İnsan Hakları ve Vatandaşlık Eğitimi Ders Programı ................................................... 315 Ek 5. Beyin Temelli Öğrenme Yaklaşımına Dayalı İngilizce Örnek

Ders Planı................................................................................................ 325 Ek 6. Basamaklı Öğretim Programı Uygulamasına İlişkin Örnek Ders

Programı................................................................................................. 327 Ek 7. 2004 İlköğretim Programları Kazanım ve Etkinlik Örnekleri.............. 339 Ek 8. Öğretim Programlarını Değerlendirme Ölçütleri ................................. 353 Ek 9. Bilişsel Davranışlar, Duyuşsal Özelikler ev Devinişsel Beceriler

Eylemsiler Listesi..................................................................................... 355 TERİMLER SÖZLÜĞÜ ................................................................................. 359 AD BULDURUSU........................................................................................... 365 KONU BULDURUSU..................................................................................... 367

xiii

ÇİZELGELER LİSTESİ sayfa no

Çizelge 1. Eğitim Programlarını Etkileyen Eğitim Felsefeleri......................... 26 Çizelge 2. Bilişsel Alan Hedeflerini Davranışa Dönüştürmede Kullanılan Eylemsiler (Fiilimsiler)....................................................................... 113 Çizelge 3. Duyuşsal Alan Hedeflerini Davranışa (Özeliğe) Dönüştürmede Kullanılan Eylemsiler ......................................................................... 114 Çizelge 4. Devinişsel Alan Hedeflerini Davranışa (Beceriye) Dönüştürmede Kullanılan Eylemsiler ........................................................................ 114 Çizelge 5. Örnek Belirtke Tablosu ................................................................... 131 Çizelge 6. Örnek Ünite Analiz Tablosu........................................................... 133 Çizelge 7. 2. Sınıf Hayat Bilgisi Üniteleri ve Süreleri ..................................... 134 Çizelge 8. Hedef, Yaklaşım-Yöntem ve Teknik İlişkisi.................................. 151 Çizelge 9. Çoklu Zeka Kuramında Değerlendirme Teknikleri ..................... 212

ŞEKİLLER LİSTESİ sayfa no

Şekil 1. Program Tasarımı Yaklaşımları ............................................................ 52 Şekil 2. Program Geliştirmede Taba Modeli..................................................... 53 Şekil 3. Program Geliştirmede Tyler Modeli .................................................... 54 Şekil 4. Taba-Tyler’in Program Geliştirme Modeli .......................................... 55 Şekil 5. Sistem Yaklaşımına Göre Program Geliştirme Modeli ...................... 56 Şekil 6. Program Geliştirme Modellerinin Karşılaştırılması ............................ 57 Şekil 7. MEB Program Geliştirme Modeli ........................................................ 59 Şekil 8. MEB Yeni Program Geliştirme Modeli ............................................... 63 Şekil 9. Program Geliştirmede “Demirel” Modeli ........................................... 65 Şekil 10. İşlem-Zaman Çizelgesi ........................................................................ 71 Şekil 11. Pert-İşlem Ağı....................................................................................... 72 Şekil 12. Program Geliştirme Akış Şeması ........................................................ 73 Şekil 13. Öğrenme Stratejileri .......................................................................... 140 Şekil 14. Programın Denenmesi Aşamaları..................................................... 172 Şekil 15. Çoklu Zeka Kuramında Planlama Sorunları ................................... 210 Şekil 16. Basamaklı Öğretim Programının Düzeyleri.................................... 243

PPRROOGGRRAAMM GGEELLİİŞŞTTİİRRMMEEDDEE TTEEMMEELL KKAAVVRRAAMMLLAARR

Bu bölümde, eğitim programı ve eğitimde program geliştirme kavramları üzerinde açıklamalar yapılmış ve yeni bir tanıma gidilmiştir.

EĞİTİM PROGRAMI Eğitim programı kavramının kullanılmasının, M. Ö. birinci yüzyıla kadar

uzandığı belirtilmektedir. Julius Ceaser ve askerleri, Roma'da yarış arabalarının, üzerinde yarıştığı oval biçimdeki koşu pistini Latince curriculum (İngilizce track: koşu yolu) olarak kullanmışlar ve bu kavram, koşu pisti olarak bilinen somut bir kavramdan, bugün ders programı anlamında kullanılan soyut bir kavrama doğru geçişi sağlamıştır. Bu süreçte, eğitim programı (curriculum) "izlenen yol" anlamında eğitimde de kullanılmaya başlanmıştır (Oliva, 1988: 4). Bu nedenle, kelimenin etimolojik yapısından hareket eden kimi eğitimci yazar ve düşünürler "izlence sözcüğünü kullanmayı yeğlemektedirler. Eğitim programı için kimi düşünürler de bu kavram için yetiştirmekten yola çıkarak yetişek sözcüğünü kullanmayı benimsemiş, ama daha çok eğitim programı kavramı günümüze kadar kullanılagelmiştir. Ancak, eğitimde program kavramı, pek çok düşünür ve eğitim bilimcisi tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır.

1. BÖLÜM

EĞİTİM

PROGRAMI

konular listesidir.ders içerikleridir.çalışmaların programlanmasıdır.öğretim materyalleri listesidir.derslerin sıralanmasıdır.hedef davranışlar grubudur.okul içinde ve dışında öğretilen her şeydir.okul personeli tarafından planlanan her şeydir.

PPRROOGGRRAAMM GGEELLİİŞŞTTİİRRMMEEDDEE KKUURRAAMMSSAALL TTEEMMEELLLLEERR

Bu bölümde program geliştirme

çalışmalarının dayandığı kuramsal temeller sırasıyla tarihi, felsefi, psikolojik ve toplumsal temeller olarak ele alınıp incelenmiştir.

PROGRAM GELİŞTİRMENİN TARİHSEL TEMELLERİ Program geliştirme alanının bir bilim olarak ortaya çıkışının tarihsel

perspektif içinde ele alınması, dayandığı temellerin tarihsel köklerini sergilemesi açısından önemli görülmektedir. Program geliştirme kavramı ve sürecinin bu zaman akışı içerisinde nereden nereye geldiğini görmek, bu alanda hizmet verenleri ve hizmet verenlerin düşüncelerini ortaya koymak açısından da tarihi temeller, büyük önem taşımaktadır.

Program geliştirme çalışmalarını planlama ve tasarım düzenleme aşamalarında, bundan önceki program geliştirme anlayışları ve modelleri, esin kaynağı olabilir. Aynı şekilde program geliştirme sürecinin her aşamasındaki değişme ve gelişmeler için de aynı incelemeler yapılabilir. Geçmiş deneyim ve anlayışlar, yeni ve geleceğe dönük çalışmalar için önemli olduğu gibi, tarihsel gelişim süreci içinde program geliştirmenin geçirdiği evreleri tanımak, gelecekte yapılacak özgün çalışmalara temel oluşturur. Bu açıdan bakıldığında program geliştirmenin tarihi temelleri, yurt dışında ve Türkiye'de gösterdiği gelişmeler doğrultusunda geçmişten günümüze kadar incelenmeye çalışılmıştır.

2. BÖLÜM

EEĞĞİİTTİİMM PPRROOGGRRAAMMII TTAASSAARRIIMMII VVEE MMOODDEELLLLEERR

EĞİTİM PROGRAMI TASARIMI Eğitim programı tasarımı, bir programın hangi ögelerden oluşacağının

ortaya çıkarılması sürecidir. Program tasarımı, endüstriyel tasarım kavramında da olduğu gibi öğretimin düzenlenmesini anlamlı bir bütünlük içinde ele almayı amaçlar.

Bir eğitim programı planlanırken işe öncelikle programın nasıl olacağını tasarlamakla başlanmalıdır. Bu aynı şekilde bir mimarın bir yapıyı tasarlaması ve plan çizmesi sürecine benzer. Program geliştirme uzmanı da program geliştirme çalışmalarına başlamadan önce bu program tasarımını ortaya koymalıdır.

Program tasarımları bir eğitim programını oluşturan temel ögelerden oluşmakta ve bu ögeler arasındaki ilişkiler açısından farklılıkları ortaya koymakla farklı tasarımlar ortaya çıkmaktadır. Bir programın temel ögeleri, hedef, içerik (konu alanı), öğrenme yaşantıları ve değerlendirmedir.

Eğitim programı tasarımları bu ögelere farklı ağırlıklar verilerek oluşur. Böylece tasarımcı kendine özgü tasarımını ortaya koyar. Genelde bu ögeler içinde en çok içerik boyutuna ağırlık verildiği görülmektedir. Kimileri de öğrenme yaşantılarına ya da değerlendirme boyutuna ağırlık vermektedir. Örneğin süreç değerlendirme ağırlıklı bir program tasarımında, öğrenme yaşantılarını düzenleme daha çok ağırlık kazanmakta; ürün değerlendirme ağırlıklı programda ise ölçme teknikleri daha çok ön plana çıkmaktadır.

Program tasarımı yapılırken program geliştirme grubu ve görevli uzmanların felsefi görüşleri ile toplumun başat felsefi görüşleri hedeflerin seçiminde etkili olmaktadır. Bu felsefi görüş aynı zamanda içerik seçiminde, öğrenme öğretme süreçlerinin düzenlenmesinde ve geliştirilen programın başarısının nasıl

3. BÖLÜM

PPRROOGGRRAAMM GGEELLİİŞŞTTİİRRMMEENNİİNN PPLLAANNLLAANNMMAASSII

Bu bölümde program geliştirmenin planlanması için yapılacak işlemlerden çalışma gruplarının oluşturulması, çalışma planının hazırlanması ve ihtiyaç saptama işlemlerinde ihtiyaç analizi ve değerlendirme teknikleri üzerinde durulmuştur.

PROGRAM GELİŞTİRME ÇALIŞMA GRUPLARININ OLUŞTURULMASI

Program geliştirme çalışmalarının araştırma ve geliştirmeye dönük olarak yönlendirilmesi gerekir. Özellikle günümüzde bilim, teknoloji ve iletişim alanlarındaki baş döndürücü gelişmeler, program geliştirme çalışmalarının sürekli olmasını, araştırma ve geliştirme çalışmalarının kesintisiz yapılmasını gerekli kılmaktadır. Bu süreçte, pek çok soruya cevap aranmaktadır. Ancak, hiç kimseden, bu sorunların tümüne, tek başına cevap vermesi beklenemez. Bu nedenle program geliştirme çalışmalarının bir komisyon aracılığı ile yürütülmesinde yarar görülmektedir.

Program geliştirme çalışma gruplarının oluşumunda programın felsefi ve politik temelini oluşturacak bir karar organının bulunması ve bu grubun programın genel stratejisini belirlemesi beklenebilir. Diğer bir çalışma grubu program geliştirme çalışmalarını yürütecek kişilerden oluşmalıdır. Bu grup, programın hazırlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi çalışmalarında sürekli görev yapan çalışma grubu olmalıdır. Üçüncü grup ise, bu çalışma grubuna ihtiyaç duyulduğunda zaman zaman danışman olarak çağrılacak uzmanlardan oluşmalıdır.

4. BÖLÜM

PPRROOGGRRAAMM TTAASSAARRIISSII HHAAZZIIRRLLAAMMAA

Bu bölümde, bir eğitim programı tasarısı hazırlar-ken programın ögeleri olan hedef, içerik, eğitim ve sı-nama durumlarının nasıl hazırlanması gerektiği üze-rinde durulmuştur.

HEDEF Eğitim, uygulamalı bir bilim alanıdır. Bu nedenle eğitim problemlerine

masa başında ve kağıt üzerinde değil, problemin kaynağında, okulda ya da eğitim sisteminin bütününde çözüm aramak gerekir. Eğitim sisteminde or-taya çıkan problemlerin çözümü, bir ülkede izlenen Milli Eğitim Politikası-na, okuldaki öğrencinin davranışa dönüştürmesi söz konusu olan program-ların geliştirilmesine bağlı bulunmaktadır (Varış 1976:4). Eğitimde program geliştirme süreci, program ögeleri olan hedef, içerik, öğrenme-öğretme sü-reci ve değerlendirme boyutları arasındaki dinamik ilişkiler bütünüdür. Program öğelerinden hedef boyutu ile ilgili hazırlıklar yaparken işe “birey-leri niçin eğitiyoruz?” sorusuna yanıt aramakla başlanır.

Planlı eğitim etkinlikleri için ayrılan zamanın sınırlı olması nedeniyle eğitimle kazandırılması mümkün özelikler arasında en önemli sayılanlar belirlenerek uygun önlemlerle öğrenciye kazandırılmaya çalışılmalıdır. Eği-timde hedefler, öğretimi yönlendirmesi, öğretme-öğrenme işleminin yapıl-masını ortaya koyması ve ölçmelere kılavuzluk etmesi açısından gerekli gö-rülmektedir. Hedefler, öğrenciye kazandırılmak üzere seçilen istendik öze-liklerdir. Diğer bir anlatımla yetiştirilecek insanda bulunması uygun görü-len, eğitim yoluyla kazandırılabilir istendik özeliklerdir. Bu özelikler; bilgi-ler, yetenekler, beceriler, tutumlar, ilgiler, alışkanlıklar...vb. olabilir. Hedef kavramı daha ayrıntılı olarak ifade edilirse; “planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılar yoluyla kazandırılması kararlaştırılan, davranış değişikliği ya da

5. BÖLÜM

PPRROOGGRRAAMMIINN DDEENNEENNMMEESSİİ vvee DDEEĞĞEERRLLEENNDDİİRRİİLLMMEESSİİ

Bu bölümde hazırlanan program taslağının denenmesi aşamasında nasıl bir yol izleneceği, programların değerlendirilmesinde yaklaşım ve modeller ile program değerlendirmenin temel işlemleri üzerinde durulmaktadır.

PROGRAMLARIN DENENMESİNDE İZLENECEK AŞAMALAR

Programın uygulanması, değişimi uygulamaya koyma sürecidir. Değişim, yeni bilgilerin ortaya çıkmasıyla olur; ancak yeni bilgilerin mevcut olması değişim için yeterli olmayabilir. Önemli olan değişime gerek duyulmasıdır. Program değişikliği de bir gerek olarak ortaya çıkmalı ve yeni hazırlanan program denenmek üzere uygulama sürecine programda gerekli düzeltmelerin yapılmasına olanak sağlamalıdır. Deneme sonuçlarından yararlı bilgiler edinilmesi için program uygulamasının, 1) deneyimli ve başarılı öğretmenlerle, 2) ön koşul bilgi ve becerilere sahip öğrencilerle ve 3) uygun öğrenme ortamlarında yapılması önemli görülmektedir.

Bir programın uygulanması değişik aşamalardan gelişerek gerçekleşir. Nasıl planlanmış olduğuna bakılmaksızın, bir programın başarılı bir şekilde yürütülmesi, program aşamalarının ve gelişiminin ana hatlarının ortaya konulmasıyla olur. Bunlar içinden programların denenmesi ve değerlendirilmesi de bu ana hatların son halkasını oluşturur.

6. BÖLÜM

PPRROOGGRRAAMMAA SSÜÜRREEKKLLİİLLİİKK KKAAZZAANNDDIIRRIILLMMAASSII

Bu bölümde yeni hazırlanan programın uygulanıp

ülke genelinde yaygınlaşması için neler yapılması gerektiği, karşılaşılan sorunlar ve çözüm önerileri üzerinde durulmuştur.

AR-GE YAKLAŞIMI (Programın Düzeltilmesi ve Geliştirilmesi)

Program değerlendirme sonuçlarına göre programa süreklilik kazandırılması açısından atılması gereken ilk adım; araştırma geliştirme (AR-GE) çalışmalarına başlamaktır. Bunun diğer adı programın düzeltilmesi ve geliştirilmesidir.

Bu bağlamda sözü edilmesi gereken temel durum program geliştirmeye ilişkin devam eden problemlerden haberdar olunup olunmadığıdır. Sözü edilen problemlerin çözümüne ilişkin her tür çalışma programının düzeltilmesi ve geliştirilmesi için bir adımdır. Programların değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkan problemler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

1. Geliştirilen programlar bireylere temel becerileri kazandırmada yeterli midir?

2. Programın hizmet ettiği düşünülen bireylerin tüm yeterlikleri ve bireysel farklılıkları göz önüne alınmakta mıdır?

3. Programların geliştirilmesine ve uygulanmasına ilişkin tüm engeller ortadan kaldırılmış durumda mıdır?

Yukarıda sıralanan; programların değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkan problemlerin çözüm yolları için de şunlar önerilebilir:

1. Öğretmenlerin program geliştirmedeki görev ve sorumlulukları analiz edilerek bu süreçteki etkinlikleri arttırılabilir,

7. BÖLÜM

PPRROOGGRRAAMM GGEELLİİŞŞTTİİRRMMEEDDEE YYEENNİİ YYÖÖNNEELLİİMMLLEERR

Bu bölümde, program geliştirme alanında son yıllardaki yeni yönelimler ve eğilimler konusunda bilgi verilmeye çalışılmıştır.

Bilginin hızla çoğaldığı ve yenilendiği dünyamızda program geliştirme alanında da yeni düşünceler ortaya

atılmakta; bunlara uygun yeni eğilimler ve yönelimler kuramdan uygulamaya doğru yansımaya çalışmaktadır. Program uygulamalarına bu yeniliklerin yansıması, yeni düşüncelerin ortaya atılması kadar hızlı ve etkili olmamaktadır. Sözgelimi çoklu zeka kuramı uygulamada yaygınlaşmadan yeni bir kuram ya da eğitim düşüncesi ortaya atılmakta ve güncel olarak eğitim kamuoyunda yerini almaya çalışmaktadır. Şurası da bir gerçek ki en son gelişmeler ve düşünceler, daha önce düşünülmüş, gündeme getirilmeye çalışılmış eski düşüncelerin çağdaş bir yorumu ya da yeniden yapılanması olarak karşımıza çıktığı görüşü de yaygın kabul görmektedir.

Bu belirlemeler ışığı altında, UNESCO, ister okul ortamında olsun, ister okul dışı öğrenme ortamlarında olsun eğitimde nicelikten çok nitelikten söz etmek gerektiğinde aşağıdaki temel kavramları gündeme getirmekte ve bu kavramların eğitimde program geliştirme çalışmalarını doğrudan etkilediğini vurgulamaktadır.

Bunlardan program geliştirme ile ilgili olanlar:

1. Çoklu zeka kuramı, 2. Etkin öğrenme, 3. İşbirliğine dayalı öğrenme, 4. Yaşamboyu öğrenme, 5. Yaratıcı düşünme, 6. Eleştirel düşünme,

8. BÖLÜM

ekler 257

EKLER

EK 1. SOSYAL BİLİMLER İÇİN TASLAK EĞİTİM PROGRAMI

EK 2. FEN BİLİMLERİ İÇİN TASLAK EĞİTİM PROGRAMI

EK 3. ÇOKLU ZEKA KURAMINA DAYALI OKULÖNCESİ MATEMATİK DERS PROGRAMI

EK 4. YAPILANDIRMACILIK YAKLAŞIMINA DAYALI İNSAN HAKLARI VE VATANDAŞLIK EĞİTİMİ DERS PROGRAMI

EK 5. BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME YAKLAŞIMINA DAYALI İNGİLİZCE ÖRNEK DERS PLANI

EK 6. BASAMAKLI ÖĞRETİM PROGRAMI UYGULAMASINA İLİŞKİN ÖRNEK DERS PROGRAMI

EK 7. ÖĞRETİM PROGRAMLARINI DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ

EK 8. ÖĞRETİM PROGRAMLARINI DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ

EK 9. BİLİŞSEL DAVRANIŞLAR, DUYUŞSAL ÖZELLİKLER VE DEVİNİŞSEL BECERİLER EYLEMSİLER LİSTESİ

terimler sözlüğü 359

TERİMLER SÖZLÜĞÜ

Akademik Benlik Tasarımı (academic self-concept): Kişinin hangi özel ya da genel alana kabiliyeti olduğunun farkında olması.

Akış Şeması (flow chart): Bir takım işlem ve kararların, sözcük ve sembolle-rin yardımı ile grafik haline getirilerek sunulması.

Alışkanlık (habit): Düzenli ve sürekli olarak kendini gösteren, öğrenilerek edinilmiş yalın davranışlar.

Anlamlı Öğrenme (meaningful learning): Bir konuyu, bütün ayrıntılarını göz önünde bulundurmadan, nitelik ve anlamlarını kavrayacak şekil-de öğrenme.

Basamaklı Öğretim Programı (layered curriculum): Bireysel farklılıkları dikkate alarak öğretme-öğrenme sürecinin üç basamaklı gerçekleş-mesini temele alan program yaklaşımı.

Belirtke Tablosu (table of specification):Bir eğitim programında yer alan hedef ve davranışlarla program içeriğini iki boyutlu bir matriks üze-rinde gösteren çizelge. Belirtke tablosunu hazırlarken üst tarafta yer alan yatay boyuta hedefler ve bu hedefleri gerçekleştirici davranışlar, dikey boyuta da içerik yazılır.

Biçimlendirici Değerlendirme (formative evaluation): Bir programa giren öğrencilerin öğretme-öğrenme sürecinde hedef davranışları ne denli kazanıp kazanmadığını ortaya çıkaran, öğrenme güçlüklerini belirle-yen ve tam öğrenmenin gerçekleşmesine katkı sağlayan değerlendir-me türü (tanı, kontrol ve düzeltme amaçlı değerlendirme).

Bilişsel Alan (cognative domain): Zihinsel öğrenmelerin çoğunlukta olduğu ve zihinsel yetilerin geliştirildiği alan.

Bilişsel Giriş Davranışları (cognitive entry behaviours): Öğrenilecek ünite-ler için gerekli olduğu düşünülen ön öğrenmeler.

Bilişsel Öğrenme (cognitive learning): Algı ve düşüncelerin yeniden düzen-lenmesine dayalı olarak gerçekleşen öğrenme.

Buluş Yoluyla Öğrenme (discovery learning): Öğrenme malzemesi son şekli ile sunulmadan, malzemenin halihazırdaki bilgiler kullanılarak keşfe-dilmesi süreci.

Çoklu Zeka Kuramı (the theory of multiple intelligences): Bilişsel bilim, gelişimsel psikoloji ve nörobilimden yararlanarak her bireyin zeka

365

AD BULDURUSU

A____________________________ Armstrong 260,264,298

B_________________________________ Beyer 109,298 Bilen 210 Bloom 116,164,175,202,203,225,239,

249 Bobbit 70,106 Brooks 288,289,298

C________________________________ Campell 266,298 Caswell 2,3,9 Chandler 202,225 Charters 70,106 Christison 271,298

D________________________________ Demirel 118,121,122,123,201,209,225,

241,249,258,262,287,291,298, 299

Doğan 4,9,137,162,176,225 Doll 2,9

E_________________________________ Elmore 258 Erden 98,100,106,225,249,274,299 Ergür 196,225 Ertürk 3,4,9,75,77,102,106,167,167,

190,207,208,225,241,249

F_________________________________ Finch 162,238 Fidan 201,204,205,225

G________________________________ Gage 202,225 Gagne 3,9,92,93,96,106,198,203,208,

226

Gardner 260,261,262,264,265,266,299 Glaser 106,205 Good 2,9,77,106 Goodlad 106 Grobman 165,225 Grounland 167,174,189,225 Günce 106,112,142,179,253,259

H________________________________ Harmon 268,299 Helmer 145,162 Holt 9,106,117,123

J_________________________________ Johnson 3,9,249,271

K________________________________ Katims 198,225 Klein 269,299 Kolb 195,196,226 Krathwohl 226

M________________________________ Mager 226 Maslow 98,99,106

N________________________________ Norris 280,299

O________________________________ Oğuzkan 209,226 Oliva 1,9,113,114,123,243,247 Oliver 3,9 Ornstein 70,75,106,109,123,238,243,

245,247,248,249

Ö________________________________ Özçelik 226

367

KONU BULDURUSU

A_____________________________ ABD’de Yaygın Olan Eğitim Program

Modelleri 113

B_____________________________ Başlıca Felsefeler 78, Belirtke Tablosu 189 Basamaklı Öğretim Programı 243,247,

253,255

Ç_____________________________ Çoklu Zeka Kuramı 259,260,262,263,

264,265,266,297,298,299 Çoklu Zeka Kuramı ve Program

Geliştirme 262 Çoklu Zeka Kuramında Ölçme ve

Değerlendirme 266

D_____________________________ Davranışçı Kuramlar 86,87,90,96 Davranışçılık ve Eğitim Programları 89 Değerlendirme 5,6,71,72,73,74,86,90,

93,102,107,108,116,117,118,121,126,128,130,131,135,137,139, 140,141,143,144,145,147,148, 149,153,154,158,160,161,163, 165,166,1741,204,2174,232,235,240,243,244,246,247,248,249

Devinişsel Alan 165,167,168,173,175, 213,214, 23

Duyuşsal Alan 165,166,172,208,220

E_____________________________ Edimsel Koşullama 88,90,201 Eğitim Durumlarının Düzenlenmesi

86,83,169,94, 208,209 Eğitim Durumunun Özellikleri 207 Eğitim Felsefeleri 78,80,84,85 Eğitim Programı Tasarımı 107 Eğitimde Değişikliklerin Planlanması

105 Eleştirel Düşünme 9596,156,259,280,

281,283,284,297,264

Eleştirel Düşünme Becerileri 156,281, 283,284

Etkin Öğrenme 206,259,267,268,269, 270,298

Etkin Öğrenme ve Program Geliştirme 269

G_____________________________ Gestalt Kuramı 97 Görüşme Teknikleri 159 Gözlem 112,138,145,151,156,152,

169,194,195,196

H_____________________________ Hedef 2,3,5,6,70,71,76,77,86,89,90,92,

95,98,99,101,102,103,105,107, 109,118,119,127,129,130,133, 135,135,139,140,141,143,163, 164,165,167,168,171,172,175, 186,190,191,194,196,198,203, 205,207,209,212,213,224,240, 241

Hedef Yazma İlkeleri 168 Hedefe Dayalı Değerlendirme

Modeli 241 Hedef-İçerik Çizelgesi (Belirtke

Tablosu) 189,190 Hedeflerin Nitelikleri 167,168 Hümanistik Psikoloji 97,100,110

İ_____________________________ İçerik 2,3,4,5,6,95,107,116,118,121,

142,159,163,168,178,179,180, 81,182,183,184,190,224,293,294

İhtiyaç Değerlendirme Süreci 137,140,141,144

İhtiyaç Saptama 126,133,135,162 İhtiyaç Tanımı 137 İşbirliğine Dayalı Öğrenme 111,200,

59,71,72,274,75,288,292