Projekat EURO-PREVOB finansiran je od strane Šestog Okvirnog Programa Evropske Komisije (Projekat br. 044291)

Prevencija gojaznosti u Evropi – Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fizičku aktivnost – EURO-PREVOB

Adresiranje društvenih i ekonomskih determinanti ishrane i fizičke aktivnosti za prevenciju gojaznosti u Evropi

EURO-PREVOB Sumarni izvještaj

1

Prevencija gojaznosti u Evropi – Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fizičku aktivnost – EURO-PREVOB

Adresiranje društvenih i ekonomskih determinanti ishrane i fizičke aktivnosti za prevenciju gojaznosti u Evropi

EURO-PREVOB Sumrani izvještaj

Autori:

Pamela Harling

Joceline Pomerleau

Cécile Knai

Martin McKee

Marina Adrianopoli

Caroline Bollars

Eric Brunner

Nicole Darmon

Zuzana Derflerova Brazdova

Aida Filipović Hadžiomeragić

Mojca Gabrijelcic

Daphné Laćavanne

Lida Lhotska

Giuseppe Maiani

Lorenza Mistura

Irene Nørlund

Gülden Pekcan

Aileen Robertson

Harry Rutter

Nina Scagnetti

Marc Suhrcke

Trudy Wijnhoven

2

Copyright © 2010 EURO-PREVOB Konzorcijum. Sva prava pridržana.

EURO-PREVOB Konzorcijum prihvata zahtjeve za dozvolu za reproduciranje ili prevoĎenje ovog dokumenta, djelimično ili u cijelosti. Molimo vas uputite zahtjev na: europrevob@lshtm.ac.uk

Odricanje prava

Projekat EURO-PREVOB finansiran je od strane Šestog Okvirnog Programa Evropske Komisije (Projekat br. 044291). Ovaj dokument predstavlja stavove samo svojih autora; Prema tome, Komisija nije odgovorna za bilo kakvu upotrebu informacija iz ovog dokumenta.

3

Sadržaj

Zahvalnice .............................................................................. Error! Bookmark not defined.

Lista skraćenica ...................................................................... Error! Bookmark not defined.

Šta je EURO-PREVOB ........................................................................................................ 4

Ciljevi EURO-PREVOB-a ..................................................................................................... 4

Ishod projekta ........................................................................ Error! Bookmark not defined.

Pregledi literature .................................................................................................................... 5

EURO-PREVOB Alati .................................................................................................................. 6

I. EURO-PREVOB Alatka za analizu politika ...................................................................................... 6

II. Vodič kroz ekonomsku procjenu političkih opcija za prevenciju gojaznosti .............................. 11

Principi i preporuke ........................................................................ Error! Bookmark not defined.

Umrežavanje i širenje aktivnosti ............................................................................................. 14

Doprinos EURO-PREVOB-a .............................................................................................. 16

Tehničke informacije .............................................................. Error! Bookmark not defined.

Partneri .................................................................................. Error! Bookmark not defined.

Priznanja

Ovaj rad potiče iz projekta EURO-PREVOB-a, finansiranog od strane Šestog Okvirnog Programa Europske Komisije (Projekat br. 044291). Ovaj dokument predstavlja stavove samo svojih autora.; Prema tome, Komisija nije odgovorna za bilo kakvu upotrebu informacija iz ovog dokumenta. Iskrena zahvalnost slijedi članovima Savjetodavnog Odbora EURO-PREVOB-a i to za njihovu podršku i upustva: Tim Lobstein (MeĎunarodna radna grupa za gojaznost / projekat HOPE), Susanne Løgstrup (Europska mreža za srce), Brian Martin (Institut za socijalnu i preventivnu medicinu, Univerzitet u Cirihu), Francesca Racioppi (SZO Europski centar za okoliš i zdravlje, Rim), i Liselotte Sćäfer Elinder (Stockholm Centar za javno zdravstvo).

Lista skraćenica

Skraćenice upotrebljene u ovom izvještaju:

ADELF Asociation des Epidémiologistes de Langue Française

BFHI Baby Friendly Hospital Initiative/Inicijativa bolnice prijatelji djece

EU Europska Unija

EURO-PREVOB Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti vezanih za

ishranu i fizičku aktivnost

HOPE projkat Projekat promocije zdravlja putem prevencije gojaznosti širom Europe

IBFAN MeĎunarodna mreža akcija za hranu za bebe

SES Socio-ekonomski status

WHO Svjetska zdravstvena organizacija

4

Šta je EURO-PREVOB?

Iako se zdravlje Evropljana vidno poboljšalo tokom proteklih decenija, dobici nisu bili podjednako rasporeĎeni, a to je naročito vidljivo kod gojaznosti. Pojavila se nejednakost u gojaznosti, koja i dalje postoje, a zbog niskih prihoda i slabih informacija o izboru hrane, zatim mogućnosti za rekreativno vježbanje, te različito razumijevanje zdravstveno promotivnih poruka. MeĎunarodni i nacionalni akteri naglasili su potrebu za smanjenjem zdravstvenih problema prouzrokovanih gojaznošću u Europi, kao i za smanjenjem nejednakosti kad je u pitanju gojaznost, i to značajnim istraživanjima koja bi poboljšala razumijevanje odrednica gojaznosti kao i efektnivne intervencije za riješavanje problema. MeĎutim, neuskalĎena razmjena informacija izmeĎu zemalja i neadekvatna integracija savremenih naučnih saznanja u zdravstvene zaštitne politike, dovode do toga da akcije vezane za ishranu i fizičku aktivnost nisu u stanju da riješe problem gojaznosti i nejednakosti u gojaznosti.

EURO-PREVOB je koordinacijski projekat finansiran od strane EU koji ima za cilj da adresira ove probleme i to putem integracije, na Europskom nivou, resursa i ekspertize, unutar i izvan područja javno-zdravstvene ishrane i fizičke aktivnosti kako bi se dotakle društvne i ekonomske determinante gojaznosti u Evropi, uzimajući u obzir specifičnosti sub-regionalne grupacije zemalja. Projekat je trajao od 1. aprila 2007 do 31. marta 2010. Konozorcijum je bio voĎen od strane Londonske Skole za higijenu i tropsku medicinu, a u svom sastavu je imao 15 partnera iz 10 zemalja, odnosno multi-disciplinarni tim iz glavnih disciplina.

Cilj EURO-PREVOB-a

Ciljevi projekta EURO-PREVOB-a su:

Cilj 1. Da se sazna šta je poznato o determinantama gojaznosti, naročito kada je u pitanju ishrana i fizička aktivnost kod različitih starosnih grupa, kao i nejednakosti gojaznosti u zemljama EU i šire.

Cilj 2: Procjeniti postojeću situaciju u zdravstvu u pogledu ishrane, fizičke aktivnosti, gojaznosti i nejednakost gojaznosti u Europi, i to pregledom i analiziranjem postojećih inicijativa sa potencijalnim utjecajem na ishranu i fizičke aktivnost (na pr. Javno zdravstvena ishrana, poljoprivreda, ekonomija, transport, socijalne i školske politike), na makro i mikro nivoima.

Cilj 3. Da se razvije i pilotira portfolio alatki koji bi pomogao istraživačima iz oblasti javnog zdravstva kao i donosiocima odluka da procjene šta se treba učiniti kako bi se riješio problem gojaznosti u Europi.

Cilj 4. Da se formulira strategija za razvoj i procjenu politika relavantnih za tekuće i planirane politike na nivou EU i širem Evropskom niovu, u odnosu na ishranu, fizičku aktivnost, gojaznost i nejednakost u gojaznosti.

Cilj 5. Da se promovira i podrži kratkoročno i dugoročno umrežavanje i koordinacija naučno-istraživačkog rada na poljima vezanim za naučno znanje i razvoj politike o ishrani, fizičkoj aktivnosti, gojaznosti i nejednakosti u gojaznosti.

5

Ishodi Projekta

Projekat EURO-PREVOB-a je uspješno ostvario svoje ciljeve da podrži umrežavanje i da unaprijedi naše znanje i procjenu iskustava i determinanti gojaznosti i nejednakosti u gojaznosti u Europi.

Projekat EURO-PREVOB integrirao je širok spektar komplementarnih srednjoročnih i dugoročnih aktivnosti koje obuhvataju sledeće: pripremu ciljanih pregleda literature o prirodi i obimu problema gojaznosti u Europi, kao i o politikama koje mogu donijeti promjene; razvoj alatke koja bi pomogla kreatorima politika da identificiraju šta se treba učiniti, a to je, Alatka za analizu politika, koja je pilotirana u odabranim Europskim zemljama, i vodič za procjenu ekonomskog utjecaja politika za prevenciju gojaznosti; formuliranje sveobuhvatnih principa i vezanih preporuka koje bi podupirale aktivnosti za prevenciju gojaznosti u Europi; prenošenje rezultata iz ovih komponenata ključnim akterima u oblasti politike i istrazivanja putem konsultacija, konferencija i ostalih oblika političkog angažovanja. Svaka od ovih aktivnosti je detaljno opisana u sljedećim pod-sekcijama.

Pregled literature

Na početku projekta sprovedena su dva pregleda literature kako bi se rasvjetlili naučni i politički dokazi potrebni za razvoj narednih faza ovog projekta. Oba pregleda su dostupna na web stranici. Prvi pregled je sabrao naučna saznanja o prevalenci gojaznosti, zdravstvenom i ekonomskom teretu gojaznosti, te socio-ekonomskim nejednakostima u gojaznosti u Evropi i njihovim determinantama. Pregledom e potvrĎen stepen epidemije gojaznosti širom Europe, te su istaknute nejednakosti u gojaznosti kao i nejednakostiu u faktorima rizika za gojaznost koje iskušavaju Evropljani. Drugi pregled govori o postojećoj situaciji vezanoj za javno zdravstenu politiku u odnosu na ishranu i fizičku aktivnost kao determinante gojaznosti i nejednakosti gojaznosti u Europi. Pregled je obezbijedio detaljnu procjenu čitavog spektra postojećih politika i intervencija za prevenciju gojaznosti i adresiranje proksimalnih i distalnih faktora rizika.

Pored pregleda literature, kao vodič za rad na EURO- PREVOBu takoĎe je razvijen konceptualni model (Slika 1), koji treba da obezbijedi logički okvir za procjenjivanje ključnih političkih oblasti koje se trebaju ispitati u ovom projektu, i naročito da pomogne razvoj alata za analizu politika kao što je dole opisano. Ovaj model se oslanja na saznanja nedavno provedenog Foresight projekta [1] i na ostale konceptualne modele za studiranje okolišnih indikatora gojaznosti [2]. Model ukazuje na činjenicu da osobe (i njihov unutarnji rizik od gojaznosti) žive u datom kontekstu, kojeg formira prehrambeno okruženje, te prirodno i infrastrukturno okruženje (koji utiču na fizičku aktivnost), i koji su u različitim okolnostima u interakciji , kao na pr. u školama. Ova okruženja su pod uticajem šireg, unakrsno isprepletenog konteksta: socijalno-ekonomske sredine i nejednakosti, te psihosocijalnih i kulturnih deterninanti. Vlade, ekonomski operateri i civilno društvo mogu značajano uticati na ta okruženja i determinante.

1 Butland B, Jebb S, Kopelman P, Lobstein T. Foresight: Tackling obesities: Future ćoices – Project report. London:

Government Office for Science, 2007.

2 Knai C, Branca F, Pomerleau J, Robertson A, Brunner E, Rutter H et al. D4.1 Report on the development of policy analysis

tools. EURO-PREVOB Project. London: London Sćool of Hygiene and Tropical Medicine, 2008.

6

Slika 1. EURO-PREVOB konceptualni okvir

Alaka EURO-PREVOB-a

I. EURO-PREVOB Alatka za analizu politika

Ključni korak EURO-PREVOB projekta je razvoj i pilot testiranje alatke koja će pomoći zdravstvenim istraživačima i donosiocima odluka širom Europe da, upotrebom iste metodologije, ocjene potencijalni uticaj predloženih politika o ishrani, fizičkoj aktivnosti i gojaznosti,.

Razvoj alatke za analizu politika

Alatka za analizu politika i standardizirane metode su razvijene nakon detaljnog pregleda literature, te pripreme konceptualnog dokumenta o analizi politika, koji daje okvir za analizu politika u kontekstu EURO-PREVOBa, kao i metode za analizu politika i vodeće principe za razvoj alatke za analizu politika. Ključni zadatak je napraviti alatku tako da bude primjenjiva u svim zemljama Europe.

Alatka za Analizu Politika je pripremljena primjenom postepenog procesa, sa dva velika kruga pregleda, od strane partnera projekta i eksperata. Prvi nacrt je predstavljen i razmotren na prvoj plenarnoj sjednici EURO-PREVOB-a (April 2008) koji je okupio 52 eksperta i stakeholdera iz 25 Europskih zemalja. Pregledani instrument je onda bio pre-testiran u pet pilot država tokom ljeta 2008, i rezultati diskutirani na sastanku koji je okupio lidere i koordinatore projekata u septembru 2008. Dalje promjene na instrumentima uraĎene su prije početka pilotiranja (vidi ispod).

Konačna alatka se sastoji iz dva glavna dijela:

1) Kontrolna lista politika: upitnik koji je sačinjen da pruži opći pregled zakona u odreĎenoj državi koji su vezani za ishranu, fizičku aktivnost, te gojaznost, i da identificira praznine koje se mogu dopuniti. Preciznije, upitnik prikuplja informacije o postojećim

Pojedinci: Energetski

balans i nejednakost u

gojaznosti

Prehrambeno okruženje

Prirodno okruženje I infrastruktura u okruženju

Socioekonomska

sredina i

nejednakosti

Psiho-socijalne

ikulturelne determinante

Civilno društvo

Ekonomski akteri

Vlada

EURO-PREVOB-a

Prevencija gojaznosti u Evropi –

Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti za ishranu i fizičku

aktivnost

Model

7

nacionalnim politikama koje adresiraju prehrambeno okruženje (proizvodnja i prerada hrane, trgovina hranom, etiketiranje hrane i pića, marketing i oglašavanje, socijalna politika socijalne skrbi politika o nejednakostima u zdravlju), infrastrukturi u okolini (urbano planiranje, transport i bezbjednost na putevima, aktivni transport, sportski i rekreacioni objekti), službe za zdravlje majke i djeteta (dobitak ili gubitak na težini tokom ili poslije trudnoće, kao i ishrana bebe i djeteta, i dojenje), kao i škole (školske politike o ishrani i fizičkoj aktivnosti). Kontrolna listu politika popunjava obučeno osoblje desk pretraživanjem i putem kontakata sa izabranim ekspertima kada je to bilo potrebno.

2) Upitnik u zajednici: upitnik podrazumijeva direktna zapažanja u zajednici kako bi se procjenili odabrani indikatori: prehrambenog okruženja (prehrambeno pokruženje u odreĎenoj oblasti u pogledu raspoloživih prodavnica hrane i pića; cijena i dostupnosti indikativnih namirnica u odabranim prodavnicama; marketing unutar i izvan prodavnica; priroda i obim televizijskih reklama tokom dječijeg programa; cijena i reklamiranje odabranih artikala brze hrane), ifrastrukture u okolini (izabrani indikatori koji oslikavaju moućnosti za pješačenje i bicikliranje u odreĎenoj oblasti kao što su raspoloživost i kvalitet biciklističkih staza, otvorenih javnih prostora i igrališta (vidi sliku 2), stajališta javnog transporta, obim saobraćaja, sigurnih pješačkih prelaza, trotoara, kao i nivoa neprivlačnosti). Ovaj upitnik popunjavaju obučeni terenski radnici direktnim opserviranjem u zajednici.

1 = Decent facilities, i.e. sports pitch, well maintained, tidy, etc.

2 = Decent facilities but missing one or more of the criteria in the definition of ‘High quality’ but better than ‘Low quality’.

3 = Limited or relatively poor quality facilities, e.g. badly maintained, dirty, litter, graffiti OR restricted access (i.e. membership).

Tiny urban playground.

4 = Limited and very poor quality facilities, e.g. badly maintained, dirty, litter, graffiti.

Slika 2. Primjer kriterija za procjenjivanje javnih igrališta u Upitniku za Zajednice

1 – Pristojan prostor - sportski teren, dobro očuvan, čist, itd.

2- Pristojni prostor ali ne ispunjava jedan ili više kriterija koji se odnose na definiciju „visoki kvalitet“ ali je bolji od „nizak kvalitet“

3-Ograničen ili prostor relativno lošeg kvaliteta - na pr. loše održavan, prljav, sa grafitima i ograničenim pristupom (npr samo za članove) – malo urbano igralište

4-Ograničen prostor veoma lošeg kvaliteta - na pr.oše održavan, prljav, grafiti.

Pilot testiranje alatke za analizu politika

Alatka za analizu politika je pilotirana od septembra 2008 do aprila 2009 godine, u pet država raznih sub- regiona Europe i to u: Bosni i Hercegovini, Republici Češkoj, Francuskoj, Latviji i Turskoj, korištenjem zajedničke metodologije. Unutar svake države, pilot studija je koordinirana od strane partnera EURO-PREVOB-a, koji su nadgledali rad na terenu kao i evaluaciju procesa.

Kontrolna lista politika je skupila podatke na nacionalnom nivou, dok se upitnik u zajednici fokusirao na gradove u kojima su lokalni koordinatori bili stacionirani (Sarajevo u Bosni i Hercegovini, Brno u Republici Češkoj, Marseille u Francuskoj, Riga u Latviji, i Ankara u Turskoj). U svim državama, listu su popunjavale jedna ili dve obučne osobe, pod nadzorom

8

lokalnog koordinatora. Podaci su sakupljeni putem više izvora informacija (triangulacija), uključujući objavljenu literaturu, internet stranice, i kada je bilo potrebno, kontakte sa ekspertima, kreatorima politika i stakeholderima. Za upitnik u zajednici, izabrana su područja različitog socio-ekonomskog nivoa. Lokalni demografi i/ili statističari su pomogli u pronalasku najprikladnijh procedura za uzimanje uzoraka. Kako bi pouzdanost bila bolja, svi podaci su prikupljeni od strane dva nezavisna para obučenih terenskih radnika, koji su se prethodno dogovorili o planiranoj ruti obilaska, upotrebljavajući Google Earth Map Softver i/ili detaljne lokalne mape. Prikupljena zapažanja su kodirana u upitniku i na mapama područja.

Evaluacija procesa je dizajniran tako da obezbijedi informacije o procesu pilot testiranja, uključujući kako je alatka bila administrirana, kako su podaci prikupljeni, i bilo kakve promjene koje su se morale napraviti tokom pilotiranja. Podaci su prikupljeni u vidu dnevnika, formulara za praćenje podataka, kao i upitnika. U svakoj državi je takoĎe organizovan po jedan sub-regionalni sastanak kako bi se sakupili razultati i dobile ocjene od strane regionalnih eksperata i stakeholdera iz različitih relevatnih sektora o relevantnosti i primenljivosti alatke za analizu politika, kao i preporuke za promjene vezane za alatku. Rezultati sub-regionalnih sastanaka doprineli su procesu procjenjivanja alatke.

Ključni nalazi iz pilot testiranje alatke za analizu politika

Pilot testiranja EURO-PREBOB alatke za analizu politika u pet Europskih zemalja, dala su važan novi uvid u postojeće politike koje se bave prehrambenim okruženjem i okruženjem vezanim za fizičku aktivnost i omogućila bolje razumijevanje odreĎenih aspekata obezogenost okruženja u različitim zemljama. Sub-regionalni sastanci su takoĎer bila prilika za razmjenu informacija o strateškim i praktičnim pitanjima politika, kao sto su planiranje kapaciteta, osiguravanje kvaliteta i drugih dešavanja, potvrĎujući očekivanu korisnost alatke u ostalim zemljama. Na nacionalnom nivou, uvid dobiven upotrebom ovog instrumenata za procjenjivanje politika može biti indikacija o tome da li postoji koherentnost nacionalnih politika unutar različitih sektora; može pomoći usaglašavanju lokalnih i nacionalnih političkih ciljeva; i može pomoći pri usaglašavanju nacionalnog zakonodavstva sa Europskim pravnim odredbama.

Kontrolna lista politika

Kontrolna lista politika se pokazala primjenjivom za procjenu političkog konteksta u pet politički i socioekonomski različitih zemalja, a iz nje su proizašli i korisni rezultati. Na primjer, tokom pregleda postojećih politika širom relevantnih sektora, bilo je jasno da se mali broj politika posebno odnosi na gojaznost i nejednakosti u zdravlju, a veza izmeĎu njih je rijetko bila eksplicitna, sa izuzetkom Francuske. Povezanost gojaznosti, nejednakosti u zdravlju i socioekonomske nejednakosti je loše reflektirana u politikama. TakoĎer, evaluacija politika nije standardna praksa, a alatka za analizu politika pruža mogućnost da se monitorina, a tako i planira evaluacija.

9

Upitnik Zajednice

Nalazi iz pilot testiranja upitnika u zajednici sugeriraju da je moguće da razviti inovativnu metodu za procjenu obezogenosti i različitim okolnostima. Kako je izvješteno, upitnik je bio pouzdana i za upotrebu laka alatka (visoka pouzdanost rezultata dobijenih za najvažnije indikatore o prehrambenom okruženju i infrastrukturi u okruženju pri dvostrukom procjenjivanju) u svim zemljama. Upitnik se takoĎer, opisujući ključne aspekte prehrambenog okruženja i infrastrukture u okruženju, pokazao korisnim i relevantnim sredstvom za uočavanje važnih kontekstualnih razlika u oblastima različitog socioekonomskog statusa, Pilotiranje alatke je bila korisna vježba zato što je otkrila mnoge praktične probleme u procjenjivanju okruženja, kao što je pristup mapama visokog kvaliteta, te sticanje dozvole za prikupljanje informacija u nekim prodavnicama. Pilotiranje je ukazalo na nekoliko metodolških izazova kao što su adekvatno uzorkovanje oblasti različitih socioekonomskih nivoa, rješavanje pitanja subjektivnosti u procijeni kontekstualnih varijabli (npr. pozitivna vs. negativna konotacija grafita – Slika 3), snimanje neočekivanjih aspekata životne sredine (npr. biciklističke staze dizajnirane od strane korisnika u Marseille-u, Slika 4), mobilne prodavnice hrane u Ankari - Slika 5) definisanje standardne ishrane za komparaciju i odabir odgovarajućih kriterijuma kvaliteta za aspekte infrastrukture u okruženju (npr. poteškoće u klasifikaciji kvaliteta otvorenih javnih prostora u Rigi, Slika 6.

Slika 3. Grafiti na ulici Marseille-a, Francuska.

FSlika 4. Biciklističke staze dizajnirane od strane

korisnika, Marseille, Francuska.

10

Figure 5. Mobilni prodavac proizvoda u Ankari, Turska, u niskoj socioekonomskim dijelvoma

Figure 6. Otvoreni prostor u Rigi, Latvija.

Alatka bi se trebala primjeniti u širim razmjerama kako bi se generirale za politiku relevantne opservacije o socio-ekonomskim varijacijama vezanim za ključne izmjenjive faktore u različitim kontekstima (pr.Slika 7). Ova saznanja bi takoĎer trebalo kombinovati sa individualnim podacima kako bi se okolišne determinante mogle povezati sa ličnim ponašanjem i sa stopama gojaznosti djece i odraslih.

Nizak SES (socio-ekonomski status) – Q1 Q2 Q3 Q4 Visok SES (socio-ekonomski status) – Q5

Prosječan broj prodavnica koje prodaju svježe voće Prosječan broj prodavnica koje prodaju svježe povrće

Prosječan broj prodavnica koje prodaju slatkiše/slane grickalice

Slika 7. Primjer potencijalnih analiza baziranih na informacijama prikupljenim pomoću upitnika u

zajednici - broj prodavnica koje prodaju odabrane prehrambrene artikle u oblastima (od prilike 0.25km2) različitih socio-ekonomskih nivoa u Sarajevu, Bosna i Herzegovina.

Alatka za analizu politika se, revidira na osnovu rezultata pilotiranja, i biće dostupna na web stranici projekta.

11

II. Vodič za ekonomsku evaluaciju političkih opcija u prevenciji gojaznosti

Vodič EURO-PREVOB-a za ekonomsku evaluaciju političkih opcija u prevenciji gojaznosti sadrži jednostavni konceptualni okvir i praktični vodič za donosioce odluka kao i za javno zdravstvene istraživače za ekonomsku procjenu konkurentnih intervencija za prevenciju gojaznosti, sa naglaskom na intervencije i politike koje se nalaze van kliničkih i zdravstvenih ustanova. Većina, ako ne i sve, može se primjeniti na evaluaciju javno zdravstvenih intervencija i intervencija veznih “socijalne determinante”, odnosno intervencija uopšte, i u oblastima izvan gojaznosti.

Pregled literature ukazuje na to da se mali broj studija bavio analizom isplativosti preventivnih i promotivnih zdravstvenih aktivnosti u borbi protiv gojaznosti. Kako su budžeti vlada za zdravstvo pod pritiskom, i kako javno zdravstvene intervencije moraju takmičiti za ograničena sredstva sa drugim programima zdravstvene zaštite koji možda imaju bolju bazu dokaza, neophodno je da se preduzmu veći napori da se pokaže efikasnost i “kost-efektivnost” odnosno isplativost intervencija za prevenciju gojaznosti.

Vodič se fokusira na procjeni efektivnosti, zato što se ne može raditi ekonomska procjena bez dokaza o efektivnosti na prvom mjestu. Preporučujemo i ilustriramo načine kako da se adresira fundamentalniji izazov procjene efektivnosti intervencija za prevenciju gojaznosti. Primjena metodologije prirodnih eksperimenata i kvazi-eksperimentalne metodologije predstavlja još uvijek malo korišten, ali obećavajući, i možda jedini put da se smanji “nedostatak evaluacije” javno zdravstvenih istraživanja u odnosu na klinička istraživanja.

Vodič EURO-PREVOB-a za ekonomsku procjenu opcija politika u prevenciji gojaznosti će biti dostupan na internet stranici ovog projekta.

Principi i preporuke

Opšti principi i preporuke vezane za politike koje bi spriječile zastupljenost gojaznosti kao i smanjile nejednakosti nastale iz rezultata EURO-PREVOB projekta.

Princip 1.Intervencije i politike za smanjenje gojaznosti treba evaluirati

Vlade su odgovorne prema svom stanovništvu za implementiranje politika i planova koje su one usvojile, kao i za upotrebu javnih fondova za taj rad. Dakle, neophodno je da se politike, planovi i intervencije pažljivo evaluiraju u pogledu njihove efektivnosti, isplativosti i dugoročnog uticajg na zdravstvene ishode, kao i da se urade promjene ukoliko one nisu imale željeni efekat. MeĎutim, u oblasti prevencije gojaznosti, to je teško postići zbog postojećih slabosti nacionalnih sistema praćenja kao i zbog ograničenog kapaciteta za epidemiološka i politička istraživanja u mnogim zemljama EU. Neophodno je da se ove slabosti riješavaju kroz jačanje nacionalnih sistema praćenja, koji bi dali objektivne, pouzdane podatke kojim bi se moglo pratiti kretanje ukupnog nivoa gojaznosti i njenih determinanti (ishrana i fizička aktivnost), kao i promjene unutar populacije ,na bazi na socio-ekonomske stratifikacije. Evaluacija treba da obuhvati mjere procesa i ishoda, kako bi se moglo utvrditi ne samo da li je politika uspješna (ili ne), već i zašto.

Ključ za monitoring i evaluaciju politika će biti razvoj indikatora. Indikatori su jerljive varijable za procjenu promjena vezanih za ciljeve i zadatke Oni su indirektne ili djelimične mjere složene situacije, ali, ukoliko se mjere višekratno, mogu ukazati na pravac i brzinu promjena i služe za uporeĎivanje različitih oblasti u istom trenutku. Iako je izvan opsega ovog projekta, kapacitet da se dogovori osnovnom setu definicija za Europske indikatore, pruža veće mogućnosti za uporeĎivanje istraživanja kao i učenje iz iskustva drugih.

Pošto su resursi uvjek ograničeni, pocjena isplativosti je od suštinskog značaja za donošenje racionalnih odluka. MeĎutim, literatura pregledana u okviru EURO-PREVOB-a, pokazuje da koliko rijetko evaluacije uopće pominju torpskove programa koje ispituju, i prema tome ne procjenjuju isplativost: jasno je da je cijena veoma važan faktor u procjeni politika, i prema

12

tome, detalji o troškovima trebaju biti unaprijed prikupljeni i eksplicitno prijavljeni, zajedno sa instrumentima koji će se koristiti za prikupljanje podataka. EURO-PREVOB projekat predlaže novi praktični vodič za ekonomsku analizu opcija za prevenciju gojaznosti kao što je predstavljeno ispod.

Monitoring i evaluacija podataka su neophodni za praćenje napretka politika i intervencija, te su potrebni za periodične revizije i reformuliranje politika.

Preporuka 1.1 Evaluacija treba imati konzistentan pristup

Preporučuje se preduzmimanje mjera za promoviranje konzistetnog pristupa u evaluaciji politika relevantnih za gojaznost i njene okolišne determinantee, uključujući nesigurnost hrane i društvene nejednakosti u zdravstvu, širom zemalja EU. Usvajanje zajedničkog pristupa u prikupljanju informacija će omogućiti poreĎenja izmeĎu zemalja. Mehanizmi evaluacije trebaju biti ugradjeni u svaku politiku koja može imati utjecaja na gojaznost. Trebaju se sprovesti evaluacija procesa, uticaja i rezultata politika za borbu protiv gojaznosti. Politike se trebaju vrednovati u smislu implementacije (uključujući prepreke za implementaciju), efikasnost i ekonomske posljedice, a to bi se trebalo dopuniti sa procjenom zdravstvenog uticaja da bi se procjenio uticaj druugih politika koje su nastale u ostalim sektorima na gojaznost.

13

Princip 2. Politike za prevenciju gojaznosti trebaju biti sastavni dio sveobuhvatne strategije, koja treba omogućiti da zdrav izbor bude lak izbor

Politike za borbu protiv gojaznosti će, po potrebi, imati različite oblike i podrazumijevat će različite sektore. MeĎutim, njihovo podržavanje treba da cilj pri stvaranju okruženja koja će omogućiti da se napravi zdrav i lak izbor, koji se može priuštiti. Potreban je Spektar sveobuhvatnih populacionih strategija (u kombinaciji za ciljanom prevencijom i zaštitom gdje je odgovarajuće) da se podstaknu okruženja koja promoviraju, štite i podržavaju zdravu ishranu i obezbijeĎenost hranom, te pristup fizičkoj aktivnosti, adresirajući i socio-ekonomske nejednakosti u gojaznosti.

Unutar sveobuhvatne strategije, individualne politike trebaju odgovarati odreĎenim potrebama i okolnostima u kritičnim tačkama životnog ciklusa. Konkretno, preporuke relevantnih socijalnih i zdravstvenih politika treba da imaju za cilj: (1) da olakšaju brigu za žene reproduktivne dobi, majke, dojenčad djecu (2) da zdrav izbor bude lak izbor za predškolsku i školsku djecu; (3) da stvore zdravo, lako dostupno i pristupačno prehrambeno okruženje; (4) te stvaranje priprodnog i infrastrukturnog okruženja koje pomovira zdravlje.

Preporuka 2.1 Trebaju se poduzeti akcije kako bi se pomoglo ženama da zadrže optimalnu težinu, prije, tokom i nakon trudnoće, kao i da se obezbjedi zdrav početak života za novorodjenčad i djecu

Dobitak na težini/gubitak na težini tokom i nakon trudnoće

Kao što je vidljivo iz nalaza EURO-PREVOB analize politika, iako su jasni vodiči za ishranu, fizičku aktivnost i dobitak na težini tokom trudnoće su od ključnog značaja, veoma mali broj njih se u evropskim zemljama sistematski implementira. Veoma je važno da se osigura implementacija jasnih vodiča o zdravoj težini (prije, tokom i nakon trudnoće) za žene u reproduktivnoj dobi širom Europe kao i za posebno ponašanje tokom trudnoće, kao što je suzdržavanje od pušenja tokom trudnoće, koje predstavlja nezavisni faktor rizika za gojaznost.

Dojenje i ishrana male djece

Postoje velika odstupanja u politikama o plaćenom porodiljskom odsustvu kao i poduzimanju specifičnih intervencija da se zaštiti, promovira i podrži optimalno dojenje širom Europskih zemalja (npr. Inicijativa Bolnice prijatelji djece - Baby Friendly Hospital Initiative (BFHI); u obuci zdravstvenih profesionalaca; u zakonima koji štite majke i porodice od komercijalnih pritisaka proizvoĎača hrane za dojenčad; u postojanju centara u zajednici i mehanizmima za podršku zaštitu i potporu ishrane dojenčadi i male djece; u sveobuhvatnim informacionim, obrazovnim i komunikacijskim strategijama za unapreĎenje ishrane dojenčadi i male djece). Preporučuje se da sveobuhvatne politike podžavaju optimalnu ishranu dojenčadi i male djece (uključujući rano, isključivo i kontinuirano dojenje, te sigurnu i adekvatnu nadohranu). Ovo bi trebalo da bude u kombinaciji sa ciljanim intervencijama za žene i djecu iz nižih socioekonomskih grupa. Važne politike i inicijative uključuju mogućnost plaćenog porodiljskog odsustva za majke i očeve, pauze za dojenje za majke koje rade, institucije za predškolsku djecu, inicijative kao sto su BFHI, adekvatna obuka zdravstvenih profesionalaca o ishrani dojenčadi i male djece, razvoj centara za njegu djeteta i mehanizama podrške kako bi se zaštitila ishrana dojenčadi i djece.

Potrebno je ojačanje i potpuna implementacija i osnaženje Internacionalnog koda o marketingu zamjena za majčino mlijeko, te relevantnih rezolucija SZOa, kao i uvoĎenje nezavisnih mehanizma nadzora u svim zemljama.

14

Preporuka 2.2. Vladine politike i inicijative trebaju doprinijeti da za djecu predškolske i školske dobi izbori zdravog načina života budu neupitni i laki

Glavni faktor koji prouzrokuje epidemiju gojaznosti je povećana dostupnost jeftine, energijom bogate hrane (tzv. „junk hrana“). To je rezultat nekoliko faktora, uključujući industralizaciju proizvodnje hrane i veoma rasprostranjenog marketinga nezdrave hrane. To za ima za posljedicu da, mnoga djeca, a naročito u ugroženim porodicama, unose više kalorija a u isto vrijeme smanjuju nivo fizičke aktivnosti (a to je opet zbog niza faktora, kao što je smanjena upotreba otvorenih prostora za igranje kao i povećanje načina rekreacije koji ne uključuju potrošnju energije). Važno je da se ovaj trend promjeni i da se stvore okruženja (uključujući i škole) koja mogu doprinijeti da, za djecu i bebe, koja su u razdoblju života kada se formiraju prehrambene navike, zdravi izbori budu laki i pristupačni

Preporuka 2.3 Vladine politike i inicijative trebaju podržati fizičku aktivnost kroz prirodno okruženje i infrastrukturu koja promovira zdravlje uzimajući u obzir potrebe grupa sa niskim prihodima i drugih vulnerabilnih grupa

Fizička neaktivnost, sjedilački način života (mala ili nikakva fizička aktivnost tokom slobodnog vremena u svakodnevnom životu) i niska potrošnja energije su glavni faktori rizika za gojaznost. Iako postoje politike za promociju zdravlja koje uključuju prirodno okruženje i infrastrukturu u okruženju, okruženje u zajednici često i dalje ostaje nepogodno za aktivan način života, podstičući važna pitanja u vezana za i analizu politika. Neophodno je zato dalje raditi na implementaciji politika kao i ocjeni njihovih uticaja na individue. Takodjer, trenutačne politike ne obuhvataju uvjek nejednakosti i rijetko tretiraju problem gojaznosti. Potrebne su akcije da se podrži aktivni transport kao što je pješačenje ili bicikliranje, te da se poboljša dostupnost i pristup kvalitetnim otvorenim prostorima kao što su parkovi, igrališta i prostori za rekreaciju. Rekreativni sportovi i sportski i rekreativni objekti trebaju biti dostupni, pristupačni, sigurni i obezbjeĎeni za sve (naročito za žene, djecu i osobe sa invaliditetom).

Princip 3. Fokus na nejednakosti treba da obuhvati i mjere za borbu protiv gojaznosti

Gojaznost je u Evropi socijalno strukturirana, sa većom stopom meĎu najugroženijima. Niz izvještaja, uključujući i nedavni izvještaj Komisije Svjetske Zdravstvene Organizacije o Socijalnim determinantama zdravlja3, ističu podatke o porastu smrti koje se mogu izbjeći i invalidnosti, a koje su posljedica gojaznosti.

Preporuka 3.1 Sve politike vezane za prevenciju gojaznosti trebaju eksplicitno da adresirati zdravstvene i socijalne nejednakosti

Veoma malo politika o prevenciji gojaznosti specifično uključuju nejednakosti. Osim toga, malo postojećih sistema za prikupljanje podataka omogućavaju da se procjeni socijalna nejednakost u gojaznosti i diskursima mnogih politikama malo je svijesti o vezi izmedju gojaznosti i zdravstvenih nejednakosti. S obzirom na ključnu ulogu gojaznosti kao determinante zdravlja populacije, neophodno je da politike za smanjenje nejednakosti u zdravlju, uključe problem gojaznosti. Isto tako, politike za borbu protiv gojaznosti trebaju uzeti u obzir njen socijalni obrazac, prepoznajući da su one koji su pod najvećim rizikom od gojaznosti, već ugroženi.

Umrežavanje i diseminacija

Glavni cilj projekta EURO-PREVOB-a bio je da podrži umrežavanje i suradnju u naučnom radu i razvoju politika vezanih za ishranu, fizičku aktivnost, gojaznost i nejednakosti u

3 Commišion on Social Determinants of Health. Closing the gap in a generation: health equity through action on the social

determinants of health. Final Report of the Commišion on Social Determinants of Health. Geneva: World Health

Organization, 2008. Dostpupno na http://whqlibdoc.who.int/publications/2008/9789241563703_eng.pdf, poslednji put

posećeno 12 marta, 2010.

15

gojaznosti u EU i šire u Evropi. Prvi korak koji je napravljen na početku, kako bi ostvario cilj projekta, bio je razvoj dvije baze podataka za unutarnju upotrebu EURO-PREVOB Konzorcijuma. Prva baza podataka se sastojala od Evropskih eksperata iz oblasti determinanti gojaznosti i od savjetnika uključenih u promociju zdrave ishrane, fizičke aktivnosti i prevencije gojaznosti. Ova baza pružila je Konzorcijumu podatke o ekspertima, koji su pristali na to da ih se može konsultirati tokom projekta radi pružanja informacija, revizije izvještaja EURO-PREVOB-a, učešća na sastancima projekata, ili da doprinesu širerenju rezultata projekata. Druga baza podataka detaljno je opisala različite kategorije stakeholdera na koje politike mogu imati uticaj ili obratno, koji mogu uticati na politike vezane za gojaznost u Evropi. Ova baza podataka je upotrebljena da se mapiraju stakeholderi vezani za prevenciju gojaznosti u različitim Europskim subregionima, te je dobrinijela uključenju različitih stakeholdera u razne faze projekta, te je tako povećala političku relevantnost projekta. Drugi rani rezultat, proizašao iz napora za umrežavanje, bila je saradnja sa ostalim pan-europskim projektima kao što je HOPE projekat (Promocija zdravstva putem prevencije gojaznosti širom Evrope).

Tokom projekta, obavile su se brojne aktivnosti diseminacije. One su imale za cilj da se stvori publicitet i efektivan tok informacija o ciljevima i rezultatima projekta, kao i da se doprinese generiranju Europskog znanja i naučne izvrsnosti, kao i saradnji na nivou Europe. Projekat je naglasio aktivnu diseminaciju, ili što je bolje reći, političko angažovanje, kako bi se osiguralo da rezultati projekta dopru do nacionalnih i regionalnih donosioca odluka (državnih službenika i rukovodilaca zdravstvenih ustanova), zatim do političara na nacionalnom novou, do meĎunarodnih agencija i nevladinih organizacija i mreža, akademskih krugova (kao kanal za diseminaciju) i ostalih stakeholdera koji imaju uticaja na odlučivanje o javnom zdravstvu u Europi, a proces je potpomogao Savjetodavni odbor projekta. Putem aktivnosti za diseminaciju, rezultati projekta omogućili da se aktivan pristup do donosioca politika o javnoj zdravstvenoj ishrani, fizičkoj aktivnosti i istraživanjima o gojaznosti i promovira stvaranje politika baziranih na dokazima u Europi. Diseminacija putem postojećih EU i SZO mreža formirala je važne veze koje će osigurati efektivnu razmjenu informacija i ekspertize.

Glavni javni interface i glavna alatka za širenje EURO-PREVOB projekta bila je sama web stranica projekta (www.europrevob.eu) koja je obezbjedila informacije o projektu i njegovim ciljevima, partnerima projekata, aktivnostima, novostima i zbivanjima, kontakt podatke kao i informacije o rezultatima. Na ovoj web stranici su dodati linkovi koji vode na druge stranice, uključujući stranice Europske Komisije te i na stranice različitih organizacija i projekta u raznim dijelovima svijeta (na pr. EuroHealthNet; Evropska Asocijacija za studije gojaznosti; Evropska mreža za srce, Evropska medicinska asocijacija; Alijansa za Evropsko javno zdravstvo; Ministarstvo zdravstva Italije; HEPA Europe – Evropska mreža za promociju zdrave fizičke aktivnosti; HOPE projekat; MeĎunarodna asocijacija za studije gojaznosti; MeĎunarodna radna grupa o gojaznost; MeĎunarodna mreža za ishranu beba; Ministarsvo zdravstva Novog Zelanda; Ministarstvo zdravstva Velsa, SZO, Institut Karolinska u Švedskoj, itd).

Ostala sredstva za diseminaciju uključila su distribuciju informacione brošure o projektu i kvartalni bilten za naše eksperte i ostale stakeholdere. TakoĎer su uraĎene brojne prezentacije na konferencijama i radionicama (na pr. American Academy of Health Annual Research Meeting; Congress of the “Association des Epidémiologistes de Langue Française (ADELF)”; European Congress on Obesity; European Health Policy Forum; European Public Health Association; International Congress on Food and Nutrition; International Nutrition and Dietetics Congress; Nordic Nutrition Conference; Public Health Conference u Turskoj). Partneri u projektu trenutno pripremaju pregled relevantnih politika kao i akademske radove za objavljivanje u javno - zdravstvenim časopisima, časopisima o ishrani i fizičkoj aktivnosti i ostalim relevantnim područjima.

16

Doprinos EURO-PREVOB

Doprinos EURO-PREVOBa je razvoj jedinstvenog seta inovativnih alata, koji bi pomogli istraživačima i donositeljima odluka u razvoju akcionih planova za prevenciju gojaznosti. EURO-PREVOB Alatka za analizu politika može im pomoći da ispitaju situaciju vezanu za politike u njihovim zemljama ili regionu, upotrebljavajući sistematski pristup. Oni potom mogu, upotrebljavajući rezultate analiza postojeće situacije, ali isto tako uzimajući u obzir postojeće politike i preporuke proizašle iz rada EURO-PREVOB-a, elaborirati koje su najprikladnije preporuke za prevenciju gojaznosti u njihovoj zemlji.

EURO-PREVOB projekat takoĎe značajno doprinosi bazi informacija, pripremi politka i meĎusektorskoj suradnji vezanoj za ishranu i fizičku aktivnost u kontekstu gojaznosti i nejednakosti u gojaznosti u Europi. Zajednička koordinacija i suradnja izmeĎu različitih partnera projekta pomogla da se sagradi jedinstvena vizija i pristup u smanjenju porasta gojaznosti. EURO-PREVOB je nastajao da, razvojem Alatke za analizu politika, koja će biti dostupna na web stranici ovog projekta, stvori inovativna riješenja za gojaznost u Regionu, doprinoseći da ona postanu kontinuirana realnost. Alatka će pomoći stvaraocima politika, istraživačima iz oblasti javnog zdravstva i drugim stakeholderima da ispitaju situaciju vezanu za politike u njihovoj zemlji ili regionu, koristeći sistematičan logički okvir, kako bi bili u mogućnosti da doĎu do najviše odgovarajućih preporuka za prevenciju gojaznosti.

17

Tehničke informacije

Akronim projekta: EURO-PREVOB

Službeni naziv projekta: Prevencija gojaznosti u Evropi – Konzorcijum za prevenciju gojaznosti

putem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fizičku aktivnost – EURO-PREVOB

Prioritet istraživanja: Determinante zdravlja i provizija obezbjeĎenje visoko kvalitetnih i održivih

zdravstvenih usluga i penzionih sistema (posebno u kontekstu starenja i demografskih promjena)

Prijedlog/Kontrakt br: 044291

Znanstveni službenik Europske Komisije: Kevin Mccarthy

Kordinator: London skola za higijenu i tropsku medicinu

Lider projekta: Martin McKee

Znanstveni koordinator: Joceline Pomerleau

Predavacc: Cécile Knai

Administrativni koordinator: Pamela Harling

Adresa: Keppel Street, London WC1E 7HT, United Kingdom

Telefon: (44) 20 7612 7811; Fax: (44) 20 7612 7812

Website: www.europrevob.eu

Kontakt email: europrevob@lshtm.ac.uk

Savjetodavni Odbor: Tim Lobstein (MeĎunarodna radna grupa za gojaznost / projekat HOPE),

Susanne Løgstrup (Europska mreža za srce), Brian Martin (Institut za socijalnu i preventivnu

medicinu, Univerzitet u Cirihu), Francesca Racioppi (SZO Europski Centar za okoliš i zdravlje, Rim), i Liselotte Sćäfer Elinder (Stockholm Centar za javno zdravstvo).

Partneri

Ime: London School of Hygiene

& Tropical Medicine (LSHTM)

Zemlja: Velika Britanija

Website: www.lshtm.ac.uk

Ime: Metropolitan University

College (formerly SUHR’S)

Zemlja: Danska

Website: www.phmetropol.dk

Ime: World Health Organization

Regional Office for Europe

(WHO)

Zemlja: Danska

Website: www.euro.who.int

Ime: Institut National de la

Santé et de la Recherche

Médicale (INSERM)

Zemlja: Francuska

Website: www.inserm.fr

Ime: Hacettepe University

Department of Nutrition and

Dietetics (HUBDB)

Zemlja: Turska

Website: www.hacettepe.edu.tr

Ime: South East Public Health

Observatory (SEPHO)

Zemlja: Velika Britanija

Website: www.sepho.org.uk

Ime: Istituto Nazionale di Ricerca

per gli Alimenti e la Nutrizione

(INRAN)

Zemlja: Italija

Website: www.inran.it

Ime: The Centre of Health

Economics

Zemlja: Latvija

Website: www.vec.gov.lv

Ime: Masaryk University (MU)

Zemlja: Republika Češka

Website: www.muni.cz

Ime: Institute of Public Health of

Federation of Bosnia and

Herzegovina (IPH-FBiH)

Zemlja: Bosna i Hercegovina Website: www.zzjzfbih.ba

Ime: Institute of Public Health

of the Republic of Slovenia (IVZ

RS)

Zemlja: Slovenija

Website: www.ivz.si

Ime: Geneva Infant Feeding

Association (GIFA)

Zemlja: Švicarska

Website: www.gifa.org

Ime: University College London

(UCL)

Zemlja: Velika Britanija

Website: www.ucl.ac.uk

Ime: University of East Anglia

(UEA)

Zemlja: Velika Britanija

Website:www.uea.ac.uk

18