BALABAN, Mustafa Rahmi(1888-1953)

Eitimci ve yazar.

Bergamaya bal Balaban kynde dodu. Bergama Rdiyesinde okurken ayn zamanda buradakimedresede din renim grd. 1907de girdii stanbul Drlmuallimninde reniminisrdrrken bir yandan da medresede Arapa, Farsa, fkh, usl-i fkh ve mantk derslerini takipetti; bu arada dnemin stanbul mfts Fehmi Efendiden mantk ve Arap edebiyat okudu.

1910da Drlmuallimnden birincilikle mezun olduktan sonra skp Drlmuallimni pedagojiretmenliine, ardndan ayn yl iinde Adana Drlmuallimni mdrlne tayin edildi. Burada yl sren mdrlk ve retmenlik almalarn takdirle karlayan Maarif Nezreti kendisiniAvrupa talebe mfettiliine tayin etti. Balaban svirenin Cenevre ehrinde bir yandan bu resmgrevini srdrrken bir yandan da buradaki J. J. Rousseau Enstitsnde felsefe, psikoloji, pedagojive sosyoloji derslerine devam etti. Balabann bu enstitdeki almalarn baarl bulan psikolojiprofesr Edouard Claparde onu yanna asistan ald. Cenevrede ayrca, Trkiyedeki renimisrasnda gelitirdii Arapa, Farsa ve Franszcaya ilveten ngilizce ve Almanca da rendi.

Balaban yayn hayatna, stanbulda yaymlanan kdam gazetesinin svire muhabirliiyle balad.Gazetenin sahibi Ahmed Cevdet Beyle irtibat kurarak 1918den itibaren kdamda yazmaya balad.

M. Rahmi Balaban Cenevre dnnden sonra 1923te Ziya Gkalp bakanlndaki Maarif VekletiTelif ve Tercme Encmeni yeliine getirildi. 1924te Gkalpn milletvekili seilmesi zerineonun yerine tayin edildi. 1924te Ankara Kz Lisesi terbiye-i etfl muallimliine, ayn yl iinde zmirErkek Lisesi felsefe ve sosyoloji muallimliine getirildi. Balaban zmirdeki retmenlii srasndaburadaki eitli liselerde felsefe, sosyoloji, malmt- vataniyye, usl-i tedrs, tatbikat muallimliigibi dersler okuttu. Ayrca zmirde on be gnde bir kan Fikirler dergisinde eitim ve retimkonularna dair yazlar yazd. 1945te zmir Karyaka Kz retmen Okulu mdrlne getirildi vekz retmen okullarnn kapatld 1949 ylna kadar bu okulda kald. zmir Atatrk Lisesi felseferetmeniyken 1953 ylnda emekliye ayrld ve ayn yln 19 Temmuzunda stanbulda vefat etti.Cenazesi zmire gtrlerek Kokluca Mezarlna defnedildi.

Mustafa Rahmi Balaban, Maarif Vekleti Telif ve Tercme Encmeni yeliine tayin edildii 1923ylndan itibaren, modern eitim ve retim kurumlaryla kitap ve retmen saysnn son derece azolduu bu dnemde iyi yetimi bir eitimci olarak modern pedagojinin ilke ve metotlarn yaymak,retmen yetitirilmesine katkda bulunmak maksadyla psikoloji, pedagoji, felsefe, ahlk, Trk dili,ocuk edebiyat, medeniyet ve kltr tarihi gibi alanlarda telif ve tercme seksen kadar eser yazmve bunlarn altmtan fazlas yaymlanmtr. Krk yl sren eitimcilik ve idarecilik almalaryannda yaz faaliyetleriyle de Cumhuriyet Trkiyesinde Bat tarz eitim ve retim sistemininyerlemesine nclk edenlerden biri olmutur. Balaban yaz faaliyetlerini lmne kadarsrdrm, son almalarndan olan Kurn- Kermin tercme ve tefsirini 27. cze kadargetirebilmise de tamamlamaya mr yetmemitir.

Eserleri. ou Maarif Vekleti yaynlar arasnda baslan telif ve tercme eserlerinin balcalarunlardr: a) Telif Eserleri. 1. Felsefe Trihi (stanbul 1339). Presokratik filozoflardan balamakzere Kant, Fihte, Hegel, Auguste Comte gibi Yenia filozoflarna kadar dnce tarihinde izbrakm dnrlerle bunlarn felsefelerinin tantld eserde ayrca Kind, Frb, bn Sn,Gazzl, bn Bcce, bn Tufeyl, bn Rd gibi slm filozoflarnn dnya tefekkr ve ilim tarihindekiyerleri ve deerleri geni olarak anlatlmtr. 2. Rhiyyta Medhal (stanbul 1339). 3. Tabiat vensan (stanbul 1339). 4. Trkiyede Orta Tahsil (stanbul 1339). 5. Avrupa Milletleri Rhiyyt(stanbul 1339). 6. ocuk Rhiyyt (stanbul 1339). 7. Islh- Irk (stanbul 1339). 8. Filozoflarla BirSaat-Felsefe Tarihi (stanbul 1948). Balaban bu eserinde Buddhadan Bergsona kadar Dou, Bat veslm dnyasnda yetimi birok dnrn, mistik ve mutasavvflarn hayat ve kinatn mahiyetistne metafizik nazariyelerinden ziyade ahlk ve itimaiyat zerine olan dnceleri (s. 10)hakknda bilgi vermitir. 9. Tarih Boyunca Ahlk (stanbul 1949). Eserde drt byk semav kitap ileeski Msr ve Yunandan balayarak dnya ahlk kltrnn bir zeti verilmeye ve karakteristikahlk anlaylar tantlmaya allm; genel olarak tasavvuf alanlarda zellikle Bektalik,Mevlevlik, Melmlik ve Riflik gibi tasavvuf cereyanlarnda ahlk ve dnya gr geni olaraktantlmtr. Eser eski kltrlerden beslenen yeni bir terbiye ve ahlk anlay oluturmay hedefalmtr 10. Son Asrn lim ve Fen Adamlarna Gre lim, Ahlk, man. Balabann en tannm eseriolan bu kitap, Ahmed Hamdi Aksekinin kaleme ald bir mukaddimeden sonra iman ve ahlkproblemlerinin ilm aklama, yorum ve deerlendirmesini yapan Th. Flournoy, W. James, A. Carrel,A. Toynbe, A. Einstein gibi Batl on dokuz bilgin ve dnr ile Mazhar Osman, A. H. Akseki,Ferit Kam ve M. Hamdi Yazra ait makalelerden oluur. Balaban bu grler arasna yer yer slmtelakkiyi ve kendi grlerini de serpitirmitir. Eser Diyanet leri Bakanl tarafndan ilki1950de olmak zere birok defa baslmtr. b) Tercme Eserleri. 1. ocuk ve Mektep (stanbul1339, John Deweyden). 2. Kadn-Erkek Irklar Rhiyyt (stanbul 1339r./1342, AlfredFouilleden). 3. Fonksiyonel Terbiye (stanbul 1940, M. Baha Arkan ile birlikte EdouardClapardeden). 4. Mool Tarihi (stanbul 1342, dOhssondan).

BBLYOGRAFYA

zmir Atatrk Lisesi Arivi, Mustafa Rahmi Balabann sicil dosyasnda bulunan kendi elyazsylazgemii; Mustafa Rahmi Balaban, Felsefe Tarihi, stanbul 1948, s. 3-5; Hilmi Ziya lken,Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul 1979, s. 410; Ferit Ragp Tuncor, Mustafa RahmiBalaban, lkc retmen, XV/180-181, stanbul 1974, s. 24-25 (ayrca ei Zbeyde Balabandanalnan ifah bilgilerden faydalanlmtr). Veli Ertan

BALABAN AA MESCDstanbulda eski bir Bizans yapsndan evrilmi mescid.

Balaban Aa Mescidi ehzadeba ile Lleli semtleri arasnda Fethi Bey ve Byk Reid Paacaddeleriyle snrlanan yap adasnn ortasnda bulunuyordu. Bugn en ufak bir izi bile kalmamtr.Hseyin Ayvansary bu mescid hakknda u bilgileri vermektedir: Kiliseden mnkalibdir, vkfhn-i fetihte sekbanba olmutur, merkadi n-malmdur; vazifesi Ayasofya Camiinden verilir,mahallesi vardr (Hadkatl-cevmi, I, 62). stanbul Vakflar Tahrr Defterinde ise 953 (1546)ylnda, vakfn sahibi olarak Balaban Aa b. Abdullah gsterilerek, 888 yl Safer aynda (Mart1483), Sircn-nib imzasyla dzenlenmi vakfiyesi bulunduu kaydedilmitir. Vakf kaydndanrenildiine gre mescidin yannda on tane hcre ile tane dkkn ve bir sbyan mektebi de vard.Ayn vakfa 953 ylna kadar eitli kiiler tarafndan on vakf daha yaplmtr. Bunlarn arasndamescidin yaknndaki Mslman Dede Zviyesinin de buraya vakfedildii renilmektedir.

Balaban Aann tarihteki kiilii hakknda ak bilgi yoktur. Bu zatn stanbulun fethi srasndadeerli hizmeti olan ve Arnavutlukta skender Beye kar 1464ten 1467ye kadar arpmalaridare ederek sonunda ehid den Baderal Balaban Paa olmas ihtimali akla gelmektedir. BalabanAa Mescidi, tarih kaytlara gememi baka bir Balaban adl kimseye ait deilse, belki fetihsrasnda henz sekbanba olan bu Balaban Paann bir hayrat veya onun htrasn yaatmak iinteberrken vakfedilmi olabilir. Balaban Aa Mescidinin, terkedilmi harap Bizans yaplarnenlendirme politikas gereince ibadet iin kullanlmak zere mescide evrildii aka bellidir.

Mescidin esasn tekil eden kk yap aslnda bir kilise olmayp tahmine gre V. yzyla ait biryuvarlak bina idi. Planna baklrsa bir mezar binas olmas da muhtemeldir. Zaten yklrkenaltndaki bodrumda da alt adet mezar bulunmas bunu destekler. XIV. yzylda bu bodrum deiiklieuram, dikdrtgen bir mezar odas haline getirilerek buraya daha pek ok l gmlmtr. Hattaburada Theodoros adnda birine ait 1341 tarihli bir mezar kitbesi de bulunmutur. Bazlarnca iddiaedildii gibi buras bir vaftizhne deildir. Kudsteki snn merkadi kilisesinin bir benzeri olarakV. yzylda yapld bilinen, Kouratoros Manastr ve Kilisesinin kalnts olmas da kesin bilgiyedayanmayan bir tahmindir. Bir manastrn ktphanesi olabilecei yolundaki gr de temelsizdir.Bir aile trbesi veya bir hristiyan azizine mahsus bir mezar binas olan bu kk yap, Bizansdevrinin ge bir dneminde ibadethne yani apel haline getirilmitir.

Balaban Aa Mescidi slm ibadethnesine evrildiinde ise pyelerden birine bir mihrap niioyulmu, dier bir pyenin zerine de minare oturtulmutur. 1875e doru izilen stanbul planndamescidin hayli geni bir d snr vard ve bunun etraf bir duvarla evrilmiti. Bu sahay hazre igalediyordu. Paspatisin 1877de yaymlanan kitabnda yer alan Galanakis adl bir ressamn izdiiresim mescidi, etrafn eviren aalar ve iinde pek ok mezar ta bulunan hazresi ile tasviretmektedir. Yine bu resimden anlaldna gre st kiremit kapl ahap bir at ile rtlbulunuyordu. Aslnda olmas gereken kubbesi ok daha nceleri, hatta belki de Bizans andayklm olmalyd.

Balaban Aa Mescidi, 23 Temmuz 1911 gn kan Uzunar-Mercan-Lleli yangnnda yanm ve

bir daha ihya edilmemitir. Bu blgedeki eserlere ok zarar veren 1660, 1693, 1718, 1782yangnlarnda da tahribe uram olmaldr. Fakat her defasnda ihya edilmiti. Nitekim 1911 ylyangnna kadar temiz ve bakml bir durumda idi. Uzun yllar harap halde brakldktan sonra1930da talar Vakflar daresi tarafndan enkazclara satlmtr. Binann toprak stnde grlenduvarlar tamamen ykldktan sonra stanbul mzeleri idaresi bir mdahalede bulunarak burada hafta sren bir kaz yaptrm ve neticesinde altndaki mahzen ksm bulunmutur. Mescidin btnkalntlar ykclara brakldndan arsann bir ksmna yeni binalar yaplm ve evvelce bulunduuyerin zerinden Harkzedeler soka geirilmitir. Bugn bu eserden sadece Balaban Aa mahallesiad yaamaktadr.

Balaban Aa Mescidinin esas dtan yuvarlak ieriden ise alt keli idi, iinde kemerli alt nibulunuyordu. Mescide evrildiinde yapy dardan yarm ay gibi kavisli olarak ksmen saran birson cemaat yeri eklenmiti.

lleri ok ufak olmakla beraber tarih deeri byk olan, etrafndaki hazresiyle birlikte gzel birke tekil eden ve herhalde fethe katlan bir tarih ahsiyetin htrasn yaatan Balaban AaMescidinin, Operatr Cemil Paann belediye bakanl srasnda yaplan ve pek ok eserin yokolmasna yol aan ehir planlarnn bir kurban olmas gerekten bir kayptr.

BBLYOGRAFYA

stanbul Vakflar Tahrr Defteri 953 (1546), s. 153-154; Ayvansary, Hadkatl-cevmi, I, 62; A.G. Paspatis, Byzantinai Meletai, stanbul 1877, s. 385-386, metin dnda 1. resim; C. Gurlitt, DieBaukunst Konstantinopels, Berlin 1909, s. 12, 42, rs. 94; A. von Millingen, Byzantine Churches ofConstantinople, London 1912, s. 265-267; E. Hakk Ayverdi, Fatih Devri Sonlarnda stanbulMahalleleri, stanbul 1958, s. 14; a.mlf., 19. Asrda stanbul Haritas, stanbul 1958, pafta C2; Th. F.Mathews, The Byzantine Churches of Istanbul, Pensylvania 1976, s. 25-27; W. MllerWiener,Bildlexikon zur Topographie Istanbul, Tbingen 1977, s. 98-99; Arif Mfit Mansel, TheExcavations of the Balaban Agha Mesdjid, The Art Bulletin, XV, New York 1933, s. 210-229;a.mlf., Balaban Aa Mescidi Hafriyat, Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, III, Ankara1936, s. 49-73; Semavi Eyice, Balaban Aa Mescidi, st.A, IV, 1946-1949. Semavi Eyice

BALABAN HANes-Sultnl-azam Gysd-dny ved-dn Ulu Han Ebl-Muzaffer Balaban (. 686/1287)

Delhi Trk sultanlarndan (1266-1287).

Kpak kabilelerinden Alp-eriye mensuptur. Babas bu kabilenin 10.000 adr halkndan oluanbyk bir blmnn han idi. Genliinde kk kardeiyle birlikte Moollara esir den Balabannce Badata, daha sonra da Gucerta gtrld; burada Hoca Cemleddin Basr tarafndan satnalnd. Belli bir eitimden geirildikten sonra 1233te Delhiye gtrlerek Sultan ltutma satldve sarayda yetitirildi. nce krk byk zatl Memlk emrinden biri olan Balaban, ltutmn kzRaziyye Begm zamannda (1236-1239) emr-i ikr, Behram ah dneminde (1239-1241) mrhuroldu; Aleddin Mesud zamannda da (1241-1246) emr-i hciblie ykseltildi. Kumandas altndakikuvvetli ordusu ile Sindi istil eden Moollar bozguna uratt (1245). Daha sonra NsrddinMahmd tarafndan vezir tayin edildi (1246) ve yirmi yl bu grevde kald. Halk ve ordu nezdindebyk bir nfuz kazand gibi 1249da Ulu Han unvanyla Nsrddin Mahmd b. ltutmnnibliine getirildi. Hint racalarn ve zellikle raca ehr Devnn kuvvetli ordusunu yenerek 1252Maysnda Delhiye girdi. Kazand byk nfuzdan dolay kskanlan Balaban 1253 Martndagzden derek ikt*larnda oturmaya mecbur edildi. Ancak onun uzaklatrlmas ile devletidaresinde ortaya kan boluk zerine, Trk emrler tarafndan hkmdar da ikna edilerek yeniden ibana getirilmesine karar verildi. Rakibi Hint dnmesi Reyhnn azlinden sonra 1 ubat 1254teDelhiye geldi.

Balaban, yirmi yllk kudretli idaresi sayesinde Nsrddin Mahmd devrinde i tehlikeleri nlediigibi Mool istillarna kar da baaryla mcadele etti. Bu baarl ynetimi sayesindeNsrddinin lm zerine Gyseddin lakab ile kolayca tahta geti (664/1266). Hkmdar olurolmaz orduyu yeni batan dzenledi ve Delhi civarn haraca kesen haydutlar ortadan kaldrarakasker ve ticar yollarn emniyetini salad. Tamamen bozulmu olan ikt messesesini dzeltipsahiplerini e ayrd. Fakat iktlarn ellerinden almak istedii yal askerlerin kendisine mracaatzerine onlarn isteklerini kabul ederek kararn uygulamaktan vazgeti. Ancak bu tutumu bile emekliaskerlerin nfuzlarn krmaya kfi geldi.

Balaban Mool tehlikesine kar hibir zaman tedbiri elden brakmad. Bir ara Bengal Valisi TurulHan kendisine kar isyan ettiyse de uzun mcadelelerden sonra Turul Han yakalatp ldrterekBengalin idaresini kk olu Bura Hana brakt. 1285te Pencapa giren Mool ordular ilesavarken ehid olan byk olu Muhammedin yerine kk olunu getirdi. Ancak onun elencedkn olmas ve ksa bir sre sonra grevini brakp av bahanesiyle Lahnautiye dnmesi zerinebu grevi ehid olundan olan torunu Keyhusreve verdi. Ksa bir sre sonra da vefat etti.

Devleti krk yl sreyle idare etmi olan Balaban tecrbeli bir devlet adam, iyi bir diplomat, cesurbir kumandan ve samimi bir mslmand. Her zaman iin kaynpederi ltutmn geleneine sadkkalm, imparatorluu elinde tutabilmek iin iyi bir haber alma tekilt (berd) kurmutur. AyrcaHindistanda slm nfuz ve hkimiyetinin genileyip kuvvetlenmesine zemin hazrlamtr. Halknakar daima dil davranm, lim ve sanatkrlar korumu, Hindlara hibir zaman gvenmemitir.

Hsrev-i Dihlev ile Hasan- Dihlev, devrinin nde gelen byk airleri arasnda saylabilir.Hkmdarl dneminde byk fetihler grlmemekle birlikte Mool istilsna baar ile karkoymas, ltutmtan sonra kmeye yz tutmu olan devleti yeniden kuvvetlendirip sonradanHindistanda slmn iyice nfuz kazanmasna yol aan ftuhata zemin hazrlamas bakmndanOrtaa Trk tarihinin byk hkmdarlar arasnda yer almaktadr.

BBLYOGRAFYA

Minhc- Sirc el-Czcn, Tabakt- Nsr (nr. Nassau Lees), Kalkta 1864, s. 278-281, 406;Beren, Trh-i Frzh, Kalkta 1860-66; Abdlkdir el-Bedn, Muntakhabut-Tawrikh (trc. G.Ranking v.dr.), Delhi 1986, I, 183-220; Abdlhay el-Hasen, Nzhetl-havtr, I, 147-148; H.Nelson Wrigh, The Coinage and Metrology of the Sultans of Dehli, New Delhi 1974, s. 58-59, 80-81;Khaliq Ahmad Nizami, Aspects of Religion and Some Politics in India During the Thirteenth Century,Delhi 1974, s. 81-84, 91, 93, 100-112, 116, 118-120, 130-131, ayrca bk. ndeks; a.mlf., The EarlyTurkish Sultans of Delhi, CHIn., V, 273-310, ayrca bk. ndeks; History of India, III, 80-92; V, 110-140; M. Fuad Kprl, Balaban, A, II, 263-268; Abdus Subhan, Balban, EI Suppl. (ng.), s.124. Orhan F. Kprl

BALABAN SKELESAsya ile Avrupay birbirine balayan eski ticaret yolunun skdardaki iskelesi.

skdarda bugnk araba vapuru iskelesinin olduu yerden balayarak emsi Paa tarafna doruuzanmakta idi. Ancak skdarda 1960 ncesi yaplan imar almalar srasnda tamamen ortadankaldrlm ve gnmzde hibir izi kalmamtr. Bir iskele olduu kadar evresinde yerlemibulunan ay baheleri, hanlar ve kaykhnelerle de tannmt. Yenieriler zamannda tam bir ekyayata haline gelen Balaban skelesi 1808de Alemdar Mustafa Paa tarafndan ksa bir sre iin deolsa dzene konmutu. II. Mahmud ise Alemdar Mustafa Paadan daha sert davranarak iskeleevresini ekyalardan temizlemeye almtr. Balaban skelesi Avrupa yakasndan gelen mallarnboaltld en uygun iskele idi. Mallarn Anadolu ilerine ve daha ileri blgelere datm buradanyaplrd. Bu sebeple iskele ehrin ok canl bir ticaret merkezi idi.

BBLYOGRAFYA

R. Ekrem Kou, Balaban skelesi, Balaban skelesi Hanlar, Bekr Odalar, Kahvehaneleri,Kaykhaneleri, st.A, IV, 1949-1955; Konyal, skdar Tarihi, II, 471. zkan Erturul

BALASAGUNSovyetler Birliinin Krgz Cumhuriyetinde u nehri havzasnda bulunan eski bir ehir.

Kaynan Tanr dalarndan alarak lde kaybolan u (Chuisk) nehrinin etraf ok eski zamanlardanberi zellikle Trklerin oturduu bir havzadr. Birok ky, kasaba, ehir bu nehrin civarndakurulmutur ve Balasagun da bunlardan biridir. Ancak yeri tam olarak tesbit edilememekte, bugnkAk-Pein harabelerinin bulunduu yerde kurulmu olduu kabul edilmektedir. slmiyetin OrtaAsyaya girii srasnda gelien olaylar dolaysyla slm kaynaklarnda ad Balsagn, Balsaknveya Velsaun ekillerinde sk sk zikredilmitir. Kgarl Mahmudun verdii bilgiye greBalasagun Kuz-Balk, Kuz-Ulu veya Kuz-Ordu (kuzey ehir) adlaryla da biliniyordu. te yandan buismin in kaynaklarnda Hu-sze-wolu-do eklinde inceye tercme edilerek yazldgrlmektedir.

bn Hurdzbih, Makdis, Gerdiz ve Ykut el-Hamev gibi mellifler Balasagunu Trklerinbaehri, byk ehir ve bir kltr merkezi olarak tasvir etmektedirler.

Balasagunun u yaknnda ne zaman ve kimler tarafndan kurulduu bilinmemektedir. KgarlMahmud, Trk babuu unun Altn Tadan geri dnp u nehrinin kenarna geldiindeBalasagunun yanna u adnda bir kale ina ettirdiine dair rivayeti nakleder. Ayrca ZlkarneyninSemerkant geip Trk lkesine yneldii sralarda Trklerin kuvvetli ve byk bir ordusu bulunanu adnda gen bir hkanlar olduunu ve bu hkann Balasagun yaknnda u Kalesini yaptrdnsyler. Ata Melik Cveyn ise Balasagunun kuruluunu daha sonraki bir tarihte gstermekte,Uygurlar zamannda B Kaan tarafndan ina edildiini kaydetmektedir.

Balasagun blgesi VII. yzylda Bat Gktrk Hkmdar Tung Yabgunun idaresinde bulunuyordu.inliler bat yayl srasnda 658de, kaynaklarnda u, Sui-ye ing yani u Kalesi diyezikrettikleri Balasagunu ele geirdiler. Trgilerin glenmesi ve yaylmas srasnda onlarnbaehri olan Balasagun 766da Karluklar tarafndan zaptedildi. Daha sonra ise KarahanllarMvernnehire indiler; Bilge Kl Kadir, Kara Han unvan ile Balasagunda oturdu. Beyhakninyazdna gre lig Burann olu Hrun Bura Han ve Togan Han Balasagunu baehir yaptlar velkeyi buradan ynettiler. Karahanllar Balasaguna slm veche kazandrdklar gibi burada para dabastrdlar. Bu arada sosyal ve ekonomik refah yabanclar ehre ekti. Mvernnehirden gelenSodlar Balasagunda yerletiler; kyafetlerini Trklerinkine benzeterek din ve ticar yaaylarndevam ettirdiler. Bu dnemde Trkeye birok Sodca (Eski Orta Farsa) kelime girmitir.Karahanl kltr ve sanat zellikle Balasagunda geliti; Kutadgu Biligin mellifi Ysuf Has HcibBalasagunda domutur. slm hukukularndan Muhammed el-Balasagun et-Trk ile Ceml-i Kargibi ahsiyetler de Balasagunludurlar. XI. yzylda Karahanllar Byk Seluklularn ynetiminegirince ehir nemini kaybetmeye balad. XII. yzyln ilk eyreinde Yenisey taraflarnda oturanKarahtaylar, u havzasna kadar olan geni topraklar istil ettiler. Bu srada Gur Han Balasagunuele geirdi (1130) ve oray merkez yapt. Mvernnehirin hkimi olan Hrizmah SultanMuhammed (1200-1220), Karahtaylara kar harekete geerek Gur Han Talas yaknndakilmta malp etti. Karahtaylar aresiz kalnca Balasaguna dndler, fakat baehir ahalisi GurHana cephe alp kale kaplarn kapatt. Bunun zerine Karahtay kuvvetleri Austos-Eyll 1210da

ehri kuattlar ve ksa srede ieri girdiler. Hkmdarn verdii emirle ehir gn yama edildi vekatliama mruz brakld; 47.000 kii ldrld, sa kalabilenler de ehri terkettiler.

Balasagun halknn Moollarla mnasebetleri daima iyi olmutur. Cengiz hnedan ile akrabalkkurulmu (1218), Almal Meliki Buzar Han buray da birlikte ynetmitir. Moollar batya giderkenCengizin kumandan Cebe Balasagunu kolayca zaptetmi, bylece buras Mvernnehir veAfganistan, hatta Horasan ehirlerine gre daha ansl olmutur. Balasaguna Gu-Balk diyenMoollar, ynetimin Karahanl ailesine mensup biri tarafndan devam ettirilmesine izin verdiler.Efrsiyb neslinden Buzar Hann torunu Dnimend Tigin, 1259da Balasagunun yneticisi olarakgrnmektedir. XIII. yzyln ikinci yarsnda Cengiz soyundan gelen hkmdarlar arasndakimcadeleler srasnda ehir birka kere yaklp ykld. Balasagun XIV. yzylda eski neminikaybetmeye balad. ehrin etrafnda baz kasabalar kuruldu ise de uzun mrl olamadlar; Moolgebeleri u boyunda ve yine Balasagunda yaaylarn devam ettirdiler.

XIX. yzylda Rus tarihisi Barthold ve 1950li yllarda da L. P. Kizlasov, P. N. Kojemyako, A. M.erbak ve L. P. Zeyablin Ak-Pein ile evresinde arkeolojik aratrmalarda bulundular. Yaplankazlarda etraf ift surla evrilmi olan ehrin harabeleri ortaya karlm ve blgenin bilinmeyenzengin kltr aydnla kavuturulmutur.

BBLYOGRAFYA

Makdis, Ahsent-tekasm, s. 275; Dvn Lugatit-Trk Tercmesi, I, 33, 62, 124, 127, 471, 475,498; II, 49; III, 145, 413, 441; Ysuf Has Hcib, Kutadgu Bilig (trc. Reit Rahmeti Arat), Ankara1974, s. 2; Cveyn, Trh-i Cihngy, II, 87-88; Haydar Mirza, The Trikh-i Rashd (trc. E. D.Ross), Delhi 1986, s. 58, 94, 287, 289, 361-364; E. Chavannes, Documents sur les TurcsOccidentaux, Petersburg 1900, s. 10, 28; Zeki Velid Togan, Bugnk Trkili Trkistan ve YaknTarihi, stanbul 1942-47, s. 5, 96, 100, 110, 317, 534; a.mlf., Balasagun, A, II, 269-272; brahimKafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara 1956, s. 52-53, 89, 95, 185, 192, 226; M. erbak,Moneti iz raskopok grodica Ak Beim V. 1953-1954 gg: Uenie Rapiski Instituta VostokovvedeniyaAkademmii Nouk SSR, Moskau 1958, XVI; W. Barthold, Socineniya, Moskau 1963, II/1, s. 39-40,42-46, 49-52, 54, 56, 125, 132, 133-136, 141, 263, 454, 502, 549, 551; a.mlf., Trkistn (trc.Selhaddin Osman Him), Kveyt 1401/1981, s. 375, 377, 392, 426, 437, 459, 476, 516, 522;a.mlf.-J. A. Boyle, Balsghn, EI (ng.), I, 987; E. Bretschneider, Medieval Researches fromEastern Asiatic Sources, London 1967, I, 18, 226-228, 257; Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt,stanbul 1981, s. 16, 17, 38, 40, 42, 47, 48, 49, 51, 55, 60, 61, 63, 126, 141-143, 270; Bahaeddingel, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1984, s. 171, 263, 315, 322, 325-326, 328, 330;Ramazan een, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985, s. 26, 27, 28,138, 196; Ak-Beshim, GSE, I, 179-180; C. E. Bosworth, Balsgn, EIr., III, 582-583. Enver Konuku

BALATAntik Milet ehrinin harabeleri zerinde kurulan Ortaalarn nemli ticaret liman ve ehri.

Balat Latince veya Greke palatiumdan tremi bir kelime olup dzlk, ta deli zemin, ta yol,kaldrm, kaldrm ta anlamnda Arapaya da

gemitir. Kelime, Medinede Mescidi Nebev ile ar arasndaki ta kaldrml dzlk alan iinkullanld gibi Suriye, Filistin, Anadolu ve spanyada pek ok yer bu adla anlmtr. spanyadabugn dahi Elbalat adl baz yerlere rastlanr. Suriyede eski Roma yolunun yannda, ismini bundanalm el-Balat, Beytl-balat isimli mevkiler bulunduu bilinmektedir. Balat ayrca stanbuldaHalite bir semt ad olup Bizansllar zamannda esirlerin hapsedildii bir yer olarak ismine Arapkaynaklarnda sk sk rastlanr (Ykut, I, 477-478). Anadoluda zellikle bat blgelerinde bu adtayan birok yer bulunmaktadr. Bunlardan en nemlileri, Balkesire bal bir kaza merkezi olupbugn Dursunbey adn tayan Balat kasabas ile Byk Menderesin denize dkld yeringneyinde denize 9-10 km. mesafede Ske kazasna bal Balat kydr. zellikle bu sonuncusu,bugnk grnyle badamayacak derecede parlak tarih gemii ile dikkati eker.

Antikan muhteem ehirlerinden biri olan Milet, Byk Menderes deltasnn ilerlemesiyle, biribtn bir filoyu rahata alabilecek kapasitede drt limannn dolmas sonucu nemini kaybetmeyebalam ve yava yava gerilemeye yz tutmutu. Deltann batya doru ilerlemesi limanlarn denizlebalantsn kestii gibi ehrin klmesine ve civarnda hastalk yuvas lagnler ve bataklklarolumasna yol at. Ancak bu gerilemeye ramen Ortaalar boyunca onun yerinde yeniden ykselenve Dou kaynaklarnda Balat, Bat kaynaklarnda Palatia adyla anlan ehir, XVIII. yzyla kadarticar nemini giderek azalan bir ekilde de olsa koruyabildi. Antik Milet, Seluklularn bu blgedefaaliyet gsterdikleri sralarda zengin bir ailenin mlk durumunda olduka sszlam bir ehirdi.Daha IX ve X. yzyllarda Egeye hkim olan Trk korsanlar buray vuruyorlard. XI. yzyldakiSeluklu fethi ehrin yeniden canlanmasna ve yeni bir dnemin balamasna yol at. Bir sre sonraelden kt anlalan ehir 1273e doru tekrar Trk hkimiyetine girdi. zellikle XIII. yzyldanitibaren eski Milet, P. Witteke gre tiyatrosunun tepesi etrafnda plast yani saray tarzndakiharabeler zerinde yeni sakinleri tarafndan bu zelliini aksettiren bir adlandrma ile Balat adaltnda ticar ve ekonomik merkez olarak gelime gsterdi. Nitekim Balat adnn kaynaklarda XIII.yzyla kadar indii kesin bir ekilde tesbit edilmitir. Ayrca baz eserlerde ehrin adnn Milettenbozma olduu da belirtilir.

Bizansllar Trk saldrlar karsnda tiyatronun stnde saray andran bir tabya yapmlard; burasdaha sonra bir kale haline getirildi ve korsan seferleri iin emin bir toplanma ve dinlenme yeri, eldeedilen mallarn sakland barnak olarak kullanld. Ayrca burada Bizansllar zamannda mstakilbir metropolitin bulunduu, hatta ehrin Trklerin eline gemesinden sonra da yerinde kald ve1369a kadar faaliyet gsterdii bilinmektedir. Balat Mentee beylerinin hkimiyetine girdikten sonraticar ve fizik ynden gelimesini srdrd. Bu sralarda Anadolunun mallar iin bir ihra limandurumundayd. Safran, susam, bal, bal mumu, hal, maz, ap, hububat, zm gibi Anadolu mallarBalata getirilir, oradan Msra ve talya limanlarna sevkedilirdi. zellikle Sakz adasnda yaayanCenevizliler bu ticarette nemli bir rol oynuyorlard. Aldklar mallar Msra gtryorlar,

karlnda Balata kuma, sabun, kalay ve kurun getiriyorlard. Aslnda ehir, limann dolmassebebiyle denizden biraz uzakta kalmakla birlikte, gemiler nehir azndan girerek buraya kolaycaulaabiliyorlard. Bylece Balat, XIV. yzylda Bat ile ticar mnasebetlerin artt srada,mstahkem kalesinin korumas altnda bir ticaret merkezi olarak nem kazand. Cenevizliler yanndaVenedikliler de Mentee beyleri ile sk ticar mnasebetler kurdular. Venedikin Kandiye DukasMarino Morosininin faaliyetleri sonucu Mentee Beylii ile yaplan 13 Nisan 1331 tarihliantlamayla Venedik tccarna Balatta oturma hakk tannd, ticaret yapabilecekleri bir yer ayrld.Ayrca bir konsolos bulundurma izni verildii gibi St. Nicolas Kilisesi de tahsis edildi. 1335te ikitaraf arasndaki mnasebetler bozulduysa da 1337de yaplan yeni bir antlama ile VenediklilerBalatta yeniden ticar haklar elde ettiler; hatta yeni binalar yapma hakkna da sahip oldular. zmirinhristiyan mttefik glerin eline gemesi zerine buraya yerleen Rodos valyelerine kar BalatBeyi brhimin sava hazrlklarnda bulunmas, te yandan hristiyan mttefiklerinin Balat tehditetmesi, ticar menfaatlerini korumak isteyen Venediki, 1351-1352de donanmasn Balat veAyasuluka gnderme zorunda brakt. Venedik ile 1352de balayp alt yl sren grmelersonunda 1358 Ekiminde yeni bir antlama yapld. 1337 antlamasn yenileyen bu antlama iin Giritdukasnn elisi Bentiregna Traversario Balata gelmiti.

Mentee Beyi brhimin lmnden sonra memleketi oullar arasnda taksim edildii vakit Milas,Pein ve Balat kardeleriyle mcadeleye girien Ms Beyin eline geti (1360). Ardndan YldrmBayezid 1389-1390 knda giritii Anadolu harekt srasnda Balat da ald. Hatta 1390daVenediklilerin Balattaki ticar haklarn tanyan bir antlama yapt. Ancak Ankara Savandansonra ehir tekrar elden kt. Timur Bat Anadoluya gelince k Balat yaknlarnda geirdi. Nitekim1403 Eyllnde Balat sahillerinden gemi ile geen spanyol elisi Clavijo, Timurun bu ehircivarnda kladn ve bir yl nce de Balata gelerek Rodosa ait Zeros adasn vurduunu belirtir.Timurun dnnden sonra Balat yeniden Mentee beylerinin hkimiyeti altna girdi. Hatta MehmedBey olu lyas Bey, 24 Temmuz 1403te Venediklilerle eski antlamay yeniledi ve Balatta igaledilmi ticarethanelerin ve kilisenin geri verilmesini, korsanlk faaliyetinin de nlenmesini kabul etti.Nitekim bu antlama iin Girit Dukas M. Faldro tarafndan eli olarak Balata gnderilen Leonardo

Dellaporta, lyas Beyin saraynda ok iyi karlanp arlandn belirtir. Ardndan lyas Bey Mays1404te burada byk bir imarethne inaat balatt. 1414te Venediklilerle antlamannyenilenmesinden bir yl sonra Balat Beyi lyasn istiklli sona erdi. Yeniden Osmanllarn nfuzualtna giren ehir zmir Beyi Cneyd tarafndan alndysa da onun bertaraf edilmesi zerine 1426dakesin olarak Osmanl topraklarna katld.

Osmanl hkimiyeti altnda Balat, Mentee sancana bal ayn adl kazann merkezi durumundayd.Bilhassa Venediklilerle olan mcadelelerde nemli bir deniz ss olarak vazife grd; Osmanlhizmetindeki korsanlarn harekt ve toplanma noktas oldu. XV. yzyl boyunca ticar neminikoruyan Balatta Venedikliler yannda Dubrovnik (Ragusa) tccarlar ve Cenevizli mehur tcirler,bunlar arasnda zellikle Giustianno ailesi faaliyet gsteriyordu. Cenevizliler 1566da Sakznalnmasna kadar buradaki ticar stnlklerini korudular. Balat XVI. yzylda iyice ieride kalmolmasna ramen ticar faaliyet hl canl bir ekilde sryordu. Nitekim Pr Reis XVI. yzylbalarnda burann sahillerinin slk halde bulunduunu, Balatn denizden ieride yer aldn,yaknna gelen gemilerin Deveboynu denilen bir burnun gneyinde demirlediklerini ve burayaKaraaa Liman ad verildiini belirtir. Ayrca burann nemli bir urak yeri olduu, ehirdeki

hamamn duvarlarna izilmi karavela ve carraca tipi ar yk tayan gemi resimlerinden deanlalmakta ve bunlar XV-XVII. yzyllar arasnda Balatn ekonomik canlln ispatlayan belgelerolarak dikkati ekmektedirler.

Tahrir defterlerine gre Balat 1517de on yedi mahallesi ve 2500 akn nfusu ile byk bir kasabadurumundayd (BA, TD, nr. 61, s. 176-184). Burada sadece yirmi dokuz hne (yaklak 145 kii)gayri mslim nfus bulunuyordu. Bu srada balca kalabalk mahalleleri brhim Bey Camii, Kayalu,Lala Mescidi, Kazanclar Mescidi, eyhler, Suba, Gc, Hsmeddin Mescidi, Hac shak tekilediyordu. Ayrca bu dnemde civar kylerden gelerek buraya yerleenler de olmutur. Balatta XVI.yzyl balarnda, aralarnda lyas Bey mareti ve Medresesi, Ahmed Gazi Mevlevhnesi, brhimBey Camii, Felekddin, Hac shak, Sle Bey, Kazanclar, Lala, Hzr ah adn tayan mescidlerbata olmak zere toplam iki imaret, bir mevlevhne, bir kervansaray, bir cami, sekiz mescid, bezviye, bir drlhuffz bulunuyor, gelirleri vakfa ait en az elli dkkn ve hamam yer alyordu.ehir zellikle XVI. yzyln ikinci yarsndan sonra yava fakat srekli bir gerileme dneminegirdi.1563te ehirde on alt mahalle vard; nfus ise 2000e dmt (BA, TD, nr. 337, vr. 205b).Bu gerilemede eski hisarn yklp harap olmas da ksm bir rol oynamt. Nitekim 1571 tarihli birarz*da, Balatn deniz kysna yakn, cami ve yirmi mescidli byk bir kasaba olduu, ancakkydaki eski hisarn yklmas sebebiyle srekli olarak dman gemilerinin hcumuna urad veahalinin dalmaya balad belirtilmektedir (BA, MAD, nr. 18.092, s. 76).

Balat bu tarihten az sonra idar bir deiiklie urad ve Mentee sancandan ayrlarak yenioluturulan Sla sancana baland. Bu sralarda Balat kazas yetmi kadar kye sahipti.Civarndaki kylerin ou Trkmen kyleri olup Kay, Knk, Bayndr, Afarlu gibi byk Trkoymaklarnn adn tayordu. Halkn ou iftilik ve balklkla urayordu. Defterdeki kaytlardanayrca Balatn evresinin balk ve bahelik olduu, kurulan pazardan elde edilen gelirin nemlimiktarlara ulat ve burada bir de mumhnenin bulunduu anlalmaktadr.

1583 tarihli Tahrir Defterine gre, muhtemelen kalesinin de tamiriyle yeniden toparlanan ve nfusuyaklak 3000e ykselen Balat (TK, TD, nr. 156, vr. 46b-50). XVII. yzyldan itibaren gerek korsanbasknlar gerekse bataklklarn genileyip stma hastalnn yaylmas sonucu bir ticaret merkeziolma zelliini kaybetmeye balad. Evliya elebinin belirttiine gre hastalk sebebiyle kazaidarecileri Skede oturuyorlard. Ancak yine de ticar faaliyet sryor, Tire, Aydn, Saruhan veMenteeden gelen tccarlar mallarn buraya getirerek ihra ediyorlard. Kk gemi ve kayklarMenderesten ieri girerek ehre getirilmi olan buday, arpa, pamuk ve zellikle pek mehur meyankkn tayorlard. 1655te on alt mahalleli, nfusu azalm bir kasaba olan Balat (BA, KK,Mevkufat, nr. 2620, s. 27-28) 1670lerde harap, viran bir azm ehir ve kale eklinde tasvir edenEvliya elebi burada ancak 200 kadar ev (yaklak 1000 kii) ile bir han ve kk bir caminin yeraldn belirtir. zmirin n plana k ile ticar faaliyeti de bsbtn snen ehri 1675te gren G.Wheler buray karmakark, eski ykntlarla dolu bir yn olarak tarif eder. Nitekim 1676daavrz* tesbiti iin yaplan bir tahrire gre Balat on drt mahalleli, 500 dolaynda nfusa sahip kkbir yerleim yeri durumundayd (BA, KK, nr. 2670, vr. 22b). 1706da tabii fetler ve byk bir vebasalgn kasabann kn hzlandrd. Bu sralarda yerleime ak alt mahallesi (Yuran, MahmudBaba, Ahurlu, eyhler, Kzlali, Hireli) bulunuyordu. Eski mahalleleri tamamen terkedilmi, nfusuise 150-200 civarna inmiti (BA, KK, nr. 2670, vr. 27b). Hzl kn balangcn tekil eden buson tarihten yaklak yarm asr sonra 1761de buradan geen R. Chandler ise Balat ok az sayda

Trkn oturduu, her tarafn allklarn kaplad, saraylarndan tr hl Palat ve Palatia denilenok kt bir yer olarak belirtir. 1830a doru tamamen kk bir ky durumuna den Balat yzylnsonlarnda Texiere gre hemen hemen boalm, kn obanlarn barnd birka kulbeden ibaretbir yer haline gelmitir. XX. yzyln balarnda burada bir ky biriminin olutuu ve zamanlanfusun biraz daha artt bilinmektedir. Bugn Aydnn Ske

kazasna bal Akky nahiyesinin bir ky durumunda olan Balat 1955teki zelzele sebebiyle harapolmu, ancak hemen yaknnda 2 km. kadar uzaklkta yeniden kurulmutur. Nfusu 1990 saymna gre2002dir.

BBLYOGRAFYA

BA, TD, nr. 61, s. 176-184; nr. 166, s. 506-516; nr. 337, vr. 205b-207b; BA, MAD, nr. 18.092, s. 76;BA, KK, Mevkufat, nr. 2620, s. 27-28; nr. 2670, vr. 22b, 27b; TK, TD, nr. 156, vr. 40b-50; Strabon,Corafya (trc. Adnan Pekman), stanbul 1975, XIV, 6-8; Bekr, Mucem, I, 271; Ykut, Muceml-bldn, I, 477-478; Clavijo, Timur Devrinde Semerkanda Seyahat (trc. mer Rza Dorul), stanbul1975, s. 26; Kalkaend, Subhul-a, V, 382; Pr Reis, Kitab- Bahriye (nr. Kurdolu-Alpagot),stanbul 1935, s. 190, 209; Evliya elebi, Seyahatnme, IX, 146-147; J. Spon - G. Wheler,Italienische Dalmatische, Griechische und Orientalische Reise-Beschreibung, Nrnberg 1690, s. 73;R. Chandler, Travels in Asia Minor and Greece, London 1817, I, 168-169; Texier, Kk Asya, II,213-214; Ahmed Rifat (Yalkzde), Lugat- Trhiyye ve Corfiyye, stanbul 1299-1300, II, 128;Kmsl-alm, II, 1336; Th. Wiegand, Die Milesische Landschaft, Berlin 1929; K. Wulzingerv.dr., Das Islamische Milet, Berlin-Leipzig 1935; Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 70-82; P.Wittek, Mentee Beylii (trc. O. aik Gkyay), Ankara 1968, s. 26, 59-60, 74, 81-82, 90, 93, 102-103, 108, 113, 116-117, 128-130; W. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi (trc. Enver Ziya Karal),Ankara 1975, s. 607-609; K. Ekrem Uykucu, Mula Tarihi, stanbul 1983, s. 213-214; E.Zachariadou, Trade and Crusade, Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydn (1300-1415), Venice 1983, s. 19, 58-59, 60-62, 187-189 ve tr.yer.; Aynur Durukan, Balat, lyas BeyCamii, Ankara 1988; erafettin Turan, Trkiyetalya likileri, stanbul 1990, I, 145-157; W.MllerWiener, Das Theaterkastell von Milet, Istanbuler Mitteilungen, X/17, stanbul 1967, s. 279-290; Sha Gney, Byk Menderes Deltas, Corafya Enstits Dergisi, X/18-19, stanbul1973, s. 339-354; Otto F. A. Meinardus, Balat (Ortaada Miletos) Kentinin Ekonomik CanllnnKantlar (trc. . Karadeniz), TTK Belleten, XXXVII/147 (1973), s. 297-304; F. Giese - BesimDarkot, Balat, A, II, 272-273; D. Sourdel - V. J. Parry - A. Huici Miranda, Balt, EI (ng.), I,987-988. Feridun Emecen

BALAT CAM VE TEKKESstanbulun Balat semti Molla Ak mahallesinde bir cami-tekke.

Mahkemealt caddesi ile Ferruh Khya, Kahkaha ve avu Hamam sokaklarnn snrlad arsazerinde 970te (1562-63) ina edilmi olan, kaynaklarda Ferruh Kethd ve Ferruh Khya adlarylada anlan bu tekkenin bnisi, Kann devri riclinden Vezrizam Semiz Ali Paann kethdsFerruh Aadr. nas ayn yl tamamlanan ve tekkenin tevhidhnesi olarak da kullanld anlalancaminin tasarm mimar Koca Sinana aittir. Bu camitevhidhne, gnmze ulamam olan tekkemtemilt, mahkeme binas ve emeden oluan ufak apta bir klliyenin merkezini tekil ediyordu.Mihrap XVIII. yzyln ilk eyreinde Tekfur Saraynda imal edilen inilerle kaplanm, minarekaideden itibaren ayn yzyln ikinci yars iinde, muhtemelen 23 Mays 1766 depreminden sonrayenilenmitir. Geen yzylda byk bir ihtimalle 1877deki Balat yangnnda ahap son cemaat yeriile tekke mtemiltnn ve mahkeme binasnn ortadan kalkt, son cemaat yerinin daha sonra ihyaedildii anlalmaktadr. Tekke kuruluundan kapatlna kadar Halvetiyye tarikatnn Smbliyyekoluna bal kalmtr. Tekkelerin kapatld 1925ten sonra harap olan camitevhidhne, evresakinlerinin 1953te kurduu Ferruh Khya Camii Onarma ve Koruma Cemiyeti eliyle tamir edilmeyebalanm, mal skntlar yznden kesintiye urayan tamirat Vakflar daresinin katklar ile1960larda tamamlanabilmitir.

Dzgn olmayan yedigen eklindeki arsa moloz ta rgl ve kesme ta harputal bir duvar ilekuatlmtr. Farkl ynlere alan bask kemerli be kaps vardr. Camitevhidhne gneyde ihataduvarna iki noktada temas edecek ekilde yerletirilmitir. Yap ile duvar arasndaki alan hazreyeayrlmtr. Hazrenin bir paras da kuzey duvarnn nnde yer alr. Avlunun bat ve kuzey snrlarboyunca dervi hcrelerinin, douda cadde zerinde dkknlar ile mahkeme binasnn sralandtahmin edilebilir. eme arsasnn kuzeybat kesinde sokaklarn kavanda bulunmaktadr.

Camitevhidhne ayn ahap at ile rtl olan zviyeli planl bir harim ile enine dikdrtgen planlbir son cemaat yerinden meydana gelir. Koca Sinann alt ya da sekiz destekli, merkez kubbeli bazcamilerinde uygulad mihrap kntsnn ahap atl bir yapda grlmesi dikkat ekicidir. Soncemaat yerinin ilk yapldnda, kare kesitli ta kaidelere oturan sekiz adet ahap dikmenin tadak bir sundurma eklinde olduu tahmin edilebilir. Dikmelerin aras geen yzyln son eyreindeahap duvarlarla, son onarmda ise demir doramal byk cameknlarla kapatlarak yapya bir sivilmimari enisi katlm, bylece son cemaat yeri zelliini kaybetmitir.

Harimin duvarlar bir sra kesme kfeki ta ve iki sra tula ile almak olarak rlmtr. Kuzeyduvarnn ortasnda yer alan giri bre tandan kaln seler ve beyaz mermerden kaval silmelerlekuatlm, alak kabartma rmlerin yer ald bir alnlk ile talandrlmtr. Bask kemerliakln zerinde bninin ad ile kimliini, ayrca binann 970 (1562-63) olarak ina tarihini veren,istifli slsle yazlm Arapa mensur kitbe grlr. Evliya elebi bu kuzey duvarnn son cemaatyerine bakan sathnda hac yolundaki eitli menzilleri ve geitleri gsteren manzara resimlerininbulunduunu bildirmektedir. Ge devir Osmanl camilerinde grlen manzara resimlerinin oldukaeski bir gelenee dayandn belgeleyen bu rnekler maalesef ortadan kalkmtr. Hariminduvarlarnda iki sra halinde dzenlenmi pencereler yer almaktadr. Dikdrtgen aklkl olan

alttakiler kesme kfekiden seler, demir parmaklklar, almak rgl sivri tahfif kemerleri vekfekiden kemer aynalar ile, sivri kemerli olan sttekiler ise ift cidarl al revzenlerledonatlmtr. eride kuzey duvar boyunca altta bir maksre, ste bir mahfil uzanr. Sslemeasndan camitevhidhnedeki en dikkat ekici unsur mihraptr. Mermerden kaval silmeli ereve vealt sra mukarnasl kavsara dnda kalan sath XVIII. yzyln birinci eyrei iinde stanbuldaTekfur Saray imalthanesinde yaplm sralt tekniinde ini levhalar ile kapl idi. Klasik dneminznik inilerini taklit eden bu levhalarda beyaz zemin zerine krmz, yeil, frze ve lcivertkullanlarak akayk ve haner yapra gibi natralist motifler ilenmiti. Mihrap hcresinin iindeyer alanlar hari

dier iniler 1938-1947 arasnda yerlerinden sklerek kayplara karmtr. Ayrca pencerelerinilerinde, zeminde beyaz mermere renkli ta kaklmak suretiyle vcuda getirilmi dikdrtgenler,mihrap amdanlarnn arkasnda, sprgelik hizasnda yer alan Bursa kemerli ve palmetli mermerlevhacklar, mukarnaslarla donatlm ahap mahfil stunlar ile darda gneybat kesinde yeralan gne saati de kayda deer unsurlardr. Ahap minber, kalem ileri ve al revzenler ise sontamiratta konmu olup ilk yapdan kalma deildir. Halen talar ile taksim edilmi dz bir satha sahipolan ahap tavann ortasnda vaktiyle, at altnda gizlenen ahap bir kubbenin var olduubilinmektedir. Harimin kuzeybat kesinde ykselen minare btnyle kesme kfekiden rlmolup iki yapdan kalma yarm sekizgen kaidesi, barok slbu aksettiren kesik koni biiminde pabucu,daire kesitli gvdesi, kaval silmeli erefesi ve kurun kapl konik ahap klh ile dikkati eker.

BBLYOGRAFYA

Mecma-i Cevmi, I, 16-17, nr. 33; Evliya elebi, Seyahatnme, I, 308; Ayvansary, Mecma-iTevrh, s. 98-99, 240; a.mlf., Hadkatl-cevmi, I, 55-57; sitne Tekkeleri, s. 3; Bandrmalzde,Mecma-i Teky, stanbul 1307, s. 4; Zkir kr, Mecma-i Teky (Tayi), s. 10-11; Tank,stanbul emeleri, I, 88; Konyal, Mimar Koca Sinann Eserleri, s. 86-88; Semavi Eyice, Istanbul-Petit Guide K Travers les Monuments Byzantins et Turcs, stanbul 1965, s. 65; Tahsin z, stanbulCamileri, Ankara 1962, I, 31-32; Sedad Hakk Eldem, Kkler ve Kasrlar, stanbul 1969, I, 17;Metin Szen, Trk Mimarisinin Geliimi ve Mimar Sinan, stanbul 1975, s. 162, 373; W.MllerWiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tbingen 1977, s. 381; Aptullah Kuran,Mimar Sinan, stanbul 1986, s. 25, 34, 115, 259, 276; R. Ekrem Kou, Balat Camii, st.A, IV,1965-1966. Baha Tanman

BALAT HAMAMIstanbulda Balat semtinde XV. yzyla ait hamam.

Hali kysnda ayn addaki mahallede, Mimar Sinann eseri olan Ferruh Kethd veya BalatCamiinin yannda bulunmaktadr. Yakn tarihlerde buraya avu Hamam da denilmitir ki yanltr.stanbulun en eski hamamlarndan biri olan bu tarih eserin ne zaman ve kim tarafndan yaptrldimdiye kadar bilinmiyordu. R. Ekrem Kou, Sultan II. Bayezidin ilk saltanat yllarnda, hatta belkide Ftih Sultan Mehmed devrinde yaplm olabileceini ileri srmektedir. Gerekten Ftihin birvakfiyesinde, kurduu hayrata gelir salamak zere yaplan hamamlar arasnda, bir Balat KapsHamam ve ayrca bir de avuba Hamam vardr. Bunlardan birinin bugnk Balat Hamam ileayn olabilecei tahmin edilmektedir. Evliya elebi buray Balat Hamam adyla kaydettii gibi 1288(1871) tarihli, hamamlara dair bir belediye nizamnmesinde de birinci snf hamamlar arasnda BalatHamam adyla anlmtr. Hamam Balat Kapsnn evvelce bulunduu yerin tam karsnda olduunagre Ftih evkafndaki Balat Kaps Hamam olmas ok kuvvetle muhtemeldir. E. Hakk Ayverdi isebu hamam avuba Hamam olarak adlandrmakta ve Tahtaminare Mescidi yanndakini de BalatKaps Hamam olarak gstermektedir ki hataldr. Ad ne olursa olsun bugn mevcut Balat HamamFtih devrine aittir.

Bir ifte hamam olan Balat Hamam mimari bakmndan imdiye kadar incelenmemitir. Ayverdideyaymlanan plan buraya deil Tahtaminare Mescidi yanndaki hamama aittir. R. E. Kounun plan isesadece erkekler ksmnn bir krokisidir. Ge bir devirde imdiki biimini ald anlalan soyunmayeri (camekn) yksek pencereli bir aydnlk feneriyle k alr. Soyunma yerinden geilen lklkveya soukluk blm yandadr. Bu durum Trk hamam mimarisinde pek grlmeyen bir zelliktir.zeri beik tonozla rtl olan lklktan geilen dar dehlizin bir tarafnda hellar sralanr, ayndehlizin sonunda ise baka hibir hamamda olmayan, be basamakl bir ta merdivenle inilen tonozlukare bir mekn bulunur. Yahudi bata denilen bu tonozlu hcrede yalnz Msevlerin kullandklarbir havuz vardr. Scaklk blm ise dikdrtgen biiminde iki yan eyvanl, kubbeli byk bir meknolup en dip duvarna bitiik kare eklinde bir gbek ta sekisine sahiptir. Scaklk ksmndan ise kareplanl ve kubbeli iki halvet hcresine geilir. Bylece Balat Hamam, ifte halvetli hamam tipinin birrneidir. Kadnlar ksmnn mimarisi hakknda bilgi edinilememitir.

Balat Hamam herhangi bir sslemeye sahip bulunmamakta ise de stanbulun bugn ayakta kalabilmien eski hamamlarndan biri olarak deerli bir eserdir. Ayrca baka hamamlarda grlmeyen mimarizellikleri bakmndan da dikkate deer bir yapdr.

BBLYOGRAFYA

Evliya elebi, Seyahatnme, I, 331; a.e. (haz. Zuhur Danman), stanbul 1969-71, II, 34; FtihMehmed II. Vakfiyeleri (nr. Vakflar Umum Mdrl), Ankara 1938, s. 213, vr. 94-b; Ayverdi,Osmanl Mimrsi IV, s. 593, nr. 596, 729, 732 (resim 896daki plan buraya ait deildir); R. Ekrem

Kou, Balat Hamam, st.A, IV, 1967-1970. Semavi Eyice

BALBAN HAN(bk. BALABAN HAN)

BALDIRZDE MEHMED EFEND(. 1060/1650)

Osmanl mderris ve kads, Ravza-i Evliynn mellifi, air.

Bursada dodu. Tokatl Ali Dedenin torunu ve Bursa Ulucami vizlerinden Mustafa Efendininoludur. yi bir tahsil grd. 1594te Arapzde Abdrraf Efendiden

mlzm oldu. 1601-1634 yllar arasnda srasyla Bursa Molla Fenr, Lala ahin Paa, stanbulDvud Paa, Bursa Yldrm Bayezid, stanbul Aye Sultan, Sahn- Semn, Bursa Sultaniye veskdar Vlide Sultan medreselerinde mderrislik yapt. 1634 yl sonlarnda skdar, bir yl kadarsonra da Mekke kadlna tayin edildi. 1639 Maysnda emekliye ayrlan Baldrzdeye arpalk*olarak Yeniehir kazas verildi. Emeklilik dneminde de Bursa Yldrm Han Medresesindemderrislik yapt. 12 Receb 1060ta (11 Temmuz 1650) vefat etti. Bursadaki Abdal Mehmed Camiihazresinde babasnn yanna gmld. Vefatna air sm, Kerem-i Hakka mukarin olaBaldrzde msra ile tarih drmtr.

Fkh, tarih, tabakat konularnda eserleri bulunan Baldrzde Mehmed Efendi, Sels mahlasylaiirler de yazmtr. Rz Efendi, Tezkiresinde nevbahar redifli bir gazelini rnek olarakvermektedir. iirlerinin bir divan halinde toplandna dair kaytlar varsa da henz bir nshasnarastlanmamtr.

Eserleri. 1. Ravza-i Evliy. Bursada yaayan lim, eyh ve airlerin hayat hikyelerini ihtiva edenbu eser, Trk edebiyat tarihinde kendi trnn ilk ve en iyi rneklerindendir. Eserde EmrSultandan (. 833/1429-30) mellifin zamanna kadar yaam 200den fazla ahsn biyografisibulunmaktadr. 1059 (1649) ylnda tamamlanan eserin ad eyhlislm Karaelebizde AbdlazizEfendi tarafndan konulmu ve bu isim ebced hesabyla kitabn yazl tarihine uygun dmtr.Eserinin sonunda mellif babasndan ve kendisinden de sz etmektedir. stanbul Ktphaneleri TarihCorafya Yazmalar Katalogunda sekiz nshas gsterilmi olan Ravza-i Evliynn stanbulniversitesi Ktphanesi (TY, nr. 2556) ile Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde(Orhan Kitaplar, nr. 1018/1) ve daha birok yerde yazma nshalar vardr. Vefeyt- Baldrzdeadyla da anlan eserin zeyillerinden ilki ve en nemli olan, Bursal smil Belin yazdGldeste-i Riyz- rfn ve Vefeyt- Dnvern- Ndiredndr. 2. Hiye al erhisSeyyidalel-Mifth. Eb Yakb Sekkknin kaleme ald Arap diline ait Mifthul-ulm adl eserinbelgat ksmna Seyyid erif Crcnnin yazd erhin hiyesidir. Sleymaniye (Crullah, nr.1786; Ftih, nr. 4579) ve Topkap Saray Mzesi ktphanelerinde (III. Ahmed, nr. 1713) nshalarvardr. 3. Hiyetl-ebh. Kaynaklarda adndan sz edilen bu eserin nshasna rastlanmad gibimahiyeti hakknda da bilgi bulunmamaktadr. 4. Trh-i Mekke. 1046-1047de (1637-1638) Mekkekads iken yazd bu eserin bir nshas Topkap Saray Mzesi Ktphanesindedir (Revan, nr.20/II). 5. Fezil-i Mekke-i Mkerreme. 6. Fezil-i Medne-i Mnevvere. Bu iki eserin Fezil-iHaremeyn adl bir yazma nshas Sleymaniye Ktphanesinde bulunmaktadr (Esad Efendi, nr.3563/I). 7. Bin-y Kbeye Dir Risle. Mekke kads iken yazd bu eserin nshasbilinmemektedir. 8. Cevmiul-meyihn. Kaynaklarda sadece ad belirtilen bu eser henz ele

gemedii gibi mahiyeti hakknda da bilgi bulunmamaktadr. 9. Kitbs-Sak ( ). Ktphanekataloglarnda Sukk ( ) adyla da rastlanan ve hukuk yazma usul ve rneklerini gsteren bueser, bir kayttan renildiine gre (bk. Glpnarl, II, 278) bir mukaddime, on bab ve bir htimedenibaret olup sahasnda ok deerli bir eserdir. Sleymaniye Ktphanesinde nshalar bulunmaktadr(Hac Mahmud Efendi, nr. 1033/1; Esad Efendi, nr. 933/1). Baldrzdenin ayrca SleymaniyeKtphanesinde (Hac Mahmud Efendi, nr. 2673/35) Erefolu Menkb adl bir eserigrlmektedir ki bunun Ravza-i Evliynn bir paras olmas muhtemeldir.

BBLYOGRAFYA

Baldrzde, Ravza-i Evliy, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Orhan Kitaplar, nr. 1018/1;Seyyid Mehmed Rz, Tezkire, stanbul 1316, s. 48-49; Bel, Gldeste, s. 346-349; a.mlf.,Nuhbetl-sr, s. 210; eyh, Vekyiul-fuzal, I, 187-188; Ayvansary, Mecma-i Tevrh, s. 238;Sicill-i Osmn, IV, 164; Osmanl Mellifleri, I, 257-258; TCYK, s. 704-707; Glpnarl, Katalog, II,278; M. Tayyib Gkbilgin, Bursada Kurulu Devrinin lim Messeseleri, lim Adamlar ve BursaTarihileri Hakknda, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968, s. 271-272; Babinger (ok), s. 210-211; Abdulkerim Abdulkadirolu, Bursal smail Beli, Ankara 1985, s. 87-88. Abdlkerim Abdlkadirolu

BALEBEK

Lbnann Bik vadisinde tarih bir ehir.

Balebek (Baalbek), Anti Lbnan dalarnn (el-Cebel-ark) bat eteinde ve Bika (Beka)vadisinin kuzeydousunda, denizden yaklak 1200 m. ykseklikte kurulmutur. Beyrut ile amHumusa balayan demiryolu zerinde ve Beyruttan 86 km. mesafededir. Aksi istikametlerde akansi ve Litani nehirlerinin havzalarn ayran setin stnde, si nehrinin Reslayn denilen kaynanayakn bir yerde bulunur. Etraf bu geni kaynaktan sulanan meyve baheleriyle evrilidir. ehir bugnLbnann en nemli tarih ve turistik merkezi olup 18.000 civarnda bir nfusa sahiptir.

Arapada Balebek eklinde sylenen Baalbek adnn Kennlerin ba tanrs Balden geldiibilinmekte ve ehrin bu tanrnn Bika vadisindeki en nemli klt merkezi olmas sebebiyle kelimeninaslnn Bekan Bali (Bal Beka) anlamn tad sanlmaktadr. Balin Grekler tarafndangne tanrs saylmas sebebiyle ehir Helenistik devirde Heliopolis (gne ehri) adyla anlmtr.Hristiyanln yaylmasna kadar blgenin

din merkezi olmaya devam eden ehir, buraya iki lejyon yerletiren ve derecesini koloniye karanRomallar dneminde ok nem kazanm ve Colonia Julia Augusta Felix Heliopolis adyla yenidenimar edilmitir. Ayrca balcalar Jpiter ile Bacchus adna olmak zere eitli tanrlar iin yaplanbirok mbedle sslenmitir. Byk Konstantin (306-337) tarafndan mbedlerin kapatlmas ve I.Theodosios (379-395) tarafndan byk bir bazilika yaptrlarak ehrin blgenin Hristiyanlkmerkezi haline getirilmesinden sonra ok tanrl dnemi hatrlatan Heliopolis ad terkedilerek tekrarBalebek ad benimsenmitir.

Balebek, Hz. mer devrinde Eb Ubeyde b. Cerrh tarafndan Dmakn fethinden sonra baryoluyla alnarak slm topraklarna katld (637) ve Hz. merin emriyle Yezd b. Eb Sfynnidaresine brakld. Yezdin Amvsta lm zerine Hz. mer idar taksimatta deiiklik yapt veBalebekin ynetimini Dmak ve Belka ile birlikte Muviyeye verdi. Onun zamannda ehir nemlibir merkez haline geldi. Araplar blgeyi fethettikten sonra Balebekin akropoln bir i kale veblge yneticisinin oturma mahalli olarak kullanmaya baladlar. Muviye 661 ylnda halifeliiniiln edince Balebekteki darphnede Emev dirheminin baslmasn emretti; bu parada emrl-mminn, Muhammedn Reslullah ve Balebek ibareleri yer alyordu. Emevler devrindeDmak ordughnn bir ksmn oluturan Balebek, Hz. Osmann katilleriyle Emev dmanlarnnve Bizansl esir ve rehinelerin hapsedildii bir kale idi. Ayrca sahil ehirleriyle adalara yaplacakyardmlar asndan da nemli bir konumda bulunuyordu. Nitekim Muviye ve halefleri sahildekibirok ehre Balebekten svari birlikleri gndermilerdir. Emevler her bakmdan lyk olduuilgiyi gstermi olduklar Balebekte byk bir cami ve darphne yaptrmlard. ehir daha sonraAbbslerin kontrolne geti ve nemli bir ordugh ehri olma zelliini korudu.

Balebek 878-974 yllar arasnda Tolunoullar, hdler, Hamdnler, Karmatler ve Ftmlerinhkimiyetinde kald. 974te Bizans mparatoru I. Johannes Tzimiskesin, 1025te Halep Emri Slih

b. Mirdsn ve 1075te Suriye Seluklu Meliki Tutu ve oullarnn hkimiyetine girdi. 1083teHalep Emri Mslim b. Kurey tarafndan igal edildiyse de onun ehirden ayrlmas zerine DmakSeluklu Meliki Dukakn emrlerinden Gmtegin buraya vali tayin edildi. Ancak Gmtegin dahasonra Dmak Atabegi Tuteginin aleyhinde bulunduundan azledildi ve yerine Tuteginin olu Brigetirildi (1110). Bri atabeg olunca Balebeki olu Muhammede ikt* etti. Bu deiikliklerinmeydana geldii dnemlerde ehir kuvvetli bir ekilde tahkim edildi. Muhammed 1138de Dmakemri olunca veziri neri Balebek valisi tayin etti. Ancak 1136da Halep Valisi Zeng ehri alarakvaliliine Selhaddn-i Eyybnin babas Eyybu getirdi. 1146da Zengnin ldrlmesi zerineEyyb ehri Brilere geri vermek zorunda kald. Bylece Balebek dokuz yl kadar (1146-1155)tekrar Brilerin idaresinde kald.

1155 ylnda Dmak alarak orada Brilerin hkimiyetine son veren Nreddin Zeng Balebekedoru yneldi. Dmakta efendisi Mcrddin Abakn malp olmasna ramen Balebek ValisiDahhk b. Kays ehri teslim etmediyse de Nreddin Zeng iki yl kadar sonra buray bar yoluyla elegeirdi. 1170te depremden byk zarar gren kale surlar tamir edildi. 1174te Selhaddn-i Eyybtarafndan alnan ehir Hallara kar yaplan mcadelede nemli bir s olarak kullanld.Selhaddn-i Eyyb ehrin idaresini nce serdar Muhammede, sonra kardei Turan aha ve dahasonra da yeeni Ferruh aha verdi. 1182-1230 yllar arasnda Selhaddn-i Eyybnin dier yeeniBehram ahn idaresinde kalan ehir 1230da Dmak hkimi el-Melikl-Eref Ms tarafndanzaptedildi. Eyyblerin idaresinde de birok defa el deitirdi ve 1260ta Moollarn eline geti;ancak Memlk Sultan Kutuzun Aynicltta kazand zafer zerine Memlklerin idaresine girdi.Bylece Balebek Dmak vilyetine bal nemli bir ehir haline geldi. Fakat daha sonrakidnemlerde nemi, Memlklerin posta yollar olan Dmak-Humus, Dmak-Trablus hattnndeimesiyle azald. 1401de Timur tarafndan ksa sreyle igal ve tahrip edilen Balebek 1516daYavuz Sultan Selimin Suriye seferi srasnda Osmanl hkimiyetine geti. Bu tarihten itibaren kkbeylerin, zellikle Harf ailesinin elinde kald. XVII. yzylda blgeyi gezen ve evredekipeygamber mezarlar ile ilgili menkbeler nakleden Evliya elebiye gre Balebek, am eyaletinebal bir subalk ve 150 akelik bir kaza idi.

Daha sonra Suriyedeki aileler arasnda cereyan eden anlamazlklar ve olaylardan etkilenenBalebekin refah seviyesi dt ve nfusu azald; XIX. yzyln sonlarndaki nfusunun 1000civarnda olduu bilinmektedir. XVIII. yzylda kalesi, cami ve hamam en nemli eserleri idi.1759da meydana gelen depremde binalar ykld ve virane haline geldi. 1831de Msr ValisiMehmed Ali Paann olu brhim Paa tarafndan

zaptedildiyse de tekrar geri alnd ve 1850de Bblinin yeni dzenlemesiyle am vilyetine tbibir kaza merkezi yapld; bu dnemde ehirde yedi cami, sekiz trbe, kilise, 100 dkknbulunuyordu. I. Dnya Savandan sonra Suriye ile birlikte buras da Fransz manda idaresine geti.

1898-1905 yllar arasnda Almanlar tarafndan nemli kaz almalar yapld ve ortaya karlanslm ncesi dneme ait tarih eserler daha sonra Fransz manda idaresi ve Lbnan hkmetitarafndan restore ettirilerek Balebek bir mze-ehir haline getirildi. zleri tamamen ortadan kalkmbulunanlar yannda Mescid brhim, Mescid Resilayn, el-Cmiul-kebr gibi nemli slmeserler ise bugn harap durumda olup baz duvar ve kemerleri ayakta kalabilmitir (bk. Hasan AbbasNasrullah, II, 630 vd.).

BBLYOGRAFYA

Belzr, Fth (Fayda), s. 185-187; Evliya elebi, Seyahatnme, III, 91-96; Abdlgan en-Nablus -Ramazan b. Ms el-Utayf, Rihletn il Lbnn (nr. Selhaddin el-Mneccid - S. Wild), Beyrut1979, s. 76-89; Ahmed Rifat (Yalkzde), Lugat- Trhiyye ve Corfiyye, stanbul 1299-1300, II,119, 198; Kmsl-alm, II, 1323; Philip K. Hitti, Trhu Sriye ve Lbnn ve Filistn, Kahire1958-59, I (trc. Corc Haddd - Abdlkerm Rfik), s. 343-349; II (trc. Kemal Yzc), s. 207, 232,235, 266, 326; Hasan Abbas Nasrullah, Trhu Baalbek, Beyrut 1404/1984, I-II; Cokun Alptekin,Dmak Atabeglii, stanbul 1985, s. 21-22, 82-83, 87, 99-100, 122-124, 133-134, 166; Fevzi Ahmedel-Ahdeb, Balebek: Mednet-ems, Faysal, XXIII, Riyad 1979, s. 38-49; mer Tedmr,Mednet Balebek ve huzruhet-trh fil-mesdiril-Arabiyye hillel-asril-Emev, el-Fikrl-Arab, XXIX, Beyrut 1982, s. 205-229; M. Sobernheim, Baalbek, A, II, 161-163; A.Haldar, Baalbek, IDB, I, 330-331; H. A. Seyrig, Baalbek, EBr., II, 941-943; J. Sourdel-Thomine,Balabakk, EI (ng.), I, 970-971. dris Bostan

BALEBEKK

Bedrddn Muzaffer b. Abdirrahmn b. brhm el-Balebekk (. 675/1276 [?])

nl hekim.

Balebek (Baalbek) kads olan babasna nisbetle bn Kd Balebek diye de anlan Bedreddin el-Balebekk ayn ehirde dnyaya geldi, doum tarihi bilinmemektedir. lk tahsilinden sonra amayerleti ve tp ilmiyle ilgilenmeye balad. Dahvr lakabyla tannan hocas MhezzebddinAbdrrahm b. Alinin (. 628/1230) derslerine devam ederek renimini tamamlad. Bu srezarfnda tptan baka ilimlerle hibir ekilde ilgilenmedi. Hocasnn yazd el-stifrg adl risleyi(Sleymaniye Ktp., Hekimolu, nr. 574, vr. 117-124b) snfta birka arkadann yzndenokumasndan sonra Balebekknin ezbere okuduu rivayet edilmektedir ki bu durum onun ne derecegl bir hfzaya sahip olduunu gstermektedir.

Mhezzebddin ed-Dahvrn refakatinde bir mddet Eyyb sultanlarndan el-Melikl-ErefMsnn (. 635/1237) hizmetinde bulundu ve maiyetinde seferlere katld. Daha sonra RakkaHastahanesi tabipliine tayin edildi ve orada Rakkann havasna, salk artlarna dair Mizcr-Rakka adl eserini yazd (A, IX, 609). Rakkada Zeynddin el-Amdan da felsefe (hikmet) derslerialan Balebekk birka yl sonra ama dnd. el-Melikl-Eref Msnn lmnn ardndankargaalk dneminde el-Melikl-Cevd Ynus (. 641/1243), bilgi ve maharetine gvendiiBalebekkyi resletbb tayin etti. Balebekk bu greve balamasn mteakip tp ilminin ognlerde zedelenmi olan itibarn kendi madd katks ve youn abalaryla ykseltmeye alt; buarada Atabeg el-Melikl-dil Nreddin Zengnin yaptrm olduu am Hastahanesinimasraflarn bizzat karlayarak geniletti ve hastalara hizmet imknlarn arttrd. Balebekk dahasonraki Eyyb sultanlarndan da sayg grm ve ayn vazifede braklarak byk nimet ve iltifatlaramazhar klnmtr.

Balebekk tp ilmi dnda, hayatnn ileriki dnemlerinde dier slm ilimlerle de megul oldu.Evinin yaknnda bulunan Klciyye Medresesinde bir renci gibi fkh ve edeb ilimler tahsil etti;Kurn- Kermi ezberledi. Ayrca devrinin dil limlerinden Eb me el-Makdisden (.665/1267) tefsir ve kraat dersleri ald. Btn mrn ibadetle ve ilm aratrma yapmakla geirenBalebekknin lm tarihinin 650 ile 660 arasnda olabilecei baz kaynaklarda belirtilmektedir.Ancak biyografisini dierlerinden daha uzun veren ada bn Eb Usaybia (. 668/1270) vefatndanbahsetmemektedir. Aleddin el-Gazzlnin (. 815/1412-13) Metliul-bdr (I, 173) adleserinde ise bask veya nsha hatasndan dolay lm tarihi 975 olarak gsterilmektedir. Gazzlninvefat tarihi dikkate alndnda Balebekknin lm yl olarak verilen 675in 975 eklinde yazlmveya okunmu olmas muhtemeldir. Hayranlarndan biri olan bn Eb Usaybia onun ilim vezeksndan, ahlkndan, iyilik ve yardm severliinden bahsetmektedir.

Balebekk yukarda zikredilen Mizcr-Rakka adl eserinden baka Emr Seyfeddin el-Midde(. 656/1258) ithaf ettii (bn Eb Usaybia, s. 755) kalp hastalklar ve tedavi yntemlerinden

bahseden Mferrihun-nefs ve yine tbba dair Kitbl-Milh (veya Mla) fit-tb adl eserleri detelif etmitir. Sleymaniye Ktphanesinde Bedreddin bn Kad Balebek adna kaytl KitbSrrin-nefs ve mferrihuh (Ayasofya, nr. 3637, 48 varak) adndaki eser ile KprlKtphanesinde bn Sahnn (. 694/1295) adna kaytl Kitb Mferrihun-nefs (nr. 982, 41 varak)adndaki eser arasnda, yedinci blm ile onuncu blmn yer deitirmesi dnda hibir fark yoktur.Kprl nshasnn ilk varanda (1b) mellif adnn yer almas ve istinsah tarihinin (883/1478)verilmesi, buna karlk Sleymaniye nshasnda yazar adnn birinci varan n yzne (1)yazlmas, istinsah tarihinin verilmemesi phe uyandrmakta ve eserin bn Sahnna ait olmaihtimalini daha da kuvvetlendirmektedir. Ayrca Brockelmannn Sleymaniye Ktphanesinde(Ayasofya, nr. 3631) olduunu kaydettii Takdmetl-marife adl erhi Balebekkye nisbet etmeside doru deildir (GAL Suppl., I, 368; GAL [Ar.], IV, 112). nk bu erh, eitli yazmalarndananlald zere (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3524, 3525; Sleymaniye Ktp., Hekimolu, nr. 574, vr.88b-116b) Balebekknin hocas Mhezzebddin ed-Dahvra ait olduu gibi SleymaniyeKtphanesinde (Ayasofya, nr. 3631) kaytl eser de ounlukla Sbit b. Kurre (. 288/901) ileHuneyn b. shakn (. 260/873) tercmelerini ihtiva eden Risle f tafsli ahvli ktbi Clns veKitbil-Cevmi mi min ktbi Clns adnda bir risle olup Balebekk ile bir ilgisi yoktur.

BBLYOGRAFYA

bn Eb Usaybia, Uynl-enb, s. 751-755; bn Fazlullah el-mer, Meslik, IX, 293-294;Aleddin el-Gazzl, Metliul-bdr, Kahire 1299-1300, I, 173; Kefz-zunn, II, 1463, 1772,1783; Kmsl-alm, II, 1255; Brockelmann, GAL, I, 647; Suppl., I, 368; GAL (Ar.), IV, 112; el-Kmsl-slm, I, 329; Kehhle, Muceml-mellifn, XII, 299; Zirikl, el-Alm (Fethullah),VII, 256; Hasan Nasrullah, Trhu Baalbek, Beyrut 1404/1984, II, 551-554; E. Honigmann,Rakka, A, IX, 609. Kasm Krbyk

BALI SULTAN(bk. ABP-i VEL).

BALIKehir anlamna gelen Eski Trke bir kelime.

Kale ve saray mnasn da ihtiva eden kelimeye Trke metinlerde ehir anlamnda ilk defaOrhun bidelerinde rastlanr. Gktrkler lteri Kaann 680 ylnda devleti yenidentekiltlandrdn iitince balktakiler daa km, dadakiler de aa inmiti. TonyukukKitbesinde de ine yaplan Trk aknlarndan bahsedilirken in ehirleri balk sz ileanlmaktadr. Kitbede Tonyukuk, bir akn srasnda yirmi in baln tahrip ettiinden ve inindousunda bulunan antungbalktan sz eder. Gktrklerin kuzey ve dousunda yaayan Dokuz OuzTrklerinin ise Togubalk adl bir ehirleri vard.

Aurel Stein tarafndan Tunhuang ehrinde bulunan ve V. Thomsen tarafndan okunan Gktrk yazsile yazlm bir el yazmasnda Turfan ehrine Koubalk denmektedir. Yine Gktrke yazlm OnginYaztnda kamug balkka tegdim (btn ehirlere yetitim) cmlesi gemektedir ki bu ehirlerinDokuz Ouz ehirleri olmas muhtemeldir.

Uygurlar byk ehirleri kk ehirlerden ulug balk adyla ayryorlard. Uygur Hkan Moyen-or (747-759), Orhun ile Selengann birletii blgede Baybalk adl ehrini inli ve Sodluustalara yaptrmt. Yine Moyen-or zamannda Karabalgasun yannda kurulan bir dier ehir deOrdubalk adn tayordu. Uygur Hkanlnn mehur baehrinin ad ise Bebalkt. Yengibalkveya Yangbalk da Uygurlarn bir dier ehriydi. Fakat daha sonraki Trk ehirlerine de bu ad sksk verilmitir. Yine Uygur ehirleri arasnda Canbalk adn tayan baka bir ehir daha vard.

Hazar Hkanlnn baehri olan til ehrinin bir dier ad Hanbalkt. Hatunun oturduu ehre deHatunbalk deniliyordu. Bunun yannda Asyadaki Karakorum ve Pekin ehirleri Hanbalk adylatannmlard. Ayrca baz seyyahlar Pekin ehri iin libalk deyimini de kullanmlardr.

Eski Trklerde balk sznn dier bir mnas da amurdur ve balk kelimesi buradangelmektedir. Fakat bu anlam yalnz Ouz Trklerinde grlyordu. Bugn eski Trklerin yaptklarehirlerden herhangi bir iz kalmam gibidir. Bunun sebebi balk sz ile aklanabilir. Kelimeaslnda bal kk ile bir nevi topra ifade etmekteydi ve Trklerin kurduklar ehirlerdeki binalarda daha ok amur-toprak (kerpi) ile yaplmt. Baz in kaynaklarnda Asya Hunlarnn evlerinidvlm topraktan yaptklarna iaret edilmektedir.

Trke balk sz daha sonra Moolcaya da gemitir. Mool kaynaklar ehirleri balakat sz ileanyorlard. Moolca balakat veya balgat kelimeleri balk sznn oul eklidir.

Balk kelimesi Uygurlarn son zamanlarna doru yerini Sodcadan gelen kent ve Farsa ehirkelimelerine brakarak unutulmutur.

BBLYOGRAFYA

Dvn Lugtit-Trk Tercmesi, I, 113, 248, 379; Ahmed Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl,stanbul 1968, s. 32; Clauson, Dictionary, s. 335 vd.; Ouz Kagan Destan (nr. W. Bang - ReitRahmeti Arat), stanbul 1936; Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, stanbul 1936-41, I, 180;II, 66; D. M. Dunlop, The History of the Jewish Khazars, Princeton 1967, s. 89-115; Doerfer, TMEN,II, 257 vd.; Tuncer Baykara, Trk ehri stanbul: XI. Yzyla Kadar (doktora tezi, 1971), Ktp., nr.7254, tr.yer.; Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara 1978, I, 175-315; brahimKafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1983, s. 309 vd.; A. V. Gabain, Kk-Trklerin Tarihine BirBak, DTCFD, II/5 (1944), s. 692; Emel Esin, Ordu: Balangtan Seluklulara Kadar TrkHakan ehri, TAD, VI/10-11 (1968), s. 137-175; R. Rahmeti Arat, Balk, A, II, 275; W.Barthold, Blk, EI (ng.), I, 993; a.mlf., Blik, UDM, III, 1005-1006. Abdlkadir Donuk

BALIKESRMarmara blgesinde ehir ve bu ehrin merkez olduu il.

Susurluk rmann orta mecrasnda olumu bir alvyonlu ovann batsnda yer almaktadr. Denizdenykseklii 130 metreyi bulan ehir zengin bir zira alann ticaret merkezi olduu gibi ulambakmndan da nemli bir dm noktas tekil eder. Geni Balkesir ovasn eviren dalar kara vedemiryollarna rahata geit verir. Ktahyadan gelen bir demiryolu zmir-Bandrma demiryolunaburada eklenir. Ayrca ilek karayollar ehri Marmara kylarna (Bandrma) ve Bursaya, Gelenbe-Akhisar zerinden zmire, vrindi zerinden Edremite ve dolaysyla Ege kylarna, Balyazerinden de anakkaleye balar. klimi tarma elverili olup yazlar scak ve kurak, klar lk veyal, zaman zaman da sert geer.

Snrl arkeolojik aratrmalardan, blgenin tarih ncesi devirlerden beri meskn olduuanlalmaktadr. Balkesirin kurulu tarihi ise kesin olarak bilinmemektedir. Ancak ilk iskn yerininehrin 26 km. dousunda Kepsut civarndaki Akhyraous (Hadrianoutherai) olduu tahminedilmektedir. Bu ehir stanbul-Miletopolis gzerghnda nemli bir ticar merkez olmutur.Strabona gre blgenin en eski sakinleri Bitinler, Mizler ve Friglerdir. Strabon bunlarn Traklarolabileceini de ifade etmektedir. Bugnk ehrin bulunduu yerde isknn ok

sonra balad sanlmaktadr. Nitekim burada sadece Paleo-Kastro adnda bir kale bulunuyordu.Balkesir adnn bu kale adndan deierek intikal ettii de ileri srlmektedir. Bitinya milttannce VI-IV. yzyllarda Perslerin egemenliinde idi. Balkesir bundan sonra srasyla skendermparatorluu, Seleukoslar ve daha sonra Bergama Krallnn eline geti. Bergama Krallnnortadan kalkmas zerine Balkesir Roma mparatorluuna balanp yeni oluturulan Asya eyaletinedahil edildi. mparatorluun ikiye ayrlmasndan sonra ise Dou Roma mparatorluu topraklariinde kald. VII. yzyldan itibaren stanbul kuatmas iin gelen slm ordularnn da buradakonakladklar bilinmektedir.

Malazgirt Zaferinden sonra Kutalmolu Sleyman ahn emrindeki Trk aknclar sahillere kadarAnadoluyu yer yer fethettikleri srada Balkesir de Trklerin eline geti. Ancak I. Hal Seferinden(1096-1099) sonra tekrar Bizans tarafndan alnd. Bu arada blgeye Trk aknlar devam ediyordu.ehir ve civar tahminen 1300 yllarna doru kesin olarak Trk hkimiyetine girdi. Dier taraftan XI.yzylda kurulmu bulunan Anadolu Seluklu Devleti kmeye yz tuttuu sralarda bu devletinhizmetinde olan Dnimend ailesinden Kalem Bey ile olu Karesi Bey Bizans snrnda u beyiidiler. Bunlar dier u beyleri gibi Bat Anadoluyu fethe balamlard. Kalem Bey ile olu KaresiBey Mysia ktasnda Balkesiri kendilerine merkez yaptlar. bn Batttaya gre ehir Karesi Beytarafndan kurulmutur. Daha sonra onun olu Demir Han buraya byk miktarda Trkmen gruplaryerletirdi. 1304te Erdekte sahile kan Bizans kuvvetleri Karesi Beylii kuvvetleriyle arptlar.Karesi Bey, Moollardan kaarak Anadoluya gelen Trklerle Sar Saltukun halifesi Ece Halil Beykumandasnda Dobrucadan gelen Trkleri Balkesir ve evresine yerletirdi. Bylece ehrin nfusuhzla artt. 1333te ehre urayan bn Battta Demir Handan Balkesir sultan diye bahsetmektedir.Ancak bir mddet sonra Demir Han itibardan dt ve halk tarafndan sevilmez oldu. Bu sebepleBalkesir halk Orhan Beye haber gndererek Osmanl saraynda bulunan Demir Hann kardei

Dursun Beyi istedi. Orhan Bey de Dursun Beyi Karesi Beyliine geirmek zere Balkesiregnderdi. Ancak Demir Han erken davranp Dursun Beyi ldrtt. Bunun zerine bata Balkesirolmak zere beyliin topraklarnn nemli bir ksm Osmanl Beyliine dahil edildi. Balkesir vedolaylarnn Orhan Bey zamannda tamamlanan fethini Murad Hdvendigr 1359da anakkaleBoazna kadar uzatmtr.

Balkesirin Rumelinin Trklemesinde de nemli rol olmutur. Orhan Bey zamannda Rumelidefetihler balar balamaz buralara Anadoludan zellikle Balkesir ve yresinden Trkmenler getirilipyerletirilmitir. Bylece bata Balkesir ve civarndan devaml ekilde nemli miktarda nfusRumeliye geirilirken fethedilen yerlerden de bir miktar hristiyan ahali emniyet dncesiyle bublgeye getirilmitir.

Balkesir, bir ara I. Muradn olu Ykub Beyin buraya vali tayin edilmesi zerine ksa bir mddetehzade sanca oldu. Yldrm Bayezidin lm zerine kardeler arasnda kan mcadelede selebi bir sre Balkesir ve Bursada hkm srd. Fakat elebi Mehmed bu iki ehri ele geirdi veBalkesiri Karesi sancann merkezi yapt.

Osmanl idar tekiltnda Anadolu eyaletine bal olan bu sancak varln yzyllarca srdrmtr.Karesi sancann snrlar hemen hemen bugnk Balkesir vilyeti snrlarna tekabl etmekteydi.1590lardan sonra sancak Balkesir, Bigadi, Sndrg, Ba Gelenbe, Kemer-Edremit (Burhaniye),Ayazment (Altnova), Edremit, Kozak, vrindi, Manyas, Frt (Susurluk) kazalarn iine alyordu.1785ten sonra Ayvalk da kaza yaplarak Balkesir sancana baland. 1841de eyalet tekiltndayaplan deiiklikle Karesi Hdvendigr vilyetinin bir sanca haline getirildi. 1844ten sonraBalya, Soma ve Gnen Bergamaya, Balkesir de Manisaya baland. Ertesi yl Karesi sancaManisa ile birlikte bir vilyet halinde tekiltlandrlmsa da bir sre sonra tekrar Hdvendigrvilyeti sancaklar arasna dahil edilmitir. 1295 (1878) tarihli Hdvendigr vilyeti salnmesindenanlaldna gre merkez livya vrindi, Balya, Kepsut, Frt, Giresun (Savatepe) nahiyeleri ileAyvalk, Erdek, Edremit, Bigadi, Kemer-Edremit ve Soma kazalar balyd. 1880de Bigannilhak ile Karesi vilyeti olumu ve bu durum 1888de vilyetin ilga edilip tekrar Hdvendigrabalanmasna kadar srmtr. Karesi sanca 1909da mstakil mutasarrflk olmu, 1924te btnmutasarrflklar gibi vilyet haline getirilmi, 1926da ise Balkesir vilyeti adn almtr.

Tanzimattan sonra konar ger airetlerin iskn iin tedbirler alnrken Karesi sancanda bulunanbaz airetlerin de iskn planland. Bu arada blgede bulunan Yeni l, Rivan, Reyhanl ve Afar gibiairetler birer mstakil muhassl*lk haline getirildi. 1858-1864 yllar arasnda ise Balkesirblgesinde bulunan Akakoyunlu, Burhanl, Cferli, epni, Hardal, Karakeili, Klaz, Kuba,Stl, Yayc (Yac), Bedir gibi airetler iskn edilerek bunlardan krka yakn ky tekil edildi.

1530 yl tahrir*ine gre Balkesirde yirmi bir Trk ve bir yahudi mahallesi bulunuyordu. Bunlararasnda

Hac smil, Oru Gazi, Hamza Fakih (Mustafa Fakih), Hac shak, Selhaddin, Karaolan, Cmi-iAtk (Hisarii) adl mahalleler nfus bakmndan en youn olanlard. Bu tarihte ehrin nfusu 4500-5000 civarnda tahmin edilmektedir. Elli altm kiilik bir yahudi topluluunun bulunduu ehirde hihristiyan yoktu (BA, TD, nr. 153, s. 4-30). 1573-1574te ise ehrin nfusu 7500-8000 kadard.

Kann devrinde Karesi sancann yedi zemet*i, 381 timar* vard. XIX. yzylda merkez kazayabal 100 ky bulunuyordu. Balkesirin ii ile beraber nfusu 30.000 kadard. Btn nahiyeleriyleberaber toplam nfus ise 87.000i ayordu. Bu nfus iinde 1200 Rum, 2500 Ermeni bulunuyordu.Gayri mslim nfusun art sebebi ticar hayatn canll olsa gerektir. Vital Cuinetye gre XIX.yzyl sonlarnda ehrin nfusu 13.118 olup bunun 1266s Rum, 1941i Ermeni idi. Dier bir kaydagre ehrin nfusu 1903te 16.000 olup 1920de 22.049a kmt. Mill Mcadeleden sonraaznlklar igal ordusu ile birlikte ehirden ayrlmlardr. Cumhuriyet dneminin ilk nfus saymnda25.448 olarak saylan nfusu 1975te 100.000e yaklam (99.443), 1980de bu sayy am(124.051), 1985te 149.989 ve 1990da da 170.589 olmutur.

Balkesir ayn zamanda medreselerinin okluu ile de tannmtr. Bunlarn belli ballar unlardr:Ali ur Medresesi, Orta Medrese, Kekek Medresesi, Eskicami Medresesi, lli Medresesi,Alaybey Medresesi, Hac Ali Medresesi, Mevlevhne Medresesi, Alankuyu Medresesi, Hac YahyMedresesi, Hac Kaya Medresesi, Bostan avu Medresesi, Skzde Medresesi, Hoca KuyuMedresesi, nciolu Medresesi, neci Medresesi ve Drlhadis Medresesi.

Balkesirdeki eitim kurumlarnda 1844-1845 yllarndan sonra byk bir gelime olmutur. Bundaehrin mfts Ali ur Efendinin byk gayreti grlm, bir mddet sonra Balkesirmedreselerinde fen ilimleri de retilmeye balanmtr. 1864te rdiye, 1886da idd, daha sonrada sultn, 1922de ise bir drlmuallim almtr. Cumhuriyetten sonra da eitim messeselerindebyk bir art grlm, lise ve dengi okullarn says oalmtr. Son yllarda ise Uludaniversitesine bal olarak Necati Bey Eitim Fakltesi ve Mhendislik Fakltesi ile bunlara baliki yksek okul eitim faaliyetlerini srdrmektedir. Diyanet leri Bakanlnn 1990istatistiklerine gre Balkesir il ve ile merkezlerinde 243, kasaba ve kylerinde 1178 olmak zeretoplam 1421 cami bulunmaktadr. l merkezindeki cami says ise yetmi altdr.

XVII ve XVIII. yzyllara ait belgelere gre Balkesir civarnda bulunan madenlerin iletildiianlalmaktadr. Balyada bulunan simli kurun madeninin gm ayrlarak Darphne-i mireyegnderiliyor, kurun ksmndan da top yuvarla dklyordu. Madenin kmr ihtiyac ise Gnendentemin ediliyordu. Yine belgelerden tesbit edildiine gre Bigadite de simli kurun madenibulunuyor ve iletiliyordu. Dier taraftan Susurlukta kan borasit madeni de faaliyetteydi. Marmaraadasnda bulunan mermer yataklarndan ise bol miktarda faydalanlyor ve gemilerle stanbulasevkediliyordu. Yre bakr, kmr, krom, manganez gibi madenler bakmndan da zengindi. XIX.yzyl sonlarnda Ayvalkta ylda 2.5 milyon kilo tuz istihsal edilen bir tuzla (memleha)bulunuyordu.

Balkesirde dericilik ve dokuma sanayii -zellikle abclk- ok gelimiti. XVI. yzyln balarndaehirde bir bozahne, bir emhne ve baz deirmenlerin bulunduu anlalmaktadr (BA, TD, nr.153, s. 29-30). Hayvancln ileri gitmi olmasndan dolay elde edilen yapa ve tiftik XIX.yzylda Avrupaya ihra ediliyordu. Kaymak ise stanbula sevkedilen nemli bir gda idi. Ayvalkve Edremit blgesinde sabun imalt ile zeytinya retimi byk gelime kaydetmiti. Ormaniletmecilii her devirde nemini korumutur. 1950 ylndan itibaren ehirde dokuma fabrikas ileimento fabrikas kuruldu. sahalarnn almasyla beraber nfusta da byk artlar oldu. Dahasonraki yllarda ise birok sanayi dalnda byk gelimeler grld.

Balkesirde bilinen en eski tarih yap, Yldrm Bayezid tarafndan yaptrlan fakat halk arasndaEskicami diye anlan Yldrm Camiidir. Dinkiler mahallesindeki Tahtal Camii de 1452 ylndankalma en eski yaplardandr. ehrin en byk camii ise inas 1460ta biten Zaanos Mehmed PaaCamiidir. Dier camiler unlardr: Kasaplar Camii, Martl Camii, Hac Ali Camii, Yeilli Camii,Emin Aa Camii, Karaolan Camii, Yourtu Camii, Krmllar Camii, Alaca Mescid, eyh LutfullahCamii, Hoca Sinan Camii, brhim Bey Camii, Okukara Camii, Hamidiye Camii, Hac Cfer Camii,Kaya Bey Camii, Mecidiye Camii, Hac shak Camii, Vicdaniye Camii, Dinkiler Camii, Hac merCamii ve Kavuklu Camii. Karesi Bey Trbesi, Karesi Beyliinin kurucusu Karesi Bey ile oullarnaaittir. ehirde tarih hamamlar, adrvanlar ve emelerin bir ksm ile ehrin her tarafndangrlebilen Saat Kulesi hl ayaktadr. Ticar hayatn gelimi olmasndan dolay ehirde birok handa bulunmaktayd. Bunlarn en mehurlar lyas Paa ve Hasan Paa hanlaryd. lyas Paa Hanfevkan olup yetmi iki odal idi. Bunlardan baka Hadm Mahmud Aa Han, Hseyin Paa Han,Esseyyid Mustafa elebi Han ve Hac Halil Han da nemli hanlar arasndadr.

Balkesir ehrinin merkez olduu il anakkale, Bursa, Ktahya, Manisa ve zmir illeriyle ortak snrasahiptir. Marmara ve Ege denizlerinde kys vardr. Merkez ileden baka Ayvalk, Balya,Bandrma, Bigadi, Burhaniye, Dursunbey, Edremit, Erdek, Gme, Gnen, Havran, vrindi, Kepsut,Manyas, Marmara, Savatepe, Sndrg ve Susurluk adl on sekiz ileye ve krk yedi bucaaayrlmtr; snrlar ierisinde 933 ky bulunmaktadr. 14.292 km yzlmne sahip olan Balkesirilinin 1990 saymna gre nfusu 973.314, nfus younluu ise 68dir.

BBLYOGRAFYA

BA, TD, nr. 153, s. 4-30; bn Battta, Seyahatnme, I, 50; bn Kemal, Tevrh-i l-i Osmn, II.Defter, s. 81-83, 156-157; Evliya elebi, Seyahatnme, I, 196; Cuinet, IV, 262, 263; Kmsl-alm, II, 1219; Uzunarl, Karesi Vilayeti Tarihesi, stanbul 1341, s. 123 vd.; Kmil Su, XVII. veXVIII. Yzyllarda Balkesir ehir Hayat, stanbul 1937, s. 13 vd., 25, 26; a.mlf., BalkesirCivarnda Yrk ve Trkmenler, stanbul 1938, s. 146-160; a.mlf., Balkesir Madenleri, stanbul1939; Balkesir l Yll (1967); Himmet Akn, Aydnoullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma,Ankara 1968, s. 29; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1977, s. 581; G.Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (trc. Fikret Iltan), Ankara 1981, s. 454; Besim Darkot - MetinTuncel, Marmara Blgesi Corafyas, stanbul 1981, s. 132; Suraiya Faroqhi, Towns and Townsmenof Ottoman Anatolia, Cambridge 1984, s. 303; mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Birskn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, FM, XIII/1-4 (1953), s. 56-78; Cengiz Orhonlu,Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, TKA, XV/1-2 (1976), s. 269-288; Besim Darkot,Balkesir, A, II, 276-277; V. J. Parry, Blikesr, EI (ng.), I, 993-994. Mcteba lgrel

BALIKESR KONGRELERstikll Sava balangcnda Yunan igal kuvvetlerine kar halkn balatt direni hareketlerinitekiltlandrmak zere Balkesirde yaplan kongreler.

tilf devletlerinin Mondros Mtarekesinden (30 Ekim 1918) sonra mtarekenin 7. maddesinedayanarak Osmanl lkesini igale balamalarna kar eitli yerlerde direni hareketleri balad veredd-i ilhak cemiyetleri kuruldu. ngilterenin tevik ve tahrikleriyle hareket eden Yunan ordusununzmiri igali (15 Mays 1919) ve megalo idea lgnlklaryla civardaki kaza ve kylerdemslman Trk halkn katliama balamas memkelette byk bir infial uyandrd. Yunan igalinekar Bat Anadolunun eitli yerlerinde silhl direni hareketleri balad. Yunanllarn zmirektklarnn ertesi gn Balkesirde Alaca Mescidde kalabalk bir halk kitlesinin katldtoplantda Yunan igalini tanmama karar alnd. Ayrca krk kiilik bir heyet seilerek BalkesirRedd-i lhak Cemiyeti kuruldu. stanbul hkmetinin iine dt aczi aka dile getiren bu heyeteitli toplantlarnda nemli kararlar ald. Bu srada 61. Frka kumandan olarak Balkesire gelenMiralay Kzm Beyin de (zalp) gayretleriyle, Kuv-yi Milliye ile kk birliklerden oluanAyvalk (29 Mays), Soma (9 Haziran) ve Akhisar (23 Haziran) cepheleri kuruldu. Bu cepheler dahasonra birleerek imal cephesi adn ald. Ayn ekilde Aydn (12 Haziran) ve Salihli (22 Haziran)cepheleri de kuruldu. Miralay Kzm Bey, emrindeki kuvvetlerle Bergamay igal etmi olan Yunankuvvetlerini hezimete uratt. Bunu Balkesir Redd-i lhak Cemiyetinin gnll asker toplama kararalmas (24/25 Haziran) takip etti. Buna gre Giresunda (Savatepe) 400 askerli drt blkkurulacakt. Gnlller Savatepeye bizzat mracaat ederek isimlerini yazdracaklard. Balkesireski mutasarrf Hacim Muhiddin Bey (arkl), Vsf Bey (nar), Hulsi Bey (Darpl), Vehbi Bey(Bolak), Mehmed Bey (Uncu), evki Bey (Basri Bey oullarndan) gibi vatanperver liderlerinteebbsleriyle kurulan cemiyetin att ikinci nemli adm, dmanla daha iyi mcadele etmekamacyla Bat Anadolunun eitli yerlerinde oluturulan cepheleri tek merkezde ynetecek birtekilt kurmak iin bir kongre toplamak oldu.

Balkesir Drnnfia Medresesinde Ayvalk, Soma, Akhisar blgelerinden gelen Kuv-yi Milliyetemsilcilerinin de katlmasyla 28 Haziran 1919da toplanan I. Balkesir Harekt- Milliye Kongresi13 Temmuza kadar devam etti. Kongrede bir merkez kurulunun oluturulmas, Kuv-yi Milliyeyidesteklemek iin madd kaynaklarn tesbiti, yeni Redd-i lhak Cemiyetinin kurulmas ve cephelerinhzla takviye edilmesi kararlatrld. Hacim Muhiddin Bey kongre tarafndan merkez kurulbakanlna getirildi. Bylece Balkesirde gl bir mukavemet merkezi oluturuldu. MondrosMtarekesi gereince terhis edilen asker birliklerin pek ounun kumandan Balkesire gelerek bumerkez tekilt iinde vazife alma imkn buldu.

Erzurum Kongresinin alndan iki gn sonra toplanan ve Asl Balkesir Harekt- MilliyeKongresi diye anlan II. Balkesir Kongresi 26-30 Temmuz tarihleri arasnda topland. Bu kongreyeilk defa niformal subaylar da katld. Hacim Muhiddin Bey bakanlnda toplanan kongre, ilsnrlarnn tesinde geni bir blge kongresi niteliinde idi. Balkesir Mektebi Sultnsindetoplanan ve krk sekiz delegenin katld kongrede redd-i ilhak tabirinin Harekt- Milliye Redd-ilhak Heyeti ekline dntrlmesi, igal altndaki zmire mahsul gnderilmesinin yasaklanmas,Yunanllarla kati surette grme teebbsnde bulunulmamas, Yunanllar memleketten

karlncaya kadar savan srdrlmesi, vatan greve arlp da gelmeyenlerle cephedenkaanlarn ailelerine dokunulmamas, ancak kendilerinin lke dna, mmkn olursa Yunan tarafnagnderilmesi, kongrenin gayesi ve tesbit edilen bu hususlarn stanbul hkmetine ve padiahabildirilmesi gibi nemli kararlar alnd. Bu kararlar bir bildiri ile tilf devletlerinin stanbuldakitemsilcilerine ulatrld. Kongre yeleri padiaha da bir telgraf ekerek kongre amalarn vekendisine olan ballklarn dile getirdiler. Fakat tilf devletleri Balkesirdeki gelimelerdenrahatsz oldular ve Osmanl ynetimine kar basklarn arttrdlar. Hkmet, Balkesir mutasarrfHilmi Beyden kongrenin derhal datlmas ve delegelerin tutuklanmasn istedi. Dahiliye Nzrdil imzasyla 9 Austosta gnderilen emirnmede, Yunanllarn geici olarak igal ettikleriblgeler dnda bulunan etelerin derhal datlmas, halkn bu etelere katlmasna engel olunmas,Teklt- Milliye ad altnda toplanan glerin zaman geirilmeksizin datlmas isteniyor, aykrhareket edenlerin memleketin zararna altklar kabul edilerek haklarnda kanun muameledebulunulaca hatrlatlyordu. Ancak Mutasarrf Hilmi Bey bu emre uymad iin bir sre sonragrevden alnd.

Kuv-yi Milliye almalarn daha geni bir alana yaymak ve mahall direni kuvvetleri arasndadaha gl bir koordinasyon salamak amacyla Alaehirde de bir kongre topland (16-25 Austos).Hacim Muhiddin Beyin bakanlk ettii bu kongrede II. Balkesir Kongresi kararlar aynen kabuledildi. Ayrca Karesi ve Saruhan Livlar Heyet-i Merkeziyyesi ad altnda yeni bir tekiltkurularak harektn bu organ kanalyla yrtlmesi kararlatrld.

Sivas Kongresi (4-11 Eyll 1919) Anadolu ve Rumelide kurulmu olan btn cemiyetleribirletirme karar almt. Balkesirde nc bir kongrenin hazrlklarnn yapld srada MustafaKemal Paa 13 Eyllde Balkesir Kongresine bir telgraf ekerek Sivas Kongresi kararlarnbildirdi. Anadoluda toplanmasn dnd umumi meclise ye

gnderilmesini istedi. 16 Eyll 1919da yine Hacim Muhiddin Beyin bakanlnda toplanan III.Balkesir Kongresi Sivas Kongresinde alnan kararlar onaylayarak umumi Anadolu kongresinintoplanmas iin hazrlklar yrtme karar ald ve kongreye katlacak yedi temsilciyi seti. AncakDamad Ferid hkmetinin dmesi ve Osmanl Mebsan Meclisinin stanbulda toplanmassebebiyle sz konusu genel kongreden vazgeildi. IV. Balkesir Kongresi hazrlklarnn yapld birsrada Mustafa Kemal Paa ektii bir telgrafla btn tekiltlarn Rumeli ve Anadolu Mdfaa-iHukuk Cemiyeti Heyet-i Temsliyyesine balanmas gerektiini belirterek, ayr bir kongretoplanmamasn istedi (Ekim 1919). Balkesir Kongresi Merkez Kurulu Mustafa Kemal Paanntelgrafna olumlu cevap verdii gibi Akhisar delegesi zmirli Edhem Beyin Sivasa dim temsilciolarak gnderilmesine de karar verdi.

Balkesir Kongresinin en nemli icraat, Kuv-yi Muhammediyye adn verdii kuvvetleriyle blgeyimill kuvvetlerden temizleyeceini iddia eden Anzavur ile mcadelesidir. Saltanatn hak ve hukukunumdafaa iddiasyla ortaya atlan Anzavur Biga, Gnen ve Manyas taraflarnda ky ve kasabalarabasknlar yaparak halka korku salm, kongrenin Yunan kuvvetleriyle mcadelesini frenlemiti.Balkesir zerine harekete geen Anzavur, Susurluk yaknlarnda bulunan Demirkap kynde malpedildi (Kasm 1919).

Anzavurun bu ilk ayaklanmasnn bastrlmasndan birka gn sonra, Balkesirde Kuv-yi

Milliyenin sesini blgede ve yurtta duyurmak amacyla zmire Doru ad ile bir gazete karld.Mustafa Necti, Vsf ve kardei Esad beylerin gayretleriyle gazete 16 Kasm 1919dan itibarenyayn hayatna balad ve Balkesir kongrelerinin yayn organ olarak nemli hizmetler grd.

Balkesir Kongresinin byk gayretleri sayesinde Bat Anadoluda tekiltlanan Kuv-yi Milliyenintaarruzlarndan bunalan Yunanllar, ngilizleri araya sokarak belli bir hat zerinde bar yaplmasnteklif ettiler. 19-21 Kasmda Vehbi Bey bakanlnda toplanan IV. Balkesir Kongresi, Milnehatt ad verilen ve Yunan igalini devaml klmay amalayan hat belirlenmesi teklifini reddetti.Sivasta kurulan Heyet-i Temsliyye ile ilikilerin glendirilmesi ve btn redd-i ilhakcemiyetlerinin adnn Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti olarak deitirilmesi karar alan bu kongre, Milnehatt teebbsne kar tepkisini gstermek iin 28 Kasmda byk bir miting dzenledi. On binlercekiinin katld mitingde igal iddetle knand ve tilf devletlerine uyar telgraflar ekildi.

Dzenli Yunan ordusu ile mevzi mcadeleler yaparak onlar ypratan Kuv-yi Milliyenin en byksknts silh ve cephane idi. 1920 ylna girildii gnlerde bu sknt had safhaya ulat. Osmanlordusuna ait silh ve cephane depolar tilf devletlerinin kontrol altnda bulunuyordu. BalkesirKongresi, Gelibolu yarmadasnda Franszlarn kontrol altndaki Akba cephaneliine bir baskndzenlemeyi kararlatrd. Kprl Hamdi Beyin ynettii basknla buradaki silh ve cephanelerAnadolu yakasna tand (26/27 Ocak 1920). Olay Kuv-yi Milliye iinde de byk heyecan yarattve Sivastaki Heyet-i Temsliyye tarafndan kutland. ngilizler cephanelerin geri verilmesinisalamak amacyla Bandrmaya 200 kiilik bir birlik kardlar (1 ubat 1920). Dier baz tilfdevletleri gemileri de Bandrma Limanna demir att. ngiliz kartmas, Balkesirde bulunanMdfaa-i Hukuk Cemiyeti zmir Kuzey Blgesi Heyet-i Merkeziyyesi tarafndan iddetle knanarakher trl devlet ve insan hukukuna aykr bir tutum olarak deerlendirildi. Bu tepkiler zerinengilizler Bandrmadan ekilmek zorunda kaldlar (11 ubat 1920). Fakat bu srada yenidenayaklanan Anzavurun eline gememesi iin cephaneler bulunduklar depoda imha edildi. Bigay elegeiren Anzavur Bbli tarafndan Balkesir valiliine tayin edildi. Ancak Balkesirin, Kuv-yiMilliyenin en gl olduu yerlerden biri olmas ve 61. Tmen kumandan Kzm Beyin buradastlenmi bulunmasndan

dolay Anzavur Balkesire yrmeyi gze alamad. ubat ay iinde Balkesiri ziyaret eden veburadaki almalar yakndan gren Mehmed kif ok heyecanlanm ve Zafere giden yol buyoldur demekten kendini alamamtr.

V. Balkesir Kongresi zmir Kuzey Blgesi Kuv-yi Milliyesi Genel Kongresi ad altnda, Karesi veSaruhan livlaryla Bursa vilyeti ve Bilecik sanca merkez liv ve btn kaza ve nahiyedelegelerinin itirakiyle 10 Mart 1920de topland. Kongrede Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i HukukCemiyeti tz erevesinde Yunanllara kar alnacak tedbirler btnyle ele alnd. Kongresrerken tilf devletlerinin stanbulu igal ettikleri haberi duyuldu. Olay Balkesirde byk birtepki yaratt. Belediye alannda kalabalk bir miting dzenlendi. Kongre yeleri mitingde igaliknayan konumalar yaptlar ve Yunanllara kar mcadelenin kararl biimde devam ettirileceinibelirttiler. Kongrede, Balkesir idar yaps iinde yer alsn almasn, blge snrlar iinde bulunanasker birliklerin 61. Tmene balanmas ngrld ve bu durum btn birliklere bildirildi. Rum veErmenilerin Avrupa kamuoyunu yanltmak amacyla Trkler aleyhine uydurma haberler yaymalar dasz konusu edilerek bu haberleri tekzip edecek bir protesto metni hazrland.

Balkesir Heyet-i Merkeziyyesi, 3 Nisan 1920de ehir halknn da fikrini renmek ve faaliyetlerinibuna gre dzenlemek zere byk bir toplant dzenledi. Her mahalleden drder temsilci ile ehirileri gelenlerinden oluan 103 kiinin katld toplantda Ankaradaki olaan st meclise delegeseimine ve Anzavur iin gereken tedbirlerin alnmasna karar verildi. Halktan eli silh tutanlar tesbitedilerek bunlarla ehrin emniyeti saland.

tilf devletlerinin San Remoda toplandklar konferansta (18-27 Nisan 1920) zmir igalinindesteklenmesi yolunda alnan karar Yunanllar cesaretlendirdi. Gl bir asker taarruza hazrlananYunanllar zmire asker ymaya baladlar. Mays ay kk apl saldrlarla geti. Ancak 22Haziran 1920de genel bir saldrya balayan Yunanllar 30 Haziranda Balkesire girdiler.Balkesir kongreleriyle tekiltlanan ve igali reddeden blge halk, Balkesirin Yunan igalindenkurtulduu 6 Eyll 1922ye kadar ete savalaryla mcadelesini srdrd.

BBLYOGRAFYA

Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (Ankara 1927), stanbul 1962, III, 1099, 1210; M. Tayyib Gkbilgin,Mill Mcadele Balarken, Mondros Mtarekesinden Sivas Kongresine, Ankara 1959-65, I, 142-143,182-183; II, 4, 79, 226-227, 264, 268, 316; Trk stikll Harbi (Genel Kurmay Bakanl HarpTarihi Dairesi neriyat), Ankara 1963, II/1, s. 100, 104; Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve HacimMuhittin arklnn Kuv-y Milliye Hatralar (1919-1920), Ankara 1967, s. 47, 68-70; Kzmzalp, Mill Mcadele 1919-1922, Ankara 1971, I, 9-15, 71; Cell Bayar, Ben de Yazdm, stanbul1972, VIII, 2208-2717; Selahattin Tansel, Mondrosdan Mudanyaya Kadar, Ankara 1973, I, 2223,150, 272-273, 280, 287; brahim Ethem Aknc, Demirci Aknclar, Ankara 1978, tr.yer.; MillMcadelede Balkesir (Trk-Petrol Vakf Lle mecmuas neriyat), stanbul 1986, s. 179-186; lhanTekeli - Selim lkin, Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak HeyetiMerkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, Ankara 1989, s. 1-2, 169-185, 212-218, 240-245; Mctebalgrel, Balkesir Redd-i lhak Cemiyeti ve Kongreleri, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan (Ed.Fak. neriyat), stanbul 1973, s. 35-56; a.mlf., Akba Cephnelii Baskn, TD, sy. 33 (1982),s. 271-282; a.mlf., Atatrkn Bilinmeyen Bir Telgraf, MTAD, sy. 2 (1987), s. 131-136; A.Hilmi Ergeneli, 1919da Ayvalk Savunmas ile lgili Anlar, TTK Belleten, XLIII/189-190(1985), s. 167-235; zmire Doru Gazetesi, Balkesir 17 Mart 1336. Mcteba lgrel

BALIKESR ULUCAM(bk. ULUCAM)

BALIKLI TEKKESKtahyada XV. yzylda kurulan bir tekke.

Ayn ad tayan mahalledeki Balkl (Rstempaa) Hamamnn gneyinde, zeri kapatlm olanKapan deresinin dousunda bulunan tekke harap haldedir. XIV. yzyl sonu ile XV. yzyl balarndayaplm yan meknl zviyeli tipte olan bu yap, XVII. yzyln ilk eyrei iinde Halvet tekkesinednmtr. 1072de (1661-62) len ve buraya gmlen ilk Halvet eyhinden dolay MuslihuddinTekkesi adyla da anlmaktadr. Halvetliin Yiitba koluna mensup olan eyh Muslihuddininmezar ta doudaki hazrede, tekkenin buraya alan yan penceresinin nndedir. Bugn bir ksmyok olan kap zerindeki iki satrlk ini kitbeden, tekkenin 1164te (1751) Ktahya Valisi YahyPaa tarafndan ihya edildii anlalmaktadr. te de bu dneme ait iniler vardr.

Kgir olan kubbeli yan meknl blmn kuzeydousunda ahap merutas, havuzlu sakf ve kahveoca ile ilgi ekici zelliklere sahip olan bu yap son yllarda elden geirilmise de kubbesi okirkin biimde svanm, ahap ksmlar da daha sonra yklp yanmtr. Bask bir giri tonozu vezerinde ilehnesi olan yapnn aydnlk fenerli ve kubbeli orta meknnn iki yannda kanatmeknlar bulunmaktadr. Bunlardan doudaki ykktr. Uzun tonozlu ve mihrapl mescid blm dahaiyi durumda olan yap, Ktahyada korunmas gereken erken devir rneklerinden biridir.

BBLYOGRAFYA

Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, s. 124; Ktahya mar Komisyonu Raporu, Ankara 1960, s.34; Ara Altun, Ktahyada Balkl Tekkesi zerine Notlar, EFAD, sy. 9 (1978), s. 1-20; a.mlf.,Ktahyann Trk Devri Mimarisi, Bir Deneme, Atatrkn Doumunun 100. Ylna Armaan:Ktahya, stanbul 1981-82, s. 341-347. Ara Altun

BALIM SULTAN(. 922/1516 [?])

XVI. yzylda Bektalii yeni batan dzenleyip bilinen hviyetine kavuturan mutasavvf.

Mensuplarnca Hac Bekt- Velden sonra ikinci pr (pr-i sn) kabul edilen Balm Sultann asladnn Hzr Bal olduu ileri srlr. Yaad dnemden kalma dorudan kendisiyle ilgili hibirbelge bulunmadndan hakknda btn bilinenler yazl ve szl Bekta geleneine dayanr. Ancakbu gelenekteki rivayetler de bazan birbirini tutmaz. Belki de bu yetersizli