Kodeks Cywilny. Komentarz. Zobowiązania - Część Ogólna

8/16/2019 Kodeks Cywilny. Komentarz. Zobowiązania - Część Ogólna

1/586

Rzetecka-Gil AgnieszkakomentarzLEX/el. 2010Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna Stan prawny: 2010.01.08

Art. 353.

I. Pojęcie, źródło powstania i elementy zobowiązania

1. Zobowiązanie definiuje się powszechnie jako stosunek prawny, polegający na tym, że jedna osoba(wierzyciel) jest uprawniona do żądania spełnienia świadczenia, natomiast druga (dłużnik) obowiązana jestto świadczenie spełnić. Uprawnienie wierzyciela określa się jako wierzytelność, a obowiązek dłużnika jakodług (por. np. A. Ohanowicz, Zobowiązania..., s. 28; W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E.Skowrońska-Bocian, Zobowiązania..., s. 45; T. Wiśniewski (w:) Komentarz do Kodeksu cywilnego, pod red.G. Bieńka, ks. III, t. I, Warszawa 2001, s. 8). Zobowiązanie określa się także jako rodzaj stosunkucywilnoprawnego o swoistych cechach wskazanych w odpowiednich normach prawa zobowiązań, który to

stosunek bliżej opisać można za pomocą podstawowych pojęć, określających poszczególne jego elementy,takich jak podmioty, ich prawa i obowiązki oraz przedmiot (zob. Z. Radwański, Zobowiązania..., s. 11).

2. W doktrynie wskazuje się, że komentowany przepis nie zawiera definicji równościowej zobowiązania,wskazuje jednak podstawowe cechy zobowiązania, które pozwalają formułować taką definicję. Przy czymproponuje się przez zobowiązanie rozumieć „złożony stosunek cywilnoprawny, którego koniecznym inajważniejszym składnikiem jest przynajmniej jeden elementarny stosunek prawny typu względnego(dwustronnie zindywidualizowany), w ramach którego jeden podmiot (dłużnik) jest obowiązany dospełnienia świadczenia (podjęcia określonego działania lub zaniechania na rzecz drugiej strony), a drugipodmiot (wierzyciel) jest uprawniony do otrzymania świadczenia". Doprecyzowując tę definicję wskazano,by stopień „ważności" stosunków elementarnych w ramach złożonych stosunków cywilnoprawnychwyróżniać wedle kryterium funkcjonalnego. Wyróżniony elementarny stosunek prawny jest w złożonymstosunku zobowiązaniowym najważniejszy, wówczas gdy typowo realizacja obowiązku w tymelementarnym stosunku jest celem, dla którego cały złożony stosunek prawny zostaje powołany.Zaprezentowana definicja, w odróżnieniu od wcześniej formułowanych, obejmuje tylko stosunkizobowiązaniowe (pozwala więc odróżnić zobowiązania od innych stosunków prawnych) i jednocześniewszystkie stosunki zobowiązaniowe, bowiem wszystkie zobowiązaniowe stosunki prawne mają cechyzawarte w tej definicji (zob. P. Machnikowski (w:) System Prawa Prywatnego. P rawo zobowiązań – częśćogólna, pod red. E. Łętowskiej, t. 5, s. 108).

3. Źródłem powstania zobowiązania może być: – czynność prawna dwustronna, – czynność prawna jednostronna (np. przyrzeczenie publiczne – art. 919 i n. k.c.), – czyn niedozwolony (art. 415 i n. k.c.), – bezpodstawne wzbogacenie (art. 405 i n. k.c.), – decyzja administracyjna, – inne zdarzenia (np. orzeczenia konstytutywne).

4. W strukturze zobowiązania jako stosunku prawnego wyróżnia się następujące elementy: – podmioty stosunku (dłużnik, wierzyciel), – ich prawa i obowiązki składające się na treść stosunku zobowiązaniowego, – przedmiot.Zakres zobowiązania wyznaczają więc, ujmując rzecz w skrócie, trzy elementy: podmiot, przedmiot,

treść.

5. W doktrynie prezentowane jest również stanowisko, że koniecznymi składnikami każdego


2/586

zobowiązania są: podmiot uprawniony, podmiot zobowiązany, obowiązek spełnienia świadczenia,uprawnienie do uzyskania tego świadczenia – bez wyodrębniania samego świadczenia (zob. P.Machnikowski (w:) System..., s. 112).

II. Wierzyciel i dłużnik

6. Podmiotami stosunku zobowiązaniowego mogą być podmioty prawa cywilnego: osoby fizyczne, osobyprawne oraz zgodnie z art. 33

1 § 1 k.c. jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym

ustawa przyznaje zdolność prawną – do nich stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Jakoułomne osoby prawne można poza tym uważać wspólnoty mieszkaniowe (zgodnie z uchwałą SąduNajwyższego z dnia 21 grudnia 2007 r., III CZP 65/2007, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 69 wspólnotamieszkaniowa, działając w ramach przyznanej jej zdolności prawnej, może nabywać prawa i obowiązki dowłasnego majątku).

7. Co do podmiotów zobowiązania klasyczna reguła może podlegać szeregu modyfikacjom iodstępstwom od zasady: jeden wierzyciel – jeden dłużnik. Może więc w zobowiązaniu występować wieluwierzycieli, wielu dłużników lub jednocześnie wielu wierzycieli i wielu dłużników. Wielość podmiotów możebyć następstwem różnego rodzaju zdarzeń prawnych, np. wyrządzenia szkody przez kilka osób,dziedziczenia. W takich sytuacjach będziemy mieli do czynienia – w zależności od istnienia źródła

solidarności – z zobowiązaniami solidarnymi lub podzielnymi i niepodzielnymi. We wszystkich tychwypadkach pojawi się kwestia stosunku wewnętrznego, łączącego wierzycieli lub dłużników. Dozobowiązania może być także włączony podmiot określany przez kodeks cywilny jako osoba trzecia – wprzypadku umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 k.c.), umowy o zwolnienie dłużnika odobowiązku świadczenia (art. 392 k.c.), umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 k.c.). Takżeobok dłużnika może występować podmiot, który będzie zobowiązany do spełnienia świadczenia, w sytuacjigdy dłużnik świadczenia nie spełni (np. umowa poręczenia z art. 876 k.c.). W stosunku zobowiązaniowymmogą też występować więcej niż dwie strony – przy umowie spółki cywilnej, jeżeli umowę zawrze conajmniej trzech wspólników.

III. Wierzytelność i dług

8. Uprawnienie wierzyciela określa się terminem wierzytelności. Wierzytelność jest swoistym prawem

podmiotowym, które w stosunku zobowiązaniowym przysługuje wierzycielowi (zob. Z. Radwański,Zobowiązania..., s. 13). Służy ono do zaspokojenia interesów wierzyciela – które najczęściej będą miałycharakter majątkowy, choć mogą mieć także charakter niemajątkowy. Ponieważ wierzytelność skierowana

jest tylko do dłużnika, a nie każdej innej osoby, stąd ma charakter prawa podmiotowego względnego,skutecznego inter partes, w przeciwieństwie do prawa podmiotowego bezwzględnego, skutecznegoprzeciwko każdej osobie, erga omnes.

9. Obowiązki dłużnika określa się mianem długu. Dług można inaczej określić jako zespół obowiązkówdłużnika w stosunku do wierzyciela. Wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokojenie interesuwierzyciela, określonego jego prawem podmiotowym. Zgodnie z art. 354 § 1 k.c. dłużnik powinien wykonaćzobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu orazzasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposóbodpowiadający tym zwyczajom. W taki sam sposób również wierzyciel powinien współdziałać przy

wykonaniu zobowiązania (art. 354 § 2 k.c.).

10. Dłużnik nie tylko ma obowiązek spełnienia świadczenia, lecz także odpowiada swoim majątkiem zaniewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania – tak rozumianą odpowiedzialność dłużnika należyoddzielić od pojęcia długu. Pojęcie odpowiedzialności wytworzyło się w związku z możliwością wierzycieladochodzenia należnego mu świadczenia wbrew woli dłużnika, wtedy gdy ten dobrowolnie nie spełniaciążącego na nim zobowiązania (por. F. Błahuta (w:) Kodeks cywilny. Komentarz , pod red. Z. Resicha, t. II,Warszawa 1972, s. 845).

11. Wierzycielowi w sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika zobowiązania


3/586

przysługują przede wszystkim alternatywne roszczenia o wykonanie świadczenia w naturze i o naprawienieszkody (por. art. 471 i n. k.c.). W sytuacji, gdy dłużnik nie chce dobrowolnie spełnić świadczenia w naturzeczy zapłacić odszkodowania, wierzyciel może wystąpić na drogę sądową w celu uzyskania tytułuwykonawczego, a następnie wszcząć egzekucję przeciwko dłużnikowi.

12. Odpowiedzialność dłużnika za dług ma zawsze charakter majątkowy, a dłużnik nigdy nie odpowiadaswoją osobą i wolnością. Wyjątkiem od tej zasady jest możliwość zastosowania środka egzekucyjnego wpostaci aresztu w wypadku niezapłacenia grzywny nałożonej na dłużnika, działającego wbrew obowiązkowizaniechania lub nieprzeszkadzania czynnościom wierzyciela, zgodnie z art. 1051 i 1052 k.p.c. (zob. A.Rembieliński (w:) Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. J. Winiarza, Warszawa 1980, s. 246). Co dozasady dłużnik odpowiada za dług całym swoim majątkiem, zarówno obecnym, jak i przyszłym – jest to tzw.nieograniczona odpowiedzialność dłużnika (odpowiedzialność osobista). Pewne wyłączenia tejodpowiedzialności wynikać mogą wyłącznie z wyłączeń od egzekucji przez przepisy egzekucyjne.Wyjątkowo, z mocy przepisów prawa materialnego dłużnik może odpowiadać za dług tylko pewnymiprzedmiotami ze swego majątku (cum viribus patrimonii , por. np. art. 1030 zdanie pierwsze k.c.). Równieżwyjątkowo dłużnik może odpowiadać wprawdzie całym swoim majątkiem, lecz do określonej wartości ( proviribus patrimonii , por. np. art. 526 k.c., art. 1031 § 2 k.c.). Poza odpowiedzialnością osobistą może równieżwchodzić w rachubę odpowiedzialność rzeczowa, czyli określonymi prawami i przedmiotami majątkowymi.W przypadku tej odpowiedzialności wierzyciel może skierować egzekucję w stosunku do określonych z góryprzedmiotów majątkowych, bez względu na to, czyją są własnością w chwili egzekucji (zastaw, hipoteka).

13. W piśmiennictwie wskazuje się, że dyskusyjną kwestią jest, czy w granicach swobody kontraktowejstrony mogą uzgodnić, iż dłużnik wobec wierzyciela będzie odpowiadał tylko określonymi składnikamimajątku, nie zaś całym majątkiem. Przyjmując dopuszczalność takich umów, wskazuje się, że umowa takanie może być sprzeczna z zasadami określonymi w art. 58 § 2 k.c. Przykładowo wspólnicy spółki cywilnejzastrzegą w umowie z kontrahentem, iż za zobowiązania spółki można będzie poszukiwać zaspokojeniatylko ze wspólnego majątku wspólników i że ograniczenie to będzie skuteczne (T. Wiśniewski (w:)Komentarz..., s. 14).

14. Zobowiązanie, w którym występuje dług i wierzytelność, a brak jest jednak odpowiedzialności – tozobowiązanie niezupełne (obligatio naturalis). Jest to takie zobowiązanie, w którym wierzyciel niedysponuje możliwością jego przymusowego wyegzekwowania, np. zobowiązanie przedawnione. Jednakżespełnienie takiego świadczenia przez dłużnika nie oznacza, że jest ono nienależne; nie rodzi też po stronie

wierzyciela obowiązku zwrotu.

15. Dług i wierzytelność są ze sobą skorelowane – tak więc treść każdego z tych elementów da się ustalićpoprzez określenie treści drugiego z nich. Jednocześnie dług z wierzytelnością są ze sobą ściśle inieodłącznie związane – w konsekwencji nie może istnieć dług bez wierzytelności i na odwrót. Innymi słowywierzytelność i dług są dwiema stronami tego samego stosunku prawnego, w zależności od tego, czyrozpatrujemy go ze strony uprawnionej czy zobowiązanej. Twierdzi się wreszcie, że dług i wierzytelność tosynonimy pojęcia zobowiązania, stosownie do tego, z jakiego punktu widzenia chcemy o nich mówić, tj. czy z punktu widzenia praw wierzyciela, czy obowiązków dłużnika (zob. W. Czachórski, A. Brzozowski, M.Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania..., s. 45 i n.).

16. Treść zobowiązania nie jest ukształtowana raz na zawsze. Charakteryzuje się ona określonądynamiką i zmiennością. Wyraża się to w tym, że w czasie trwania zobowiązania mogą pojawić się nowe

uprawnienia i obowiązki. Uprawnienia i obowiązki mogą też ulec przekształceniu lub wygasnąć. Na skutekopóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego powstaje roszczenie o odsetki (art. 481 k.c.), natomiastnastępstwem nienależytego wykonania zobowiązania jest powstanie roszczenia odszkodowawczego (art.471 k.c.). Powstać też mogą uprawnienia kształtujące, np. w razie zwłoki jednej ze stron w wykonaniuzobowiązania z umowy wzajemnej (art. 491 k.c.). Dodatkowo o treści stosunku zobowiązaniowego możedecydować nie tylko wola stron, ale ustawa – np. art. 56 k.c. (por. T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s. 13).

IV. Świadczenie


4/586

17. Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tradycyjnie rozumiane jako zachowanie się dłużnikazgodnie z treścią zobowiązania. Można również ujmować świadczenie jako wskazane treścią zobowiązaniazachowanie dłużnika na rzecz wierzyciela, czyniące zadość jego interesom. Wskazuje się również, żeświadczenie, poza zgodnością z treścią zobowiązania, winno polegać na zadośćuczynieniu godnemuochrony interesowi wierzyciela – stąd ochrona winna być wyłączona ze względu na zakazy ustawy lubsprzeczność z zasadami współżycia społecznego (zob. W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E.Skowrońska-Bocian, Zobowiązania..., s. 50). Zachowanie dłużnika dotyczyć może szeregu różnych dóbrmaterialnych i niematerialnych, które określa się mianem przedmiotu świadczenia. Jeśli więc przedmiotemświadczenia będzie jakaś rzecz, to przedmiotem zobowiązania będzie zachowanie się dłużnika, polegającena obowiązku wydania tej rzeczy wierzycielowi. W języku prawniczym często utożsamia się pojęcie„świadczenie" z pojęciem „przedmiot świadczenia".

18. Obowiązek świadczenia w stosunku zobowiązaniowym obciążać może albo tylko jedną stronę(klasycznym przykładem jest umowa darowizny, zobowiązanie z tytułu czynu niedozwolonego), albo obiestrony zobowiązania. W tym drugim wypadku mamy do czynienia z zobowiązaniem wzajemnym i sytuacją,gdy każda ze stron zobowiązania jest jednocześnie dłużnikiem świadczenia należnego drugiej stronie iwierzycielem świadczenia jej przysługującego. Zobowiązania wzajemne (art. 487 § 2 k.c.) stanowiąnajistotniejszą grupę zobowiązań; oparte są na zasadzie ekwiwalentności, świadczenie jednej strony jestodpowiednikiem drugiej.

19. Świadczenie w momencie powstania zobowiązania powinno być oznaczone lub chociażbyoznaczalne. W tym drugim wypadku muszą być wskazane kryteria, wedle których ustalane będzieświadczenie, np. wskazanie podstaw do ustalenia ceny w umowie sprzedaży. Poza oznaczalnościąświadczenia możemy mieć również do czynienia z jego konkretyzacją przy świadczeniu oznaczonym co dogatunku – tych pojęć nie należy utożsamiać (por. M. Safjan (w:) Kodeks cywilny. Komentarz , pod red. K.Pietrzykowskiego, t. I, Warszawa 2002, s. 660).

20. Jeśli świadczenie będzie niemożliwe do wykonania, to zobowiązanie zgodnie z zasadą impossibiliumnulla obligatio (art. 387 k.c.) dotknięte będzie tzw. niemożliwością pierwotną. Taka niemożliwość musi miećcharakter obiektywny, a więc nie dotyczy tylko określonego dłużnika, ale każdego innego podmiotu.

V. Świadczenie polegające na działaniu i zaniechaniu

21. Z art. 353 § 2 k.c. wynika ustawowy podział zobowiązań na zobowiązania ze świadczeniamipolegającymi na działaniu (facere) albo na zaniechaniu (non facere). Oznacza to więc, że treść powinnegozachowania dłużnika może polegać bądź na działaniu, bądź na zaniechaniu. Podział ten jestdychotomiczny. Działanie może przybrać postać dania lub czynienia, zaniechanie natomiast polegać możena nieczynieniu, zaprzestaniu, znoszeniu ( pati ). Przykładem działania jest danie czegoś, spełnienie jakiśusług, przykładem zaniechania – niepodejmowanie działań potencjalnie możliwych, zaprzestanie dotądrealizowanych czy powstrzymanie się od przeszkadzania czynnościom innych osób. Podział ten odnosi siędo takiego kryterium, czy wynik działań dłużnika ma być wywołany przez pozytywne czynności dłużnika, czypoprzez wstrzymanie się od nich – natomiast bez znaczenia będzie, czy wynik zachowania się dłużnikabędzie dla wierzyciela pozytywny, tj. spowoduje zmianę w istniejącym stanie rzecz. Przesądzający jest więcnie wynik, lecz charakter zachowania się dłużnika (zob. A. Ohanowicz, Zobowiązania..., s. 49). Wokreślonym stosunku zobowiązaniowym może wystąpić jednocześnie kilka świadczeń polegających nadziałaniu i kilka polegających na zaniechaniu, a nawet jedno świadczenie może łączyć w sobie elementy

działania i zaniechania.

VI. Zobowiązania rezultatu i starannego działania

22. W grupie zobowiązań ze świadczeniami działania wyróżnić można z kolei zobowiązania rezultatu istarannego działania. Jest to ważne rozróżnienie, wpływa bowiem na ocenę należytego spełnieniaświadczenia przez dłużnika. Zobowiązanie rezultatu polega na tym, że dłużnik powinien uzyskać oznaczonyi sprecyzowany od początku rezultat. W zobowiązaniu starannego działania dłużnik musi dołożyć należytejstaranności w zmierzaniu do określonego celu, natomiast samo uzyskanie tego celu jest poza treścią


5/586

stosunku zobowiązaniowego. Dłużnik zatem nie ma obowiązku osiągnięcia celu, a jego powinnością jeststaranne zachowanie. Przykładem zobowiązania starannego działania jest zobowiązanie z umowy oudzielenie pomocy prawnej.

VII. Świadczenia jednorazowe, ciągłe i okresowe

23. Istotnym podziałem świadczeń jest ich podział na jednorazowe, ciągłe i okresowe. Ze świadczeniem jednorazowym będziemy mieli do czynienia, wówczas gdy da się ono spełnić jedną czynnością (np.świadczenie polegające na przewiezieniu osoby) lub wieloma, ale składającymi się na jeden wynik (np.świadczenia sprzedawcy wykonywane w czasie oznaczonym lub nieoznaczonym, ale w stałych terminachlub na żądanie kupującego). W sytuacji gdy całość świadczenia jest z góry określona, ale ma być spełnionaczęściami w ciągu określonego czasu (np. cena rozłożona na raty), również świadczenie jest jednorazowe.Istotą świadczenia jednorazowego jest więc to, że może być ono spełnione w drodze jednorazowegozachowania się dłużnika. Przy czym znaczenie ma sama możliwość jednorazowego spełnienia, a nie czy wrzeczywistości zostało ono tak spełnione. Stąd zapłata ceny w umowie sprzedaży na raty nie zmieniacharakteru prawnego świadczenia zapłaty jako świadczenia jednorazowego, które może nastąpić równieżw drodze jednorazowego zachowania dłużnika (por. T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s. 12; M. Safjan (w:)Kodeks..., s. 662).

24. Świadczenia okresowe (periodyczne) polegają na przekazywaniu oznaczonej liczby pieniędzy lubinnych rzeczy zamiennych cyklicznie i w oznaczonych z góry odstępach czasu – i nie są one zaliczane napoczet jednego świadczenia. Przykładami takich świadczeń są świadczenie rentowe, czynsz najmu, czynszdzierżawy. Przy świadczeniach okresowych czynnik czasu wyznacza finalny rozmiar świadczenia – imdłużej trwa stosunek zobowiązaniowy, tym więcej świadczeń otrzymuje wierzyciel od dłużnika. Jednakposzczególne świadczenia nie składają się na jakąś z góry określoną wielkość i zachowują samodzielność.

25. Ze świadczeniem ciągłym mamy do czynienia, wówczas gdy dochodzi do oznaczonego,niezmiennego i stałego zachowania się dłużnika przez cały czas trwania zobowiązania. W odróżnieniu

jednak od świadczeń okresowych nie da się wyróżnić w nich powtarzających się wyodrębnionychczynności, np. świadczenie wynajmującego, wydzierżawiającego, świadczenia przybierające postaćzaniechania (por. Z. Radwański, Zobowiązania..., s. 50).

VIII. Świadczenia podzielne i niepodzielne

26. Podział świadczeń na podzielne i niepodzielne wynika z właściwości przedmiotu świadczenia oraz jego stosunku wartości przed i po podziale. Zgodnie z art. 379 § 2 k.c. świadczenie jest podzielne, jeżelimoże być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości (np. przyjmuje się, żeświadczenie pieniężne zawsze jest podzielne). Z kolei świadczenie jest niepodzielne, gdy nie może byćspełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości (art. 379 § 2 k.c. wykładany a contrario).Świadczeniem niepodzielnym będzie świadczenie rzeczy oznaczonej co do tożsamości czy świadczeniepolegające na nieczynieniu.

IX. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i co do gatunku

27. Świadczenie oznaczone co do tożsamości (in specie) ma za przedmiot rzecz oznaczonąindywidualnie. O przedmiocie oznaczonym indywidualnie mówić możemy wtedy, gdy strony określiły go wtaki sposób, że wskazały cechy uznane przez nie za wyłącznie właściwe temu przedmiotowi albo niewskazując tych cech, wskazały konkretną rzecz jako przedmiot świadczenia. Świadczenie oznaczone co dogatunku (in genere) ma za przedmiot rzecz oznaczoną tylko według cech rodzajowych, czyli pewnych cechszczególnych dla całej klasy przedmiotów, a każdy z desygnatów mieszczących się w zakresiewyznaczonym treścią danej nazwy może być przedmiotem świadczenia. W chwili powstania zobowiązanianie wiadomo jeszcze, jakie konkretnie jednostki rzeczowe będą świadczone – znane są jedynie dane, napodstawie których ma nastąpić świadczenie (zob. Z. Radwański, Zobowiązania..., s. 52; T. Dybowski, A.Pyrzyńska (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. E. Łętowskiej, t. 5,


6/586

Warszawa 2006, s. 209).

28. Podział ten opiera się na wyróżnieniu subiektywnym, czyli charakter świadczenia zależny jest od wolistron. Nie istnieją bowiem przedmioty z natury swej należące zawsze do jednej lub drugiej grupy. Z koleipodział świadczeń na zamienne i niezamienne odbywa się już w oparciu o kryteria obiektywne, czyliwystępowanie cechy zamienności lub niezamienności rzeczy wynika z jej charakteru, a nie z cechsubiektywnych uzależnionych od woli stron (zob. M. Safjan (w:) Kodeks..., s. 662).

Art. 353(1).

I. Zasada swobody umów – pojęcie

1. Zasada swobody umów (zwana dawniej „zasadą wolności umów") należy do naczelnych zasad prawazobowiązań. Przed nowelizacją kodeksu cywilnego dokonaną ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz. U. Nr 55,poz. 321), mocą której dodano art. 3531 do kodeksu cywilnego – zasada ta wyprowadzana była w drodzeargumentacji a contrario z przepisów art. 58 i innych kodeksu cywilnego.

2. Swobodę umów definiuje się jako kompetencję do kształtowania przez podmioty wiążących jestosunków prawnych w drodze dwu- lub wielostronnych oświadczeń woli (zob. Z. Radwański,Zobowiązania..., s. 116). Określa się ją również jako stworzoną przez normy prawa dla podmiotówcywilnoprawnych z możliwością (kompetencją) ustanawiania, uchylania i zmieniania ich obowiązków (iskorelowanych z nimi uprawnień), czyli tworzenia, zmieniania i znoszenia stosunków zobowiązaniowych wdrodze dokonywanych wspólnie czynności prawnych – umów (P. Machnikowski (w:) System..., s. 419 i n.).

3. Jedną z tradycyjnych zasad prawa cywilnego jest także zasada autonomii woli stron, na którą składasię, między innymi, swoboda umów. Zasada autonomii woli stron jest więc pojęciem szerszym od swobodyumów i obejmuje także inne niż umowa postacie kształtowania stosunków cywilnoprawnych mocą własnychdecyzji określonych podmiotów.

4. Zasada swobody umów jest pochodną konstytucyjnej zasady wolności gospodarczej (por. wyrok SN zdnia 4 października 2006 r., II CSK 117/2006, LEX nr 332959).

5. Artykuł 3531 k.c. obejmuje także zakaz zawierania umów, których celem jest obejście prawa – czynności in fraudem legis (W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian,Zobowiązania..., s. 141).

II. Zakres swobody umów

6. W orzecznictwie przyjęto, że zasada swobody umów oznacza, iż podmioty zawierające umowę: a) mają pełną swobodę co do tego, czy chcą zawiązać między sobą stosunek obligacyjny, a więc, czy

zobowiązanie umowne w ogóle powstanie, b) mają swobodę wyboru kontrahenta, c) mogą ukształtować treść umowy według swego uznania, a tym samym powołać do życia taki

stosunek zobowiązaniowy, jaki odpowiada ich interesom, a ponadto, że: d) prawnie skuteczne jest samo porozumienie stron, niewymagające w zasadzie szczególnej formy,

chyba że wymóg taki wynika z ustawy (uchwała pełnego składu SN z dnia 28 kwietnia 1995 r., IIICZP 166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135, Prok. i Pr.-wkł. 1995, nr 11-12, s. 31, Wokanda 1995, nr11, s. 1).

7. W doktrynie wskazuje się, że mówiąc o zasadzie swobody umów w ścisłym tego słowa znaczeniunależy mieć na uwadze tylko wpływ stron na treść umowy, zgodnie z unormowaniem zawartym w art. 3531 k.c. Jednakże gdy powiąże się art. 3531 k.c. z pozostałymi przepisami kodeksu cywilnego, można przyjąć,że zasada ta wiąże się z czterema zasadniczymi cechami: 1) swoboda zawarcia lub niezawarcia umowy, 2)możliwość swobodnego wyboru kontrahenta, 3) możliwość kształtowania treści umowy co do zasady w


7/586

sposób dowolny, 4) możliwość wyboru co do zasady formy umowy (por. T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s.15; M. Safjan (w:) Kodeks..., s. 663).

8. Jako dodatkową cechę zasady swobody umów wskazuje się również swobodę zmiany lub rozwiązania już istniejącego stosunku umownego (por. Z. Radwański, Zobowiązania..., s. 117) bądź jego likwidacji wdrodze porozumienia stron (por. K. Kruczalak, Rozwiązanie umownego stosunku zobowiązaniowego namocy wzajemnego porozumienia stron w prawie cywilnym, Palestra 1975, nr 9, s. 69-78).

9. Ponadto wyróżnia się jeszcze dwa elementy swobody umów – możliwość wyboru trybu, w którymumowa zostanie zawarta oraz swoboda kształtowania celu umowy (P. Machnikowski (w:) System..., s. 422i n. i cyt. tam autorzy).

10. W orzecznictwie natomiast przyjęto, że zasada swobody kontraktowania dotyczy także swobodynegocjowania, stąd nieprzystąpienie do renegocjacji kontraktu, gdy brak środków na zapłatę zaświadczenia ponadlimitowe nie może być ocenione jako niewykonanie zobowiązania, rodząceodpowiedzialność odszkodowawczą (wyrok SA w Warszawie z dnia 5 grudnia 2007 r., I ACa 512/07, Apel.-W-wa 2008, nr 3, s. 47).

11. W piśmiennictwie prezentowane jest również stanowisko, wskazujące na istnienie dwóch przejawówswobody zawarcia umowy – pozytywnego, który polega na niemożności zakazania stronom zawarcia

umowy oraz negatywnego, polegającego na niemożności zmuszenia stron do zawarcia umowy (M.Sośniak, Zasada swobody umów w prawie obligacyjnym z perspektywy schyłku XX wieku, SIS 1985, nr 10,s. 13).

12. W orzecznictwie przyjęto, że skoro podstawową zasadą prawa zobowiązań jest swoboda zawieraniaumów, a istotną cechą każdej umowy jest autonomia woli zawierających ją stron (art. 3531 k.c.), stąd nie jestmożliwe ustalenie, że bez zgody wynajmującego mogło dojść do zawarcia umowy najmu (wyrok SN z dnia12 maja 1999 r., II CKN 320/98, LEX nr 528161). Natomiast w ramach swobody kontraktowej, wynikającej zart. 353

1 k.c., strony mogą zmodyfikować łączący je stosunek prawny także poprzez jednostronne

ustępstwa wierzyciela. Modyfikacja zobowiązania dłużnika, polegająca na odroczeniu wymagalnościświadczenia pieniężnego i rozłożeniu go na raty, nie sprzeciwia się właściwości stosunku, ustawie anizasadom współżycia społecznego (wyrok SN z dnia 16 lutego 2005 r., IV CK 502/04, LEX nr 177277).

13. Zasada swobody umów nie obejmuje stosunków prawno-rzeczowych, spadkowych i rodzinnych (por.Z. Radwański, Zobowiązania..., s. 118).

14. Zasada swobody umów dotyczy wyłącznie czynności prawnych dwustronnych, z wykluczeniemczynności jednostronnych, co wynika nie tylko z miejsca usytuowania przepisu art. 3531 w kodeksiecywilnym, ale także z jego treści (verba legis „strony zawierając umowę [...]"). W doktrynie wskazuje sięponadto, że dopuszczenie swobody kreowania czynności jednostronnych w przypadkachnieprzewidzianych w przepisach naruszałoby bezpieczeństwo obrotu prawnego, potrzebę jego kontroli orazzasadę, że bez zgody zainteresowanej osoby nie można nie tylko jej zobowiązać, ale również przyznać jejprawa (Z. Radwański, Zobowiązania..., s. 25).

15. Kwestia nierównego traktowania stron w ramach umowy, jak również nieekwiwalentność świadczeńnie mają żadnego wpływu na ważność czynności prawnej – umowy. Zgodnie z art. 3531 k.c. strony mogą

ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwościstosunku, ustawie, zasadom współżycia społecznego (wyrok SA w Warszawie z dnia 26 stycznia 2006 r., VI ACa 841/2005, niepubl.). Podobną myśl wyrażono w wyroku SN z dnia 18 marca 2008 r., gdzie wskazano,że z wyrażonej w art. 3531 k.c. zasady swobody umów wynika przyzwolenie na faktyczną nierówność stronumowy. Z tych powodów przyjęto, że nieekwiwalentność sytuacji prawnej stron umowy nie wymaga co dozasady istnienia okoliczności, które by ją usprawiedliwiały, skoro stanowi ona wyraz woli stron (wyrok SN zdnia 18 marca 2008 r., IV CSK 478/07, LEX nr 371531).

16. Brak regulacji wynagrodzenia ryczałtowego w przepisach dotyczących umowy o roboty budowlanenie oznacza, że strony w ramach swobody umów (art. 3531 k.c.) nie mogą uzgodnić takiego właśnie


8/586

wynagrodzenia (wyrok SA w Warszawie z dnia 17 lutego 2005 r., VI ACa 680/2004, niepubl.).

III. Treść umowy

17. Swoboda umów nie ma charakteru absolutnego i jak w każdym systemie prawnym doznajeograniczeń w zakresie zarówno treści, jak i celu umowy.

18. Przez pojęcie treści stosunku zobowiązaniowego rozumieć należy wynikające z umowy istotneuprawnienia i obowiązki stron, dotyczące świadczenia i jego wykonania.

19. Zgodnie z art. 56 k.c. czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te,które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Z przepisu tego wynikawięc, że treść konkretnej umowy określa nie tylko sama umowa, chociaż stanowi ona główne źródłokształtowania tej treści, ale również przepisy ustawy, pod warunkiem wszakże, że mają charakterbezwzględnie obowiązujący (ius cogens) oraz zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje.

20. W orzecznictwie przyjmuje się również możliwość kształtowania treści umowy przez przepisy ustawy,stosowane jedynie przez analogię. Jeśli bowiem brak jest przepisów normujących wypowiedzenie umowy, zktórej wynika bezterminowe zobowiązanie trwałe, stosuje się postanowienia umowy, a jeżeli strony w tym

względzie nie porozumiały się lub ich porozumienie nie mieści się w granicach swobody umów – stosuje sięw drodze analogii przepisy normujące wypowiedzenie innych umów rodzących takie zobowiązanie (wyrokSN z dnia 7 grudnia 2000 r., II CKN 351/2000, OSNC 2001, nr 6, poz. 95, Biul. SN 2001, nr 5, poz. 9, Glosa2001, nr 9, s. 44, M. Praw. 2001, nr 12, s. 639, Radca Prawny 2001, nr 4, s. 119).

21. Na treść zobowiązania mogą składać się także wynikające z kodeksu cywilnego tzw. dodatkowezastrzeżenia umowne (zadatek, umowne prawo odstąpienia, odstępne, kara umowna – art. 394-396 i 483),

jeżeli tylko zostały uwzględnione w umowie.

22. Swoboda kształtowania treści umowy przy uwzględnieniu brzmienia art. 3531 k.c. oznacza, że stronymają do wyboru cztery możliwości: 1) zawarcie umowy nazwanej z katalogu uregulowanego w kodeksiecywilnym (lub innym akcie), 2) zawarcie umowy nazwanej, ale z wprowadzeniem do niej odmiennychuregulowań; odmienne uregulowania polegać mogą na uzupełnieniu unormowania ustawowego

dodatkowymi postanowieniami w postaci klauzul, zastrzeżeń; odmienność może przejawiać się też w tym,że zostaną umieszczone w umowie postanowienia regulujące niektóre zagadnienia inaczej niż ustawa bądźwyłączające zastosowanie niektórych przepisów. W takiej sytuacji jednak swobodę ograniczają przepisydotyczące danego rodzaju umowy o charakterze iuris cogentis, 3) zawarcie umowy nienazwanej, którejtreść strony ukształtują samodzielnie wedle swego uznania (będziemy mieli wówczas do czynienia zeswobodą kreowania stosunków umownych, nieobjętych katalogiem umów nazwanych), 4) połączenie cechdwóch lub więcej umów nazwanych – tzw. umowy mieszane, negotium mixtum (por. T. Wiśniewski (w:)Komentarz..., s. 16; M. Safjan (w:) Kodeks..., s. 664; wyrok SN z dnia 6 listopada 2002 r., I CKN 1144/00,LEX nr 74505).

23. W orzecznictwie wskazano, że oprócz umów typowych, tzw. nazwanych, oddzielnie normowanych wkodeksie cywilnym, istnieje kategoria umów nienazwanych, mających niejednokrotnie cechy różnych umówtypowych. Przy rozstrzyganiu sporów, powstających na tle takich nietypowych umów sąd musi szczególniedokładnie badać ich cechy i precyzyjnie ustalać, na czym polegają świadczenia stron (wyrok SN z dnia 28kwietnia 2004 r., V CK 379/2003, M. Praw. 2004, nr 11, s. 487). Jeśli umowa jest umową nienazwaną,zawiera elementy umowy przechowania, świadczenia usług i najmu, to wynika z tego, że nie można do niejstosować wprost wszystkich przepisów o umowie przechowania (wyrok SN z dnia 16 września 2003 r., IVCKN 470/01, LEX nr 453153).

24. W doktrynie zauważono, że częstą praktyką przy zawieraniu umów nazwanych jest zamieszczanie wnich postanowień, powtarzających w różnym rozmiarze treść obowiązujących przepisów. W razie zmianyporządku prawnego w zakresie treści tych powtórzonych przepisów powstają trudności interpretacyjne.Twierdzi się zasadnie, by w takich sytuacjach respektować wolę stron, wyrażoną w treści umowy, z


9/586

wyjątkiem sytuacji, gdy nowe przepisy miałyby charakter bezwzględnie obowiązujący (por. T. Wiśniewski(w:) Komentarz..., s. 16).

25. W orzecznictwie przyjęto, że w ramach swobody umów możliwe jest wprowadzenie następującychuregulowań do umowy:

a) zleceniobiorca może zobowiązać się wobec zleceniodawcy do niepodejmowania działańkonkurencyjnych w czasie trwania umowy (wyrok SN z dnia 11 września 2003 r., III CKN 579/2001,Biul. SN 2004, nr 2, s. 9, M. Praw. 2004, nr 8, s. 370, OSNC 2004, nr 10, poz. 167, OSP 2005, z. 3,poz. 38, Radca Prawny 2004, nr 6, s . 135 z glosą A. Świątkowskego, OSP 2005, z. 3, poz. 158);

b) w umowie ubezpieczenia można szczegółowo uregulować zagadnienia związane zubezpieczeniem określonego rodzaju, o ile tylko kwestie te nie są uregulowane przepisamibezwzględnie obowiązującymi (wyrok SN z dnia 25 lipca 2001 r., I CKN 1312/98, niepubl.);

c) strony mogą włączyć do treści umowy element aktu normatywnego, dotyczący innego stosunkuprawnego (wyrok SN z dnia 22 stycznia 2002 r., V CKN 662/2000, niepubl.).

IV. Cel umowy

26. Granice swobody umów określone w art. 3531 k.c. odnoszą się nie tylko do treści umowy, ale równieżdo celu stosunku prawnego kształtowanego przez strony. W judykaturze przyjęto, że ocenie dokonywanej z

uwzględnieniem kryteriów określonych w art. 3531

k.c. podlega także cel umowy (wyrok SN z dnia 26 marca2002 r., III CKN 801/2000, Biul. SN 2002, nr 9, s. 14, M. Praw. 2002, nr 23, s. 1090, M. Praw. 2003, nr 1, s.34, OSNC 2003, nr 3, poz. 41, Palestra 2002, z. 11-12, s. 183; uchwała pełnego składu SN z dnia 28kwietnia 1995 r., III CZP 166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135, Prok. i Pr.-wkł. 1995, nr 11-12, s. 31,Wokanda 1995, nr 11, s. 1, gdzie SN wskazuje, że ograniczenie swobody umów może wynikać również zcharakteru celu, jaki przyświeca stronom).

27. Pod pojęciem celu umowy rozumieć należy szeroko pojmowaną korzyść, jaką strony pragnąosiągnąć w wyniku wykonania danego zobowiązania (wyrok SA w Warszawie z dnia 26 stycznia 2006 r., VI

ACa 841/2005, niepubl.). Cel umowy definiuje się także jako stan rzeczy, jaki zamierzają osiągnąć stronyprzez realizację uprawnień i obowiązków składających się na zobowiązanie (zob. P. Machnikowski (w:)System..., s. 471).

28. Jeśli nie można ustalić, jaka była oczekiwana przez strony korzyść, wówczas przyjąć należy, żestronom chodziło o cel typowy, tzn. taki, jaki się najczęściej osiąga w określonej sytuacji w wyniku spełnieniaokreślonego świadczenia.

29. W piśmiennictwie podkreśla się, że o celu zobowiązania nie można mówić w sytuacji, gdyoczekiwanie konkretnej korzyści leży w zamiarze tylko jednej strony, druga strona zaś w ogóle nie orientujesię co do zamiaru kontrahenta (por. T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s. 17; P. Machnikowski (w:) System...,s. 472). Nadto wskazuje się, że cel w rozumieniu komentowanego przepisu należy odróżnić od „przyczynyprawnej" zobowiązania, czyli tzw. causae, z której istnieniem wiąże się rozróżnienie czynności prawnychprzyczynowych – kauzalnych i oderwanych – abstrakcyjnych (T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s. 17).

30. Cel zobowiązania może być uwidoczniony w treści umowy, ale także może nie być ujawniony, wszczególności jeżeli stronom chodziło o obejście ustawy lub zasad współżycia społecznego. Zgodnie zestanowiskiem judykatury niedopuszczalny według art. 3531 k.c. cel umowy musi pozostawać wbezpośrednim związku z dokonywaną czynnością, która ma być bezpośrednio skierowana na osiągnięcieokreślonego celu. Jednak cel ten nie musi przy tym wynikać z treści zawieranej umowy. Niezbędne jest jednak, aby niedozwolony cel umowy można było wywieść z treści zawartej umowy („odnaleźć" w jej treści) – wyrok SN z dnia 26 marca 2002 r., III CKN 801/2000 (Biul. SN 2002, nr 9, s. 14, M. Praw. 2002, nr 23, s.1090, M. Praw. 2003, nr 1, s. 34, OSNC 2003, nr 3, poz. 41, Palestra 2002, z. 11-12, s. 183).

31. Cel umowy nie musi natomiast być celem wspólnym dla obu stron, wystarczy, że do jego osiągnięciadąży jedna ze stron umowy, a druga jest tego świadoma lub – biorąc pod uwagę okoliczności zawarciaumowy oraz jej treść – powinna być świadoma. W przypadku zawarcia umowy dzierżawy pomieszczeń


10/586

należących do jedynego szpitala, znajdującego się w stosunkowo niewielkim mieście, z osobą prowadzącąprzedsiębiorstwo usług pogrzebowych można stwierdzić, że przynajmniej jedna ze stron chciała osiągnąćcel sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Doświadczenie życiowe bowiem wskazuje, że obecnieśmierć człowieka zwykle następuje w szpitalu, wobec tego stwarza to przedsiębiorcy pogrzebowemu,dzierżawiącemu pomieszczenia służące do przechowywania zmarłych, możliwość nawiązania kontaktu zrodzinami zmarłych, zanim uczynią to inne podmioty prowadzące taką samą działalność. Celem zawarciaumowy dzierżawy staje się więc ułatwienie i rozszerzenie prowadzonej działalności ze szkodą dlakonkurentów, a także ze szkodą dla osób pragnących zorganizować uroczystości pogrzebowe swoichzmarłych bliskich. Dlatego pomimo uznania przez SN, że w rozpoznawanej sprawie treść umowy dzierżawyzawartej pomiędzy stronami ani nie pozostaje w sprzeczności z ustawą czy zasadami współżyciaspołecznego, ani też nie sprzeciwia się właściwości (naturze) wykreowanego stosunku zobowiązaniowego,to jednak odmiennie wypada ocena celu, osiągnięciu którego miała służyć zawarta umowa (por. wyż.wskazany wyrok SN z dnia 26 marca 2002 r., III CKN 801/2000).

32. Przyjmuje się, że niedopuszczalny według art. 3531 k.c. cel umowy musi mieć bezpośredni związek ztreścią dokonywanej czynności w tym sensie, że czynność ta jest bezpośrednio ukierunkowana na jegoosiągnięcie i temu celowi służy, niekoniecznie jednak cel musi wynikać z samej czynności prawnej (zob. M.Safjan (w:) Kodeks..., s. 664).

V. Ograniczenia zasady wolności umów

33. W orzecznictwie podkreśla się, że swoboda umów doznaje ograniczeń zarówno w zakresie treści, jaki celu umowy. Artykuł 3531 k.c. wprowadza trzy granice tej wolności: ustawę, właściwość (naturę) stosunkuprawnego i zasady współżycia społecznego (por. np. wyrok SN z dnia 6 listopada 2003 r., I CKN 1144/2000,M. Praw. 2004, nr 5, s. 233). W doktrynie mówi się z kolei o trzech wskaźnikach delimitujących swobodęumów (por. Z. Radwański, Zobowiązania..., s. 119).

34. W piśmiennictwie w celu uzasadnienia sensu ograniczeń zasady swobody umów wskazuje się, że sąone podyktowane przede wszystkim koniecznością zakreślenia właściwych ram przysługującej stronomautonomii woli. System prawny nie może bowiem udzielać stronom nieograniczonej kompetencji w zakresietworzenia stosunków zobowiązaniowych o doniosłości prawnej, a w konsekwencji pozostawić tę kwestiępoza kontrolą prawa. Jednocześnie wskazane w treści art. 3531 k.c. ograniczenia zapewniająwystępującym w obrocie podmiotom najpełniejszą realizację zasady swobody umów (K. Bączyk, Glosa dowyroku SN z dnia 16 lutego 2001 r., IV CKN 244/2000 , OSP 2002, z. 3, poz. 149).

35. W piśmiennictwie zauważono, że z art. 3531 k.c. wynika nie tylko akceptowanie od strony pozytywnejsamej zasady swobody umów, ale również przepis ten zakreśla ograniczenia tej zasady (W. Czachórski, A.Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania..., s. 140).

36. Z wynikającej z art. 3531 k.c. zasady swobody umów wyprowadza się dyrektywę interpretacyjną, żewszelkie wyjątki od tej zasady powinny być interpretowane restryktywnie w myśl reguły exceptiones nonsunt extendendae; oznacza to, że w żadnym wypadku nie można wyjątków od zasady swobody umówpoddać wykładni rozszerzającej.

37. Twierdzi się, że swoboda umów sięga do granic konkretnego przepisu imperatywnego. W sytuacjiistnienia określonego przepisu prawa, który jakiekolwiek zagadnienie, odnoszące się do określonej umowy,normuje w sposób imperatywny – wykluczona jest możliwość regulowania przez strony w sposób odmiennywynikających z umowy wzajemnych praw i obowiązków. Reguła ta jest aktualna zarówno w przypadkuzawierania umów nazwanych, mieszanych, jak i nienazwanych, noszących znamiona kompletnej nowości.W tym ostatnim przypadku zawarcie umowy nienazwanej, w której strony mogą ustalić wzajemne prawa iobowiązki oraz zamieścić dodatkowe postanowienia umowne całkowicie według swojego uznania, równieżwymagać będzie respektowania granic wyznaczonych przepisami iuris cogentis, które do danej umowynienazwanej znajdują w określonym przypadku zastosowanie (K. Bączyk, Glosa do wyroku SN...).

38. Poza trzema wskazanymi powyżej ograniczeniami zasady swobody umów ustawa nie wprowadza


11/586

żadnych innych wskaźników delimitujących swobodę umów – stąd strony, zawierając umowę, nie sązwiązane żadnymi innymi ograniczeniami, w szczególności istniejącymi zwyczajami. W orzecznictwiewyrażono pogląd, że strony mogą umawiać się wedle swojej woli niekoniecznie zgodnie z panującymizwyczajami (wyrok SN z dnia 19 marca 2003 r., I CKN 174/2001, niepubl.).

VI. Ograniczenia wynikające z ustawy

39. Swobodę kontraktową stron ograniczać mogą jedynie przepisy o charakterze iuris cogentis, a więcbezwzględnie obowiązujące, w tym także semiimperatywne, tj. takie, których bezwzględnie obowiązującycharakter działa tylko w jednym kierunku. W razie sprzeczności umowy z normami względnie wiążącymi,normy te nie znajdą zastosowania, a treść stosunku zobowiązaniowego regulować będzie umowa.

40. Niedopuszczalne więc będzie takie ustalenie treści stosunku zobowiązaniowego lub jego celu, wwyniku którego dochodziłoby do naruszenia przepisów o charakterze iuris cogentis – i to zarównozawartych w kodeksie cywilnym, jak i innych ustawach, także takich, które nie będą zawierały norm ocharakterze cywilnym. Mogą to być normy konstytucyjne, karne, administracyjne, jeśli wynikać z nich będziezakaz kształtowania stosunków cywilnoprawnych określonej treści.

41. Przez termin „ustawa" rozumie się wszelkie przepisy zawarte w ustawie lub wydane na podstawie

wyraźnej delegacji ustawowej. Natomiast w zakres tego pojęcia nie można zaliczyć aktów normatywnychniższej rangi, takich jak zarządzenia, uchwały. Nakaz ścisłej interpretacji kryterium ustawy jest wynikiemderogacji (nowelą z dnia 28 lipca 1990 r.) art. XVI p.w.k.c., definiującego jako ustawę każdy aktobowiązującego prawa. W doktrynie do zakresu pojęcia „ustawa" zalicza się również akty prawamiejscowego (P. Machnikowski (w:) System..., s. 473).

42. W orzecznictwie przyjęto, że ograniczenie swobody umów przez ustawę dotyczy z jednej stronyzakazów zaopatrzonych w sankcję karną, obowiązujących w różnych sferach porządku prawnego wpaństwie, a z drugiej strony – przepisów obowiązujących bezwzględnie, określanych w prawie cywilnym jako przepisy iuris cogentis, często opatrzonych rygorem nieważności (uchwała pełnego składu SN z dnia28 kwietnia 1995 r., III CZP 166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135, Prok. i Pr.-wkł. 1995, nr 11-12, poz. 31,Wokanda 1995, nr 11, s. 1; por. także wyrok SA w Warszawie z dnia 26 stycznia 2006 r., VI ACa 841/2005,niepubl.). Jak trafnie ujął to SN w jednym ze swoich wyroków: swoboda umów nie może sięgać tak daleko,by naruszała przepisy o charakterze iuris cogentis (wyrok SN z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 701/00, OSP2003, z. 10, poz. 124).

43. Ocena, czy ustalenie treści stosunku zobowiązaniowego lub jego celu jest dopuszczalne wodniesieniu do zagadnień, które ustawa normuje w sposób imperatywny, musi opierać się na konkretnychprzepisach ustawy (art. 353

1 k.c.) – wyrok SN z dnia 16 lutego 2001 r., IV CKN 244/2000 (Biul. SN 2001, nr

5, s. 11, Glosa 2002, nr 6, s. 45, M. Praw. 2001, nr 14, s. 745, M. Praw. 2005, nr 19, s. 958, OSNC 2001, nr9, poz. 138, OSP 2002, z. 3, poz. 39, Radca Prawny 2001, nr 3, s. 118 z glosą K. Bączyk, OSP 2002, z. 3,poz. 149).

44. Odmienny pogląd prezentowany jest w doktrynie, gdzie podnosi się, że nakazy i zakazy ustawowe niemogą być identyfikowane z pojęciem konkretnego przepisu zawartego w tekście ustawy – lecz mogą byćrekonstruowane z całokształtu regulacji odnoszących się do danej kategorii stosunków prawnych.Przyjmuje się w końcu, że charakter imperatywny nie musi wynikać z brzmienia przepisu; czasamipotrzebne będzie odwołanie się do wykładni systemowej oraz ustalenie celu danej regulacji (zob. M. Safjan(w:) Kodeks..., s. 667).

45. Podobny pogląd doktryny głosi, że ograniczenie swobody umów nie zawsze musi być wyrażoneexpressis verbis w konkretnym przepisie prawnym, wystarczy bowiem, że normę zakazującą będzie możnaustalić w drodze interpretacji przepisów prawnych lub rozumowań inferencyjnych (Z. Radwański,Zobowiązania..., s. 119). Twierdzi się również, że sprzeczność stosunku prawnego z ustawą należyrozumieć jako sprzeczność z normą (imperatywną bądź semiimperatywną) zrekonstruowaną wszczególności na podstawie przepisów prawnych. Jako przykład podaje się, że zakaz sprzedaży części


12/586

własnego ciała będzie wynikał z ogółu unormowań dotyczących ochrony dóbr osobistych i regulacji wzakresie legalności zabiegów medycznych. Nadto jako ius cogens traktować należy nie tylko te przepisy, zktórych redakcji (brzmienia) wyraźnie wynika ich bezwzględnie obowiązujący charakter (jak np. art. 746 § 3k.c.), lecz także te, których treść jest wyrazem zasady moralnej lub odzwierciedleniem jakiegoś istotnegocelu społeczno-gospodarczego (K. Bączyk, Glosa do wyroku SN...).

46. W orzecznictwie prezentowane jest nadto stanowisko, że przepisami bezwzględnie obowiązującymisą zarówno te, z których brzmienia wyraźnie wynika charakter imperatywny, jak i takie, których treść wyrażamotywację socjalną, etyczną lub intencję ochrony porządku publicznego (uchwała SN z dnia 15 lutego 1996r., III CZP 5/96, OSNC 1996, nr 5, poz. 69, OSP 1996, z. 10, poz. 174, OSP 1996, z. 12, poz. 229, Prok. iPr.-wkł. 1996, nr 6, s. 30, PS 1996, nr 11-12, s. 155, PS 1998, nr 10, s. 139, Wokanda 1996, nr 4, s. 6 zglosami A. Szpunara, PS 1996, nr 11-12, s. 155, R. Karcza, PS 1998, nr 10, s. 139 i K. Kubińskiego, OSP1996, z. 12, poz. 574).

47. W judykaturze uznano za sprzeczne z ustawą: a) zastrzeżenie kary umownej w przypadku zobowiązania pieniężnego – zobowiązania

leasingobiorcy. Artykuł 483 k.c. pozwala zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej zniewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatęokreślonej kwoty – kary umownej; taka możliwość nie dotyczy natomiast wypadku zobowiązaniapieniężnego (wyrok SN z dnia 18 sierpnia 2005 r., V CK 90/2005, M. Praw. 2005, nr 18, s. 874, M.Praw. 2007, nr 8, s. 433);

b) umowne wyłączenie instytucji odsetek za opóźnienie. Sąd Najwyższy przyjął, że odsetki stanowiąswoistą „sankcją cywilną" za sam fakt niespełnienia świadczenia pieniężnego w terminie, będącą

jednocześnie sankcją ustawową i bezwzględnie obowiązującą (wyrok SA w Katowicach z dnia 12stycznia 2005 r., I ACa 869/04, LEX nr 147133);

c) natomiast samo zawarcie umowy o pracę w okresie ciąży, nawet gdyby głównym motywem byłouzyskanie zasiłku macierzyńskiego nie jest naganne ani tym bardziej sprzeczne z prawem. Jednakuzasadnia to objęcie nieważnością postanowień stron umowy dotyczących wynagrodzenia zapracę (wyrok SN z dnia 6 lutego 2006 r., III UK 156/05, LEX nr 272549).

VII. Ograniczenia wynikające z natury (właściwości) zobowiązania

48. W doktrynie wskazuje się, że wskaźnik natury zobowiązania każe brać pod uwagę (respektować)ogólne właściwości każdego stosunku zobowiązaniowego, powstałego na podstawie umowy (zob. Z.Radwański, Zobowiązania..., s. 121).

49. W judykaturze twierdzi się, że konieczność respektowania natury danego stosunku prawnego możnainterpretować w dwojaki sposób. Interpretacja szersza prowadzi do uznawania za sprzeczne z naturązobowiązania takiego zniekształcenia umowy typowej, znanej prawu zobowiązań, które wykracza pozaramy stosunku umownego, akceptowanego w sferze danego ustawodawstwa, gdy jednocześnie nie istniejepodstawa do rozumienia stosunku jako umowy o charak terze mieszanym, którą strony pragną zawrzeć.Interpretacja węższa oznacza sprzeczność przewidywanych warunków umowy z jakąkolwiek rozsądnąwykładnią stosunku prawnego mieszczącego się w sferze dostępnych naszemu ustawodawstwu instytucji(uchwała pełnego składu SN z dnia 28 kwietnia 1995 r., III CZP 166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135, Prok.i Pr.-wkł. 1995, nr 11-12, s. 31, Wokanda 1995, nr 11, s. 1).

50. W piśmiennictwie także wskazuje się na możliwość rozumienia w dwojaki sposób pojęcia naturystosunku prawnego. Po pierwsze, w znaczeniu szerszym, jako dyrektywę przestrzegania pewnychzasadniczych elementów stosunku zobowiązaniowego, tj. tych jego treści składowych, których istnieniedecyduje o istocie tworzonego węzła prawnego. O dyrektywie tej wnioskować należy albo bezpośrednio zcharakteru stosunków zobowiązaniowych w ogólności albo z charakteru przynależnego danemu typowitych stosunków. Węższe znaczenie oznacza, że owo ograniczenie stanowi dyrektywę przestrzeganiapewnych specyficznych, normatywnie sprecyzowanych elementów poszczególnych typów nazwanychstosunków zobowiązaniowych, których nieuwzględnienie lub zmodyfikowanie spowodowałoby wypaczenieustawodawczego wzorca stosunku zobowiązaniowego, wynikającego z określonego typu umowy (zob. M.


13/586

Safjan (w:) Kodeks..., s. 668 i n.; por. także W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E.Skowrońska-Bocian, Zobowiązania..., s. 141 i n.). W odniesieniu do pierwszej sytuacji wskazuje się jakoprzykład sprzeczności z właściwością stosunku prawnego wynikłego z umowy należącej do kategorii umówtzw. starannego działania, uzgodnienie przez strony, że wykonanie zobowiązania polegać będzie naosiągnięciu określonego rezultatu (np. adwokat w umowie z klientem zobowiązał się wygrać sprawę).Przykładem naruszenia kryterium właściwości stosunku, rozumianego węziej, będzie np. w umowiedarowizny – zastrzeżenie o wyłączeniu możliwości odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięcznościobdarowanego (art. 898 k.c.).

51. Ograniczenie wynikające z natury, właściwości stosunku prawnego to pozostawanie postanowieńumownych w sprzeczności z jakąkolwiek rozsądną interpretacją stosunku prawnego dającego się zmieścićw sferze dostępnych instytucji, prowadzące do podważenia sensu nawiązywanej więzi obligacyjnej. Wstanie faktycznym sprawy strony zawarły w aneksie do umowy o świadczenie usług zryczałtowaneodszkodowanie. Sąd Apelacyjny wskazał, że umowa o świadczenie usług nie została uregulowana wprzepisach kodeksu cywilnego ani innych przepisach, należy zatem do kategorii umów nienazwanych.Dlatego ocena zgodności treści i celu tego typu umów z naturą stosunku prawnego, nawet jeśli doszło doutrwalenia się ich w praktyce obrotu, odwołująca się do szczególnych cech tych umów – jest dyskusyjna.Dlatego nie ma podstaw do uznania, że co do tej przesłanki w ramach swobody zawierania i kształtowaniaumów strony przekroczyły ustawowe ograniczenie (wyrok SA w Warszawie z dnia 26 stycznia 2006 r., VI ACa 841/2005, niepubl.).

52. Okoliczność nieuzyskania spodziewanych korzyści ekonomicznych z zawartej umowy i popadnięciew zadłużenie nie może być utożsamiana z naruszeniem właściwości stosunku umownego, gdyż nie taki jestsens przepisu art. 353

1 k.c. Takie stanowisko powodowałoby, że każda umowa gospodarcza przynosząca

straty finansowe byłaby nieważna. Jeśli więc treść umowy o współpracy gospodarczej nie wykracza pozaramy stosunku umownego i nie jest sprzeczna z jego istotą – brak jest podstaw do jej unieważnienia (wyrokSA w Katowicach z dnia 4 marca 1998 r., I ACa 636/98, OSA 1999, z. 11-12, poz. 50, Pr. Gosp. 1999, nr 9,s. 47).

53. W orzecznictwie uznano za sprzeczne z naturą zobowiązania: a) określenie w umowie przedwstępnej, że zawarcie umowy przyrzeczonej zależne będzie od

dostarczonych dokumentów (wyrok SN z dnia 8 lutego 2007 r., I CSK 420/2006),b) przyjęcie możliwości rozwiązania umowy z mocą wsteczną za zgodą obu stron oraz

wypowiedzenia z mocą wsteczną przez jedną ze stron – jako sprzeczne z wynikającą z założeńkodeksu cywilnego naturą zobowiązania trwałego (wyrok SN z dnia 5 października 2005 r., II CK122/05, LEX nr 3113130; por. także wyrok SN z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 484/06, LEX nr274159),

c) umowę, w której dzierżawca zobowiązuje się do spowodowania określonego stanu rzeczy, naktórego spełnienie nie ma i nie może mieć żadnego wpływu – jako sprzeczną z naturą dzierżawy(wyrok SN z dnia 27 października 2004 r., IV CK 122/04, LEX nr 303365),

d) postanowienia regulaminu bankowego, uprawniające bank do jednostronnej zmiany treści tegoregulaminu, a tym samym warunków umów rachunku bankowego. Sąd Najwyższy wskazał, że zasprzeczne z naturą umowy gospodarczej należy uznać pozostawienie w ręku jednej tylko stronymożliwości dowolnej zmiany jej warunków. Sprzeczność ta występuje szczególnie wyraźniezwłaszcza przy umowach zawieranych nie w oparciu o indywidualne pertraktacje, ale w oparciu oregulamin wydany przez profesjonalistę, skoro jest oczywiste, że zawsze jest on zainteresowany w

najkorzystniejszym dla siebie ukształtowaniu regulacji masowo zawieranych umów (uchwała składu7 sędziów SN z dnia 22 maja 1991 r., III CZP 15/91, OSNCP 1992, nr 1, poz. 1, OSP 1992, z. 2, poz.32).

VIII. Ograniczenia wynikające z zasad współżycia społecznego

54. Ograniczenie swobody umów poczynione ze względu na zasady współżycia społecznego nawiązujedo uregulowania art. 55 in fine kodeksu zobowiązań, wedle którego treść i cel umowy powinny czynićzadość dobrym obyczajom. Na gruncie kodeksu zobowiązań zakładano, że umowa jest sprzeczna z


14/586

dobrymi obyczajami, jeżeli wykracza przeciwko uznanym w społeczeństwie zasadom moralnym lubprzyjętej w obrocie uczciwości. Jednocześnie uznawano, że ocenę tego kryterium należy pozostawićorzecznictwu. Także na gruncie obecnie obowiązującego prawa ustawodawca nie wskazuje, jak pojmowaćograniczenie dotyczące zasad współżycia społecznego. Dużą rolę należy tu przypisać wykładni oraz – jakpodkreśla się w piśmiennictwie – należy brać pod uwagę w pewnym stopniu historyczny kontekst wcieleniaw ramy kodeksu cywilnego „zasad współżycia społecznego" (por. T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s. 19).

55. Zasady współżycia społecznego uznaje się za rodzaj klauzuli generalnej, przez którą rozumie sięzwrot niedookreślony, oznaczający pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, będące jednakpoza systemem prawnym. Zasady współżycia społecznego oznaczają oceny moralne – z kolei ocenamoralna to akt polegający na udzieleniu aprobaty lub dezaprobaty jakiemuś czynowi ludzkiemu ze względuna to, w jakim stopniu przyczynia się on do sprawiedliwego dobra innych ludzi (zob. P. Machnikowski (w:)System..., s. 494). W orzecznictwie dodaje się, że istotą i funkcją wszelkich klauzul generalnych w prawiecywilnym jest możliwość uwzględnienia różnego rodzaju okoliczności faktycznych, które nie mogą byćoceniane raz na zawsze i w sposób jednakowy, w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego (wyrok SNz dnia 23 kwietnia 2004 r., I CK 550/03, LEX nr 188472).

56. Naruszeniem zasad współżycia społecznego będzie zawarcie umowy sprzecznej z uczciwością irzetelnością kupiecką lub takiej, która kształtować będzie wzajemne stosunki między stronami w sposóbewidentnie urągający słuszności (zob. Z. Radwański, Zobowiązania..., s. 120).

57. Zasady współżycia społecznego wiążą się z pewnymi normami moralnymi panującymi w danym społeczeństwie, takimi jak: zasady słuszności, dobrych obyczajów. Chodzi tutaj o przestrzeganie zasadlojalności, uczciwości, opartego na zaufaniu kontrahenta w fazie kształtowania i wykonywania umowy.Kryteria te przybierają postać klauzul generalnych i stanowią swoistą formę konkretyzacji i adaptacjiuniwersalnych zasad uczciwości obrotu, ochrony strony słabszej (wyrok SA w Warszawie z dnia 26 stycznia2006 r., VI ACa 841/2005, niepubl.).

58. Z drugiej strony zwraca się uwagę na okoliczność, że zawarty w art. 3531 k.c. nakaz respektowaniazasad współżycia społecznego nie może być rozumiany jako pozytywny obowiązek takiego ukształtowaniastosunku prawnego, który będzie spełniać określone postulaty słusznościowe, np. uzyskiwane pożytki zdzierżawionego obiektu będą równoważyć koszty poniesionej modernizacji obiektu. W art. 3531 k.c. chodzio nakaz minimum takiego uregulowania treści stosunku prawnego, które nie będzie sprzeciwiało się

przyjętym w społeczeństwie kryteriom uczciwego i lojalnego postępowania, a nie o nakazmaksymalizowania wymagań w celu zabezpieczenia interesów gospodarczych obu stron (wyrok SN z dnia27 października 2004 r., IV CK 122/04, LEX nr 303365).

59. W orzecznictwie podkreśla się także, że ograniczenie odwołujące się do zasad współżyciaspołecznego wskazuje na potrzebę oceny danego stosunku prawnego z punktu widzenia zasad dobrejwiary w znaczeniu obiektywnym lub zasad słuszności (uchwała pełnego składu SN z dnia 28 kwietnia 1995r., III CZP 166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135, Prok. i Pr.-wkł. 1995, nr 11-12, s. 31, Wokanda 1995, nr 11,s. 1).

60. Odwołanie się do zasad współżycia społecznego zarówno w art. 3531 k.c., jak i w art. 58 k.c. macharakter uniwersalny, w związku z czym ograniczenia wynikające z tych przepisów odnoszą się także doobrotu profesjonalnego (uchwała SN z dnia 26 września 1969 r., III CZP 8/69, OSNCP 1970, nr 6, poz. 97;

wyrok SN z dnia 8 stycznia 2003 r., II CKN 1097/2000, Biul. SN 2003, nr 7, s. 9, M. Praw. 2003, nr 19, s. 891,OSNC 2004, nr 4, poz. 55, OSP 2004, z. 4, poz. 52, Radca Prawny 2004, nr 3, s. 144, Rejent 2004, nr 5, s.173, Wokanda 2003, nr 9, s. 6 z glosą T. Justyńskiego, OSP 2004, z. 4, poz. 223). W piśmiennictwiepodkreśla się jednak, że w ramach obrotu zawodowego większy akcent należy kłaść na zasadę uczciwościkupieckiej, wymaganie rzetelności i obowiązek zachowania lojalności (por. T. Wiśniewski (w:) Komentarz...,s. 20).

61. W piśmiennictwie zwraca się uwagę na problem stosunku art. 3531 k.c. do art. 5 k.c. i przyjmuje się,że rola i znaczenie zasad współżycia społecznego w obu tych przepisach są odmienne. W pierwszymprzypadku chodzi o ograniczenie swobody kontraktowej, podczas gdy w drugim – o określenie granic


15/586

wykonywania prawa podmiotowego. Dlatego nawet, jeżeli sama treść umowy nie koliduje z zasadamiwspółżycia społecznego, to może być tak, że jeden z kontrahentów podniesie skutecznie zarzut nadużyciaprawa przez drugiego kontrahenta w związku z wykonywaniem zobowiązania (por. T. Wiśniewski (w:)Komentarz..., s. 20).

62. Także w judykaturze panuje pogląd, że normatywna funkcja zasad współżycia społecznego nagruncie art. 353

1 k.c., art. 5 k.c., a także art. 58 § 2 k.c. jest odmienna. W art. 3531 k.c. ograniczają one

swobodę kontraktową, w art. 5 k.c. służą do określenia zakresu wykonywania praw podmiotowych,natomiast w art. 58 § 2 k.c. wyznaczają granice dopuszczalnej treści czynności prawnej (wyrok SN z dnia 8stycznia 2003 r., II CKN 1097/2000, Biul. SN 2003, nr 7, s. 9, M. Praw. 2003, nr 19, s. 891, OSNC 2004, nr4, poz. 55, OSP 2004, z. 4, poz. 52, Radca Prawny 2004, nr 3, s. 144, Rejent 2004, nr 5, s. 173, Wokanda2003, nr 9, s. 6 z glosą T. Justyńskiego, OSP 2004, z. 4, poz. 223).

63. Zgodnie ze stanowiskiem judykatury dysproporcja między wartością określonych w umowiewzajemnych świadczeń stron nie stanowi dostatecznej przesłanki uznania umowy za sprzeczną z zasadamiwspółżycia społecznego. Obiektywnie niekorzystna dla jednej strony treść umowy spowoduje uznanie jej zasprzeczną z zasadami współżycia społecznego dopiero wówczas, gdyby do ewidentnie krzywdzącegoukształtowania stosunków umownych doszło przy świadomym lub tylko spowodowanym niedbalstwemwykorzystaniu przez drugą stronę swojej silniejszej pozycji. Wynika to z okoliczności, że umowa zawartaprzez stronę działającą pod presją faktycznej przewagi kontrahenta nie może być uznana za wyraz w pełni

swobodnej i rozważnie podjętej przez nią decyzji (wyrok SN z dnia 18 marca 2008 r., IV CSK 478/07, LEX nr371531).

64. Przyjęto także, iż nawet okoliczność, że wykonywanie umowy przynosi jednej ze stron stratę, nieuzasadnia jeszcze przyjęcia, że cel stosunku prawnego ułożonego w umowie sprzeczny jest z zasadamiwspółżycia społecznego. Sąd Najwyższy wskazał, że chociaż wydawać by się mogło, iż dla podmiotówgospodarczych atrakcyjne byłoby wyeliminowanie ryzyka przez dopuszczenie następczego badaniaobiektywnej trafności podjętych zobowiązań i przyjmowanie nieważności zobowiązań niekorzystnych jakosprzecznych z zasadami współżycia społecznego – prowadziłoby to jednak w konsekwencji do upadkucałego systemu gospodarki rynkowej, opierającego się na swobodzie oceny przez podmioty gospodarcze,co jest dla nich korzystne i niekorzystne, i swobodzie w podejmowaniu ryzyka (wyrok SN z dnia 12 marca2004 r., II CK 39/03, LEX nr 453060).

65. W orzecznictwie do postanowień umów naruszających słuszność kontraktową (zasady współżyciaspołecznego) zaliczono:

a) postanowienia umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki (wyrok SN z dnia 8 stycznia2003 r., II CKN 1097/2000, Biul. SN 2003, nr 7, s. 9, M. Praw. 2003, nr 19, s. 891, OSNC 2004, nr 4,poz. 55, OSP 2004, z. 4, poz. 52, Radca Prawny 2004, nr 3, s. 144, Rejent 2004, nr 5, s. 173,Wokanda 2003, nr 9, s. 6 z glosą T. Justyńskiego, OSP 2004, z. 4, poz. 223);

b) zastrzeżenie w regulaminie bankowym – stanowiącym o treści umowy zawieranej z bankiem oudzielenie kredytu bądź pożyczki albo o treści umowy o prowadzenie rachunku bankowego(oszczędnościowego bądź lokat terminowych) – uprawnienia do zmiany przez bank w czasietrwania umowy wysokości stopy oprocentowania bez wypowiedzenia umowy. Jednocześnie SNstwierdził, że takie postanowienie wymaga dla swej skuteczności określenia konkretnychokoliczności, od jakich zmiana ta jest uzależniona (uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 6marca 1992 r., III CZP 141/91, OSNCP 1992, nr 6, poz. 90, Wokanda 1992, nr 6, s. 1);

c) klauzule umowne dopuszczające dokonywanie jednostronnej zmiany umowy w dowolnym czasie – w postaci postanowień regulaminu bankowego, uprawniającego bank do jednostronne j zmianytreści tego regulaminu, a tym samym warunków umów rachunku bankowego. Sąd Najwyższy uznał,że zmiana treści umowy rachunku bankowego wymaga wypowiedzenia. Natomiast klauzuladopuszczająca dokonywanie jednostronnej zmiany umów narusza zasadę słuszności kontraktowej,niezezwalającą na dopuszczenie takiego reżimu umownego, w którym z zasady realizowałyby sięinteresy jednej, z uszczerbkiem interesów drugiej strony umowy (uchwała składu 7 sędziów SN zdnia 22 maja 1991 r., III CZP 15/91, OSNCP 1992, nr 1, poz. 1, OSP 1992, z. 2, poz. 32);

d) postanowienia umowy, z których wynika, że ocena, czy doszło do zawinionego niewywiązania się zumowy przez jedną stronę, należy do własnej oceny drugiej strony tej umowy (wyrok SN z dnia 19


16/586

września 2002 r., V CKN 1164/2000, niepubl.);e) stosowanie w umowie dwóch podmiotów gospodarczych ograniczeń, polegających na nakładaniu

na tę ze stron, która zatrudni pracownika drugiej strony, obowiązku zapłaty kary umownej (art. 3531 k.c. i art. 10 § 1 k.p.; wyrok SA w Łodzi z dnia 20 marca 1998 r., I ACa 136/98, OSA 1999, z. 1, poz.1, OSAŁ 1998, z. 2-3, poz. 23, Pr. Pracy 1998, nr 11, s. 45, Pr. Gosp. 1998, nr 11, s. 52, OSP 1999,z. 3, poz. 62);

f) zwolnienie leasingodawcy z obowiązku terminowego wydania przedmiotu leasingu leasingobiorcy – nawet wówczas, gdy dochodzi do tego w stosunkach między osobami prowadzącymi w sposóbzawodowy działalność gospodarczą. Sąd Najwyższy wskazał, że sprzeczność tego postanowieniaz zasadami współżycia społecznego oraz właściwością zobowiązania polega na rażąconieuzasadnionym preferowaniu leasingodawcy i upośledzeniu leasingobiorcy, niezgodnym zpodstawowymi założeniami koncepcji legislacyjnej wspomnianej grupy umów, powodującymzagrożenie dla osiągnięcia celu społeczno-gospodarczego leasingu, przez wyłączenie z długuleasingodawcy jednego z podstawowych obowiązków. Brak obowiązku wydania przedmiotuleasingu, równoznaczny z wyłączeniem odpowiedzialności za jego naruszenie, prowadziłby dopozbawienia, z punktu widzenia leasingobiorcy, sensu gospodarczego świadczenia leasingodawcy(wyrok SN z dnia 8 grudnia 2005 r., II CK 297/05, LEX nr 188549).

IX. Skutki naruszenia swobody umów

66. Artykuł 3531 k.c. należy do kategorii przepisów iuris cogentis, a więc naruszenie któregokolwiek zwymienionych w nim kryteriów swobody kontraktowej wywołuje sankcję nieważności na podstawie art. 58k.c. Sprzeczność treści lub celu stosunku z ustawą, zasadami współżycia społecznego i naturą stosunkuprowadzi do nieważności umowy (art. 58 k.c.). Jednakże sprzeczność treści lub celu stosunku z ustawą niezawsze prowadzi do nieważności umowy – tak będzie, gdy właściwy przepis przewiduje inny skutek (art. 58§ 1 k.c.).

67. W świetle uregulowania art. 3531 k.c. bez znaczenia jest, z którym z wymienionych kryteriówsprzeczna będzie ustalona przez kontrahentów treść umowy lub jej cel. Przekroczeniem granic swobodyumów jest naruszenie choćby jednego z nich, co spowoduje uruchomienie sankcji bezwzględnejnieważności przewidzianej w art. 58 k.c. Nie można jednak wykluczyć możliwości krzyżowania się treściregulacji w ten sposób, że zakaz ustalania treści i celu umowy w określony sposób będzie wynikał

jednocześnie z ustawy, zasad współżycia społecznego i natury stosunku prawnego. Dlatego wykładnia art.3531 k.c. rodzić będzie konieczność ustalenia wzajemnych relacji między tymi kryteriami.

Art. 354.

I. Uwagi ogólne

1. Komentowany przepis wprowadza ogólną dyrektywę interpretacyjną, którą należy stosować przyocenie sposobu wykonania zobowiązania. Jednocześnie formuła art. 354 k.c. traktowana jest przezdoktrynę jako jedna z tzw. klauzul generalnych kodeksu – zawiera ona wyraźne nakazy i jednocześniestanowi wskazówkę co do kierunku interpretacji innych norm kodeksu cywilnego, dotyczących wykonaniazobowiązania.

2. Przepis art. 354 k.c. obejmuje swoim zakresem wszelkie zobowiązania, nie tylko wynikające z umowy.Jednocześnie w piśmiennictwie podkreśla się, że przepis ten nie dotyczy tylko samego wykonaniazobowiązania w ścisłym tego słowa znaczeniu (czyli spełnienia świadczenia przez dłużnika), lecz takżewykonania przez niego wszelkich innych obowiązków, które składają się na treść stosunkuzobowiązaniowego; również związanych i niezwiązanych funkcjonalnie z długiem (por. P. Machnikowski(w:) System..., s. 537; G. Tracz, Pojęcie wykonania i niewykonania zobowiązań w polskim prawie cywilnym,KPP 2009, z. 1, s. 169).

3. Sposób wykonania zobowiązania rozumiany szeroko obejmuje więc wszystkie elementy związane ze


17/586

spełnieniem świadczenia (odnoszące się do czasu i miejsca, sposobu wydania i jakości świadczenia, zasadwspółdziałania z wierzycielem) – a poza tym obejmuje również inne aspekty, nie związane bezpośrednio zsamym spełnieniem świadczenia, jak np. obowiązek zachowania lojalności wobec drugiej strony czynności prawnej. Przykładowo przy umowie zbycia przedsiębiorstwa strony umowy powinny współdziałać przywykonywaniu zobowiązania w sposób umożliwiający nabywcy dalsze prowadzenie przedsiębiorstwa, np.:obowiązek wydania dokumentacji, wiadomości o rynkach zbytu, adresów klientów i kooperantów;nieczynienie niczego, co utrudniałoby prowadzenie nabytego przedsiębiorstwa; zakaz konkurencji (M.Woroniecki, Nabywanie i zbywanie całości lub zorganizowanej części , Rzeczpospolita 1997, nr 10, s. 16).

4. Twierdzi się, że art. 354 k.c. stanowi „logiczną konsekwencję" obowiązywania zasady pacta suntservanda, ale jednocześnie wykracza poza jej zasięg, ponieważ z art. 354 § 1 k.c. wynika, że dłużnik mawykonać zobowiązanie nie tylko zgodnie z jego treścią, ale jednocześnie w sposób odpowiadającywskazanym w przepisie trzem dodatkowym kryteriom (wzorcom postępowania). Z kolei niedostosowaniesię przez dłużnika do tych wymagań sprawia, że będziemy mieli do czynienia z nienależytym wykonaniemzobowiązania lub z niewykonaniem całkowitym – art. 471 k.c. (por. T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s. 21).

5. W judykaturze wyrażono zapatrywanie, że przepisy art. 354 i 355 k.c. określają ogólne zasadywykonania zobowiązań – dlatego nie mogą być uznawane za kryterium oceny treści czynności prawnej, zeskutkiem w postaci uznania, że czynność prawna jest dotknięta nieważnością (wyrok SN z dnia 4października 2007 r., V CSK 167/07, LEX nr 497667).

II. Zgodność z treścią zobowiązania

6. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie przede wszystkim zgodnie z treścią tegoż zobowiązania.Kryterium to odgrywa najdonioślejszą rolę. Dlatego określone w treści art. 354 k.c. mierniki wykonaniazobowiązania trzeba rozumieć w ten sposób, iż podstawowym kryterium, według którego należy oceniaćzachowanie dłużnika, spełniającego świadczenie jest treść zobowiązania. Dopiero wtedy, gdy na tejpodstawie nie będzie możliwe ustalenie, jak ma wyglądać powinne zachowanie się dłużnika, możnaodwołać się do dalszych wskazanych w przepisie kryteriów. Przy ustalaniu należytego sposobu wykonaniazobowiązania w pierwszej kolejności sięgnąć należy do treści samego zobowiązania (zob. K. Zagrobelny,Glosa do wyroku SN z dnia 18 stycznia 2001 r., V CKN 1840/00 , OSP 2003, z. 4, poz. 50; M. Safjan (w:)Kodeks..., s. 674).

7. Jeśli jednak zastosowanie kryterium celu społeczno-gospodarczego, zasad współżycia społecznegolub też istniejących zwyczajów prowadziłoby do wniosku, iż dłużnik ma się zachować w sposób sprzeczny zustaloną treścią zobowiązania – wówczas pierwszeństwo przyznać należy treści zobowiązania. Wskazujesię, że kryteria te mają charakter uzupełniający, a nie nadrzędny w stosunku do treści samegozobowiązania, a nadto że nie można podważać treści zobowiązania powołując się na odmienny cel lubzwyczaj zobowiązania (por. K. Zagrobelny, Glosa do wyroku SN...; F. Błahuta (w:) Kodeks..., s. 849; M.Safjan (w:) Kodeks..., s. 674; P. Machnikowski (w:) System..., s. 538).

8. Treść zobowiązania określa źródło, które wykreowało dane zobowiązanie (czynność prawna, ustawa,czyn niedozwolony, bezpodstawne wzbogacenie, akt administracyjny).

9. Zgodnie z art. 56 k.c. czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz także takie,które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Natomiast zgodnie zart. 65 k.c. oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, wktórych złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje, a w umowach należyraczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

10. Jeżeli źródłem zobowiązania jest umowa, badamy najpierw samą treść umowy, by wyznaczyćpowinne zachowanie się dłużnika i sposób wykonania przez niego zobowiązania. Jeśli sama treść umowynie jest wystarczająca, by precyzyjnie określić sposób wykonania zobowiązania – wówczas sięgamy doodpowiednich przepisów kodeksu cywilnego oraz innych ustaw (art. 56 k.c.), przy czym na uwadze należymieć nie tylko przepisy bezwzględnie obowiązujące, ale również względnie obowiązujące. Przepisy


18/586

względnie obowiązujące bierze się pod rozwagę jedynie wówczas, gdy nie zostały wyłączone przez stronyw umowie. W piśmiennictwie zwraca się uwagę na konieczność zmiany treści umowy, w sytuacji gdy objętenią były przepisy bezwzględnie obowiązujące, następnie uchylone lub zmienione. Natomiast bez wpływu natreść umowy pozostanie zmiana przepisów dyspozytywnych (zob. T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s. 22).

11. Na treść sposobu wykonania zobowiązania, które powstało z umowy, wpływają również zgodnie zbrzmieniem art. 56 k.c. zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje. Także pomocne dosprecyzowania sposobu wykonania umowy mogą być reguły interpretacyjne zawarte w art. 65 k.c.

12. Często będzie jednak tak, że nawet ustalona w oparciu o treść czynności prawnej oraz przepisy art.56 k.c. i 65 k.c. treść zobowiązania nie będzie określać precyzyjnie sposobu jego wykonania. Dodatkowonie wszystkie zobowiązania mają za swe źródło czynność prawną, więc nie będzie możliwe zastosowaniedo nich art. 56 i 65 k.c. Dla tych sytuacji stworzona została norma ogólna w postaci art. 354 k.c. i możliwośćokreślenia sposobu wykonania zobowiązania w oparciu o kryteria celu społeczno-gospodarczego, zasadwspółżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

13. W orzecznictwie podkreśla się, że powinny sposób zachowania się zarówno dłużnika, jak iwierzyciela przy wykonaniu zobowiązania wyznacza przede wszystkim „treść zobowiązania" (art. 354 k.c.),przy zobowiązaniu zapłaty zatem polega na „daniu" przez dłużnika i przyjęciu zapłaty przez wierzyciela, anie na zwolnieniu z długu (wyrok SN z dnia 25 listopada 1998 r., II CKN 60/98, LEX nr 50662).

14. Orzecznictwo przyjmuje także, że jeżeli z treści umowy ubezpieczenia autocasco nie wynika nicinnego, ubezpieczony, który nabywa autoryzowane części samochodowe potrzebne do naprawyuszkodzonego w wypadku pojazdu, nie ma obowiązku poszukiwania sprzedawcy oferującego je najtaniej.Możliwe jest przypisanie ubezpieczonemu naruszenia obowiązku współpracy z dłużnikiem wynikającego zart. 354 § 2 k.c., jeżeli świadomie lub przez niedbalstwo kupił części droższe (wyrok SN z dnia 25 kwietnia2002 r., I CKN 1466/99, OSNC 2003, nr 5, poz. 64, Biul. SN 2002, nr 10, s. 16, M. Praw. 2003, nr 1, s. 32).

III. Kryterium celu społeczno-gospodarczego

15. Wymóg wykonania zobowiązania zgodnie z kryterium celu społeczno-gospodarczego zobowiązaniarozumiany jest jako nakaz takiego postępowania dłużnika, które nie tylko formalnie będzie odpowiadało

jego obowiązkom, lecz rzeczywiście doprowadzi do osiągnięcia celu, dla którego zobowiązanie zostałostworzone, czyli do zaspokojenia interesu wierzyciela (por. P. Machnikowski (w:) System..., s. 537 i n.).Podkreśla się, że kryterium to odwołuje się do funkcji i celów konkretnego zobowiązania, przyuwzględnieniu takich jego właściwości, jak typowe oczekiwania stron związane z danym typem umów,określony rodzaj działalności gospodarczej, charakter profesjonalny podmiotów zobowiązania (M. Safjan(w:) Kodeks..., s. 674).

16. W doktrynie nie ma jednak zgody co do tego, czy chodzi o obiektywny cel istnienia zobowiązańdanego typu (A. Rembieliński (w:) Kodeks..., s. 251; F. Błahuta (w:) Kodeks..., s. 849; T. Wiśniewski (w:)Komentarz..., s. 22; W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania..., s.117), czy o cel, dla którego stworzono konkretny stosunek zobowiązaniowy. Część autorów przyjmuje, żechodzi o kryterium obiektywne, lecz w przypadku zobowiązań umownych – należy uwzględnić uzgodnionyprzez strony cel indywidualny (M. Safjan (w:) Kodeks..., s. 675; P. Machnikowski (w:) System..., s. 537 i n.).

17. Kryterium celu społeczno-gospodarczego zobowiązania będzie decydowało, w sytuacji gdy treśćzobowiązania nie określi dokładnie sposobu jego wykonania. Może też stanowić czynnik dodatkowy, podwarunkiem wszakże, że nie będzie ono sprzeczne z treścią zobowiązania (por. A. Rembieliński (w:)Kodeks..., s. 251).

18. Twierdzi się, że dłużnik powinien unikać wszystkiego, co by mu utrudniło wykonanie świadczenia lubudaremniło jego cel, jako przykład podając dłużnika, który zobowiązał się w określonych godzinach nie graćna fortepianie, by sąsiadom nie zakłócać spoczynku; nie może on więc w tym samym czasie grać napuzonie, gdyż pomimo że nie sprzeciwiałoby się to dosłownemu brzmieniu jego obowiązku, udaremniłoby


19/586

jego cel (A. Ohanowicz, Zobowiązania..., s. 153 i n.).

19. Prawidłowa wykładnia przepisów obowiązujących przy tłumaczeniu oświadczenia woli stron (art. 56,65 k.c.) oraz przepisów odnoszących się do wykonania zobowiązań (art. 354 k.c.) prowadzi do wniosku, żew razie uchylenia się jednej ze stron umowy od przewidzianego w tej umowie obowiązku uzgodnienia zkontrahentem szczegółowych warunków spłaty ciążącego na zobowiązanym długu, warunki te określi sądna podstawie całokształtu okoliczności sprawy, biorąc pod uwagę zgodny zamiar stron i cel umowy oraz zuwzględnieniem zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (wyrok SN z dnia 9 sierpnia 1974r., II CR 435/74, OSNC 1975, nr 6, poz. 100).

20. Obowiązek sprawdzenia zgodności numeru rachunku i nazwy beneficjenta przelewu przez bank przydokonywaniu rozliczenia można wywieść z ogólnych kodeksowych zasad wykonywania zobowiązańokreślonych m.in. w art. 354 § 1 k.c. Wobec tego bank, zaniedbując sprawdzenia numeru rachunku i nazwybeneficjenta polecenia przelewu, nie wykonał zobowiązania w sposób odpowiadający jego celowispołeczno-gospodarczemu. Jeśli z tego zaniedbania powstanie szkoda, bank ponosi za niąodpowiedzialność na podstawie art. 64 prawa bankowego (wyrok SN z dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK205/08, LEX nr 471143).

IV. Kryterium zasad współżycia społecznego

21. Wykonanie zobowiązania w sposób odpowiadający zasadom współżycia społecznego to wykonaniego zgodne z powszechnym odczuciem społecznym. Podstawowym zadaniem tego ogólnego kryteriumoceny wykonania zobowiązania jest wprowadzenie elastyczności za pomocą reguł moralności, słuszności,etyki w sposobie realizacji zobowiązania. Kryterium to może stanowić samodzielny wskaźnik sposobuwykonania zobowiązania (jako wykonanie zgodnie z odczuciem społecznym), może też stanowićdodatkowy czynnik, obok treści zobowiązania, określający sposób jego wykonania. Jednym z przejawów tejzasady jest obowiązek lojalności dłużnika. Jeśli dojdzie do naruszenia tego obowiązku i w konsekwencjiuszczerbku dozna słuszny interes wierzyciela, może to stanowić podstawę roszczenia odszkodowawczegona podstawie art. 471 k.c. W orzecznictwie przyjęto, że w art. 354 k.c. mieści się także obowiązek lojalnościspr zedawcy wobec kupującego, który winien w szczególności przejawiać się w przedstawieniu drugiejstronie, nie będącej fachowcem w danej dziedzinie, rzeczywistego stanu sprzedawanej rzeczy. Wkonsekwencji uznano, że dla zwolnienia sprzedawcy od odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady niewystarczy, że kupujący mógł, przy dołożeniu należytej staranności, wadę zauważyć. Sprzedawca bowiemodpowiada także za wady jawne, jeśli nie były kupującemu znane (wyrok SA w Poznaniu z dnia 26 stycznia1994 r., I ACr 640/94, Wokanda 1994, nr 11, poz. 48).

22. W doktrynie twierdzi się, że nie tylko przy ustalaniu, co jest przedmiotem świadczenia, lecz także przyrozważaniu, jak świadczenie ma być wykonane, należy uwzględnić zasady współżycia społecznego, co jednak w konsekwencji może spowodować rozszerzenie obowiązków dłużnika (A. Ohanowicz,Zobowiązania..., s. 153 i n.).

V. Kryterium ustalonego zwyczaju

23. Przy wykonywaniu zobowiązania bierze się pod uwagę również zwyczaje, czyli praktykęwykonywania zobowiązań – pod warunkiem wszakże, że posiadają cechę „ustalonych" zwyczajów, czyli są

one powszechnie znane, a ich praktyka utrwalona (lub znane i praktykowane są co najmniej w danejspołeczności lokalnej). Jednak jak słusznie zauważa się w doktrynie – bez cech „stałości" trudno w ogólebyłoby mówić o powstaniu zwyczaju (T. Wiśniewski (w:) Komentarz..., s. 24). Zwyczaje mają charakternormatywny, ich rola jest jednak nie nadrzędna, a uzupełniająca w odniesieniu do treści zobowiązania.Zwyczaj powinien być zgodny z zasadami współżycia społecznego i nie może być contra legem.

24. W orzecznictwie podzielany jest także pogląd, że pojęciem zwyczaju określa się powszechniestosowaną w danym okresie, środowisku i stosunkach praktykę pewnego zachowania się. Sąd Najwyższypodkreślił, że istniejący zwyczaj uzyskuje znaczenie normatywne, wówczas gdy powołują się na niegoprzepisy prawa (między innymi art. 56, 65, 354 k.c.) – wyrok SN z dnia 12 października 1999 r., III CKN


20/586

357/98, LEX nr 528168 (tak również: P. Machnikowski (w:) System..., s. 538). Wskazuje się również, żezgodnie z art. 354 k.c. przy wykonywaniu zobowiązań umownych mają znaczenie wyłącznie zwyczajeustalone, czyli takie zwyczaje, które zostały już ukształtowane w odniesieniu do pewnej kategorii stosunkówobligacyjnych i są powszechnie znanym i aprobowanym sposobem postępowania (wyrok SN z dnia 8sierpnia 2008 r., V CSK 87/08, OSNC-ZD 2009, nr 2, poz. 57).

25. Jeśli zwyczaj nie jest powszechnie znany, wówczas podmiot powołujący się na zwyczaj musiudowodnić jego istnienie.

26. W piśmiennictwie słusznie podnosi się, że funkcją zwyczajów jest uproszczenie życia i zwolnienie jednostki z konieczności podejmowania decyzji, poprzez stworzenie gotowych wzorców postępowania. Wkonsekwencji korzystanie z gotowych wzorów postępowania jest z jednej strony dla dłużnika najłatwiejsze,a z drugiej – takiego postępowania oczekuje od dłużnika wierzyciel (zob. P. Machnikowski (w:) System..., s.538). Jednocześnie zwyczaje mają za zadanie wypełnienie luki w określeniu sposobu wykonaniazobowiązania przez dłużnika (por. W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska -Bocian,Zobowiązania..., s. 294).

VI. Współdziałanie wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania

27. Pojęcie „wykonanie zobowiązania" odnosi się także do wierzyciela. Pod pojęciem tym należyrozumieć postępowanie wierzyciela zgodne z art. 354 k.c., które oznacza wykonanie przez niego, bezwyjątku, wszystkich ciążących na nim obowiązków, wynikających z zobowiązania (G. Tracz, Pojęciewykonania..., s. 169). Obowiązek współdziałania z dłużnikiem przy wykonaniu zobowiązania jestnieskonkretyzowany w art. 354 § 2 k.c., a jego zakres określa treść zobowiązania oraz pozostałe kryteriawskazane w art. 354 § 1 k.c. Analogicznie jak przy sposobie postępowania dłużnika przy wykonywaniuzobowiązania, również obowiązek wierzyciela współdziałania z dłużnikiem nie dotyczy tylko samegowykonania zobowiązania w ścisłym tego słowa znaczeniu (czyli spełnienia świadczenia przez dłużnika),lecz także wykonania przez niego wszelkich innych obowiązków, które składają się na treść stosunkuzobowiązaniowego.

28. Artykuł 354 § 2 k.c. obowiązkiem współdziałania – przy wykonywaniu zobowiązania – w równymstopniu obciąża wierzyciela,

Documents

Kodeks Cywilny. Komentarz. Zobowiązania - Część Ogólna