Trajan Bo`inov

Текстови од пдф. презентациина содржините

по Македонски јазик и литература

IIIIIIIII годинасредно стручно

четиригодишно образование

1

Последни исправки на 22. 05. 2011

2

КОДИФИКАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН ЈАЗИК .......................... 5ПРЕГЛЕД НА РАЗВИТОКОТ НА ГЛАСОВНИОТ СИСТЕМВО МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК................................................................................................ 5ПРЕГЛЕД НА ПРОМЕНИТЕ ВО ГРАМАТИЧКИОТ СИСТЕМНА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК ............................................................................................... 6СИНТАКСАТА КАКО ДЕЛ ОД ГРАМАТИКАТА............................................................... 7ПРОСТА РЕЧЕНИЦА – ГРАМАТИЧКА СТРУКТУРА ....................................................... 8ПРИРОК – ГЛАГОЛСКИ И ИМЕНСКИ .............................................................................. 10ПОДМЕТ – ЗНАЧЕЊЕ И ФУНКЦИИ .................................................................................. 11СОГЛАСУВАЊЕ МЕЃУ ПОДМЕТОТ И ПРИРОКОТ ....................................................... 12МОДАЛНА КАРАКТЕРИСТИКА НА РЕЧЕНИЦАТА ...................................................... 13АКТИВНИ И ПАСИВНИ РЕЧЕНИЦИ ................................................................................ 13БЕЗЛИЧНИ РЕЧЕНИЦИ........................................................................................................ 14НЕГАЦИЈА ............................................................................................................................. 15НЕОПХОДНИ РЕЧЕНИЧКИ ЧЛЕНОВИ ............................................................................ 15ДИРЕКТЕН И ИНДИРЕКТЕН ПРЕДМЕТ ........................................................................... 16ПРЕДМЕТ СО ПРЕДЛОГ – ПРЕДЛОШКИ ПРЕДМЕТ ..................................................... 17ПРИЛОШКИ ОПРЕДЕЛБИ ................................................................................................... 18АТРИБУТ И АПОЗИЦИЈА .................................................................................................... 19РЕЧЕНИЧКИ СООДВЕТНИЦИ (ЕКВИВАЛЕНТИ)........................................................... 20СЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ – СВРЗНИЧКИ И БЕСВРЗНИЧКИ ............................................ 21СОСТАВНИ (КОПУЛАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ....................... 21СПРОТИВНИ (АДВЕРСАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ................... 22РАЗДЕЛНИ (ДИСЈУНКТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ....................... 22ИСКЛУЧНИ (ЕКСКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ........................ 23ЗАКЛУЧНИ (КОНКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ........................ 23ВРЕМЕНСКИ (ТЕМПОРАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ............................. 23ПРИЧИНСКИ (КАУЗАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ................................... 24ПОСЛЕДИЧНИ (КОНСЕКУТИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ .................... 25ЦЕЛНИ (ФИНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ............................................... 25УСЛОВНИ (КОНДИЦИОНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ........................ 26ДОПУСНИ (КОНЦЕСИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ................................. 27НАЧИНСКИ (МОДАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ...................................... 28ЕСЕЈ ........................................................................................................................................ 28ОСОБЕНОСТА И ОЧУДЕНОСТАНА ДРАМСКОТО/ТЕАТАРСКОТО ПАМЕТЕЊЕ ............................................................ 29РЕАЛИЗАМ – ПОЈАВА, ОСОБЕНОСТИ, ПРЕТСТАВНИЦИ ................................... 29ОНОРЕ ДЕ БАЛЗАК (1799 – 1850) ....................................................................................... 31ФЈОДОР М. ДОСТОЕВСКИ (1821 – 1881) .......................................................................... 33ЛЕВ НИКОЛАЕВИЧ ТОЛСТОЈ (1828 – 1910) .................................................................... 35МОДЕРНАТА ВО СВЕТСКАТА ЛИТЕРАТУРА........................................................... 37ЕДГАР АЛАН ПО (1809 – 1849) ........................................................................................... 38ШАРЛ БОДЛЕР (1821 – 1867)............................................................................................... 40МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА КОН КРАЈОТНА 19. И ПОЧЕТОКОТ НА 20. ВЕК ................................................................................. 41МАРКО ЦЕПЕНКОВ (1829 – 1920) ...................................................................................... 43ВОЈДАН ЧЕРНОДРИНСКИ (1875 - 1951) ........................................................................... 44МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА МЕЃУ ДВЕТЕ СВЕТСКИ ВОЈНИ ................... 47

3

ВАСИЛ ИЉОСКИ (1902-1995) ............................................................................................. 48АНТОН ПАНОВ (1906 - 1968) .............................................................................................. 50РИСТО КРЛЕ (1900 - 1975) ................................................................................................... 52КОЧО РАЦИН (1908 - 1943).................................................................................................. 54ВЕНКО МАРКОВСКИ (1915 - 1988) .................................................................................... 57КОЛЕ НЕДЕЛКОВСКИ (1912 - 1942) .................................................................................. 59МАКЕДОНСКИ ДВОДОМНИ ПИСАТЕЛИ ....................................................................... 61НИКОЛА ЈОНКОВ ВАПЦАРОВ (1909 - 1942) ................................................................... 63МИТЕ БОГОЕВСКИ (1919 - 1942)........................................................................................ 65АЦО КАРАМАНОВ (1927 - 1944) ........................................................................................ 66ПОВОЕНА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРА .................................................................. 67СЛАВКО ЈАНЕВСКИ (1920 - 2000) ..................................................................................... 67СТАЛЕ ПОПОВ (1902 - 1965) ............................................................................................... 69ЃОРЃИ АБАЏИЕВ (1910 - 1963) ........................................................................................... 71

4

ДОБРОДОЈДОВТЕ!

На презентациите од содржините по Македонски јазик и литература за третагодина на средното стручно образование.

Презентациите се работени според програмата за четиригодишнообразование изготвена од Бирото за развој на образованието на

Република Македонија.

Граматичкиот дел е работен според содржините од учебникот МакедонскиМакедонскиМакедонскијазик за средно образованиејазик за средно образованиејазик за средно образование (Стојка Бојковска, Лилјана Минова -

Ѓуркова, Димитар Пандев, Живко Цветковски; Просветно дело). Делотод литература е пишуван според материјали од различни извори најчесто

од Википедија на македонски и други јазици.

Презентацииве се продолжение на оние од втора година чиј опит мибеше драгоцен при обликувањето на содржините. Слајдовите се

групирани од по неколку и сите завршуваат со по некоја поука (најчестоод Светото писмо), или со цитат од некој автор или извадок од

литературно дело.

При обработката на материјалите е користена програмата запрезентации и текстови на Softmaker office, една многу едноставна и

симпатична програма.

Презентациите и текстовите направени од нив, можат слободно да секористат со печатење без ограничување (освен за комерцијални цели).

Повеќе објаснување на мојот блог: trajan-vapcar.blogspot.com.

Со среќа!

Трајан Божинов

5

КОДИФИКАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН ЈАЗИКПоследна етапа од развојот на современиот македонски јазик настанува завреме на Втората светска војна и непосредно по неа, кога се зацврстуваатосновите на стандардниот јазик и кога тој се кодифицира со донесување на

Резолуциите за азбуката и правописот.Во текот на Народноослободителната војна (1941-1945), конечно нашиот јазик

можел слободно да се користи и на него да се пишуваат разните прогласи,летоци и други материјали. Иако без усвоени правила и азбука, во сите

документи бил видлив стремежот да се пишува на јазик со наддијалектнаоснова и кој ќе биде разбирлив во сите делови на Македонија.

Во тоа особено бил користен опитот на нашите писатели и поети меѓу Дветесветски војни.

Вековниот сон на македонскиот народ за своја државност била отелотворена сосвикување на Првото заседание на АСНОМ (на Илинден 1944, во манастирот

Св. Прохор Пчински) и донесените решенија. Едно од тие решенија епрогласување на македонскиот јазик како службен во Федерална Македонија.

Непосредно по ослободувањето на земјата, со одлука на Президиумот наАСНОМ била формирана Комисија која требало да изготви азбука и правопис

на македонскиот јазик. По повеќемесечна работа (со формирање на новаКомисија) на Владата на Федерална Македонија ѝ била поднесена Предлогрезолуција за азбуката на 3 мај 1945 година, која на 5 мај била прифатена од

Владата. Правописот бил озаконет на 7 јуни 1945 година.Цитат за овој час: Долгот кон татковината и народот, до неговото исполнување, се вика

народен идеал и кон неговото исполнување треба да се стреми секој свесен човек...Мисирков

ПРЕГЛЕД НА РАЗВИТОКОТ НА ГЛАСОВНИОТ СИСТЕМВО МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Во текот на својот развој гласовниот систем на нашиот јазик минал низ повеќепериоди во кои настанале сериозни промени во неговата структура. Стариотгласовен систем бил посложен, како во поглед на согласките и самогласките,

така и во поглед на гласовните промени (повеќе видови палатализации,јотување и сл.).

Стариот јазик познавал 11 самогласки (а, е, и, о, у, ѫ, ѧ э, ь, ъ, ы) кои серазликувале според: 1. Местото на образувањето (вокали од преден и вокали

од заден ред); 2. Висината на изговорот (со пет степени на изговор, однајвисоки до најниски вокали); 3. Должината на изговорот на вокалите: (тиебиле долги (а, и, у, ѫ, ѧ э, ы), кратки вокали, (е, о) и редуцирани (еровите ь, ъ).

Сите слогови биле отворени – завршувале на вокал: тьмница,сънъ дьнь.(Спореди во современиот јапонски: Јасунари Кавабата, Кавасаки, Хокаидо).

6

Во развојот на вокалниот систем на старословенскиот (старомакедонскиот)јазик одбележуваме три фази:

Во првата фаза (10. -11. век) еровите во т.н. слаба позиција се губеле: тьмница,

додека во т.н. јака позиција станувале е, односно о: дьнь→ден сънъ→сон).Токмугубењето на еровите била причина да се растрои структурата на отворени

слогови.

Во втората фаза (12. – 13. век) се губи носниот изговор на ѧ и ѫ и поминале вое, односно во а, додека ы поминува во и; пѧт- пет; рѫка - рака, рыба - риба.

Во третата фаза (15. – 16. век) се губи широкиот изговор на э и тоа поминува

во е: млэко – млеко.

По овие и некои други промени (губењето на вокалното л), се востановилсовремениот изглед на вокалниот систем составен од петте самогласки:

а, е, и, о, у.Консонантскиот систем на нашиот стар јазик исто така имал сложена градба.Покрај поделбата по место на образување, по начинот на образување и по

звучност, согласките се разликувале (и образувале парови) и според мекоста.Постоеле меки и тврди согласки.

Со помош на некои гласовни промени (палатализации) одредени тврдисогласки (к, г, х) поминувале во сродни меки (ч, ж, ш, односно ц, ѕ, с).

Спореди: јунаккк-јуначчче-јунаццци; боггг-божжже-боѕѕѕи; духхх-душшша-дуссси).Кога системот на меки и тврди согласки почнал да се растројува, започналозатврдувањето на меките согласки која е важна особеност на современиот

гласовен систем на нашиот јазик.

Како нова фонема се појавила џ, а се изгубила щ (шт).

Поука за овој час: Не прави зло, и зло нема да те постигне,бегај од неправдата и неправдата ќе избега од тебе. 7. 1. 2

ПРЕГЛЕД НА ПРОМЕНИТЕ ВО ГРАМАТИЧКИОТ СИСТЕМНА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Во развојот на граматичкиот систем на нашиот јазик исто така се одигралепромени кои во основа ја промениле неговата структура. Со губењето надеклинацијата (падежните форми) и појавата на членот (под влијание на

балканските несловенски јазици), нашиот јазик од синтетички тип поминал војазик од аналитички тип.

Во стариот јазик односите меѓу деловите на реченицата се искажувале сопадежи (постоеле седум на број). Во современиот јазик остатоци од падежитенаоѓаме кај формите на личните заменки (јас, мене ме, мене ми и сл. кои ги

7

користиме за означување на директен и индиректен предмет), и во формите заповикување кај именките (Марија, Маријо!).

Во системот на именките постоеле повеќе основи (со тврда и мека промена).Кај придавките постоела проста и сложена промена (добрадобрадобра и добрадобрадобраяяя). Системот

на заменки исто така бил разгранет со мноштво форми.

Од постпозитивната употреба на показната заменка тътътъ, татата, тотото, подоцна ќе

настане членот: рабътъ, жената, детето. Особено бил раширен системот на

глаголските форми. Постоеле инфинитив (гледатигледатигледати) и супин (идѫ ловитъловитъловитъ рыби).Постоеле пет вида партиципи кои се менувале по падежи, од кои денесостанале глаголската придавка на -н, -на, -но, -ни; и -т, -та, -то, -ти;глаголскиот прилог на –јќи, и глаголската л-форма, која се користи за

образување на повеќе глаголски форми.Од трите видови аорист (прв и втор сигматски и асигматски), во современиот

јазик останал само еден во кој има форми од трите. Се чува и имперфектот.Се појавиле и нови глаголски конструкции образувани со помошните глаголи

сум и има (сумсумсум дојден,,, бевбевбев дојден; имамимамимам носено, сме ималеималеимале носено).Поука за овој час: Од гревот бегај како од змија

ако му се приближиш, тој ќе те касне. 21. 2

СИНТАКСАТА КАКО ДЕЛ ОД ГРАМАТИКАТАСинтаксата е дел од граматиката што се занимава со можностите на зборовитеда се поврзуваат меѓу себе и притоа да создаваат поголеми јазични целости.Зборот синтакса е од туѓо (грчко) потекло и значи составување, редење

(на зборовите). Во основа синтаксата тргнува од зборовите и нивните форми ипритоа ги утврдува правилата според кои тие се поврзуваат.

Основна единица со кои се оперира во синтаксата е реченицата (простата ипроширената). Помала единица од реченицата е именската група (синтагмата),а поголема е сложената реченица. Сите тие се обединети во т.н. врзан текст кој,всушност, е текст изговорен или напишан. Во него наоѓаме мноштво од именски

групи и разни видови реченици (прости и проширени, и сложени).Српска историја од 19 век: Македонците се најстар народ, Србите и

Бугарите дојденци...На страницата 163, се наведува дека „Македонците се најстари Словени на

овој Илирски Полуостров, а можеби и во Европа“. Драгашевиќ тврди декапреку Македонците поминувале и владееле сите народи кои во текот на многувремиња, или еден покрај друг, или еден зад друг, престојувале во овие земји.„Македонците денес го заземаат речиси целиот брег на Белото Море, на исток

се мешаат со Бугарите од Тракија на запад со Арбанасите од Арбанија и Епир ина север со Србија ги граничи Шар Планина... Преземено од Нова

Македонија, 18 . 08. 2009

8

Во наведениов текст имаме повеќе реченици преку кои може да се види штосакал да ни каже авторот на статијата. Исто така ги откриваме обележјата на

именските групи и речениците.Реченицата (проста и проширена) е основна синтаксичка единица која содржи

прирок (глагол во лична форма), како и други делови (најчесто подмет идодатоци на прирокот или подметот). Тие доаѓаат на прашањата: кој го врши

дејството?, кој го трпи дејството?, кога се врши дејството?, каде се вршидејството? и т.н.

Именската група (синтагмата) може да ја имаат сите делови на реченицата,освен прирокот (Белото Море).

Сложената реченица содржи две или повеќе прости или проширени реченици,односно два или повеќе прироци.

Врзаниот текст е надреченична целост и содржи повеќе реченици. Сителитературни дела, сите новинарски написи, сите научни трудови и т.н., се

форми на општење, но во исто време се и врзани текстови.Поука за овој час: Колецот се забива меѓу два камења.

Меѓу продавањето и купувањето гревот се вовлекува. 10. 04

ПРОСТА РЕЧЕНИЦА – ГРАМАТИЧКА СТРУКТУРАОдделните зборови како лексички единици и покрај своето посебно значење, не

се доволни за да го искажеме целосно она што го мислиме. Само во состав содруги зборови поврзани меѓу себе, ги искажуваме нашите мисли и остваруваме

општење со други луѓе.Зборовите оган!, пожар!, крај!, изговорени со посебна интонација можат да

даваат некаква информација, но за целосна комуникација (општење) е потребнода има и личноглаголска форма (прирок).

Услов за образување на реченицата е постоењето на глагол во лична форма(прирок). Петре сесесе радуварадуварадува. Ние можемеможемеможеме повеќе. На чекор смесмесме до победата.

Сепак, за комплетна реченица е потребно да има и други делови како што сеподметот и додатоците.

Прирокот во реченицата пред себе и зад себе отвора простор за други именскигрупи. На пр. Најдобрите македонски фудбалери Пандев, Стојков и Попов

учеаучеаучеа во нашето училиште.Способноста на прирокот да отвора празни места пред и зад себе, за други

делови на реченицата се вика валентност. Од валентноста на глаголот зависидали реченицата ќе има една, две или повеќе именски групи, односно делови.

На пр. глаголот плаче е едновалентен (Стариот плачеплачеплаче), а дадедадедаде етривалентен (Новата учителка ни дадедадедаде книги).

9

Проширената реченица како и простата, има само еден прирок (личнаглаголска форма) и затоа не треба да се одделува како посебен вид реченици. За

разлика од нив, сложената реченица има два или повеќе прирока.Простата реченица ги има следниве особености:

Таа е централна (основна) синтаксичка единица; нејзин основен (главен) дел еглаголот во лична форма (прирокот, предикатот);

Со прирокот се искажуваат дејства, состојби, околности, кои се поврзуваатсо вршители или трпители на тие дејства, состојби и сл.

Прирокот има способност да отвора пред и зад себе празни места и да врзувадруги делови од реченицата.

Таа особеност на прирокот е наречена валентност и во различни јазици можеда биде различна.

Со реченицата се искажува одредена информација. Тоа значи дека таа имасвоја содржина. Информацијата може да биде искажана или примена на

поинаков начин во зависност од околностите во кои се предава или прима.Важна улога во изговорот на простата реченица има основниот тон со кој сепредава, наречен интонација. Таа се јавува во три разновидности: расказна

интонација - се става точка (.) на крајот на реченицата; прашална - сопрашалник (?) и извична - со извичник (!) на крајот.

Во граматичката структура на простата реченица, покрај прирокот, важна улогаима и подметот (субјектот). Од подметот зависи, пак, формата на прирокот.

Другите членови на простата реченица ги дообјаснуваат прирокот и подметотОд ставот на говорителот зависи како ќе се предаде содржината на

информацијата. Таа информација може да се соопшти во вид на констатација:Ние победивме. Истата информација може да се прикаже како прашање: Ние

победивме?

Најпосле, со истата реченица може да се искаже чудење: Ние победивме!

Тоа значи дека секоја реченица има своја модална карактеристика во која доизраз доаѓа, како што е погоре посочено, ставот на говорителот.

Реченицата може да се разгледува и како дел од текстот. Во ваков случај таа сеприлагодува спрема другите реченици и може некој нејзин дел да отпадне, за данема повторување и сл. Поврзаноста со другите делови на текстот доведува до

појава на елипса – испуштање на оние делови од реченицата кои сеподразбираат во дадената ситуација.

Поука за овој час: Кој фрла камен на птици – ќе ги избрка,а кој пријател навредува, пријателство расипува. 22. 22

10

ПРИРОК – ГЛАГОЛСКИ И ИМЕНСКИПрирокот (предикатот) е основен дел на реченицата. Заедно со подметот тие

образуваат реченица и меѓусебно се усогласуваат. Прирокот може да бидеглаголски и глаголско-именски.

Глаголски се вика затоа е глагол во лична глаголска форма. Глаголскиот прирокможе да биде прост и сложен.

Простиот глаголски прирок, пак, може да биде:1.проста глаголска форма (Тојредовно играиграигра кошарка.) или 2. сложена глаголска форма (Ние веќе бевмебевмебевме

заминалезаминалезаминале порано; Таа ја имаше позајменоимаше позајменоимаше позајмено книгата.)Сложениот глаголски прирок содржи два глаголи од кои вториот е дел од дадада-

конструкцијата и поблиску го објаснува прирокот. Во да-конструкцијатавлегуваат т.н. фазни, модални и група со глаголот успее.

Фазни ги викаме глаголите што означуваат фаза, етапа од текот на глаголскотодејство. Тие може да означуваат почеток, продолжение или крај на глаголскотодејство. ПочнааПочнааПочнаа да доаѓаат првите гости; ПродолжуваПродолжуваПродолжува да игра; ПрестанаПрестанаПрестана

да зборува на час.Во модалните глаголи спаѓаат следниве глаголи: може, мора, смее, сака (= има

желба). МожемеМожемеМожеме да излеземе на одмор; ЌеЌеЌе мораморамора да учите повеќе; Несмеемесмеемесмееме да бегаме од час; СакашеСакашеСакаше да каже нешто.

Како модален се јавува и глаголот треба, кој е безличен и се јавува само вотрето лице еднина и има форми за сите времиња: треба, ќе треба, требаше,

ќе требаше и т.н. ТребаТребаТреба да читате повеќе. ТребалоТребалоТребало да дојде до сега.Третата група ја сочинуваат глаголите: успее, успева, се труди, настојува, се

мачи, се обидува. УспеаУспеаУспеа да победи; СеСеСе мачимачимачи да заспие; СеСеСе трудитрудитруди да научи.Заедничко за сложениот глаголски прирок е што првиот глагол има лице, број и

време; додека вториот глагол има лице и број и се јавува само во сегашновреме: Почнав да пишувам; Сакал да помогне; Ќе можете да играте.Глаголот треба бидејќи е безличен, има форми само во трето лицееднина, но покажува и време, додека лицето и бројот го дополнувавториот глагол: требатребатреба да внимавате; требашетребашетребаше да одиме на излет;

требалотребалотребало да пазаруваат.Меѓу двата прирока (глаголскиот и глаголско-именскиот се јавува т.н.

аналитичкиналитичкиналитички прирок, кој содржи глагол и именка во функција на директенпредмет: прави обид (=се обидува); врши замена (=заменува): прави

ограда (=оградува); води разговор (= разговара).

Глаголско-именскиот прирок е составен од два дела: глагол-врска и именскидел. Како глагол-врска се јавува

глаголот сумсумсум (биде, бидува), како и некои други глаголи (станестанестане, станува,останеостанеостане, останува и сл.).

11

Глаголот сум покрај улогата на глагол-врска (Тој еее добар); се јавува и какопомошен (Ти сисиси научил) и како полнозначен глагол: (Македонија еее (=се

наоѓа) во средиштето на Балканот.И глаголско-именскиот прирок може да биде прост (да содржи само глагол-

врска) и сложен (со фазни, со модални и со глаголи од третата група): Тој станаучител; Ние морамеморамемораме дадада станеместанеместанеме прваци; Тој престана да бидепрестана да бидепрестана да биде здодевен;

Сакаше да бидеСакаше да бидеСакаше да биде трговец. Почнува да стануваПочнува да стануваПочнува да станува немирен; Продолжи даПродолжи даПродолжи дабидебидебиде редовен на предавањата; Настојуваше да бидеНастојуваше да бидеНастојуваше да биде немилосрден кон

непријателот.Именскиот дел од глаголско-именскиот прирок се однесува на подметот, го

дообјаснува и се согласува со него. Во улога на именски дел се јавуваат:1. придавки (описни, заменски, редни бројни придавки, односни): Таа е

прекраснапрекраснапрекрасна; Не беше таковтаковтаков порано; Тој е првиотпрвиотпрвиот меѓу еднаквите; Тоа седрвенидрвенидрвени огради.

2. именки сами или придружени од придавки: Тој е фаворитфаворитфаворит за наградата;Тие се паметни децадецадеца;

3. заменки: Кој е овојовојовој? Ти ситојтојтој.4. броеви: Бројот е тритритри.

5. прилози (сосема ретко): КакоКакоКако сте вие? ДоброДоброДобро сме! Но и: Добри сме!Поука за овој час: Има ли меѓу сè што е создадено полошо од око лакомо?

Затоа тоа солзи рони по сè што ќе види. 31. 15

ПОДМЕТ – ЗНАЧЕЊЕ И ФУНКЦИИПокрај прирокот, како втор главен дел во речениците (освен кај безличните,кај кој отсуствува) се јавува подметот. Честопати тој се изоставува, зашто од

контекстот може да се дознае кој го врши, или на друг начин го покажуваглаголското дејство или состојбата.

Со подметот се означува: 1. вршител на дејство кај преодните глаголи воактивните реченици: ВозачотВозачотВозачот го запре автомобилот; 2. поднесувач/трпител

на дејство во пасивните реченици: ГоститеГоститеГостите беа замолчани; 3. причинител(предизвикувач) на дејство: БучаватаБучаватаБучавата им ги кинеше нервите.

Со подметот се означуваат и носители на одредени состојби или особини: ТојТојТојбеше разочаран; СтарицатаСтарицатаСтарицата страдаше од реума.

Улога на подмет најчесто вршат: 1. именките кои можат да бидат придружениод придавки или броеви: ВардарВардарВардар е најголемата наша река. Убавата девојкадевојкадевојка

се огледува во огледалото. Третото детедетедете беше син. 2. Заменките: ВиеВиеВиеочекувате многу. 3. Придавките: БолниотБолниотБолниот брзо ќе оздрави. 4. Броевите:

сами или придружени од заменки или именки: ТритеТритеТрите сестри беа близначки иубавици. Тие двајцатадвајцатадвајцата задоцнија на часот.

12

Понекогаш функција на подмет може да вршат и цели односни реченици, какои да-конструкцијата: Кој лажеКој лажеКој лаже, и краде (лажготолажготолажгото и краде; Да се бегаДа се бегаДа се бега од

часови не е добро (бегањетобегањетобегањето од часови не е добро).Поука за овој час: Кога си со големци, не прави се голем како нив,

Кога зборува друг, не зборувај ти. 32. 11

СОГЛАСУВАЊЕ МЕЃУ ПОДМЕТОТ И ПРИРОКОТСогласувањето (конгруенцијата) означува можност зборовите во реченицата

меѓу себе да се приспособуваат. Во нашиот јазик согласување по род, број илице има меѓу подметот и прирокот.

1. Во поглед на согласувањето по лице, прирокот е во она лице кое е еднакво налицето од подметот: Ти многу ми знаешзнаешзнаеш! Не е добро да се каже: Неколкулуѓе бевме на прошетка; туку: НиеНиеНие, неколку луѓе, бевмебевмебевме на прошетка.

Кога во една реченица имаме повеќе лица, тогаш првото лице има предност надвторото и третото: НиеНиеНие и вие отидовмеотидовмеотидовме на театар.

2. Согласување по род имаме кога прирокот е глаголската л-форма или кога воименскиот прирок имаме придавка: Александар дошолдошолдошол; Марија дошладошладошла;

Детето е радоснорадоснорадосно.Колебање во согласувањето по род може да настане кога лицето е од женски

пол, а функцијата или професијата е од машки род. Во вакви случаи пожелно еда се употреби именката од женски род. Неправилно е да се каже: Директорот

закажала состанок; туку ДиректоркатаДиректоркатаДиректорката закажалазакажалазакажала состанок.3. Согласувањето по број не остава можности за колебања. Ако подметот е во

еднина и прирокот ќе биде во еднина и сл. ТојТојТој излезеизлезеизлезе предвреме.Во т.н. авторска множина се допушта лицето кое зборува за себе во множина и

прирокот да биде во множина. НиеНиеНие станавместанавместанавме рано.Кога се користи второ лице множина при обраќање од почит ги имаме следнитеслучаи: Вие стестесте прекрасенпрекрасенпрекрасен (прирокот е глаголско-именски); Вие стигнавтестигнавтестигнавте

порано (глаголски прирок).Ако подметот има форма на збирна множина и прирокот треба да биде во

множина: ЛисјетоЛисјетоЛисјето паѓаатпаѓаатпаѓаат пожолтени.Ако подметот е именка која покажува множество и прирокот треба да биде во

множина: Група луѓе дојдоаГрупа луѓе дојдоаГрупа луѓе дојдоа кај нас.Ако една именка употребена како подмет е придружена од две придавки, гиимаме следниве случаи: МојотМојотМојот и твојтвојтвој лаптоп сесесе расипарасипарасипа (користиме еден

лаптоп); МојотМојотМојот и твојоттвојоттвојот лаптоп сесесе расипаарасипаарасипаа (користиме два лаптопа).Ако две именки како подмет се придружени од една придавка, прирокот сејавува во множина: НашетоНашетоНашето езероезероезеро и крајбрежјекрајбрежјекрајбрежје се најубавите пејзажисе најубавите пејзажисе најубавите пејзажи.

Поука за овој час: Грижата за богатство телото го урива,Тагата по него сонот го одзема 31. 1

13

МОДАЛНА КАРАКТЕРИСТИКА НА РЕЧЕНИЦАТАМодалноста ја разбираме како начин на изразување на говорителот, како неговличен став меѓу она што го соопштува и стварноста. Тој може да каже дека она

што го тврди е реално да се изврши или не; дека е можно, неопходно илипожелно; да ги искажува своите чувства, да одречува и т.н.

Форми преку кои говорителот го искажува својот став се заповедниот иможниот начин; глаголските форми за прекажување (на пр. идното прекажановреме); одделните модални глаголи (може, треба, мора, смее и сл.); модалните

зборови и изрази (сигурно, бездруго, во краен случај и сл.).Во општењето говорителот може да соопштува нешто, да прашува, да искажува

желба или потреба, да потврдува или да одречува нешто и т.н.Така и речениците ги делиме на: 1. Расказни – во кои се соопштува за нешто, адејството може да се одвива додека зборуваме или ќе случи во иднина, или веќе

да завршило (Тој слуша внимателно. Се случило многу одамна. Ќе бидепоубаво некогаш).

2. Желбени - во кои говорителот ги искажува своите душевни расположби(желби, радост, страв, чудење и сл.) и кои се изговараат со посебна интонација

која ја бележиме со извичник (!) на крајот (Колку убаво изгледаш! Леле, штосторивте!).

3. Заповедни – во кои се искажува односот на говорителот да се изврши или не,дејството на глаголот (Не зборувајте гласно! Станете на постар човек).

Заповедта може да се искаже и во поблага форма, преку некои глаголски времињаили со прашање (Ќе се откажеш од пушењето!; Ќе почнете ли да учите?).3. Прашални – преку кои се бара одговор за нешто што ни е непознато. Се

изговараат со посебна интонација и со прашалник (?) на крајот на реченицата(Што правите вие?; Зар повторно се разболе?).

Во однос на тоа како ги поставуваме прашањата постојат три групи прашања: а.Прашања на кои одговорот е да или не, и при што се користат некои прашални

честички (дали, зар, ли: ДалиДалиДали беше ти?); б. Прашања со користење напрашални заменки, заменски придавки прилози: КојКојКој го кажа тоа?; КаковКаковКаковчовек се ти? КадеКадеКаде одите?; в. Прашања со користење на или, при што се

искажува и втора можност (Ќе гледаме фудбал илиилиили кошарка?).Постојат и т.н. реторски прашања со познат одговор.

Поука за овој час: Кој зло прави – со зло му се враќа,иако не знае од каде ќе дојде. 27. 30

АКТИВНИ И ПАСИВНИ РЕЧЕНИЦИКога ги разгледуваме речениците од аспект на подметот, речениците ги

разликуваме по тоа дали подметот е вршител на глаголското дејство илинегов трпител.

14

Кога во реченицата имаме преоден глагол, со подмет кој го врши дејството и содиректен предмет кој го трпи дејството – станува збор за активна реченица

(Класниот ги повика родителите).Ако тргнуваме не од вршителот на дејството, туку од трпителот и тој да бидеставен на прво место – тогаш станува збор за пасивна реченица (Родителите

се повикани од класниот).Трпителот на дејството кој во активните реченици е директен предмет, вопасивните станува подмет – но сепак е трпител (поднесувач) на дејството.

Вршителот на дејството во активните реченици кој е подмет, во пасивнитестанува предмет и се воведува со помош на предлогот од или изразот од страна

на. На тој начин подметот станува предлошки објект.Прирокот во пасивните реченици се прави: 1. со помош на сум и глаголска

придавка од глаголот во активната реченица (активна реченица: Класниот гиповикаповикаповика родителите; пасивна реченица: Родителите сесесе повиканиповиканиповикани од

класниот).2. Со употреба на лична глаголска форма заедно кратката форма од повратнатазаменка се, наспроти активната реченица (активна реченица: Училиштето ја

издава спортската сала; пасивна реченица: сесесе издаваиздаваиздава спортската сала од(страна на) училиштето).

Поука за овој час: Размислувањето е почеток на секоја работа,пред секоја работа потребен е совет. 37. 20

БЕЗЛИЧНИ РЕЧЕНИЦИБезличните реченици во споредба со другите немаат вршител на дејството,

односно подмет. Прирокот во овие реченици се врзува со други делови, но не исо подмет.

Кај овие реченици разликуваме две групи: 1. Безлични реченици со глаголскиприрок; 2. безлични реченици со глаголско-именски прирок. И кај двете

групи прирокот се јавува во трето лице еднина.1. Во првата група безлични реченици среќаваме: а. Реченици со безличниглаголи: врне, студи, се смрачува... Се раздениСе раздениСе раздени со облаци. Некои од овие

реченици се поврзуваат со лица и тогаш се јавува кратката заменска форма заиндиректен предмет: МиМиМи студи.

б. Реченици со безлични форми од глаголи кои обично може да имаат форми засите лица: гледа, оди, игра. Не сесесе одиодиоди без пари. Тука влегуваат и глаголи кои

ја опишува психофизиолошката состојба. Не ми сесесе гледагледагледа веќе.в. Безлични реченици со глаголи кои ја одразуваат психофизиолошката

состојба, но без повратната заменка се: Ми идеидеиде да плачам. Ме болиболиболи главата.г. Безлични реченици со глаголи употребени без повратната заменка се: Во

селото горешегорешегореше старата колиба.

15

д. Безлични реченици со глаголот има – се наречени и егзистенцијални: сетврди или се негира постоење на нешто или некого; ИмалоИмалоИмало да биде! НемаНемаНема

аир од украдени пари. ИмаИмаИма правда, ама бавно доаѓа.2. Во групата реченици со глаголско-именски прирок, именскиот дел може дабиде заменка (НиштоНиштоНишто не е!); именка (Беше пладнепладнепладне); глаголска придавка

(Ни е кажанокажанокажано); прилог (КакоКакоКако е? Засега е добродобродобро!).Поука за овој час: Кој удира око, предизвикува солзи,

а кој го удира срцето, чувство на болка предизвикува. 22. 21

НЕГАЦИЈАМногу често во рамките на врзаниот текст, покрај потврдните реченици, се

среќаваат и одречни. Потврдувањето и одрекувањето (негирањето) како појавизаемно се надополнуваат. Негирањето го има во сите типови реченици

(расказни, желбени, заповедни, прашални): Таа ненене беше на предавањето.Негацијата ја остваруваме со помош на:

1. Честичките не, ни, ниту: НиНиНи јаде, нинини на куче дава!2. Одречни заменки (никој, ништо, ничиј); заменски придавки (никаков,

никакви) и прилози (никаде, никогаш, никако): НикојНикојНикој ненене му можеше ништоништоништо.3. Со некои претставки (префикси): не-, без-, де-, а- и сл. (немоќен, бездрвен,

деблокада, аморален).4. Со глаголи со вградена негација: Нема, забрани, стопира: Тој денес неманеманема

да дојдеда дојдеда дојде на работа.Во однос на бројот на одречните зборови во реченицата се разликуваат

еднократна и повеќекратна негација. Татко му ненене знаеше за него. НикојНикојНикојништоништоништо ненене рече. Кога имаме двојна негација, таа може да го засили

одрекувањето, но во некои случаи може и да го поништи. НеНеНе смеете да нененејадете (= можете, смеете да јадете).

Во зависност од тоа дали негацијата се однесува на прирокот или друг член одреченицата, разликуваме реченичка и членска негација: НеНеНе знаеше да каже

ненене! Сакаме пари за житото, а ненене брашно! Насилство, ненене!Во нашиот јазик постојат и зборови со вградена негација: заборави (= не сесети), одрече (= тврди дека не), стопира (не дозволи), одвај (= скоро не).

Поука за овој час: Колку и да се кратки зборовите да и нетие бараат сериозна размисла. Питагора

НЕОПХОДНИ РЕЧЕНИЧКИ ЧЛЕНОВИИако прирокот и подметот се главни делови на реченицата, (а прирокот е дури

и основен), сепак за оформување на целосна реченица се потребни и другичленови (делови) кои поблиску ќе го определат прирокот. Така, многу често

прирокот (глагол во лична форма) бара дополнување за тоа што прави

16

подметот, каде и кога се врши дејството и сл. Тие се наречени неопходничленови на реченицата. Тоа се предметите и прилошките определби.

Во зависност од односот меѓу прирокот и именските делови на реченицата,предметите ги делиме на: директен, индиректен и предлошки предмет

(предмет со предлог).

ДИРЕКТЕН И ИНДИРЕКТЕН ПРЕДМЕТДиректниот предмет (објект) е именски член во реченицата врз кој директнопоминува глаголското дејство. Доаѓа на прашањата когокогокого? и штоштошто? Јас видов

луѓелуѓелуѓе. Вие читате весниквесниквесник. Анастасија напиша песнипеснипесни.Од примерите, кои се активни реченици, се гледа дека во нив нема предлог идека глаголското дејство директно (непосредно) поминува врз предметот. Во

утврдувањето што е подмет, а што предмет во реченицата, тргнуваме одприрокот. Во реченициве тој се согласува со зборовите јасјасјас, виевиевие и АнастасијаАнастасијаАнастасијапо лице, род и број - тие се подмет, додека со зборовите луѓелуѓелуѓе, весниквесниквесник и песнипеснипесни,

не се согласува - тие се директен предмет.Во пасивните реченици директниот предмет станува подмет, иако и понатаму е

трпител на дејството. ПеснитеПеснитеПесните се напишани од Анастасија.Со индиректниот предмет (објект) се означува оној кому му е насоченодејството или пак ја именува целта на дејството. ИмИмИм даде нанана ученицитеученицитеучениците

домашна задача. Ѝ се пофали на баба му за петката. НиНиНи дадоа нанана знаењезнаењезнаење.

Овој предмет се вика и на-предмет, зашто речиси редовно оди со предлогот на,освен кога се користат формите за индиректен предмет од личните и лично-предметните заменки: нему, нејзе, ним, вам, некому и сл. (МуМуМу рече немунемунему;

ВамВамВам вививи велам), иако во последно време и тие се придружени од предлогот на:на неа, на него, на кого.(НаНаНа негонегонего му рече!? НаНаНа васвасвас вививи велам!?).

Во блиска сродност со овој предмет стои употребата на т.н. етички датив сокој се искажува понепосреден однос кон некого или нешто. Кажи сисиси ја маката.

Одвај оди со тие мимими титити високи потпетици. Во наведениве примериречениците би можеле да стојат и без дативните форми, но би се изгубила

нијансата на блискост, на интимност.Многу често во нашиот јазик имаме удвојување на директниот и

индиректниот предмет и тоа е една од неговите особености. Удвојувањето севрши со помош на кратките заменски форми за директен предмет (ме, те, го,ја, нѐ, ве, ги, се) и за индиректен предмет (ми, ти, му, ѝ, ни, ви, им, си), и

друг предмет од именка (или именска група), односно долга заменска форма:ГоГоГо видов човекотчовекотчовекот / гогого видов негонегонего; ИмИмИм даде нанана децатадецатадецата / имимим даде ним.Доколку кратките заменски форми самостојно се употребат, тогаш немаме

удвојување на предметот: ГоГоГо видов; ИмИмИм даде.Удвојувањето на директниот предмет се врши: 1. Кога се користат истовременодолгите и кратките форми од личните заменки, односно повратната заменка (И

17

васвасвас вевеве повикаа на свадба). 2. Со употреба на членувани именки или именскигрупи (ГиГиГи отвори насолзенитенасолзенитенасолзените очиочиочи).

3. Со употреба на показни заменки, сами или следени од именки (ГоГоГо знам овојовојовојчовекчовекчовек). 4. Со лични или географски имиња (ГоГоГо сонуваше БелотоБелотоБелото МореМореМоре). 5. Со

односни заменки (Еве пријатна вест штоштошто јајаја очекуваме сите).Нема удвојување на директниот предмет 1. Ако тој е нечленувана именка или

именска група (Судијата повикал сведоксведоксведок; Врати новиновинови учебнициучебнициучебници). 2. Сопрашалните заменки што, кој, каков и сл. речиси и да нема удвојување (ШтоШтоШто

барате?). Но во случаите како КогоКогоКого сакате? и КогоКогоКого гогого сакате? се правиизвесна разлика во значењето.

3. Со одречните заменски форми (никој, ништо, никаков) почесто немаудвојување на директниот предмет (НикогоНикогоНикого не гледам). 4. Нема удвојување на

директниот предмет со именска група во која е еден или пак неопределеназаменка (некој, нешто и сл.): Најдовме еденеденеден стан; Ќе има некоенекоенекое

зголемување на струјата.Индиректниот предмет се удвојува во следните случаи: 1. Кога се користат

истовремено долгите и кратките форми од личните заменки, односноповратната заменка (НемуНемуНему мумуму рече). 2. Со употреба на членувани именки илиименски групи (МуМуМу даде нанана непознатиотнепознатиотнепознатиот човекчовекчовек). 3. Со употреба на показнизаменки, сами или придружени од именки (Секогаш имимим помагаше нанана овиеовиеовие

децадецадеца). 4. Со лични или географски имиња (МуМуМу подвикна нанана ПетретаПетретаПетрета).За разлика од кај директниот предмет, каде што се ретки или воопшто ги нема,кај индиректниот предмет се вообичаени удвојувањата со прашални и односни

заменки (КомуКомуКому мумуму веруваш); со именски групи што го содржат еден (ИмИмИмпомогна нанана едниедниедни луѓелуѓелуѓе); како и со именски групи во кои има неопределени,

општи или одречни заменски зборови: НекомуНекомуНекому мумуму одговара хаосот; СекомуСекомуСекомумумуму даваше вересија; НикомуНикомуНикому не мумуму должи ништо. Удвојување имаме и со

нечленувани именки: Како нанана туѓинецтуѓинецтуѓинец да мумуму зборуваш!

ПРЕДМЕТ СО ПРЕДЛОГ – ПРЕДЛОШКИ ПРЕДМЕТПредлошкиот предмет се вика така, затоа што за прирокот се врзува со предлог.Во таква улога можат да се јават сите предлози, па дури и предлогот на, ако не е

дел од индиректниот предмет. Но и некои прилошки определби можат да се врзатза прирокот со предлог, така што понекогаш е нејасно дали станува за предлошки

предмет или за прилошка определба во која има именка и предлог.Предлошкиот предмет во реченицата го откриваме на прашањата (во, на, по,

без...) когокогокого? (за лица) и штоштошто? (за предмети): Дојде сососо своитесвоитесвоите родителиродителиродители (сокого дојде?); Се сеќава нанана менеменемене (на кого се сеќава?); Се бори зазаза правдаправдаправда

(за што се бори?); Работи безбезбез ракавициракавициракавици (без што работи?).Предлошкиот предмет составен од предлог и именка (или именска група) можеме

да го замениме со тој предлог и долгата заменска форма: Пристигна сососо своитесвоитесвоитеродители. -родители. -родители. - Пристигна со нив.со нив.со нив. Работеше безбезбез ракавициракавициракавици . - Работеше без нивбез нивбез нив.

18

Предлозите во предлошкиот предмет го губат своето основно значење идобиваат улога на сврзувач меѓу прирокот и именката. Некои предлози, како

освен, против и сл. единствено се употребуваат во улога со предлошкипредлог: Не видов друг освеносвеносвен тебетебетебе!

Поука за овој час: Секогаш ќе се најдат очи и уши –отворени за туѓите тајни. Леонардо да Винчи

ПРИЛОШКИ ОПРЕДЕЛБИПрилошките определби служат како дополненија на прирокот во реченицата.

Со нив се објаснуваат околностите за одвивањето на глаголското дејство.Како прилошки определби се јавуваат: прилозите; именки (или именскиприлозите; именки (или именскиприлозите; именки (или именски

групи со предлози); глаголски прилоггрупи со предлози); глаголски прилоггрупи со предлози); глаголски прилог.Доаѓаат на прашањата кога? каде? како? зошто? и сл.

Овие се прилошките определби:1. за место. Го определуваат местото каде што се врши глаголското дејство.

Доаѓаат на прашањата каде? до каде? на каде? и сл. Се искажуваат соприлози за место, или со именки, односно именски групи и предлози: Тој влезе

внатревнатревнатре. Се врати од школоод школоод школо. Отиде во густата шумаво густата шумаво густата шума.2. за време. Го определуваат времето кога се врши глаголското дејство. Доаѓаат

на прашањата кога? од кога? до кога? и сл. Се искажуваат со прилози завреме или ...

со именки, односно именски групи и предлози: Ќе ти се јавам вечервавечервавечерва.Роден сум на Петровденна Петровденна Петровден. Има напредок на демократијата во минататаво минататаво минататагодинагодинагодина. Понекогаш предлогот може да се изостави: Секој денСекој денСекој ден доаѓаше прв

на училиште.3. за начин. Го искажуваат начинот на кој се врши глаголското дејство. Доаѓаат

на прашањата како?, на кој начин? Се искажуваат со прилози за начин (Себореше храброхраброхрабро); со именки, односно именски групи и предлози (Учи сососо

музикамузикамузика); со глаголски прилози (Раскажуваше смеејќи сесмеејќи сесмеејќи се); со фразеолошкиизрази (Го фати на спиењена спиењена спиење); и преку споредба со како (Пее како славејкако славејкако славеј).

4. за количество и степен. Се искажуваат со прилози, или со именки, односносо именски групи и предлози, односно со фразеологизми. Доаѓаат на прашањатаколку?, за колку и сл. Се залага многумногумногу. За една петкаЗа една петкаЗа една петка ќе беше одличен.

Го нервираше до крајни границидо крајни границидо крајни граници.5. за причина. Доаѓаат на прашањата зошто? од која причина?. Се користат

именки со предлози: Не дојде поради болестпоради болестпоради болест.6. за цел. Доаѓаат на прашањето со која цел? Се користат именки, односно

именски групи и предлози: Не троши пари по кафеанипо кафеанипо кафеани. Работи зазазапостигнување траен мирпостигнување траен мирпостигнување траен мир.

19

7. за услов. Доаѓаат на прашањето под кој услов? Се користат именки,односно именски групи и предлози: Без работаБез работаБез работа нема напредок.8. за допуштање. Искажуваат (не)допуштање за извршување или

неизвршување на глаголското дејство. И покрај заморотИ покрај заморотИ покрај заморот, победивме нагостувањето. При сета своја желбаПри сета своја желбаПри сета своја желба, не успеа да стане писател.

Цитат за овој час: Дипломатот е човек кој двапати ќе помисли,пред да не каже ништо. Винстон Черчил

АТРИБУТ И АПОЗИЦИЈАПокрај основните и неопходните членови на реченицата, постојат и такви кои

не ја менуваат структурата на реченицата, туку служат за збогатување нанејзината содржина. Тие се наречени второстепенивторостепенивторостепени реченични членови. Тука

спаѓаат атрибутот и апозицијата.Атрибутот е второстепен реченички член кој се поврзува со именките вореченицата и кој самостојно не може да постои. Врската меѓу атрибутот и

именката може да биде согласувачка (новновнов дом) и управувачка(дом со новновнов мебел).

Атрибутот определува некоја особина на именката. Како атрибут може да сејават придавки и именки (со предлози). Придавскиот атрибут може да биде:обичен (ако придавката е во своето основно значење: златензлатензлатен накит, сребренсребренсребрен

прстен; или метафоричен (преносен) наречен епитет: златнозлатнозлатно дете,сребренисребренисребрени снегулки.

По правило, атрибутот доаѓа пред именката: црноцрноцрно вино, белибелибели заби, искршениискршениискршенипрозорци. Кога редоследот е обратен, зборуваме за стилска обоеност (вино

црноцрноцрно, заби белибелибели) или за развиен атрибут (прозорци со искршени стакласо искршени стакласо искршени стакла).Во некои случаи атрибутот може да стои на различни места во реченицата,

независно од именката на која се однесува. Тогаш тој се одделува со запирка исе нарекува изделен придавски атрибут (ЗамисленЗамисленЗамислен, стариот учител гогледаше пожолтениот албум / Стариот учител, замислензамислензамислен, го гледаше

пожолтениот албум).Во функција на атрибути може да се јават и броевите и некои заменки: СекоеСекоеСекое

чудо за тритритри дена!Именскиот атрибут се добива кога на една именка и додаваме друга именка со

предлог, која, пак, може да се замени со придавка:платно од памукод памукод памук / памучнопамучнопамучно платно.

Кога општи именки вршат атрибутска служба на лични имиња, тие може дабидат членувани или нечленувани: ВујкоВујкоВујко Вања, Плавуш ПланинаПланинаПланина ; ГрадотГрадотГрадот

Мелник, СелоСелоСело Сушица, Селото, Селото, Селото Раборци.Кога се две општи именки една до друга, првата се јавува како атрибут:

змијазмијазмија осојница, чашачашачаша вино.

20

Кога се две именки поврзани со цртичка, онаа што игра улога на атрибут не сечленува: предлог-предлог-предлог-закон (предлог-законот-законот-законот), нацртнацртнацрт-устав (нацрт-уставотуставотуставот);

поет-страдалник-страдалник-страдалник (поетотпоетотпоетот-страдалник).И именскиот атрибут може да биде изделен од именката на која се однесува: Ја

прочитав За македонцките работи, мојата омилена книгамојата омилена книгамојата омилена книга.Апозицијата е второстепен член на реченицата. Таа може да се однесува на

секој друг член во реченицата освен на прирокот; значи, на подметот,предметот, прилошката определба и секогаш се одделува со запирка.

Има исто значење и вредност со тие реченички членови и може да си гизаменуваат местата.

Антон Панов, авторот на Печалбариавторот на Печалбариавторот на Печалбари, е роден во Дојран. Авторот наПечалбари, Антон ПановАнтон ПановАнтон Панов, е роден во Дојран. Во примериве одбележаните

зборови се апозиција и се однесуваат на подметот.Го учевме Антон Панов, авторот на Печалбариавторот на Печалбариавторот на Печалбари, (апозиција со директен

предмет).Дојранските ракувања се посветени на Антон Панов, авторот на Печалбариавторот на Печалбариавторот на Печалбари

(апозиција со индиректен предмет).Пишувавме за Антон Панов, авторот на Печалбариавторот на Печалбариавторот на Печалбари, (апозиција со предлошки

предмет).Ристо Крле пишува меѓу двете светски војни кога и Антон Панов, авторот наавторот наавторот на

ПечалбариПечалбариПечалбари (апозиција со прилошка определба).Цитат за овој час: Знаењето што го имаме е само трошка

од она што го немаме. Платон

РЕЧЕНИЧКИ СООДВЕТНИЦИ (ЕКВИВАЛЕНТИ)Личната глаголска форма (прирокот) е основен дел на реченицата, без која таане може да постои. Сепак, во текстовите можат да се најдат делови без глаголво лична форма кои се користат самостојно. Тоа се реченички соодветници

(еквиваленти). Тоа се именки, именски групи, прилози, извици и сл. Сеизговараат со посебна интонација. Се користат при обраќање (Драги моиДраги моиДраги моипријатели! Дами и господа!пријатели! Дами и господа!пријатели! Дами и господа!); При извици (Добро!, Здраво!, Ех, леле!Добро!, Здраво!, Ех, леле!Добро!, Здраво!, Ех, леле!

Напред!Напред!Напред!).Се користат уште во натписи, реклами, предупредувања: (Опасно по живот!,Опасно по живот!,Опасно по живот!,

Или Цезар или ништо, Центар за странски јазициИли Цезар или ништо, Центар за странски јазициИли Цезар или ништо, Центар за странски јазици).Цитат за овој час: Само вистината, но не целата вистина. Бизмарк

21

СЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ – СВРЗНИЧКИ И БЕСВРЗНИЧКИСложената реченица е поголема синтаксичка единица од простата реченица и

содржи најмалку две прости (или проширени) реченици, односнонајмалку два прирока.

Во зависност од меѓусебниот однос на простите реченици во сложенитереченици, тие можат да бидат независносложени реченици (двете прости

реченици се независни и можат да стојат независно една од друга) изависносложени реченици (едната реченица да биде зависна од другата).

Речениците што влегуваат во составот на сложената реченицасе викаат дел-реченици.

Независносложените реченици се делат на: составни, спротивни, разделнисоставни, спротивни, разделнисоставни, спротивни, разделни,(кај кои врската меѓу дел-речениците е потесна) и на исклучниисклучниисклучни и заклучнизаклучнизаклучни

независносложени реченици (со полабава врска меѓу дел-речениците).Во групата на зависносложените реченици спаѓаат: временските,временските,временските,

причинските, последичните, целните, условните, допусните, начинските,причинските, последичните, целните, условните, допусните, начинските,причинските, последичните, целните, условните, допусните, начинските,односнитеодноснитеодносните и исказнитеисказнитеисказните. Кај сите овие реченици (освен кај односните и

исказните) зависните дел-реченици се јавуваат како прилошки определби наприрокот во главните дел-реченици.

Сложените реченици ги делиме на 1. сврзнички (синдетонски) ако содржатсврзници или сврзувачки зборови и 2. бесврзнички (асиндетонски) реченици

кои не се поврзани со сврзници.Поради отсуство на сврзници кај бесврзничките реченицибесврзничките реченицибесврзничките реченици, доаѓа до колебање

на кој тип сложени реченици им припаѓаат: Се фати сиромавиот на оро, сескина тапанот. Ако се фати сиромавиот на оро, ќе се скине тапанот

(зависноусловна). Кога ќе се фати сиромавиот на оро, ќе се скинетапанот(зависновременска реченица).

СОСТАВНИ (КОПУЛАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај составните независносложени реченици содржините се поврзани меѓу себе

по различна основа. Сврзници се: и, ни, ниту, па, та, не само што - туку и.Најчесто се користи сврзникот и. Со него се поврзуваат 1. истовремени дејства:

Тој јадеше иии потпивнуваше. 2. Дејства кои се редат едно по друго: Гопрочита писмото иии се расплака. 3. Дејства од кои второто може да биде

резултат на првото (може да се вметне затоа): Го беше потрошил кредитот иии(затоазатоазатоа) не можеше да телефонира. 4. Спротивставени дејства (по и се јавува

пак или сепак): Ја повтори годината и паки паки пак не сфати дека треба да учи.Во одречните реченици се користат сврзниците ни и ниту. Не јаде нинини пие. Не

знам нитунитуниту сакам да знам за него.Сврзниците па и та поврзуваат дејства што следуваат едно по друго:

Зборуваше тивко, папапа наеднаш се развика. Сите викаа по него, татата не

22

знаеше што да прави. И овие сврзници може да поврзуваат дејства кај коивторото произлегува од првото.

Сврзничкиот состав не само што - туку и/ами и/но и/ама и може да се јави воодречна форма: Не само штоНе само штоНе само што ненене знаеше - туку итуку итуку и ненене сакаше да знае.

Според Правописот, составните независносложени реченици со сврзниците и,ни, ниту, не само што - туку и не се одделуваат со запирка, додека оние со

сврзниците па, та, се одделуваат.Цитат за овој час: Не имитирајте го Мајаковски,

имитирајте се самите. Владимир Мајаковски

СПРОТИВНИ (АДВЕРСАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИВо овие реченици се искажуваат содржини со спротивставени дејства со помош

на сврзниците: а, но, ама, туку, ами, меѓутоа.Сврзникот а поврзува 1. Реченици со спротивставени дејства: Тие сакаамногу, ааа не знаеја како. 2. Реченици со слични дејства, но со различнивршители: Кога се разделивме, таа плачеше, ааа јас не можев да гизадржам солзите. 3. Реченици во кои дејствата се надоврзуваат: Доби

единица, ааа тоа не беше добро.Сврзниците но и ама поврзуваат 1. спротивни дејства со потврдна форма:Доби укор од класниот, нононо и го заслужи. 2. Реченици во кои втората е

негација на првата: Зборуваше добро, амаамаама никој не го слушаше. Употребатана али наместо но и ама, е неправилна и непожелна.

Со спротивно значење може да се јави и временскиот сврзник додека: Јасмислам така, додекадодекадодека ти мислиш поинаку.

Сврзниците туку и ами се користат во спротивни реченици во чиј прв дел сеодречува нешто: Не слушај гаталец, тукутукутуку слушај паталец. Не се свртувашеназад, амиамиами гледаше само пред себе. Употребата на него во вакви случаи е

неправилна и непожелна.Сврзникот меѓутоа обично се употребува на почетокот на нов пасус. Но тојможе да се јави и во средината на спротивни независносложени реченици:

Сакаше да се спротивстави, меѓутоамеѓутоамеѓутоа не знаеше на кој начин.Според Правописот, пред сите спротивни сврзници во сложените реченици се

пишува запирка.Поука за овој час: Вотката е бела, но го зацрвенува носот

и ја оцрнува репутацијата. Антон Чехов

РАЗДЕЛНИ (ДИСЈУНКТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИПостојат два типа разделни реченици 1. Реченици во кои се употребува

сврзникот или само еднаш меѓу дел-речениците. 2. реченици во кои сврзницитесе повторуваат.

23

1. Кај овие реченици а. Во двете дел-реченици дејствата не се исклучуваат: Серадувам кога победуваме, илиилиили играме нерешено. б. Во двете дел-реченици

дејствата се исклучуваат: Остани овде, илиилиили оди си. в. Дејството во вторатадел-реченица може да се јави како последица на дејството во првата реченица:

Бидете внимателни, илиилиили ве запишувам. г. Дејството во втората дел-реченица е поверојатно од она во првата реченица: Не слушаше, илиилиили се

правеше дека не слуша. д. Или се користи во алтернативни прашања: Ќеречат: си бил илиилиили не си бил?

Според Правописот овие разделни реченици не се одделуваат со запирка?!2. Реченици со повторени сврзници: а. Со сврзниците: или - или; било - било;

ја - ја. Нека дојде илиилиили татко ти илиилиили мајка ти. б. За означување нанајизменично вршење на дејствата: де - де; ту - ту; час - час. ЧасЧасЧас е мирен, часчасчас

не знае што прави. в. Посебна група чинат и - и; ем - ем. ЕмЕмЕм е шуто, емемембоде. г. Сврзници со одречно значење: ни - ни; ниту - ниту. НиНиНи јаде, нинини на

куче дава.Во Правописот ваквите реченици не се одделуваат со запирка, но кога се

истакнува втората реченица, или кога се долги речениците, или кога има повеќеод две дел-реченици, се пишува запирка.

Цитат за овој час: Несреќата е заразна болест. Несреќните и бедните треба да сеодбегнуваат едни со други, за да не се заразат уште повеќе. Фјодор М. Достоевски

ИСКЛУЧНИ (ЕКСКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај овие реченици врските меѓу дел-речениците се полабави; дејството на

едната се надоврзува на дејството од другата реченица. Сврзувачки средства:само, само што, единствено, единствено што,освен што...Сите дојдоа, самосамосамо

Лилјана не дојде. Кај дел-речениците се пишува запирка.

ЗАКЛУЧНИ (КОНКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИСо овие реченици се искажува некаков заклучок. Како сврзници се јавуваатследните модални зборови: значи, веројатно, секако, сигурно. Се радува,сигурносигурносигурно добил пријатни вести. Дел-речениците се одделуваат со запирка.

Цитат за овој час: Бензинот ваш - идеите наши. Иљф и Петров

ВРЕМЕНСКИ (ТЕМПОРАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИВо временските зависносложени реченици дејствата на дел-речениците се

рзгледуваат од аспект на времето кога се извршуваат. Во реченицатаИзлеговме надвор, когакогакога заврши часот; главна дел-реченица е Излеговме

надвор, а кога заврши часот е прилошка определба за време. Во овиереченици, едно од дејствата може да му претходи на другото, или двете да се

одвиваат истовремено.Најчест сврзник кај овие реченици е кога. Со него се поврзуваат дејства кои

следуваат едно по друго, дејства кои се одвиваа истовремено или дејства кои се

24

повторуваат: КогаКогаКога стана, ги протри очите. КогаКогаКога читаше, ги бришешенасолзените очи. КогаКогаКога зборуваше, секогаш беше во право.

Други временски сврзници се: штом, само што, штотуку, тукушто,откако,откога, пред да, дури, додека и тн.

Со сврзниците штом, само што, штотуку, тукушто се поврзуваат дејства коитраат многу кратко и/или се повторуваат. Само штоСамо штоСамо што почна натпреварот,домашните постигнаа гол. ШтомШтомШтом ќе влезеше професорот, царуваше

тишината.Кога дејството во главната реченица следува по она во споредната, се користатсврзниците откако, откога: ОткакоОткакоОткако се одмори, седна да учи. Ако дејствотово главната реченица, се случува пред она во зависната (споредната) реченица,

се користи пред да. Пред даПред даПред да дојде дома, помина кај баба му.Дури и додека сврзуваат истовремени дејства, а со да и за ограничување на

дејството. ДодекаДодекаДодека јаде, тој не разговара: Дур(и)Дур(и)Дур(и) да дојде дедото//изгорелоселото,//дур(и)дур(и)дур(и) да дојде бабата изгорела тавата!

Според Правописот, ако споредната реченица е пред главната - се одделувасо запирка.

ПРИЧИНСКИ (КАУЗАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИЗависнопричинските реченици поврзуваат дејства од кои едното (во зависната

реченица) се јавува како причина за другото дејство. Всушност, зависнатареченица се јавува како проширена прилошка определба за причина

на главната реченица.Во реченицава: Го истераа од часот поради невниманиепоради невниманиепоради невнимание; подвлеченото сејавува како прилошка определба за причина. Кога ќе ја прошириме, добиваме

зависна дел-реченица во состав на зависнопричинска реченица. Го истераа одчас бидејќи не внимавашебидејќи не внимавашебидејќи не внимаваше.

Овие реченици се поврзуваат со следниве сврзници: бидејќи, затоа што,зашто, поради тоа што, заради тоа што; како и дека и оти (пообични во

разговорниот јазик).Се радуваше на пролетта заштозаштозашто ги сакаше прошетките. Поради тоаПоради тоаПоради тоа што

не ја најде лектирата, реши да прочита друга книга.Треба да се прави разлика меѓу прашалниот прилог зошто и сврзникот зашто:

Си отиде зошто/зошто/зошто/заштозаштозашто не можеше да чека повеќе.Неправилна е употребата на пошто како сврзник: Не се врати назад

поштопоштопошто/бидејќи/бидејќи/бидејќи му беше незгодно.Според Правописот, кога зависната реченица е пред главната, се одделува со

запирка. Кога зависната е зад главната, се користи запирка ако врската меѓу ниве полабава.

Цитат за овој час: Да ги оставиме убавите жени на луѓето без фантазија. Марсел Пруст

25

ПОСЛЕДИЧНИ (КОНСЕКУТИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај последичните зависносложени реченици се искажува дејство кое е

последица од дејството во главната реченица. ТолкуТолкуТолку беше уморен штоштошто одвајстоеше на нозе. Во првата (главната) дел-реченица ТолкуТолкуТолку беше уморен се

дава причината, а во втората (зависната) штоштошто одвај стоеше на нозе,се дава последицата од првата реченица.

Постојат два типа последични реченици: 1. Во главната дел-реченица се јавувапоказниот прилог толку или друг показен збор (така, толкав, таков,

дотолку...), а во зависната дел реченица се јавува што: ТакаТакаТака силно викашештоштошто ги разбуди соседите. ТолкавиТолкавиТолкави му беа силите штоштошто не можеше да мусе спротивстави. 2. Во главната нема показни заменки, во зависната се јавува

така што:Книгата беше интересна, така што ја препрочитав повторно.

Кај последичните реченици не е правилно да се употребува толку заедно сотака што: ТолкуТолкуТолку многу учеше, такатакатака што сите оценки му беа одлични.Правилно: ТолкуТолкуТолку многу учеше што сите оценки му беа одлични; или

Многу учеше, такатакатака што сите оценки му беа одлични.Неправилна е употребата на така да наместо така што.

Според Правописот на македонскиот литературен јазик запирка се пишувапред зависните реченици со сврзникот така што, додека кај речениците од

првиот тип, запирка може да се пишува или не.Цитат за овој час: Пред сите други слободи, дајте ми ја слободата да знам, да говорам и

да спорам слободно според мојата совест. Џон Милтон

ЦЕЛНИ (ФИНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај целните (намерните) реченици зависната реченица се сврзува со главната со

помош на сврзниците да и за да. Во реченицата Тој дојде за даза даза да побарапомош; главна реченица е Тој дојде, додека за даза даза да побара помош е зависнадел-реченица и со неа се искажува целта (намерата) во главната дел-реченица.

Кај овие реченици во зависната реченица редовно се употребувада-конструкцијата.

Меѓу да и личноглаголската форма може да стои само негацијата, краткитеформи на личните заменки, како и кратките форми на повратната заменка (се,

си): За даЗа даЗа да не пречам на другите, се повлеков предвреме.Меѓу за и да може да се вметнат и други зборови: ЗаЗаЗа првпат кога ќе дојде дадада

му оставиме подобар впечаток.Не е правилна употребата на да-конструкцијата за искажување на можен начин:

Учев многу за да би положил. Правилно е: Учев многу за да положамза да положамза да положам.Неправилно е да се рече: Дојдов како бикако бикако би ги помирилги помирилги помирил скараните. Треба:

Дојдов за даза даза да ги помирам скараните.

26

По своето значење целните реченици стојат во блиска врска со зависнитепричински реченици: Ги држеше строго за да научат повеќе. (целнареченица); Ги држеше строго затоа што сакаше да научат повеќе

(причинска реченица).Некои од целните реченици можат лесно да се претворат во условни. Внимавај

на час за даза даза да научиш (целна реченица); Внимавај на час акоакоако сакаш данаучиш (условна реченица).

Глаголот во главната реченица може да се употреби во било кое глаголсковреме или начин, додека во зависната е секогаш во сегашно време. Се обидува

(се обиде, се обидел, ќе се обиде, би се обидел) за даза даза да му помогне.Понекогаш некои од зависноцелните реченици по своето значење стојат близу

до други видови реченици: Одеше пеш за даза даза да ослаби/ Одеше пеш ииислабееше. Не му дава повод за даза даза да се раправа со него/ Не му дава повод,

така штотака штотака што не се расправа со него.Според Правописот на македонскиот литературен јазик, кога зависната дел-

реченица е пред главната, меѓу нив се пишува запирка. а кога зависната е поглавната, меѓу нив не се пишува запирка.

Поука за овој час: По дваесет години повеќе ќе жалите за нешта што не сте гинаправиле, отколку за нештата што сте ги направиле. Марк Твен

УСЛОВНИ (КОНДИЦИОНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај условните зависни реченици дејството во главната реченица се засновува на

(не)исполнување на условот во зависната реченица. При разгледување наусловот во зависната реченица наидуваме на следниве специфичности:

1. Кога условот е поставен; се јавува и неговата последица, но не се знае дали ќесе исполни условот, а со тоа и причината. Ако редовно тренираш, ќе играш

во првиот тим. Во оваа сложена реченица, главна дел-реченица е ќе играш воќе играш воќе играш вопрвиот тимпрвиот тимпрвиот тим, зависна во кој се содржи условот е Ако редовно тренирашАко редовно тренирашАко редовно тренираш.

2. Кога условот е поставен, како и неговата последица, но условот не еисполнет, ниту неговата последица: Ако тренираше редовно, ќе играше во

првиот тим.3. Кога условот е исполнет, а со тоа и последицата: Штом сака подобра

оценка, нека научи повеќе.Постојат три типа услов: реален, можен и нереален.

1. Кај реалниот услов се дава и последицата и нема пречки тој да не сеисполни: АкоАкоАко победиме, ќе одиме на државното првенство. Со овој услов

се опфаќаат и реченици во кои има заемно поврзани дејства што се повторувалево минатото. АкоАкоАко најдеше парички меѓу тезгите на пазарот, одеше кај

продавачот и си купуваше лубеничка.

27

2. Кај можниот услов, иако не постојат пречки за исполнување на условот, а сотоа и на последицата, сепак, има колебање дали тоа ќе се случи: АкоАкоАко можам,

ќе те посетам.3. Кај нереалниот услов се дава спротивното од она што би се очекувало како

услов и последица.АкоАкоАко знаев, ќе ти помогнев... (Не сум знаел и не можев да помогнам).Кај условните зависносложени реченици ги среќаваме следниве сврници:

Сврзникот ако е најчест кај сите типови услов, а особено кај реалниот услов.Сврзникот да среќава повеќе во реченици со нереален, отколку во оние со реаленуслов: ДаДаДа имав пари, ќе купев нова кола (нереален услов); ДаДаДа ми го кажеш

виновникот, ќе го казнам (реален услов). Сврзникот да понекогаш може дастои заедно со без: Без даБез даБез да прашаме, немаме пристап до кабинетот.

Честичката ли може да се јави во функција на сврзник во реченици со кои сеискажува реален услов: Падна лилили слана, ништо ќе нема од овошките!

Сврзникот кога во условните реченици, со кои се искажува можен илинереален услов, се јавува заедно со би: Кога биКога биКога би сакале богатите, не би

имало гладни луѓе.Во улога на сврзник се јавува и доколку наместо ако: ДоколкуДоколкуДоколку имаш потреба

од помош, јави ми навреме.Покрај сврзувачката служба, ако може да се јави и во друга функција

(афирмативна: АкоАкоАко, така и му требаше, да знае!).Според Правописот на македонскиот литературен јазик, ако зависната дел-реченица е пред главната, меѓу двете се пишува запирка. Доколку пак, главната

дел-реченица е напред, може и не мора да се пишува запирка.Цитат за овој час: Ако го фатиш пријател камилџијата, брго прај ја повисока портата.

Народна пословица

ДОПУСНИ (КОНЦЕСИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИДопусните реченици по своето значење се доближуваат до зависноусловните идо независноспротивните реченици. Како и кај условните, и во зависната дел-

реченица на допусните реченици, се искажува услов кој може да биде испонет,или пак, да не се знае дали ќе се исполни или не. Како кај спротивнитереченици, и во главната дел-реченица на допусните реченици, се дава

последицата, спротивна на условот во зависната дел-реченица: Иако се јавија,гостите не допатуваа. Во зависната дел реченица Иако се јавијаИако се јавијаИако се јавија имаме

исполнет услов, а во главната дел-реченица гостите не допатуваагостите не допатуваагостите не допатуваа,последицата е спротивна на условот од првата реченица.

Постојат два типа допусни реченици: 1. иако-допусни; 2. и да допусни реченици.Кај првиот тип иако-допусни реченици, покрај иако се користат и други

сврзнички состави: макар што, и покрај тоа што, без оглед на тоа што, при

28

сѐ што... Макар штоМакар штоМакар што сакаше многу, не успеа да се запише во листата наголгетери; И покрај тоа што сеИ покрај тоа што сеИ покрај тоа што се измори, се радуваше како мало дете.

По своето значење, многу често сврзничките состави иако не и без да можат дасе заменат: Го навреди иако не знаеше. Во народниот јазик наместо иако,

пообично е ако.Непожелна е и неправилна употребата на мада. Попуштив, мадамадамада не требаше.

Правилно: Попуштив, макармакармакар штоштошто не требаше.Вториот тип со и да се викаат уште условно-допусни бидејќи во зависната

дел- реченица се дава услов, а во главната последицата спротивна на логичнатапоследица. И даИ даИ да не знаеш, нема да добиеш единица.

Многу често со и да доаѓаат честичката дури, како и заменските зборови кој,што, колку и т.н.(Дури и даДури и даДури и да сакам, не можам да ти поткажувам; Кој и даКој и даКој и да

биде избран, треба да се почитува.Кај двата типа реченици, многу често се јавува честичката сепак, со која се

нагласува спротивставениот однос меѓу дел-речениците. Што и даШто и даШто и да направиш,сепаксепаксепак, ти простувам. ИакоИакоИако зборуваше полека, сепаксепаксепак, никој не го

слушаше. На овој начин, речениците од првиот тип се доближуваат доспротивните независносложени реченици. Зборуваше полека,нононо, сепаксепаксепак,

никој не го слушаше.Според Правописот на македонскиот литературен јазик, ако зависната дел-реченица е пред главната, меѓу двете се пишува запирка. Кога, пак, главната

дел-реченица е напред, може и не мора да се пишува запирка.Цитат за овој час: Ако ми паднале обетките, ушите ми стојат. Народна

НАЧИНСКИ (МОДАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИВо зависната дел-реченица на овие реченици се искажува начинот на кој (ќе) сеодвива(ло) дејството во главната реченица. Ги разликуваме следниве типови: 1.Реченици во кои се среќава заменскиот прилог како што: Се однесува такатакатака

како штокако штокако што не треба. 2. Реченици кои се поврзуваат со како, како да, какобожем, божем, небаре... Јадеше лакомо како дакако дакако да не видел никогаш

лубеници; Се чудеше небаренебаренебаре прв пат да слуша за тоа. 3. Реченици сосврзувачкиот состав без да: Купи стан без дабез дабез да земе кредит. Реченицава може

да се смета и за допусна.Според Правописот овие реченици не се одделуваат со запирка, освен кога

зависната дел-реченица е дополнително објаснение.Цитат за овој час: Како коњ се роди, како магаре умре. Народна

ЕСЕЈЛитературен жанр во прозна форма, не голем по обем и со слободна композиција.

Доаѓа од француското essai (лат. exagium) и значи оглед, проба, обид, скица.

29

Со есејот се изразуваат личните впечатоци и ставови на авторот по определенповод или предмет и со него не се претендира на сеопфатност и исцрпност. Вооднос на обемот и функцијата граничи, од една страна, со научната статија илитературниот расказ, (со кои неретко се меша), а од друга, со филозофскиоттрактат. На есеистичкиот стил му се својствени сликовитост, подвижност на

асоцијациите, афористичност, не ретко спротивставеност на мислења,востановување на интимна искреност и разговорна интонација. Некои

теоретичари го разгледуваат есејот како четврти литературен род, покрај епот,лириката и драмата. Од Википедија

ОСОБЕНОСТА И ОЧУДЕНОСТАНА ДРАМСКОТО/ТЕАТАРСКОТО ПАМЕТЕЊЕ

Редица прашања, за почетокШто му е на театарот минатото, за да мора толку интензивно да се занимава со

него? Умее ли театарот минатото соодветно да го памети, креативно да горециклира и, воопшто, ефикасно да се справува со него? Дали, во текот наизминативе 25 века од својата бурна историја, театарот успеал да развие

соодветни техники и методи со помош на кои научил минатото успешно да горесемантизира, за да може перманентно да го трансформира во фамозната „вечна

сегашност“, каква што се обврзал постојано да ја покажува на своите сцени?Му пречи ли на театарот минатото, во тој опасен процес на сценското

претставување на неговиот „вечен презент“, кој – како што вели Аристотел –стварноста треба да ја подражава преку дејствувањето, „сега и овде“?...

...Се обидува ли, можеби, театарот да смисли некои трикчиња со помош на коиќе им се измолкне и на историјата и на историцизмот? Може ли, воопшто,театарот да излезе од опасна „сенка“ на овие „баучи на минатото“, за да

промовира и да развива некои сосема специфични – сосема нови, сосема свои!форми на паметењепаметењепаметење: визуелно, емоционално, когнитивно? Која му е, на

пример, differentia specifica на фамозното емоционално паметењеемоционално паметењеемоционално паметење – една одтемелните категории во прочуената театарска система на Константин Сергеевич

Станиславски – та, благодарение токму на неа, овој тип/вид меморијамеморијамеморијасуштествено се разликува од сите останати типови/видови на истата?...

Јелена Лужина, Блесок бр. 65, март-април, 2009Поука за овој час: Човекот гледа онолку, колку што знае. Гете

РЕАЛИЗАМ – ПОЈАВА, ОСОБЕНОСТИ, ПРЕТСТАВНИЦИСредината на 19. век е време на бурни историски настани, време на

револуционерни превирања во Франција, Австро-Унгарија, Германија ипочеток на национално-ослободителни борби на угнетените народи. По

Револуцијата од 1848 година, феудализмот конечно бил срушен и заменет со

30

капитализам, било укинато крепосништвото (во Русија дури во 1861), ноположбата и на селаните и на работниците многу не се променила. Тие и

понатаму останале експлоатирани класи во општеството.Тоа е време и на големи научни достигнувања и пронајдоци (телеграфот,фотографијата, механизирано производство, појава и модернизирање на

железницата), откритија во физиката, биологијата, хемијата, кои ќе бидатискористени за унапредување на производството.

Напредокот на производството ќе го поттикне и напредокот на општественатамисла и филозофијата. Се јавуваат економисти и филозофи кои ќе се обидат да

ги објаснат противречностите на економските и општествените законитости(Сен Симон, Овен, Фурие, Маркс и Енгелс).

Во областа на науката преовладувале проучувања засновани на методите нанабљудување, анализа и експерименти. Само научните факти добиени врз

основа на овие методи, се сметале за релевантни за понатамошни испитувања.Буржоазијата како владејачка класа ги прифаќала научните достигнувања иматеријално ги потпомагала, но со единствена цел – да ја зголемува својатаекономска и материјална моќ. Но затоа пак, секогаш се спротивставувала на

поголема слобода и права на непосредните производители – на работниците иселаните.

Ваквите состојби во општеството наоѓале одраз и во литературата. Таа моралада го напушти романтичарскиот занес на утопистите и да се сврти кон

секојдневната стварност, која колку и да била разочарувачка, сепак билаживотна реалност. Така, полека се создава еден нов правец во литературата

наречен реализамреализамреализам (од лат. збор realismus – реалност, стварност).Иако е тешко временски да се разграничат романтизмот и реализмот, сепак

новиот правец своите почетоци ги има во триесеттите години на 19. век, додекапак, романтизмот уште долго нема да биде напуштен. И што е поинтересно, тие

два правци ќе се испреплетуваат кај еден ист автор.И во поглед на особеностите, нема единствени мислења за реализмот. Според

некои теоретичари на литературата тие би биле следниве:1. Објективно сликање на животната стварност, на човечките односи и

општествените настани.Тоа се прави со уметнички средства преку обопштувањеобопштувањеобопштување. За да се наслика еденлик, се земаат особини од мноштво луѓе и се создава еден типичен претставник.

2. Писателите реалисти во своите постапки ги користат методите нанабљудување и анализа за односите меѓу луѓето и преку изложување на

критика, се залагаат за нивно разрешување.3. Реалистите создаваат типични карактери во типични средини. Таков е ликот

на стариот скржавец Гранде, за кого се вели дека е типичен претставник на оној

31

слој скржавци во Франција, кои го трупале своето богатство уништувајќи јасреќата на своите најблиски (ќерката Евгенија).

4. Некои од литературните прозни форми (романот, расказот) особено билепопогодни за творечко изразување, иако не биле запоставени ниту поетските.

Реализмот се смета за општ литературен правец и се јавува во неколку видови,во зависност од периодот и земјите во кои настанува.

Така, зборуваме за класичен реализамкласичен реализамкласичен реализам кој од Франција бил прифатен и водруги земји (Англија, Русија и т.н.) со Балзак, Дикенс, Толстој и т.н. како

претставници.Нешто подоцна се јавува натурализмотнатурализмотнатурализмот со дела во кои се слика мрачната

страна на животот ( Зола, Мопасан, Ибзен). Во теоријата на литературата уштесе познати психолошкиот реализампсихолошкиот реализампсихолошкиот реализам (Достоевски), критичкиоткритичкиоткритичкиот (ГогољГогољГогољ),социјалистичкиотсоцијалистичкиотсоцијалистичкиот (Горки). Во историјата на литературата свое место си

обезбедиле и Стендал (предвесник на реализмот), Флобер, Тургенев, Чехов...Поука за овој час: Кога целта не е јасна, патот е погрешен. Балзак

ОНОРЕ ДЕ БАЛЗАК (1799 – 1850)Со своето творештво Оноре де Балзак ги испишува најзначајните страници воисторијата на францускиот реализам. Како сведок на бурни историски настани

во своите дела тој ги слика противречностите на француското општество ипреку набљудување и анализа верно ги одразува односите меѓу луѓето.

Балзак е роден е во гратчето Тур, во малограѓанско семејство. Школувањето гопочнал во еден духовен колеџ не по своја желба. Во колеџот тешко се разболел.

По преселбата на родителите во Париз, го завршил правниот факултет, но сеоткажал од кариерата на правник.

По неуспешните обиди да пишува под псевдоним, романи со бурна иавантуристичка содржина, се занимава со издавачка дејност. И повторно

доживува неуспех.Конечно, во 1829 година под своето име го објавува романот ШуаниШуаниШуани и го свртел

вниманието на читателите и критичарите врз себе. Во следните години објавува ипо неколку романи, за да во 1834 година дојде на идеја, целокупното свое

творештво да го публикува под еден заеднички наслов – Човечка комедијаЧовечка комедијаЧовечка комедија. Затаа цел некои од порано издадените романи ги преработува. Според замислата

Човечката комедија требало да содржи 137 дела поделени во три студии(делови): Студии на карактери, Аналитички студии и Филозофски студии.

Балзак успеал првиот дел поцелосно да го обработи. Во него влегуваат шестслики: Слики од приватниот живот (ЧичкоЧичкоЧичко ГориоГориоГорио), од парискиот живот

(трилогијата Историја на тринаесеттатаИсторија на тринаесеттатаИсторија на тринаесеттата), од селскиот живот, одвојничкиот живот, од провинцискиот живот (ЕвгенијаЕвгенијаЕвгенија Гранде, ИзгубениГранде, ИзгубениГранде, Изгубени

илузииилузииилузии) и Слики од политичкиот живот.

32

Од неговите речиси стотина романи би ги издвоиле уште: Шагринска кожа,Шагринска кожа,Шагринска кожа,Селани, Жената на триесет години, Роднината Понс, РоднинатаСелани, Жената на триесет години, Роднината Понс, РоднинатаСелани, Жената на триесет години, Роднината Понс, Роднината

БетиБетиБети...како и расказите Свештеникот од Тур, Полковникот Шабер,ГопсекСвештеникот од Тур, Полковникот Шабер,ГопсекСвештеникот од Тур, Полковникот Шабер,Гопсек...И покрај напорната работа (пишувал и по 15-16 часа дневно), Балзак одвај

успевал да ги надмине материјалните проблеми. Во тоа му помогналагрофицата Евелина Ханска, со која се познавал од 1832 година и со која ќе

стапи во брак во 1850 година. Непосредно по свадбената церемонија, писателотќе ѝ рече: „Ура! Јас го направив тоа што не го можел Бонапарта!.. Преку тебе ја

покорив Русија“.Но само на неколку месеци по свадбата, откако се преселиле во Париз, Балзакумира (на 18 август). Евелина станала, иако можела да се откаже, единствена

наследничка на наследство обременето со долгови.Балзак во литературата се јавува во време кога во мода се историскиот роман

(АјванхоАјванхоАјванхо) и романот на личноста (Робинзон Крузо, Страдањето наРобинзон Крузо, Страдањето наРобинзон Крузо, Страдањето намладиот Вертермладиот Вертермладиот Вертер). За разлика од нивните автори (Скот, Дефо, Гете), Балзак восвоите дела дава слика на целото општество, на сиот народ. Не пишува легендиза минатото, туку дава уметничка слика на тогашното буржоаското општество

преку типизирани ликови.Едно од таквите дела е романот Чичко ГориоЧичко ГориоЧичко Горио. Типолошки романот можеме даго одредиме како општествен, но и како љубовен (односите меѓу Делфина и

Ежен) и дури како криминален (постапките на Вотрен).ТемаТемаТема на романот е слепата и безгранична љубов на таткото Горио кон своитеќерки, како и желбата на младиот студент од провинцијата (Де Растињак) да

успее во големиот град (Париз).Романот има драмска структура и многу потсетува на трагедијата Кралот ЛирКралот ЛирКралот Лирод Шекспир. Дејството се случува во 1819/1820 година. Делото содржи шестпоглавја во кои авторот паралелно ја опишува судбината на стариот Горио посмртта на својата жена, кога од страв да не ги изгуби и ќерките Анастазија и

Делфина, ќе им дозволи буквално да го ограбат; како и стремежот на младиотЕжен де Растињак, потомок на пропаднато благородничко семејство, да се

добере до високото париско општество.На патот до славата и богатството ќе го води мислата дека со чесност ништо

не се постигнува и дека чесноста не се исплатува. На таа мисла ќе гонаведува и бившиот затвореник Вотрен, кој се бори против општеството, но

како крадец и убиец.Сепак, на крајот на романот Растињак ќе ја сфати својата заблуда, ќе ја покаже

својата хуманост и ќе го испрати старецот до неговото вечно почивалиште.Не помалку интересни се ликовите на двете ќерки на старецот, на виконтесата

де Босеан, на сопственичката на пансионот г-ѓа Вокер.

33

Ќерките Анастазија и Делфина израснати без никакви материјалниограничувања, до крајни граници ја злоупотребуваат родителската љубов, за на

крајот да одбијат да го погребат својот татко.Виконтесата де Босеан, далечна роднина на де Растињак ќе го воведе воаристократските кругови, но и самата ќе страда за невозвратената љубов на

еден португалски благородник. Г-ѓа Вокер многу брзо ќе увиде дека желбата дастане г-ѓа Горио нема да ѝ се исполни.

Цитат за овој час: Во Париз младите луѓе прават кариера сопомош на жените, а жените - со помош на старци. Балзак

ФЈОДОР М. ДОСТОЕВСКИ (1821 – 1881)Едно од најголемите имиња на рускиот реализам. Роден е во семејството на

Михаил и Марија Достоевски. Фјодор е второ од осумте деца во семејството.Кога имал 15 години умрела мајка му. Неговиот татко, по занимање лекар,

малку подоцна умрел, најверојатно од насилна смрт. Тие настани во психата наидниот писател оставиле длабоки траги.

Образованието го завршил на Воено-инженериската академија во СанктПетерсбург, но само по една година ја напуштил воената служба и се оддава на

писателска дејност (романот Бедни луѓеБедни луѓеБедни луѓе).Во 1849 година бил уапсен под обвинение дека со една група подготвувалезаговор против царот Николај I. Бил осуден на смрт, но по неколкучасовно

исчекување, егзекуцијата била заменета со присилна работа во Сибир.Тогаш повторно ги добил епилептични напади на кои бил склон уште од

детството. Престојот во Сибир ќе го инспирира да ја напише повеста ЗаписиЗаписиЗаписиод мртвиот домод мртвиот домод мртвиот дом. По враќањето се оженува со Марија Димитриевна Исаева.

По некое време се откажува од нихилизмот и го прифаќа христијанството.Следуваат години на творечка активност кога настанал романот Понижени иПонижени иПонижени и

навреденинавреденинавредени, и го започнува Злосторство и казнаЗлосторство и казнаЗлосторство и казна. Патува во повеќе европскидржави. Три години по смртта на првата жена, се оженува со Ана Сниткина,која како стенографка му помага побрзо да ги пишува неговите дела, бидејќибил притиснат од долгови направени со коцкање. Од коцкањето конечно се

откажува во 1871 година, кога надзорот над финансиите го презема жена му. Одбракот со втората жена ќе се родат две ќерки и два сина.

Во тој период ќе настанат следниве дела: Идиот, Демони, Младич, ЗаписиИдиот, Демони, Младич, ЗаписиИдиот, Демони, Младич, Записиод подземјето, Двојникод подземјето, Двојникод подземјето, Двојник (повест), Коцкар, Браќа КарамазовиКоцкар, Браќа КарамазовиКоцкар, Браќа Карамазови и повеќе

раскази и повести.Како признат автор, Достоевски станува член на низа руски и меѓународниасоцијации на писатели. Бил поканет да го посети императорскиот двор, а

добива и други почести (да зборува пред споменикот на А. С. Пушкин). Смрттаго затекнала во Санкт Петерсбург. Погребан е во присуство на многуброен народ.

34

Злосторство и казнаЗлосторство и казнаЗлосторство и казна е најзначајното дело на Достоевски. Првпат е објавеново продолженија во текот на 1866 год.

ТемаТемаТема на романот е двојното убиство што го извршил Раскољников и казнаташто го стигнува. Таа казна е повеќе душевно страдање, отколку физичко

малтретирање. ИдејатаИдејатаИдејата е дека ниедно злосторство не може да бидеоправдано и неказнето. Во поширока смисла, тематематема на романот е универзалната

положба на човекот како единка и неговата судбина.Романот има осмислена и разгранета структура. На почетокот се запознаваме со

главниот јунак, осамениот студент Родион Раскољников, кој разочаран одположбата во која западнал (ги напуштил студиите поради материјална беда),

смислува убиство над старата лихварка. Над ваквата социјална структура,Достоевски ја додава психолошката компонента – размислувања на главниот

јунак за да го оправда тоа убиство. Кога, без да сака, ја убива сестрата настарицата, психолошкиот товар се зголемува, за да на крајот преку

самопризнанието и покајувањето – Раскољников ќе сфати дека теоријата засилна личност на која и е сѐ дозволено, е голема заблуда.

-Јас себе се убив, а не бабата! Ќе признае главниот јунак во романот предСоња Мармеладова, девојка со искрена и чиста душа.

Со нејзина придружба во полициската станица ќе го признае убиството.На судскиот процес ќе биде докажана вината на Раскољников, но како

олеснителна околност ќе биде земено предвид неговата добрина, како и желбатада им помага на сиромашните. Осумте години прогонство во Сибир на кои ќе

биде осуден, ќе ги помине заедно со Соња, која секогаш ќе биде подготвена даим помага на другите, дури и да се жртвува за нив.

Главниот јунак Родион Романович Раскољников е сложена личност со повеќепозитивни и негативни особини. Една од нив е гордоста. Тој исто така парите

од убиената старица не ги зема за себе, а ги раздава на посиромашните. Свесного извршува убиството над старицата, мислејќи дека тоа го прави за повисоки

цели. Се обидува да го оправда второто убиство над Лизавета Ивановна,сестрата на старицата - како грешка.

Грижата на совеста ќе го притиска како товар што не може да го отфрли одсебе. Станува рамнодушен кон сите. Отуѓеноста се вселува во неговата душа.

Затоа оди кај Соња за да се исповеда. Нејзината желба да му помогне, сосилната верба во Бога, ќе направат по некое време, тој да ја откупи својата

заблуда со вистинско покајување.Соња Мармеладова, тивка, бедна и девојка од улицата, не по своја желба - е со

спротивен карактер. Добрината во нејзините постапки и спремноста да импомага на другите, ќе го скрши отпорот кај горделивиот Родион и тој ќе падне

пред нејзините нозе и ќе бара прошка.Цитат за овој час: Ако Исус нема ништо општо со вистината, и вистината нема ништо

општо со Исус, но јас претпочитам да бидам со Исус, отколку со вистината. Достоевски

35

ЛЕВ НИКОЛАЕВИЧ ТОЛСТОЈ (1828 – 1910)На Лев Николаевич Толстој му припаѓа едно од челните места во руската и

светската литература. Тој е познат и како мислител и реформатор. Се залага заотпор без насилство – идеја што подоцна ќе биде прифатена од Махатма

Ганди и Мартин Лутер Кинг.Руската православна црква ќе се спротивстави на неговите религиозно-морални

погледи публикувани во повеќе дела и Толстој ќе биде исклучен од неа.Роден е во с. Јасна Полјана, во близина на градот Тул. Потекнува од старо

благородничко семејство. Мајка му умрела кога имал само две години, а нештоподоцна останал и без татко. Детството го поминува во родното место и во

Москва, а потоа живее во Казањ, каде што студира источни јазици, а подоцна иправни науки. По краткиот престој во родниот крај, стапува во воена службанајпрвин на Кавказ, а потоа заминува на Крим и учествува во одбраната на

Севастопол од Турците.Во меѓувреме ја објавува повеста ДетствоДетствоДетство, а работи и на МомчештвоМомчештвоМомчештво, кои

заедно со повеста МладостМладостМладост составуваат трилогија. Веќе со првото дело, Толстојсе наредил меѓу најзначајните руски писатели.

Во трите раскази: Севастопол во декември, Севастопол во мајСевастопол во декември, Севастопол во мајСевастопол во декември, Севастопол во мај иСевастопол во август 1855 годинаСевастопол во август 1855 годинаСевастопол во август 1855 година, Толстој го разобличува односот на

аристократијата за време на војната и го истакнува хероизмот на рускиот човек.Авторот бил со воодушевување пречекан во Петроград, каде што биле објавенирасказите. Тогаш се запознал со некои од најголемите руски творци (Тургенев,,,

Некрасов,,, Чернишевски,,, Гончаров).Во животот на Толстој особено се значајни неговите посети на Италија,Франција, Германија, Швајцарија, со цел да се запознае со напредната

педагошка мисла во тие земји и да работи на просветување на руските селани.Покрај практичната педагошка работа, Толстој е активен и како автор на низа

педагошки статии објавувани во списанието Јасна Полјана. Се залага заослободување на селаните од крепосништвото и доаѓа во судир со

благородништвото на кое му припаѓа. На полето на литературата го објавувароманот Семејна среќаСемејна среќаСемејна среќа, повеста КозациКозациКозаци и многу раскази.

Важен настан од животот на Толстој е женидбата со Софија АндреевнаСофија АндреевнаСофија АндреевнаБернсБернсБернс, која ќе му стане не само верна сопруга, но и вредна помошничка околусредувањето и редактирањето на литературните и публицистичките дела. Во

бракот ќе им се родат 13 деца, од кои некои доживеале длабока старост.Во годините по женидбата (1862), настапува расцут во творештвото на Толстој

кога неговиот талент пораснал до размери на генијалност. Прв во светскаталитература ја воочува разликата меѓу несреденоста на културниот човек и

непосредноста на обичните луѓе блиски до природата.Тогаш настанале неговите најзначајни дела Војна и мирВојна и мирВојна и мир, и Ана КаренинаАна КаренинаАна Каренина,

како и некои помали дела (повеста КозациКозациКозаци, расказот Кавкаскиот заробеникКавкаскиот заробеникКавкаскиот заробеник).

36

Во основата на Војна и мир е поставено руското општество во првата половинана 19. век, време кога се одиграле значајни настани - војната со НаполеонБонапарта (1805-1812), Декабристичкото востание (1825). Навлегувајќи

подлабоко во епохата, првобитната замисла – романот да биде со семејнатематика, Толстој постепено ја надополнува, и со епска широчина дава приказ

на историските настани што се одиграле. Иако во делото е претставена галеријаод речиси 500 ликови, сепак во преден план авторот ја дава моралната сила на

обичниот руски човек, особено за време на војната.Кога се зборува за ова дело, неодминливи се ликовите на Андреј Болконски,

на Пјер Безухов, и секако, на Наташа Ростова, која кога ќе порасне - ќе станеидеална мајка и сопруга.

Според силината на уметничкиот израз, романот АнаАнаАна КаренинаКаренинаКаренина ( со тематематема заљубовта и бракот), не заостанува по ништо зад Војна и мир. Првичнатазамисла на Толстој да ја прикаже судбината на жена од високото руско

општество, која силно сака и бара да биде сакана, и која се упропастиласебеси, подоцна се претворила во роман со широки општествени рамки.

Психолошки уверливо авторот ја прикажува младата Ана која по средбата соВронски ќе лета од среќа, исполнета со искреност и длабока човечност, за да

најпосле биде отфрлена од најблиските. Лажниот општествен морал кај младатажена ќе предизвика длабоки внатрешни судири и таа ќе го заврши својот живот

на начин, како што го направил тоа чуварот на железничката станица.Во подоцнежниот период Толстој го објавил романот ВоскресениеВоскресениеВоскресение, како и

повеќе други дела (повестите: Хаџи Мурат, Крајцеровата соната, СмрттаХаџи Мурат, Крајцеровата соната, СмрттаХаџи Мурат, Крајцеровата соната, Смрттана Иван Илична Иван Илична Иван Илич...)

Во Смртта на Иван Илич (1886), Толстој раскажува за мачната умирачка наеден судски обвинител. Делото се смета за едно од најдобрите кратки форми во

светската литература.На почетокот се дава веста за смртта на судскиот чиновник и размислувањата нанеговите соработници кој ќе го добие неговото место. Потоа авторот го опишуваживотот на главниот лик, унапредувањата во службата, женидбата, односите восемејството, и како во еден момент несреќно ќе падне и ќе се повреди. За само

неколку месеци боледување, телото на Иван Илич Головин почнува да се распаѓа,тој полека умира. Сите во семејството (жената, ќерката, синот), си имаат поважни

работи. Единствено слугата Герасим е тука да му помогне.Со умирање на телото, се пробудува душата. Испуштајќи го духот, Иван Илич

гледа пред себе светлина и почувствува вистинска среќа.За делото Владимир В. Набоков ќе напише дека овој расказ е најсветлото,

најсовршеното и најсложеното дело на Толстој.Повеста е екранизирана, како впрочем и многу од делата на Толстој (само

Војна и мир и Ана Каренина се филмувани по десетина пати од различнирежисери и со различни актери во главните улоги).

37

Самиот Толстој како основач на толстоизмот, е предмет на многу спротивставенимислења. Толстоизмот како филозофија го поставува моралното

самоусовршување како смисла и цел на животот, и како единствен пат до Бога.Поради тоа дошол во судир со Руската православна црква која го одлачила од

своите редови (1901).Поука за овој час: Една од најштетните и најопасни мисли е: „сите така прават“ – Л. Н. Толстој

МОДЕРНАТА ВО СВЕТСКАТА ЛИТЕРАТУРАКрајот на 19. и почетокот на 20. век е исполнет со противречности, како на

економски, така и на општествен план. Преку нови форми на здружување вот.н. трустови, крупните капиталисти освојуваат нови пазари и ги присвојуваат

богатствата на колониите. Работната сила станува поевтина, нивниот животбезвреден.

Набљудувајќи ја стварноста, писателите и уметниците се дезориентирани и сеповлекуваат во својот интимен свет. Кризата на општеството изразена прекукризата на личноста, станува основа на нивното творештво. Се прави обид

преку ирационалност и мистицизам да се одгатне судбината на обичните луѓе.Индивидуализмот се пренагласува како решение за бегање од стварноста. Во

тој поглед авторите се надоврзуваат на епохата на романтизмот. Дури некои одструењата на модернатамодернатамодерната ги определуваме како неоромантизам.

Во делата на модернистите во преден план се ставаат формалните особеностина делото, како што се јазикот, стилот и формата воопшто, додека се

запоставува содржината и уметничката вистина.Модернизмот како литературен правец во својата основа не е единствен и се

разгранува во повеќе струења како што се симболизмот, импресионизмот,експресионизмот, футуризмот, надреализмот и т.н.

Според симболиститесимболиститесимболистите предметите и појавите околу нас се само симболи намислите, чувствата и идеите што живеат во човекот. Нивна е девизата

уметност заради уметност (l`art pour l`art). Имаат заслуги во збогатувањетона формите на поетското дело. Зачетник на овој правец е С. Маларме;

претставници се Ш. Бодлер, П. Верлен, А. Блок.ИмпресиониститеИмпресиониститеИмпресионистите ги создаваат своите дела под влијание на впечатоците. Кајнив доминира сликата. Претставници се А. Рембо, Р. М. Рилке, А. Франс, М.

Пруст, А. Чехов.Како спротивставување на импресионизмот, нешто подоцна (пред Првата

светска војна) се јавува експресионизмотекспресионизмотекспресионизмот. Неговата татковина е Германија, одкаде се проширува во Австрија, Италија, Франција... Експресионистите ги

прикажуваат сликите не како што ги гледаат, туку како што ги доживуваат содушата и срцето. Негови претставници се Е. Толер, Б. Брехт, Ф. Кафка...

Со Манифестот на надреализмот, (втората деценија на 20. век се промовираистоимениот правец, со А. Бретон, П. Елијар и Л. Арагон како негови

38

основачи. Самиот збор надреализамнадреализамнадреализам ја објаснува неговата суштина: сенапушта реалното за да се навлезе во потсвесното, во она што е меѓу сонот и

јавето.Бегањето од реалното е типично и за футуризмотфутуризмотфутуризмот, дадаизмотдадаизмотдадаизмот идругите модерни струења.

Поука за овој час: Треба да имаме мерка во сè, дури и во скромноста. Анатол Франс

ЕДГАР АЛАН ПО (1809 – 1849)Едгар Алан По живее и твори во првата половина на 19. век кога романтизмот е

во полн расцут. Неговиот исклучителен талент разоткрива нови врвици,воведува нови тематски и изразни форми и ја премостува епохата во која

твори, станувајќи предвесник на симболизмот.Едгар Алан По имал несреќно и несредено детство. Во неразбирање од

средината и во несреденост му поминал и остатокот од животот.Роден во Бостон, во семејство на Елизабет и Дејвид По, патувачки актери.

Рано останал без родителите. Бил прифатен од некој трговец по име Џон Алан,но никогаш не бил легално посвоен. Основното образование го стекнал во

Шкотска и Англија. Во 1820 фодина се враќа во Америка. Образованието гопродолжува во Ричмонд, но не го оформува целосно. Кратко време учи во

воената академија во Вест Поинт, но не е заинтересиран да ја заврши.Во 1827 година ја издава својата прва збирка Тамерлан и други поемиТамерлан и други поемиТамерлан и други поеми. Двегодини подоцна ја издава својата втора книга поезија Ал Араф, Тамелан иАл Араф, Тамелан иАл Араф, Тамелан и

други стиховидруги стиховидруги стихови. Во 1831 година во Њујорк ја издава третата стихозбиркаПоемиПоемиПоеми во која се поместени претходните поеми Тамерлан, Ал Араф и уште

шест нови. Во меѓувреме тој работи како новинар и уредник во еденбалтиморски весник, а подоцна уредува едно литературно списание. По

безуспешно се обидува професионално да се занимава како писател и од тоа даживее. Објавува повеќе раскази (Истории за гротеската и арабескатаИстории за гротеската и арабескатаИстории за гротеската и арабеската – во

два тома), рецензии и статии во разни весници.Во 1835 година тајно (а следната година и јавно), се венчава со својата

братучетка Вирџинија Елиза Клем, која имала 13 години, а тој двојно повеќе.Кон неа се однесувал како нежен сопруг и дури како брат.

Премрежјата кои го следеле поетот уште од детството ќе се таложат во неговатадуша и ќе го поттикнат на пијанство.

Од склоноста кон алкохолот По не се откажал никогаш, таа ќе се засилиособено кога неговата сопруга Вирџинија ќе се разболе од туберкулоза, а во1847 година и ќе почине. Вирџинија ќе биде поттик да ги напише некои од

неговите најпознати песни (Анабел Ли, Ленор, ГавранотАнабел Ли, Ленор, ГавранотАнабел Ли, Ленор, Гавранот).Во животот на Едгар Алан По постоеле и други жени, на кои тој им посветува и

внимание и песни. Со една од нив (Елмира Ројстер-Шелтон) тој ќе стапи вобрак на само неколку месеци пред смртта. А причината за смртта е пијанството,

или нешто друго. Уште не е разјаснето.

39

Во последните десетина години По достигнува творечка зрелост. Го објавувароманот Авантурите на Артур Гордон ПимАвантурите на Артур Гордон ПимАвантурите на Артур Гордон Пим; поемите На Елена, Јулалум,На Елена, Јулалум,На Елена, Јулалум,

ГавранотГавранотГавранот; расказите Црната мачка, Маската на црвената смрт,Црната мачка, Маската на црвената смрт,Црната мачка, Маската на црвената смрт,Мистеријата на Мари Роже, Убиство во улицата МоргМистеријата на Мари Роже, Убиство во улицата МоргМистеријата на Мари Роже, Убиство во улицата Морг.

Во расказите на По има неверојатни приказни и настани, исполнети со страв иужас и морничави мисли. Во многу од нив е присутно сатанското и окултното.

Го негува детективскиот расказ (Украденото писмо).Украденото писмо).Украденото писмо). Како критичар гиформулира правилата врз кои треба да се гради краткиот расказ.

Во поезијата се стреми кон совршенство на формата. За него убавината(особено женската) е највисок идеал за кој мечтае и кој го прославува.

Мотивот на смртта Едгар Алан често го користи во своите песни. Тoj лежи воосновата на едно од неговите најубави дела – поемата ГавранотГавранотГавранот. Според

авторот смртта на саканата жена е најпоетичната тема на светот. Тоапоопширно го објаснува во есејот Филозофија на композицијата, во кој

пишува дека поемата ќе им се допадне и на критичките и на модерните вкусови.Лирскиот херој во поемата доцна во ноќта задреман над книгите слуша тропање

на портите.В собата штом дојдов назад, сетив: морници ме лазат,В собата штом дојдов назад, сетив: морници ме лазат,В собата штом дојдов назад, сетив: морници ме лазат,

зачув некој како чука пак со удар тап и спор.зачув некој како чука пак со удар тап и спор.зачув некој како чука пак со удар тап и спор.Па си реков: „дај, ќе идам до прозорецот, да видам,Па си реков: „дај, ќе идам до прозорецот, да видам,Па си реков: „дај, ќе идам до прозорецот, да видам,

треба сигурен да бидам таен ли е некој створ!треба сигурен да бидам таен ли е некој створ!треба сигурен да бидам таен ли е некој створ!...Панѕурите штом ги турнав, преку мене нешто јурна,Панѕурите штом ги турнав, преку мене нешто јурна,Панѕурите штом ги турнав, преку мене нешто јурна,

низ прозорецот се втурна Гавран горд до темен взорниз прозорецот се втурна Гавран горд до темен взорниз прозорецот се втурна Гавран горд до темен взор...Херојот скршен од болка по саканата Ленора, низ бунило поведува разговор созлокобната птица, која одвреме навреме, како да го испушта зборот nevermore!(никогаш повеќе). Всушност, херојот растргнат од тешки мисли, води разговорсамиот со себе, а гавранот како симбол на морничава таинственост, е само тука

да ја потврди безнадежноста, да го засили очајот.Многу години подоцна француските симболисти С. Маларме и Ш. Бодлер го

сметаат за свој учител и се најзаслужни за неговата афирмација во светски рамки.Неговото влијание е присутно и кај О. Валјд, Ф. М. Достоевски, А. К. Дојл, Ж.

Верн, А. Хичкок и др.Цитат за овој час: Секој човек, слично на месечината, има своја неосветлена страна,

што не ја покажува никому. Марк Твен..."Крадецот", рече Г., "е министерот Д., кој се дрзнува на сй и сешто, и на она

што му прилега и на она што не му прилега на еден човек. Методите накражбата колку се остроумни, толку се и безочни. Документот за кој станува

збор - да бидеме отворени, станува збор за писмо - стигнал до ограбенаталичност кога таа била сама во кралскиот будоар. Додека внимателно го читала,била ненадејно прекината со влегување на една висока личност од која особено

40

имала намера да го сокрие. По избрзаниот и напразен обид да го втурне вонекоја од фиоките, била принудена да го остави писмото на масата, отворено.

Сепак, адресата била одозгора и бидејќи на тој начин содржината не билаизложена на погледи, писмото останало незабележано. Во тој час влегуваминистерот Д. Неговото остро око веднаш го здогледува документот, го

препознава ракописот од адресата, забележува збунетост кај личноста до која еадресирано, и ја наѕира нејзината тајна. На нему својствен начин набрзина

изложува неколку деловни работи, па вади писмо слично на она за кое станувазбор, го отвора, се преправа дека го чита, а потоа го остава во непосредна близинана другото писмо. Пак поведува разговор, околу петнаесетина минути, за државни

работи. Најпосле, на заминување од масата го зема писмото кое не е негово...Вистинската сопственичка сето тоа го видела, но секако дека не се осмелила даго сврти вниманието кон таквиот чин во присуство на третото лице кое стоеловеднаш до неа. Министерот си заминал, оставајќи го своето писмо на масата -

некое писмо без особена важност.""Е, па тогаш", се сврте Дипен кон мене, "имате сѐ што е потребно за моќта дабиде целосна - на крадецот му е познато дека ограбениот знае кој е крадец.""Да", рече префектот; "и така стекнатата моќ во опасни размери, последните

неколку месеци се користи за политички цели. Ограбената личност секој ден есѐ повеќе убедена во нужноста да си го поврати писмото. Но тоа, секако, не

може отворено да се изведе. Најпосле, доведена до очај, таа работа ми ја доверимене." "Кому друг", рече Дипен обвиен во вистински облак од чад, "поуменагент, претпоставувам, не би можела ниту да посака, ниту да си замисли.""Ми ласкате", одговори префектот; "но можно е да постои такво мислење."

"Јасно е", реков, "како што велите, дека писмото е сй уште во рацете наминистерот; и целата моќ произлегува од тоа, а не од неговата употреба. Со

употребата исчезнува и неговата моќ..."Извадок од УкраденотоУкраденотоУкраденото писмописмописмо превела Македонка (Божиновска) Маџирова

ШАРЛ БОДЛЕР (1821 – 1867)Иако живее и создава значително пред да се појави модерната, Шарл Бодлер се

смета како зачетник на сите модерни струења во литературата, а особено насимболизмот.

Судбината на Шарл Бодлер и како човек и како поет во многу нешто потсетувана онаа на Едгар Алан По. Рано останал без татко, па неговата мајка се

премажила за висок француски офицер. Образованието го стекнува во Лион иПариз. Како студент води нередовен живот исполнет со скандали. За да гооттргнат од настраностите, родителите го испраќаат за Индија. По кусиот

престој таму, се враќа во Париз и продолжува со непримерното однесување.Во револуционерната 1848 година учествува понесен од толпата, но не и со

некои јасни политички определби.

41

Во 1857 година излегува стихозбирката Цвеќето на злотоЦвеќето на злотоЦвеќето на злото, дело што ќе јаразбранува француската јавност. По негативните критики дека со него се шири

неморал, тиражот е запленет, а Бодлер и издавачот се парично се казнети,додека шест песни како крајно неморални се целосно отстранети од збирката.

Во следните години Бодлер го објавува стихозбирката Сплинот на ПаризСплинот на ПаризСплинот на Париз (сопесни во проза) и Вештачки рајВештачки рајВештачки рај (есеи/статии за искуството од користењето на

халуцинантни средства), како и преводот на Авантурите на Артур ГордонПим (и на раскази и песни) од Е. А. По.

Тој исто така е автор на повеќе рецензии и критики од ликовни изложби и сл.Во животот на Бодлер значајно место им припаѓа на жените. Со една од нив,

Жана Дивал, ќе одржува, со извесни прекини, врска до крајот на животот.Нејзе, и на уште две жени, им се посветени повеќе од песните во Цвеќето назлото. Првото издание на збирката содржи шест циклуси песни. Во следните

изданија се отстранети некои песни (од цензурата) и додавани нови.Во поезијата на Бодлер доминира меланхолијата, предизвикана од здодевноста

на парискиот живот. Во некои песни ја искажува горчината вгнездена вонеговото рането срце. Препуштајќи им се на ефектите на разните пороци, тој

длабоко нурнува во најтемните длабочини на човековата душа, барајќи гоидеалот на убавото.

Бодлер често запаѓал во безволност и апатија. Таквата состојба ја правелеискушенијата на кои наидувал во ноќниот живот на Париз. Не бил разбран нитуод најблиските, ниту пак од критичарите, кои сметале дека го велича развратот

и неморалот, дека е разуздан и циничен сладострасник.Како одговор на нивните обвинување ја пишува песната АлбатросАлбатросАлбатрос, за птицата

чија судбина потсетува на гордоста на поетите.Луѓето од бродот често за забава ги ловатЛуѓето од бродот често за забава ги ловатЛуѓето од бродот често за забава ги ловат

албатросите, птици што в морска шир се сами,албатросите, птици што в морска шир се сами,албатросите, птици што в морска шир се сами,и што со големи крила рамнодушно пловати што со големи крила рамнодушно пловати што со големи крила рамнодушно пловатнад лаѓата што се лизга над горчливи јами.над лаѓата што се лизга над горчливи јами.над лаѓата што се лизга над горчливи јами.

Слично на албатросот, и поетот како принцот на облаците, високо се крева, нокога е на земјата, меѓу џган и врева, меѓу луѓе што не го разбираат, им служи за

потсмев. Но тој е горд и со презир гледа кон нив.Земајќи ги симболите како основна техника за своето изразување, Бодлер ги

поставува основите на симболистичката поезија.Цитат за овој час: Жената е покана за среќа. Бодлер

МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА КОН КРАЈОТНА 19. И ПОЧЕТОКОТ НА 20. ВЕК

Во последните децении на 19. век Турската империја на Балканот јапотресувале силни општествено-политички настани. Централната власт слабее.

42

Како резултат на национално-ослободителните движења, Бугарија сеосамостоила (1878), Босна и Херцеговина била окупирана од Австро-Унгарија,

Србија ја проширила својата територија на југ, заземајќи го Врање.Македонија, и покрај двете востанија во Разловци (1876) и во Кресна (1878),останала единствена словенска земја на Балканот, под османлискиот јарем.Како резултат на диктатот на земјите победнички во војните што ги водела,

Турција била принудена да ги отвори своите пазари за производите одевропските земји. Империјата (во нејзините рамки и Македонија) била под

наплив на индустриска стока со подобар квалитет и пониски цени.Занаетчиството полека пропаѓало, заедно со другите стопански гранки.

Населението неможејќи да се справи со сиромаштијата и со наметнатите даноциод власта, ја напуштало Македонија и во потрага по подобар живот мигрирало вососедните држави (Бугарија, Србија, Романија), а подоцна и во прекуокеанските

земји. Така се јавило печалбарството како нов општествен феномен.Разнишаните турски позиции во Македонија создале погодна почва за

дејствување на туѓите пропаганди на околните балкански државички со цел даго подготват теренот за нејзина идна поделба.

Отпорот на македонскиот народ против османлиското ропство, отпрвин повеќестихиен и индивидуален, дури при крајот на 19.век добил своја организирана

форма преку создавањето на ТМОРО, подоцна ВМРО (1893). НаОрганизацијата ѝ пристапувале елементи од сите слоеви на населението

(селани, учители, работници...)Организацијата, на чие чело ќе застане корифејот на ослободителната борба,

Гоце Делчев, покрај стремежот за национално ослободување, се борела ипротив туѓите влијанија, како меѓу народот, така и во сопствените редови.Круна на вековниот идеал за слобода на македонскиот народ и на сите штоживееле во Македонија биле Илинденското востание (1903) и Крушевската

република. Иако недоволно подготвено и со трагични последици по населението,Востанието се врежaло длабоко во свеста на народот дека треба да се подготвува

за еден нов Илинден кој ќе дојде неколку децении подоцна (1944).Крушевската република, со траење од десетина дена, на начинот како билапрокламирана и уредена, покажала како требало да се гради сожителството

меѓу сите кои се борат за слобода и социјална правда.Теророт на кој бил подложено невиното население, предизвикал внимание кај

европската јавност, но не и доволно, за да се натерат турските власти заспроведување на реформите на кои се обврзале.

Напоредно со револуционерната борба, во периодот за кој станува збор,дејствуваат и творат литературни и културни дејци (Ѓ. Пулевски, К. П.

Мисирков, Д. Чуповски, М. Цепенков, В. Чернодрински...).

43

Некои од нив работеле на будење на националната свест преку разграничувањена македонскиот од бугарскиот јазик (Лозарите, Мисирков), други со своите

дела ја поттикнувале револуционерната борба (Чернодрински, Н. К. - Мајски),трети, со собирачката дејност ја дополниле ризницата на македонското

културно наследство (Цепенков, Шапкарев).Цитат за овој час: Мнозина философи има гоедари

и мнозина гоедари станале философи. Марко Цепенков

МАРКО ЦЕПЕНКОВ (1829 – 1920)Марко Цепенков е, по многу нешта, исклучителна појава во нашата културна

историја. Требало да поминат години за да се сфати големината и вредноста нанаследството што ни го оставил. Тој восхитува, како со сестраноста во

собирачката дејност (забележал повеќе од 5500 пословици и поговорки, 800приказни,150 песни,100 гатанки, 400 верувања и клетви, 300 благослови, 350баења, 2900 соништа и нивни толкувања, 70 детски игри, многу страници сојазичен и етнолошки материјал и т.н.), така и со начинот и љубовта со која ги

собирал истите.А во поново време го откриваме и како автор на песни, дури и како драмски

писател. Се разбира, не сите творби се со издржани уметнички вредности. Носите се со искрени мотиви и со пораки на страдалник, далеку од родната земја –

Македонија.Многу од податоците за него, но и за настаните во тоа време дознаваме однеговата Автобиографија (1896), напишана на родниот прилепски говор.

Роден е во Крушево, во многудетно семејство, каде што неговиот татко Костасе преселил од прилепското село Ореовец. Завршил ќелијно училиште во

Варош (Прилеп), а потоа го учел терзискиот занает. Љубовта кон книгата билаголема и Цепенков читал сѐ што ќе му дошло при рака. Научил повеќе јазици

(турски, грчки, влашки, бугарски).Под влијание на Д. Миладинов, кој дошол за учител во Прилеп (1856/57), М.Цепенков почнал да собира народни умотворби. Толку ја засакал народнатамудрост, и откако видел свои текстови во ЗборникотЗборникотЗборникот на Кузман Шапкарев,

веќе никој, и за ништо на светот, не можел да го разубеди да се откаже оджелбата да го запишува непроценливото народно богатство.

Како резултат на неговата неуморна собирачка дејност, на страниците напериодични списанија во Бугарија, биле објавувани фолклорните материјали.

Едно од тие списанија (Сборникъ за народни умотворенија, наука икнижнина) речиси целото било исполнувано со записи од Цепенков.

И покрај семејните и здравствените проблеми (видот полека го губел),Цепенков на поодмината возраст почнал да создава дела кои носат личен печат:

АвтобиографијатаАвтобиографијатаАвтобиографијата (1896), драмата Црне војводаЦрне војводаЦрне војвода (1903), повеќе песни(Мојата песна, Редењето на дедо Марко Цепенко, Македонцко тажејње,Мојата песна, Редењето на дедо Марко Цепенко, Македонцко тажејње,Мојата песна, Редењето на дедо Марко Цепенко, Македонцко тажејње,

44

Позив од мајка МакедонијаПозив од мајка МакедонијаПозив од мајка Македонија...), Белешки за македонцките војводиБелешки за македонцките војводиБелешки за македонцките војводи (1894).Интересно е да се каже дека во повеќе свои творби Цепенков употребувал

упростен правопис со примена на ѕ и џ, букви кои не се користеле во бугарскатаортографија!

Она што го разликува Цепенкова од другите собирачи на народни умотворби епостапката со која ги бележи приказните внесувајќи понекогаш лични

интервенции во нивната содржина и придодавајќи нови елементи. За некоинегови критичари тоа било недопустливо. Но Цепенков бил длабоко сраснат содухот на нашиот јазик и таквите интервенции воопшто и не ги забележуваме.

Напротив тие со сочниот стил, на приказните им даваат полнокрвност и сосвојата реалистичност ги доближуваат до читателите.

Меѓу многуте негови приказни, за кои попрво би рекле дека се раскази наЦепенков, и кои восхитуваат со мајсторски водената нарација, секогаш

најпрвин би ја истакнале онаа за Силјан ШтркотСилјан ШтркотСилјан Штркот. Во неа се прикажува застрадањата што ги доживеал разгалениот син кој не сакал да ги прифати

советите на своите родители.Цепенков е уверлив не само во изнесувањето на деталите околу авантурите на

Силјан Штркот и во описот на селскиот живот; уште повеќе, се зафаќа сопсихолошко портретирање на главниот лик. Притоа е одмерен, исто како што со

мерка ги изнесува мотивите поради кои Силјан се оддава на безделничење.Може слободно да се каже дека тој не е обичен запишувач на народниумотворби.Тој е прозаистпрозаистпрозаист кој на најубав начин народната мудрост ја

доближува до светот на уметничката литература.Вреди да се спомне е тоа дека Цепенковите приказни се непресушен извор и

подлога за многу дела од современи автори и режисери.Цитат за овој час: Најпосле да ви речам нешто, умирачката ќе ми отми перото од

раката... Марко Цепенков

ВОЈДАН ЧЕРНОДРИНСКИ (1875 - 1951)Иако почетоците на театарската уметност воМакедонија се поврзани со

драмските изведби на Ј. Х. К. - Џинот, сепак на Војдан Чернодрински муприпаѓа челното место во оваа литературна област.

Животниот пат на Чернодрински се совпаѓа со судбината на илјаднициМакедонци кои поради несигурноста на личниот живот биле принудени да гинапуштаат родните огништа и да се населуваат во места (најчесто градови),

каде што биле заштитени колку толку од турските власти.Така и семејството на Војдан Поп Георгиев-Чернодрински по една немила

случка, го напуштило родното Селци (Дебарско) и се населило во Охрид. ТукаВојдан го започнал основното образование, го продолжил средното во солунската

гимназија, а го завршил во Софија, каде што татко му порано се преселил.

45

Во Софија активно се вклучува во активностите на Младата македонскакнижовна дружина (претседател - Коста Шахов). Во нејзините рамки ќе сеформира театарскиот кружок Македонски зговор кој ќе ги изведе првитедрамски обиди на Чернодрински (ДрваритеДрваритеДрварите, Во меанатаВо меанатаВо меаната, МакедонскаМакедонскаМакедонска

емиграцијаемиграцијаемиграција). Кружокот дејствува до есента 1897 година кога речиси сите неговичленови се префрлиле во Македонија, за поблиску да работат на ослободителното

дело. Чернодрински, пак, една година бил учител во битолското село Могила.Студиите по право ги започнал во Грац, Австрија, ги продолжил во Берн,

Швајцарија, но не ги завршил, бидејќи понесен од повикот за ослободување напоробената татковина, активно се вклучил во организирањето на повеќе

тамошни македонски студентски друштва. Нивна цел била да ја помагаатреволуционерната борба во Македонија преку нејзина афирмација во Европа

Во летото 1900 година се вратил во Софија и целосно се посветил налитературно-театарската дејност. Ја формирал театарската група Скрб и утеха.Тогаш Чернодрински ја напишал Македонска крвава свадбаМакедонска крвава свадбаМакедонска крвава свадба прикажана со

голем успех кон крајот на годината. Со театарската група Чернодринскипосетил многу места во Бугарија и секаде Драмата доживувала овации, а

особено во градовите каде што живеела македонска емиграција.Поттикнат од успехот на Македонска крвава свадба, Чернодрински ќе ја

продолжи дејноста преку формирање на Столичниот македонски театар воСофија, кој работел на професионални основи. За неговиот репертоар

Чернодрински ги напишал драмите: Од глаата си патиме, Робот и агата,Од глаата си патиме, Робот и агата,Од глаата си патиме, Робот и агата,Зло за злоЗло за злоЗло за зло (преработка на едночинката ДрваритеДрваритеДрварите).

Со желба за афирмација на македонската национална мисла надвор од Бугарија,Чернодрински ќе ја прикаже Македонска крвава свадба во Белград (во

присуство на членови на кралското семејство), во Крагуевац и во неколку другиградови во Србија. Секаде бил со интерес пречекан од публиката. На таатурнеја се приклучил и Крсте Петков Мисирков, кој, пак, на научнитепредавањата ќе се заложи за создавање на посебна македонска држава.

Чернодрински се обидел и како автор на либрето за првата македонска опереткаСрештаСрештаСрешта, посветена на Гоце Делчев, негов соборец и истомисленик.

Со своето дело извршил влијание и на други македонски писатели да создаваатдрамски творби (на Димитар Хаџи Динев - РеволуционерРеволуционерРеволуционер, на Димитар Г.

Молеров - Змеова невестаЗмеова невестаЗмеова невеста, на Марко ЦепенковЦепенковЦепенков, на Н. К. - Мајски -ИлинденИлинденИлинден) или да се формираат театарски групи (Слобода и др.).

Самиот Чернодрински во периодот по Хуриетот (1908) во Солун, Битола,Скопје, Кукуш, формирал театарски групи со кои се прикажувале и драми со

посовремени содржини.По трагичната поделба на Македонија (1913), Чернодрински ќе биде сведок на

ново, тројно ропство на својот народ. Тој исто така ќе биде сведок на меѓусебнипресметки на членовите на Внатрешната македонска револуционерна

46

организација. Драмите што ги пишува тогаш се од македонскиот битов живот(На нова годинаНа нова годинаНа нова година, На рекатаНа рекатаНа реката) или од подалечното и поблиското минато

(Духот на слободатаДухот на слободатаДухот на слободата, Цвета војвотката; Цар Пир, Бурите крај Вардар, Цвета војвотката; Цар Пир, Бурите крај Вардар, Цвета војвотката; Цар Пир, Бурите крај Вардар,Слав Драгота;Слав Драгота;Слав Драгота; последните три драми се напишани на бугарски јазик).Последните години од својот живот ќе ги помине пишувајќи стихови и

средувајќи ги своите спомени во писмена форма.Драмата Македонска крвава свадбаМакедонска крвава свадбаМакедонска крвава свадба не само што е најпознато дело наВојдан Чернодрински, туку тоа е едно од најзначајните во македонската

литература. Нејзината вредност е уште поголема, ако се знае улогата што јаодиграла за јакнење на националната свест кај нашиот народ.

Во драмата која има пет чина, се испреплетени повеќе мотиви: социјалниот,битовиот и родољубивиот.

Во првиот чинпрвиот чинпрвиот чин авторот нѐ запознава со тешкиот аргатски живот на поголемотосемејство на дедо Кузман кое жнее на имотот на Осман-бег. Им се приклучува

овчарот Спасе, вљубен во младата и убава жетварка Цвета. Доаѓа чивлик-сајбијата Осман-бег со својата придружба и ја граба Цвета.

Вториот чинВториот чинВториот чин се одвива во куќата на дедо Кузман каде што пијан Турчин гималтретира жените барајќи да му зготват вкусни јадења и ги плаши децата.

ТретиотТретиотТретиот чинчинчин се одвива во харемот на Осман-бег каде што тој на разни начинисе обидува да ја потурчи Цвета. Таа храбро се спротивставува на секоја неговазакана. Не помагаат ниту советите на двете потурчени Македонки кои треба даја разубедат Цвета да се помири со судбината. Спасе и братот на Цвета, Дуко,

безуспешно ја бараат низ собите во присуство на заптии. Осман-бег напомош гоповикува Селим-оџа.

Четвртиот чинЧетвртиот чинЧетвртиот чин се одигрува во уќуматот, каде што во присуство на архиерејскинамесник и конзули се одвива распитот дали Цвета доброволно се потурчилаили насила. Отпрвин под дејство на опојни треви Цвета одговара онака како

што посакува Осман-бег. Но кога мајка ѝ бара да ѝ го види лицето, таа сеприсвестува, го кине фереџето и вели умирам, ама Турчинка не станувам.Истите зборови умрев, ама Турчинка не станав, Цвета ќе ги изговори на

крајот на петтиот чинпеттиот чинпеттиот чин кој се одигрува на денот на свадбата. Доаѓа Осман-бегза да се одмазди и да ја направи свадбата крвава.

ИдејатаИдејатаИдејата во Драмата е да се поттикне и зајакне свеста кај народот заослободување од Турците. Или како што вели авторот: да се раздвижат

спокојните, лабави струни на македонскиот роб. Заради тоа и конфликтотво драмата го заострува да крајни граници.

Од тие причини и ликовите се антагонистички поставени: Турците се насилниции злосторници, Македонците чесни и достојни, кои држат до верата и обичаите.

Меѓу сите највпечатлив е ликот на Цвета. Млада, убава, копнее по саканиотСпасе. Непомирлива е по однос на верата и својата слобода. Ја одбива понудата

47

да живее раскошно во харемот. Умира убивајќи го оној што посегнал понејзината чест.

Осман-бег е типичен насилник, суров и одмаздолубив. Смета дека има правонад сѐ во неговиот имот. Дури и врз животите на своите аргати.

Дуко и Спасе се храбри и бунтовни. Спремни се да посегнат по оружје за да ѝстават крај на неправдата од поробувачите. Задоени се со духот на слободата

од новите комитски песни.Вредностите на едно уметничко дело најобјективно се оценуваат преку

временската дистанца. Ако тоа е интерсно за читање и гледање и по повеќе одедно столетие, тоа значи дека ништо не изгубило од својата актуелност. Со

такви вредности е токму драмата Македонска крвава свадба.Цитат за овој час: ...А Војдан и последниот грош го раздаваше и од сè најмногу ја сакаше

Македонија. Душата постојано таму му беше... Марија Чернодринска

МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА МЕЃУ ДВЕТЕ СВЕТСКИ ВОЈНИПо Балканските војни и Првата светска војна настанало ново раздобје во

историјата на нашиот народ. Со Букурешкиот договор од 1913 година живототкиво на македонскиот народ било поделено меѓу соседните балкански земји:

Грција, Србија и Бугарија. Залудни останале напорите на напреднитемакедонски дејци да се спречи поделбата на Македонија. Неколку години

подоцна, на Париската мировна конференција, само се потврдила неправдатананесена кон нашиот народ.

Во новонастанатите услови економската ситуација се влошила како резултат напрекинатите сообраќајни врски кон Европа и Ориентот, а кои минувале низ

Македонија. Занаетчиството и трговијата стагнирале исто како и земјоделствотои сточарството.

Во новоосвоените територии српските власти доведувале колонизатори на коиим била доделена најдобрата земја за обработување. Грчките власти, пак, со цел

да го изменат етничкиот состав на Егејскиот дел на Македонија, извршилеразмена на населението со Турција и Бугарија. На место на Македонците, одМала Азија било донесено население од кое ќе се регрутира ударната сила на

грчкиот национализам со децении подоцна.Ниту во Бугарија положбата не била подобра. Бугарскиот двор инфилтрирал

свои офицери во раководството на ВМРО со цел да се пресмета со Македонцитекои се бореле за автономна држава во рамките на една идна балканскафедерација. Како резултат на меѓусебни пресметки, ќе загинат многу

македонски синови за идеи и идеали, за кои ни по речиси едно столетие, нанивните потомци нема да им донесе национално помирување и обединување!Во услови кога македонскиот јазик бил забранет за употреба во училиштата и

бил забранет да се говори дури и во домовите (во Грција), секако не можеме дазборуваме за нормален развој на нашата литература. Иако некои од нашите

48

писатели пишувале на туѓи јазици, предмет на нивните дела се Македонците инивните судбини (А. Крстиќ, Н. Ј. Вапцаров, С. Христов, Д. Талев...).Други, пак, најпрвин пишувале на туѓи јазици, за подоцна целосно да се

посветат на мајчиниот јазик (К. Рацин, В. Иљоски, Ѓ. Абаџиев...). Се разбира,има и една група писатели кои речиси целото свое творештво го создале на

македонски јазик (А. Панов, Р. Крле, К. Неделковски...). Најпосле не може дасе одречува придонесот на творци, чии дела на времето биле високо вреднувани, а

поради разни околности, подоцна да биде оспорувани (В. Марковски).Цитат за овој час: Во 1938 година се замисли формирањето на Македонскиот

литературен кружок. Михаил Сматракалев (Ангел Жаров)

ВАСИЛ ИЉОСКИ (1902-1995)Васил Иљоски е првиот од македонските драмски писатели чии дела се

прикажани на сцената на Скопскиот народен театар меѓу Двете светски војнии кој повеќе од шест децении активно ја негувал драмската литература.

Роден во Крушево, но со родителите се преселил во Куманово, каде што гооформил основното и гимназиското образование. Филозофскиот факултет го

завршил во Скопје, потоа како професор работел во Куманово и во другиградови. По ослободувањето вршел повеќе функции

(член на Комисијата за Кодификација на македонскиот литературен јазик и сл.),но најдолго работел како професор на Педагошката академија во Скопје. Васил

Иљоски беше меѓу првите 14 избрани академици на МАНУ по нејзинотоформирање (1967).

Покрај драмите Иљоски е автор на бројни научни и есеистички трудови од областана литературата и јазикот и добитник на повеќе литературни награди и признанија.Од првото драмско дело По матуратаПо матуратаПо матурата (1921), па до последните, Васил Иљоски

создава творби низ кои провејуваат различни идејни пораки врз различнитематски основи, но сите нив ги обединува авторовиот стремеж за

хуманистички односи, најчесто врз комични ситуации.Интересно е тоа што Иљоски некои од своите драми напишани, особено пред

Втората светска војна, подоцна ги преработувал под други наслови(Бежанка, Ленче Кумановче - Бегалка; Нагазил човекот - ЧорбаџиБежанка, Ленче Кумановче - Бегалка; Нагазил човекот - ЧорбаџиБежанка, Ленче Кумановче - Бегалка; Нагазил човекот - Чорбаџи

Теодос; Татко и син - Млади синовиТеодос; Татко и син - Млади синовиТеодос; Татко и син - Млади синови и сл.). Негови се и следниве драми:Биро за безработни, Ученичка авантура, Пиши Панче, Чест, КузманБиро за безработни, Ученичка авантура, Пиши Панче, Чест, КузманБиро за безработни, Ученичка авантура, Пиши Панче, Чест, Кузман

Капидан, Окрвавен камен, Два спрема еден, Допирни точки, Свадба,Капидан, Окрвавен камен, Два спрема еден, Допирни точки, Свадба,Капидан, Окрвавен камен, Два спрема еден, Допирни точки, Свадба,Смрт за животСмрт за животСмрт за живот и т.н.

Меѓу многуте драми на Иљоски прва прикажана на македонски јазик (1928), исекако најпопуларна, е БегалкаБегалкаБегалка.

Сижето на драмата раскажува за љубовта на двајца млади од две социјалнисредини. Комедијата е исполнета со богат народен колорит од песни и игри,

што ни дава за право да заклучиме дека тоа е битово-сценско дело. Но исто така

49

можеме да речеме дека таа е драма со изразен социјален конфликт. Прекукомика и со лежерност авторот ги разрешува ситуациите кога доаѓа до судирмеѓу патријархалните сфаќања на скржавиот деспот Аџи Трајко и силната и

света љубов меѓу Бошко и Ленче. Драмата избилува со емоционална-експресивна лексика и фолклор кои Иљоски мајсторски ги внесува преку

карактерите на главните личности.Комичното не не е цел само за себе, тоа поучува и облагородува, тоа тера да се

размислува и дејствува.Второ дело по популарност на Иљоски е комедијата Чорбаџи ТеодосЧорбаџи ТеодосЧорбаџи Теодос. Споредвредносните критериуми таа стои на повисоко рамниште од Бегалка, како во

поглед на композицијата, така и во поглед на динамиката на драмското дејство.Тоа се одигрува во три чина. Како основа (тематематема) на драмата е обработена

анегдотата за наметнато кумство на новороденче, кое според обичаите мора даго прифати чорбаџи Теодос.

Кон тоа Иљоски го придодава и мотивотмотивотмотивот на „забранетата“ љубов меѓу Томче,синот на чорбаџи Теодос, и сиромашната девојка Стојанка. За да биде

ситуацијата покомична се јавува Арсо, кој го наседнува чорбаџијата да бидецигански кум и преку повеќе смешни досетки, успева да си го спаси лозјето и

да го пренесе кумството врз синот на Теодос.Во првиот чинпрвиот чинпрвиот чин кој се одвива во куќата на чорбаџијата Теодос, авторот нѐзапознава со повеќето личности и особено со карактерот на главниот лик

чорбаџијата Теодос, кој додека спие никој не се решава да го разбуди. Кога ќестане, ги омаловажува сите околу себе. Не сака да чуе за молбата на синотТомче да ја побара за снаа Стојанка, затоа што била црна како Циганка,

татко ѝ бил самарџија и имала кал под ноктите. За него жена му Кева ќерече: Душовадник, живојадник!

Во вториот чинвториот чинвториот чин се појавува бакалинот Арсо и семејството на Поцко,христијански Цигани со новороденче, на кое му бараат кум. Знаејќи дека

наскоро треба да помине Теодос, Арсо ги советува Циганите да го оставатновороденчето на патот за да го најде Теодос и да му стане кум. Гордиот и докрајни граници смешно-педантен, кој држи до обичаите, со тешко срце ќе ја

прифати улогата на цигански кум.Во третиот чинтретиот чинтретиот чин по многу комични ситуации, таа улога со помош на Арсо ќе му

ја препушти на синот Томче, а Арсо ќе си го поврати заложеното лозје.Чорбаџи Теодос е надмен, болен чистотник, ситничар, се однесува како деспот,

но тој е уште и лихвар и скржавец. Околу него се поставени сите другиличности. Нивните судбини зависат од неговите постапки. Чорбаџи Теодос

смета дека само тој е тој, сите други се безвредни.Во постапките што му се наметнати ќе се види колку Теодос е немоќен да сеизвлече и ќе биде предмет на исмејување од сите. ИдејатаИдејатаИдејата да се изложи на

50

потсмев надуеноста на богатите, Иљоски на најсликовит начин ќе ја осмислитокму во оваа типична комедија.

Цитат за овој час: Татко ѝ самарџија. Со него да се засватам?Поарно самар на грбот да си ставам. Чорбаџи Теодос

АНТОН ПАНОВ (1906 - 1968)Антон Панов е еден од авторите кои ја афирмирале македонската драма вовремето меѓу Двете Двете светски војни, кога нашиот јазик бил забранет за

употреба, а писателите „по потреба на службата“ биле преместувани во местанадвор од Македонија.

Роден во семејство на сиромашни родители, Панов основното училиште гозапочнал во Дојран, а го продолжил во Струмица, каде што се преселил, по

разурнувањето на родното место за време на Првата светска војна. Вишагимназија и средно музичко училиште учел во Белград. Истовремено

настапувал како хорист во Белградската опера. Тогаш ги направил првителитературни обиди (песната Врни се во домВрни се во домВрни се во дом и повеќе други песни, некои под

влијание на Р. Тагоре, кој во тоа време престојувал во Белград).Од тој период се и повеќе раскази (Роденденот на Серјожа Јегоркин,Роденденот на Серјожа Јегоркин,Роденденот на Серјожа Јегоркин,

Орденот Свети Сава од петти степен, Тинка, Беда во колибатаОрденот Свети Сава од петти степен, Тинка, Беда во колибатаОрденот Свети Сава од петти степен, Тинка, Беда во колибата). Тукатреба да се спомене обидот да напише роман со тематика од белградскиот живот

(работен наслов Живи гробовиЖиви гробовиЖиви гробови). Сите тие творби, како и драмите напишаниподоцна, сепак, се во сенка на успехот што го постигнал со ПечалбариПечалбариПечалбари.

Идејата да ја напише Печалбари кај Панов зрее повеќе години и конечно јареализира 1936 година. Премиерата во Народниот театар во Скопје, од публиката

била прифатена со восхит и трогателност. Потоа била прикажана низ повеќеградови на Македонија и Јужна Србија (Во Битола - 23 претстави, во Лесковац -22.) Драмата подоцна била поставена на сцените на повеќе театри низ тогашна

Југославија (во Ниш, Белград, Бања Лука...). Оттогаш и нема театар воМакедонија каде што не е поставена. (Најново Кумановскиот театар - 2010).Успехот со Печалбари ќе го поттикне авторот да продолжи да пишувадрамски дела. Тогаш настанала драмата СтегаСтегаСтега со социјална тематика, по

Војната преработена под наслов Вероника СамаракВероника СамаракВероника Самарак.Драмата ПиликатникПиликатникПиликатник со тема од рибарскиот живот доживеа своја изведба насцената на Струмичкиот театар (кој го носи името на славниот писател). Овдеги спомнуваме и драмите ПреродениПреродениПреродени и ГрадинарГрадинарГрадинар (комедија), како и збирката

есеи Мисли и размислувањаМисли и размислувањаМисли и размислувања.Животната патека по враќањето од Белград, Антон Панов ја изодува нарелацијата Дојран-Скопје-Петроварадин-Нови Сад, за да ја заврши во

Струмица, која ја сметал за втор роден град.Печалбари во основа е социјална драма во која како главна темаглавна темаглавна тема е предаден

тешкиот печалбарски живот и последиците што ги предизвикува.

51

Идејната поракаИдејната поракаИдејната порака ја откриваме преку отпорот на еден од главните ликови -Костадин, да се спротивстави на бездушноста на богаташите кои заради парите

ги уништуваат животните радости на најлиските.Драмата се состои од четири чина, со стегната композиција и живи дијалози.Првиот чинПрвиот чинПрвиот чин се одигрува во домот на селскиот лихвар Јордан кај кого доаѓа

Божана, мајката на Костадин, за да ја побара Симка за снаа. Таткото Јордан есогласен под услов, според обичајот, да му се платат 30 златници. По ова доаѓаеден селанец за да бара пари на заем од Јордан, се разбира со одредена лихва.

Првиот чин завршува со сцената во која Симка и против својата волја е свршеназа Јован, затоа што стојникот Стрико Кољо веднаш се согласува да плати

според редот и обичајот.Вториот чинВториот чинВториот чин започнува со разговорот меѓу Костадин и неговата мајка, во кој

Костадин кажува дека нема 30 златници и дека не сака да купи невеста за пари.Тој заедно со своите другари се решава да ја грабне Симка. Во моментот когатоа сака да го направи, се појавува Јордан и Симка за да го избегне срамот, го

моли Костадина да се согласи на условите што ги поставува татко ѝ (да мупозајми пари и кои ќе треба да му ги врати).

На почетокот на третиот чинтретиот чинтретиот чин Костадин и Симка се среќни, но тоа ќе трае домоментот кога кај нив ќе дојде Јордан за да си ги бара позајмените 50 златници.Костадин ги нема тие пари и не сака да оди на печалба, барем не додека не му

се роди синот, за да не ја доживее судбината на својот татко кој умрел напечалба без да го виде сина си.Сепак победува бездушноста на Јордан и

Костадин заминува на печалба.Четвртиот чинЧетвртиот чинЧетвртиот чин се одигрува во Белград, неколку години подоцна, кога

Костадин, и покрај грижата од другарите, тешко болен умира од туберкулоза.Во последната сцена од тој чин по враќањето од печалба, другарите на

Костадин ѝ го подаваат ќесето со спечалените пари на Симка, а таа ги дава насинот Коле за да му ги однесе на дедо му Јордан за задуша.

Во драмата централни ликови се Костадин и Јордан. Костадин е свесен запоследиците што ги носи печалбарството и не сака да ја продолжи таа

традиција. Жестоко се спротивставува: Зошто татко ми ги остави коските напечалба? Зошто јас не сум чул ни збор од неговата уста?...По природа

бунтовен, Костадин, сепак, притиснат од противречните односи кои гоопкружуваат, со тешко срце ќе замине, за да не се врати никогаш и да не ја виде

рожбата од силната љубов кон Симка - синот Никола.За таткото на Симка, Јордан, најважни се парите. Се пазари како џамбаз кога

треба да ја омажи својата ќерка. Подоцна ја жртвува среќата на својата ќерка исвојот внук за грст златници. Врз маката на сиромашните го трупа своето

богатство. Нему сличен во постапките му е Аранѓел, сопственикот на фурнатаво Белград, каде што Костадин се разболува.

52

Симка е воспитана да се покорува на татковата волја, силно го сака Костадина инејќе да биде (про)дадена на друг. Судбината на свекрвата Божана да гледа

сираче, ќе се повтори и врз плеќите на Симка.Експозицијата во драмата започнува со љубовта меѓу Костадин и Симка,

заплетот се случува кога Јордан одбива туку-така да ја даде Симка.Кулминација на драмското дејство настанува кога Костадин заминува на

печалба, неговата умирачка е како расплет.Не само што композицијата на Печалбари е цврсто градена и збиена, туку и

дијалозите се кратки и исполнети со живост. За тоа придонесуваат поговоркитеи пословиците што авторот умешно ги користи.

Посебен белег на драмата ѝ даваат музичките делови со елементи одмакедонскиот фолклор, специјално подготвени за неа, иако на првата изведба побарање на режисерот дошло до измена на композиторот. и на некои од песните.Јазикот во драмата во основа е говор од западното македонско наречје иако сесреќаваат и јазични конструкции од југоисточното наречје. Тоа оди во прилог

на заложбата на писателите од периодот меѓу Двете светски војни да сезастапуваат за јазична норма која ќе биде разбирлива за поголемиот делМакедонци. Во тој поглед придонесот на Антон Панов е исклучителен.

Цитат за овој час: Среќен што сум роден Македонец и што ѝ припаѓам на прватагенерација македонски писатели кои се осмелија под тешки услови и уште во потешкивремиња први да почнат да пишуваат на македонски јазик. А тоа не беше лесно да се

направи при немање на македонска граматика и правопис. Тогаш ние истапивме какопрогресивни македонски родољуби на чело со Рацин, кој ни служеше како инспиратор,

иако ние бевме само драматурзи и не се занимававме со поезија...На денот на јубилејот, 23 април 1967 година, Антон Панов, с.р.

РИСТО КРЛЕ (1900 - 1975)Ристо Крле е интересна појава во развитокот на македонската драма. Автор којне само што го потврди нагорниот од на театарската уметност кај нас, туку говнесе мотивот на непрепознавање познат уште од античката литература и

толку суров по своите последици.Роден во Струга во 1900 година во семејство на чевларски занаетчија, Ристо

Крле имал нередовно школување. По основното образование завршил први класнижа гимназија, а по неколку години уште еден клас. По смртта на татко мунемал можност да го продолжи образованието и го прифатил чевларскиот

занает. Извесно време работи како општински писар.Во 1925 година работи како калфа во Поградец, Албанија, а по враќањето по

низа препреки ќе успее да отвори самостоен чевларски дуќан.Нешто подоцна пред налетот на поефтини и помодрени фабрички производи, ќебиде принуден како и многумина, да го затвори дуќанот, а егзистенција за себе

и семејството да побара како работник во Скопскиот монопол и како службеник

53

во Хипотекарната банка во Белград. По ослободуваето Крле работи какослужбеник во Министерството за просвета и како администратор во Друштвото

на писателите на Македонија.Првите чекори на полето на културата и уметноста Ристо Крле ги прави како

аматер во Културно-уметничкото друштво Црни ДримЦрни ДримЦрни Дрим во родниот град. Тогашќе биде опфатен од творечко неспокојство да ја преточи во драма потреснатасторија што ја слушнал во 1925 година, додека бил во Поградец, за убиството

на печалбарот од страна на родителите поради непрепознавање. Така ќенастанат Парите се отепувачкаПарите се отепувачкаПарите се отепувачка, премиерно изведена1938 година.

Успехот од премиерното прикажување бил неочекуван и сензационален, меѓудругото и затоа што како автор се јавила личност со непотполно средно

образование. Тоа ќе го потикне Крле да се зафати со пишување и на другидрами: АнтицаАнтицаАнтица (изведена на сцената на Скопскиот народен театар - 1940),Милион маченициМилион маченициМилион маченици (која морал да ја преправа поради острата критика кон

тогашниот општествен систем -1940); по војната: Велик денВелик денВелик ден (1950), ГрофотГрофотГрофотМиливојМиливојМиливој (1958). Тој е автор и на други прозни текстови, ( првиот дел на

АвтобиографијатаАвтобиографијатаАвтобиографијата - 1990 и сл.).Парите се отепувачкаПарите се отепувачкаПарите се отепувачка е драма во пет чина. Првиот чинПрвиот чинПрвиот чин се одвива во куќата

на селанецот Митре каде што се собрани роднини и пријателите за да гоиспратат синот Ангеле на печалба во Америка. Во вториот чинвториот чинвториот чин најблиските сево исчекување на вестите дали Ангеле им се приклучил на другите печалбари

на пат кон Битола, а оттаму за Солун.Третиот чинТретиот чинТретиот чин се случува дваесетина години подоцна. Ангеле се враќа од

печалба и првин пристигнува во домот на својата сестра Ката во соседнотосело, каде што го пречекува внуката Ана, која од раскажувањата знае дека

вујко ѝ е во Америка на печалба. Ангеле се мисли дали да преноќува кај сестраси или да се врати кај родителите. Во четвртиот чинчетвртиот чинчетвртиот чин Ангеле е дома. Татко му и

мајка му не го препознаваат. Ангеле го отвора куферот полн со златници. Кајтаткото Митре се јавува грозоморна мисла: да го убие непознатиот кој сигурно

ограбил некој друг печалбар, а можеби и го убил. Во петтиот чинпеттиот чинпеттиот чин доаѓасестрата Ката со семејството и наместо радост, сведок е на трагичниот крај на

братот Ангеле и на родителите.Во поглед на композицијата, драмското дејство минува низ следниве етапи:

експозиција, која се надоврзува во првиот и вториот чин преку разговорите наличностите, описот на обичаите, и испраќањето на Ангеле.

Заплетот започнува кога Ангеле се враќа од печалба и доаѓа во куќата насестра му, а потоа и дома, со помисла да не се кажува кој е. Кулминацијатанастанува кога родителите не го препознаваат синот и кога таткото Митре

заслепен од златото, го убива и покрај противењето на мајката Мара.Расплетот се случува кога од ќерката Ката ја дознаваат вистината. Мајкатаскршена од голема тага и бол умира; таткото си го одзема животот со нож.

54

Во драмата се прикажани повеќе ликови, но највпечатливи се таткото Митре,мајката Мара, сестрата Ката и синот Ангеле. Некои критичари му забележуваат

на авторот дека во обликувањето на нивните карактери не одел до крај; декамотивот за убиството не го осветлил и искористил целосно , дека недостасувале

елементи на сценската разработка и т.н.Алчноста за пари од некогашниот сиромашен селанец Митре ќе направи

неговата психа да се исполни со мисли на злосторник, или поточно речено,кајнего ќе појави отсуство, отуѓеност на човечност.

Мајката Мара иако побожна и свесна за гревот што се надвиснал над нив, несмогнува сили да му ја оттргне секирата на мажот. Претходно, таа за да го

одвлече од најлошото, дури му предлага на Митрета, да му земе некој златникод куферот на туѓинецот, кога веќе му останале очите во нив и да си легнат.Но под дејство на душевно и морално растројство на Митре, шегата што ја

смислиле децата Ката и Ангеле за да биде радоста поголема, ќе се претвори вотрагедија која опоменува и поучува.

Цитат за овој час: Парите се причина за сите зла. Густав Флобер

КОЧО РАЦИН (1908 - 1943)Кочо Рацин е, без сомнение, средишна личност во македонската литература

меѓу Двете светски војни и еден од основоположниците на современата нашапоезија. Неговиот придонес како поет е неспорен, но не е без значење ниту

неговото ангажирање како прозаист, како публицист, дури и како историчар илитературен критичар.

Севкупниот негов ангажман бил плод на неуморната работа да ги осознавапротивречностите на општеството во кое живеал, засновано на експлоатација на

наемните работници, на кои тој им припаѓал од своето раѓање.Роден е Велес, во повеќедетното семејство на Апостол и Марија Солеви.

Поради сиромаштија го напуштил школувањето во првиот клас на гимназијата,за да му биде од припомош на татко му во грнчарскиот занает. Напорната

работа не можела да го оттргне од желбата да чита и да се наобразува.Во слободното време, и особено ноќе, читал сѐ што ќе му дојде прирака. Дури

читал и дела од автори кои биле тешко разбирливи за неговата возраст (Хегел идр.). Веќе на 20 години поетскиот изблик ќе го преточи во песната Синови наСинови наСинови на

гладот,гладот,гладот, како и во прозниот состав РезултатРезултатРезултат, напишани на српски јазик.Покрај револуционерната борба на која ѝ останал верен до крајот на својот

живот, и поради која често бил затворан и интерниран, Рацин наоѓал време да ѝсе посвети и на литературната дејност. Покрај пишувањето на поезија и прознисостави, Рацин се јавува и како уредник на весникот Искра во кој соработувале

повеќемина напредни писатели од Македонија. Уште позначајно е што тојорганизирал литературни читања на кои се демонстрирал отпор против

тогашниот режим. Од тие причини постојано бил под присмотра на полицијата.

55

По окупацијата на Југославија, Рацин бил заробен и интерниран, за потоа дапобегне од логорот. Извесно време престојувал во Софија каде што се среќавал согрупа млади македонски писатели, меѓу кои бил и Коле Неделковски. По неговата

трагична смрт, Рацин се вратил во Македонија и одново бил проследуван одполицијата на новата власт - на бугарската, која го уапсила и интернирала.

Во пролетта 1943 година се приклучил на партизанските единици наНародноослободителната војска на Македонија, чиј Главен штаб се наоѓал на

планината Лопуштник. Бил ангажиран околу издавањето на борбеното гласилоИлинденски пат, како и на збирки со македонски народни песни. Животот

несреќно го завршил на 13 јуни истата година, во околности кои не се докрајразјаснети.

Творечката дејност Рацин ја започнал со стихови посветени на саканата девојкаРахилка - Раца Фирфова. Од тој период е стихозбирката во ракопис

Антологијата на болкатаАнтологијата на болкатаАнтологијата на болката, со песни напишани на српски и бугарски јазик. Настраниците на некои списанија биле објавени повеќе негови песни, а заедно со

уште двајца другари ја отпечатиле стихозбирката 193219321932. Неколку години подоцна(1936) ја објавил и првата песна на македонски јазик До еден работникДо еден работникДо еден работник.

Врв на Рациновото творечко созревање е објавата на стихозбирката БелиБелиБелиМугриМугриМугри (1939, Самобор кај Загреб). Нејзината појава со интерес била проследена

од напредната критика и била дистрибуирана на просторите на тогашнатадржава и пошироко. Таа мала книшка (со сѐ на сѐ 12 песни) ќе поттикне и

охрабри и други млади македонски автори да се свртат кон сопствениот јазик.Во нашата литературна историја Кочо Рацин е познат и како автор на повеќепрозни дела, објавени низ периодичните списанија или по неговата смрт (ВоВоВо

каменоломот, Тутуноберачите, Пладне; Татко, Радоста е големакаменоломот, Тутуноберачите, Пладне; Татко, Радоста е големакаменоломот, Тутуноберачите, Пладне; Татко, Радоста е голема; деловиод недовршениот роман ОпиумОпиумОпиум /АфионАфионАфион). Речиси сите ја обработуваат

социјалната тематика.Интересот на Рацин за историјата на нашиот народ најдобро можеме да госогледаме преку објавените статии за Богомилството кое како социјалнодвижење од Македонија, преку Босна се раширило низ повеќе европски

краишта. Една од трите статии е објавена и на македонски јазик.Рацин како литературен критичар напишал повеќе статии и прилози кои се

однесуваат на Развитокот и значењето на една наша нова книжевностРазвитокот и значењето на една наша нова книжевностРазвитокот и значењето на една наша нова книжевност(читај македонската).

Сепак, заслугите на Рацин за нашата литература се највредни на полето напоезијата.Со песните од стихозбирката Бели мугриБели мугриБели мугри ја премостува празнината

настаната по Константин Миладинов, да се пишува на народен јазик и по угледна народната поезија.Во речиси сите песни (со исклучок на КопачитеКопачитеКопачите и

донекаде Утрото над насУтрото над насУтрото над нас , ТутуноберачитеТутуноберачитеТутуноберачите и Елегии за тебеЕлегии за тебеЕлегии за тебе ) се користиметриката која е застапена во народната песна. Во поглед на мотивите, песните

се главно социјални и во нив се пее за тешкиот аргатски живот (Денови,Денови,Денови,

56

Селска мака, ПечалСелска мака, ПечалСелска мака, Печал и ТутуноберачитеТутуноберачитеТутуноберачите). Подлогата на Татунчо, Елегии заТатунчо, Елегии заТатунчо, Елегии затебетебетебе и Утрото над насУтрото над насУтрото над нас е родољубива, додека за КопачитеКопачитеКопачите ќе кажеме дека е

таа нагласено револуционерна.Песната ЛенкаЛенкаЛенка е една од најубавите елегии во нашата уметничка поезија Иако

фонот на песната е социјален, восхитува лиризмот кој е проткаен низ целата песна:И ноќе кога месечкоИ ноќе кога месечкоИ ноќе кога месечко

гроб ѝ со свила виеше,гроб ѝ со свила виеше,гроб ѝ со свила виеше,ветерчок тихо над неаветерчок тихо над неаветерчок тихо над неажална ѝ тага рееше:жална ѝ тага рееше:жална ѝ тага рееше:

„Зошто ми, зошто остана„Зошто ми, зошто остана„Зошто ми, зошто останакошула недоткаена?кошула недоткаена?кошула недоткаена?

Кошула беше даровна...“Кошула беше даровна...“Кошула беше даровна...“Воведната песна во збирката ДеновиДеновиДенови на најубав начин ја ја отсликува

поврзаноста на Рацин со народната песна. Напишана е во осумсложник (осмерец),со два дактила и еден трохеј во средината, кои се типични и народната поезија. Со

употреба на повеќе стилски фигури (споредба на почетокот: Како на вратотКако на вратотКако на вратотѓерданиѓерданиѓердани; контрасти: роди се човек - роб биди, роди се човек - скот умрироди се човек - роб биди, роди се човек - скот умрироди се човек - роб биди, роди се човек - скот умри;метафори, клетви ај пуст да е, пуст да би останалај пуст да е, пуст да би останалај пуст да е, пуст да би останал; и симболи: алки ковани,алки ковани,алки ковани,

синџир железенсинџир железенсинџир железен) поетот пее за ропската положба на аргатите.скотски цел живот работискотски цел живот работискотски цел живот работи

за други туѓи имоти.за други туѓи имоти.за други туѓи имоти.За туѓи бели дворовиЗа туѓи бели дворовиЗа туѓи бели дворовикопај си црни гробови!копај си црни гробови!копај си црни гробови!

Во ТутуноберачитеТутуноберачитеТутуноберачите поетот ги прикажува бледите и испиени лица, кои со макасекој лист тутун по неколку пати го превртуваат низ прстите, со насолзени очи

и поглед во кои има и надеж и јад, го очекуваат денот кога треба да им севреднува и плати трудот:

Денот ли дојде тој да се мери –Денот ли дојде тој да се мери –Денот ли дојде тој да се мери –мерка му нема, а в градите длабимерка му нема, а в градите длабимерка му нема, а в градите длаби

без да се запре, без дно да најде...без да се запре, без дно да најде...без да се запре, без дно да најде...

Кантарот носи лисјето златноКантарот носи лисјето златноКантарот носи лисјето златноа в гради луто далгите бесната в гради луто далгите бесната в гради луто далгите беснат

на жолтата мака – на жолтиот тутунна жолтата мака – на жолтиот тутунна жолтата мака – на жолтиот тутунна жолтата пот на раците ни!на жолтата пот на раците ни!на жолтата пот на раците ни!

КопачитеКопачитеКопачите е песна во која провејува поетовиот оптмизам дека ќе дојдат подобривремиња. Тие светли денови ќе дојдат само со борба која ќе ја поведат тие што

се угнетени. Само здружени и од цел свет со работа со труд ќе можат да гонаправат поубав. Песната почнува и завршува со истите стихови:

57

Се к'ти ноќта црна!Се к'ти ноќта црна!Се к'ти ноќта црна!Се рути карпа – мрак!Се рути карпа – мрак!Се рути карпа – мрак!И петли в село пеатИ петли в село пеатИ петли в село пеати зората се зори –и зората се зори –и зората се зори –

над карпа в крв се миенад карпа в крв се миенад карпа в крв се миеи темнината пиеи темнината пиеи темнината пие

силносилносилносветналсветналсветнал

ден!ден!ден!Целата песна е исполнета со метафорчност и симболика, низ која е проткаен

повикот На работа // на труд!На работа // на труд!На работа // на труд!КопачитеКопачитеКопачите се песна исполнета со револуционерен патос, но и песна со силна

верба за новиот светол ден.Низ сите песни на Рацин се огледува љубовта кон малиот човек, кон оној кој е

ограбуван, чиј труд се потценува.Иако Рацин во песните тргнува од непресушните извори на народното

творештво, тој во нив внесува нови доживувања, нови мотиви и идеи. Наекспресивните елементи од народните песни им придодава современа, и бирекле, модерна сензибилност. Затоа неговата поезија колку била блиска до

времето кога е создавана, толку е актуелна и денес и ќе биде секогаш, додекапостои социјална неправда и нееднаквост.

Цитат за овој час: „Тешко ние да можеме да најдеме во нашата културна историја другатолку монолитна личност како Рацин, што по еден творечки начин гради мостови меѓу

минатото и иднината, што знае на здрави основи да создава културна традиција...Блаже Конески

ВЕНКО МАРКОВСКИ (1915 - 1988)Венко Марковски (роден како Вениамин Миланов Тошев) е еден од

осноположниците на современата македонска поезија, а по Втората светскавојна еден од нашите најпродуктивни творци. По судирот со КПЈ поради

поддршката на Информбирото, е затворен во Идризово, а подоцна е осуден напетгодишна робија на Голи Оток. По враќањето од робија и неговото

покајување (!), сѐ што создал на македонски јазик, речиси преку ноќ еповлечено од рафтовите на библиотеките и книжарниците.

Нешто подоцна е испратен на лекување во Бугарија, за таму да се откаже одсвојата национална припадност и јазикот на кој ги напишал своите најубави

дела. Во Бугарија му се дадени најголеми почести (академик, пратеник,печатење на творбите во луксузни изданија, одбележување на неговите јубилеи

на државно рамниште и т. н.).Венко Марковски гимназиското образование го завршил во Скопје, потоа во

Софија студира словенска филологија. Станува член на Македонскиотлитературен кружок (1938 - 1941). Тогаш ги објавува своите први дела. Поради

58

судир со фашистичкиот режим во Бугарија е интерниран во Гола Вода и Ениќој.По враќањето во Македонија, зема учество во НОБ, а по ослободувањето

учествува во Комисиите за Кодификација на македонскиот литературен јазик.Има спротивставени мислења околу некои решенија.

Венко Марковски се јавува во литературата со песни објавени во списаниетоИлустрација Илинден. Подоцна ги објавил следниве дела: Народни бигориНародни бигориНародни бигори(поезија, 1938), ОгинотОгинотОгинот (поезија, 1938), Лулкина песнаЛулкина песнаЛулкина песна (елегии, 1939), ЛуњаЛуњаЛуња

(поезија, 1940), ГоцеГоцеГоце (поема, 1940), ИлинденИлинденИлинден (поема, 1940), Чудна еЧудна еЧудна еМакедонијаМакедонијаМакедонија (поема, 1940), Бие дванајсетБие дванајсетБие дванајсет (поема, 1941), На истокНа истокНа исток (сонетен

венец, 1944), СпомениСпомениСпомени (сонетен венец, 1945), РобииРобииРобии (македонски епос,1944),ПартизаниПартизаниПартизани (спев во три дела, 1944), На пожарите на ЕладаНа пожарите на ЕладаНа пожарите на Елада (поезија,

1944),РепубликаРепубликаРепублика (поема, 1945), КлимеКлимеКлиме (роман во стихови, 1945),ЖелезницатаЖелезницатаЖелезницата (поема, 1946), На праготНа праготНа прагот (роман во стихови, 1946), За родниотЗа родниотЗа родниоткаткаткат (пиеса во четири дејствија, 1946), ГоцеГоцеГоце (драма во пет чина, 1951), СказнаСказнаСказна

за резбаротза резбаротза резбарот (роман во стихови, 1954), Над пламнати бездниНад пламнати бездниНад пламнати бездни (поезија, 1954).Венко Марковски по заминувањето во Бугарија, продолжил да создава на

бугарски јазик. Притоа, некои од своите творби ги препева на бугарски јазик.Во развојот на современата македонска поезија од посебно значење се неговитепрви збирки поезија Народни бигори и Огинот издадени во Софија 1938 год.

Во нив е силно влијанието на народната поезија. Се пишувани на родниотвелешко-скопски дијалект.

Стихозбирките биле пречекани со радост од македонската емиграција воБугарија, а за талентот на Марковски тогаш пофално и објективно пишувале и

некои бугарски критичари. Во нив се поместени песни со различни мотиви:социјални, љубовни, родолубиви и сл. Во песната Жетварите ја искажува сета

мака на аргатите жетвари:...А солнце-огин до рана гори,...А солнце-огин до рана гори,...А солнце-огин до рана гори,се топи камен под силен пек.се топи камен под силен пек.се топи камен под силен пек.A нигде cенкa; от темни зориA нигде cенкa; от темни зориA нигде cенкa; от темни зори

caл тие стоат сред вивнат век...caл тие стоат сред вивнат век...caл тие стоат сред вивнат век...Пот врне врела от бледи чела,Пот врне врела от бледи чела,Пот врне врела от бледи чела,

и пука кожа на ропски грб,и пука кожа на ропски грб,и пука кожа на ропски грб,сo глад се борат, за корка горат,сo глад се борат, за корка горат,сo глад се борат, за корка горат,

крај алтан-жито и змиа-срп!...крај алтан-жито и змиа-срп!...крај алтан-жито и змиа-срп!...Низ песната поетот користи епитети, метафори за да го наслика амбиентот:

алтан-жито; змиа -срп; солнце- пек .И во песната Огинот стилските средства се раскошни: машко племе; народ-

дрен; ропски мрак; бујни чела и сл.Ha борба, машко племе,Ha борба, машко племе,Ha борба, машко племе,

за радос светнал ден!за радос светнал ден!за радос светнал ден!

59

Пред нас е ново време,Пред нас е ново време,Пред нас е ново време,зад нас е народ-дрен!зад нас е народ-дрен!зад нас е народ-дрен!Се живо в огин гори -Се живо в огин гори -Се живо в огин гори -се крева ропски мрак;се крева ропски мрак;се крева ропски мрак;зa слобода се бори-зa слобода се бори-зa слобода се бори-

ке светне мајкин праг!...ке светне мајкин праг!...ке светне мајкин праг!...Подоцна Марковски ќе го надогради својот талент со неколку поеми, сонетнивенци, романи во стихови. За жал, во поново време Венко Марковски повеќе е

предмет на полемики, со неговите постапки по заминувањето во Бугарија,отколку со неговиот вистински придонес во развојот на нашата литература.

Поука за овој час: Напишаното останува. Латинска сентенца

КОЛЕ НЕДЕЛКОВСКИ (1912 - 1942)Коле Неделковски спаѓа меѓу поетите кои ги поставуваа основите на

современата македонска поезија, во време кога нашиот литературен јазик сѐуште не беше востановен. Тој имал ретка среќа да се запознае со погледите на

Крсте П. Мисирков, откривајќи ја книгата За македонцките работи меѓурафтовите на Софиската народна библиотека и со радост на мало дете ги

читал нејзините страници.Роден е во с. Војница како Никола Крстев Неделков, во сиромашно семејство.Материјалните неприлики биле причина да го напушти школувањето во првиклас на велешката гимназија и да се зафати за молерскиот занает во Скопје.

Покрај занаетот посетувал и трговско училиште. Поради тоа што бил постојанопод присмотра на полицијата, го напуштил Скопје и заминал за Софија.

Во Софија продолжил да работи како молер-декоратер, но и да се наобразува.Се дружел со македонски емигранти, но бил разочаран од односот на некои од

нив кон родната земја. Во списанието Илустрација Илинден ги објавил своитепрви творби (Стојан војвода, Раткина неволја, Богдан и ГрозданаСтојан војвода, Раткина неволја, Богдан и ГрозданаСтојан војвода, Раткина неволја, Богдан и Гроздана, Мајка,Мајка,Мајка,Одродени, Чичко миОдродени, Чичко миОдродени, Чичко ми).Тие песни подоцна ќе ги помести (под други наслови)

во својата прва стихозбирка М’скавици (1940)Во 1938 година пристапил кон Македонскиот литературен кружокМакедонскиот литературен кружокМакедонскиот литературен кружок, чиј

главен организатор бил Никола Ј. Вапцаров, а во кој членувале многумакедонски дејци: Ангел Жаров (Михаил Сматракалев),Васил Ивановски,

Коста Веселинов, Ангел Динев, Антон Попов, Венко Марковски, ЃоргиАбаџиев... Нешто подоцна станал член на антифашистичка диверзантска група

чија цел била отпор на германскиот окупатор и нивните бугарски слуги.Коле Неделковски на само десеттина дена пред смртта ја објавил својата втора

збирка Пеш по светот. На 2 септември 1941 година, за да не падне жив ворацете на агентите, откако го уништил летоците за диверзантските акции, се

фрлил од мансардата на една софиска шесткатница. Или можеби бил убиен, пафрлен на улица?

60

Неговата саможртва е светол пример за неразделно поврзување на идеалите заслобода и правда, за кои пееше и за кои се бореше. Со право можеме да кажеме

дека бил поет-револуционер, со јасна определба за јазикот и националнатаприпадност.

И Коле Неделковски, како и други наши поети, своите први литературни обидиво поглед на метриката ги прави врз обрасците на народната поезија. Таква е на

пример песната Богдан и ГрозданаБогдан и ГрозданаБогдан и Гроздана (во Молскавици под наслов МладостМладостМладостпопаренапопаренапопарена) која е прва поместена во збирката.

Гроздана ја в земја ставија,Гроздана ја в земја ставија,Гроздана ја в земја ставија,над гроб ѝ разви трендафил,над гроб ѝ разви трендафил,над гроб ѝ разви трендафил,

а Богдан с народ измачен,а Богдан с народ измачен,а Богдан с народ измачен,борба за правда прегрна!борба за правда прегрна!борба за правда прегрна!

Во однос на изразните средства Неделковски се потпира на стилското богатствона народниот гениј, користејќи епитети и словенски антитези, така чести во

народните песни (црнацрнацрна чума; првнопрвнопрвно либе; дали те болест фанала// ели тидали те болест фанала// ели тидали те болест фанала// ели тиропство дотегна// ели си рани церела// на твои мили другачкиропство дотегна// ели си рани церела// на твои мили другачкиропство дотегна// ели си рани церела// на твои мили другачки?...

Во поглед на мотивите, покрај оние од поблиското историско минато, сезастапени современи мотиви како што социјалната положба на работниците(СтачкаСтачкаСтачка) со повик за револуционерна борба: До кога ли вака//шепот безДо кога ли вака//шепот безДо кога ли вака//шепот без

екот?// Па доста сме браќа// робје на векотекот?// Па доста сме браќа// робје на векотекот?// Па доста сме браќа// робје на векот. (РаботникРаботникРаботник) или положбата наемигрантите (СкитникСкитникСкитник).

Во втората стихозбирка е објавена кратката поема Пеш по светотПеш по светотПеш по светот како и шестдруги песни, од кои највпечатлива е песната Глас од МакедонијаГлас од МакедонијаГлас од Македонија, силен крик

до болка, против божемното ослободување на нашата татковина:О, трајте, трајте, тирани недни!О, трајте, трајте, тирани недни!О, трајте, трајте, тирани недни!

Доста се тија лаги и злоба -Доста се тија лаги и злоба -Доста се тија лаги и злоба -пакосен глас од устите гаднипакосен глас од устите гаднипакосен глас од устите гаднинад мојот народ у секоја добанад мојот народ у секоја добанад мојот народ у секоја доба

Во следната стрфа пее за волците гости кои доаѓат да ги глодат сувите коскина народот. Во третата строфа ја искажува желбата нашиот народ сам да си ја

одредува својата судбина:Па нека сега сам да си решиПа нека сега сам да си решиПа нека сега сам да си решисо своја волја судба и сева,со своја волја судба и сева,со своја волја судба и сева,

в животот еднаш сам да се теши,в животот еднаш сам да се теши,в животот еднаш сам да се теши,д'издигне славно свој род без врева.д'издигне славно свој род без врева.д'издигне славно свој род без врева.

Песната завршува со идеалот за ослободување на поробената и поделенатататковина, за време на балканските војни и за нејзино обединување:

Та Шар и Пирин дружно да викнатТа Шар и Пирин дружно да викнатТа Шар и Пирин дружно да викнатродната песна в небеса темниродната песна в небеса темниродната песна в небеса темни

и бурниот Егеј - на век да плискаи бурниот Егеј - на век да плискаи бурниот Егеј - на век да плискатешкиот глас на новите химни.тешкиот глас на новите химни.тешкиот глас на новите химни.

61

Животниот пат на Неделковски е прекинат многу рано за да можел целосно да горазвие својот творечки талент. Но и со она што останало како негово наследство,

тој ни се претставува како светол пример во нашата културна историја.Цитат за овој час: Таму е мојот ајдучки Пирин, од првите детски денови запишан сопесни, приказни и легенди во мојата душа, извишен со снежно модри раменици во

височините, со забодени очи далеку во просторот ги црта со остер поглед границите намојата татковина - до Шар, до Егеј, до Родопите и до Рила... Антон Попов

МАКЕДОНСКИ ДВОДОМНИ ПИСАТЕЛИВо културното наследство на македонскиот народ значајно место му припаѓа на

творештвото на повеќе писатели и поети од минатото, кои поради разниоколности, делумно, или сите свои творби, ги пишувале на други јазици(најчесто на бугарски или српски јазик). На тој начин тие станале дел одкулурната историја на нашите соседи. Со родната земја ги поврзувало

потеклото, или пак, судбината на Македонија, која најдоцна го отфрлилатурското ропство, за да ѝ се наметне малку подоцна, ново тројно, со

далекусежни последици.Во отсуство на сопствена татковина, која била поделена и подјармена, и на

литературен јазик, дури и при забрана да се користи народниот јазик,писателите одбрале да го користат јазикот на државата чии државјани биле.

Навистина е голем бројот на писателите кои имале две татковини: една во којаживееле и една за која копнееле. Во нашата литературна историја сѐ повеќе се

откриваат нивните дела сместени меѓу рафтовите на библиотеките и страницитена литературните списанија.

Меѓу тие што дејствувале и пишувале во втората половина на 19 век е ТрајкоКитанчев со поемата на македонски јазик Марко Крале си ја губи силатаМарко Крале си ја губи силатаМарко Крале си ја губи силата

(1889). Евтим Спространов е фолклорист и автор на песни и раскази намакедонски јазик.

И Војдан Чернодрински покрај на македонски, пишува и на бугарски јазик.Никола Киров - Мајски своите драми ги пишува на родниот крушовски говор,

мемоарите на бугарски јазик. Зад името на стружанецот Асен Каваев стоинемало творештво од песни, раскази, неколку романи и драми на македонскијазик. Димитар Миленски пишува на бугарски јазик и на ресенски дијалект

Овде посебно го истакнуваме Милан Војницалија, чичко на КолеНеделковски, општествен деец и автор на стихозбирката Под туѓо небоПод туѓо небоПод туѓо небо.Некои од писателите пишувале само на бугарски јазик. Атанас Раздолов,

драмски писател, поет и револуционер, роден во Берово. Димитар Г. Молеровписател и фолклорист (драмата Змејова невестаЗмејова невестаЗмејова невеста), Лазар Поп Трајков, поет;Петар Манџуков ( с. Мирковци, Скопско), анархист, автор на ПредвеснициПредвеснициПредвесницина буратана буратана бурата (во 5 тома). Арсени Јовков (Селци, Дебарско) е еден од нашите

поистакнати дејци во Бугарија, поет, публицист, уредник на повеќе весници,автор на романот во стихови ИлинденИлинденИлинден. Меѓу оние кои оставиле свои спомени

62

зад себе, пишувајќи за Македонија се и Сребро Јанакиев, Љубомир Весов,Христо Смирненски, Кирил Манасиев - Вечерин; како и Ангел Динев, Васил

Ивановски, Коста Веселинов, и други.Асен Шурдов - Ведров, Антон Великов - Беломорски. заедно со Антон Попов

(антифашист,поет, есеист - Бура над родината, Чудна е МакедонијаБура над родината, Чудна е МакедонијаБура над родината, Чудна е Македонија),Никола Ј. Вапцаров, Михаил Сматракалев, припаѓаат на групата

основоположници на Македонскиот литературен кружок.Меѓу писателите кои оставиле богато творештво зад себе е и Димитар Талев,роден во Прилеп, автор на повеќе романи со историска содржина (Илинден,Илинден,Илинден,

Железниот светилник, Преспанските камбани, СамуилЖелезниот светилник, Преспанските камбани, СамуилЖелезниот светилник, Преспанските камбани, Самуил). Д Талев секрепеше од љубовта кон Македонија.

Иако нецелосен, списокот на писатели кои пишувале на бугарски јазик гозаокружуваме со Славе Македонски, кој хронолошки припаѓа на современата

бугарска литература, но силното национално чувство го врзува за роднатаземја. Негови познати дела се збирката раскази Штуро племеШтуро племеШтуро племе и романот ТасоТасоТасо

МакедонецотМакедонецотМакедонецот.Не помала група писатели Македонци дел од своите творби ги напишале насрпски или на хрватски јазик. Во таа група го вбројуваме Томо Смиљаниќ -

Брадина, (Тресонче, Мала Река), доктор на науки, автор на повеќе збиркираскази, поеми и драмата Македонски печалбариМакедонски печалбариМакедонски печалбари. Повеќе песни напишал народниот македонски говор. Богдан Сираков (Велес), автор на драми, но малку

напишал на македонски јазик.И Кочо Рацин првите свои дела и добар дел од своето творештво го создал на

српски јазик (Резултат, Синови на гладот, Антологија на болката,Резултат, Синови на гладот, Антологија на болката,Резултат, Синови на гладот, Антологија на болката,Огномет, Во каменоломотОгномет, Во каменоломотОгномет, Во каменоломот, повеќе критичко-есеистички трудови). Кире Димов

(Велес) на македонски јазик ја напишал Баладата за заборавенитеБаладата за заборавенитеБаладата за заборавените. ЈованСербаковски (Вевчани), неколку свои песни напишал на македонски јазик.

Меѓу авторите кои се заслужни за афирмацијата на нашата литература, посебнотреба да се истакне Воислав Илиќ (с. Баниште, Дебарско), поет и раскажувач,

доктор на филолошки науки, литературен критичар и историчар, со повеќе делана македонски јазик; со монографија за Војдан Чернодрински и др.

При крајот на 19 век со песни исклучиво на српски јазик се јавил Коста Абраш,роден во Охрид. Пишувал револуционерна поезија (песната ЦрвенаЦрвенаЦрвена). Ангелко

Крстиќ (с. Лабуништа, Струшко) првите литературни обиди ги направил напочетокот на 20 век. Неговиот роман ТрајанТрајанТрајан бил високо вреднуван во српската

литература.Една помала група македонски писатели создавале на три јазика: Цеко Стефанов

- Попиванов (на српски, бугарски и македонски - драмата ЗемјатаЗемјатаЗемјата); ВенкоМарковски (на македонски, бугарски и хрватски - Современи парадоксиСовремени парадоксиСовремени парадокси).Меѓу оние што пишувале на српски, бугарски и македонски јазик е и Ацо

Караманов, чиј живот бил прекинат кога имал само 17 години. Неговите песни

63

по војната се издадени во стихозбирката Црвена пролетЦрвена пролетЦрвена пролет. Се обидел и какораскажувач, дури и како романсиер.

Со поезија на француски јазик ќе се јави револуционерот, Ганчо Хаџи Панзов,(Велес) кој загинал во Шпанската граѓанска војна (со повеќе песни и една

поема, Ќе се вратамЌе се вратамЌе се вратам). За неговата херојска смрт Кочо Рацин ќе ја напишепесната Испанска баладаИспанска баладаИспанска балада.

Стојан Христов, беше американски писател, сенатор, член на МАНУ, автор намногу фељтони, статии и романите: Херои и убијци, Мара, Ова е мојатаХерои и убијци, Мара, Ова е мојатаХерои и убијци, Мара, Ова е мојата

татковина, Лавот од Јанина, Мојот американски аџилак, Орелот итатковина, Лавот од Јанина, Мојот американски аџилак, Орелот итатковина, Лавот од Јанина, Мојот американски аџилак, Орелот иштркотштркотштркот. Омилен писател на американскиот претседател Франклин Рузвелт.Списокот на писатели Македонци ќе го завршиме со наши сонародници од

Албанија: Стерјо Спасе (1914 - 1989), еден од најплодните албански писатели,автор на десетина романи: Зошто, Тие не беа сами,. Будење, ПокрајЗошто, Тие не беа сами,. Будење, ПокрајЗошто, Тие не беа сами,. Будење, Покрајезерото, Востанициезерото, Востанициезерото, Востаници; и неговиот син Илинден Спасе, почесен член на

Друштвото на писателите на Македонија.Мислата искажана подолу може да се однесува на сите, кои се родени во

Македонија или на кои корените им се во Македонија, без разлика како тие сечувствувале, или како ние ги чувствуваме.

Цитати за овој час: “Ние сме Македонци по раѓање, Американци по избор…Ние смеусвоени синови и ќерки на Америка, но Македонија е нашата природна мајка и ние не

можеме да ја заборавиме. Сакајќи ја Америка и должејќи ѝ ја верноста, ние би билебезвредни синови и ќерки на Америка ако немавме љубов во нашите срца за почваташто нè хранеше во нашето детство, за јазикот што го зборувавме како деца и што не го

заборавивме…Стојан Христов

НИКОЛА ЈОНКОВ ВАПЦАРОВ (1909 - 1942)Никола Вапцаров е еден од најголемите македонски и бугарски писатели и еден

од најпреведуваните автори во светската литература. На македонскаталитература ѝ припаѓа според љубовта со која ѝ приоѓа на татковината; на

бугарската - со јазикот на кој ги создава своите дела.Роден е во Банско, Пиринска Македонија, во семејство посветено на

македонското ослободително дело. Гимназија до шести учи во Разлог, а потоапродолжил во Морнарско-машинското училиште во Варна. По завршувањето

на училиштето работејќи на бродот го прошетал Медитеранот. Откако севратил, работел како техничар во фабриката за хартија во Кочериново. Порадисвојата револуционерна дејност полицијата постојано го следела на секој чекор

и често бил отпуштан од работа.И покрај егзистенцијалните проблеми Вапцаров наоѓал време за пишување.

Главен уредник е на списанието Литературен критикЛитературен критикЛитературен критик и еден од основачите наМакедонскиот литературен кружокМакедонскиот литературен кружокМакедонскиот литературен кружок (1938 - 1942), една од најсветлите

пројави на македонската национална свест во Бугарија. Забележан останува

64

неговиот реферат (доклад), подоцна преточен во истоимена песна, во кој гиобразлага целите и задачите што стојат пред членовите на кружокот.

Никола Вапцаров отворено застанува во борбата против фашизмот во Бугаријасо подготвување летоци и организирање диверзантски акции. Фатен е одполицијата, и осуден на смрт со стрелање, заедно со Македонците Атанас

Романов и Антон Попов, поет и револуционер. Казната е извршена истиот ден,23.јули 1942 година. Останува нејасно како се помилувани другите деветмина

осуденици од групата, по потекло Бугари.Иако бил посветен и на други цели (револуционерна борба и сл.), Вапцаров

преку литературната дејност работи на јакнење на националната свест наМакедонците во Бугарија. Плод на неговиот литературен ангажман е

стихозбирката Моторни песниМоторни песниМоторни песни (1940) која содржи четири циклуси меѓу кои иПесни за татковината. Посмртно му е издадена збирката песни АнтологијаАнтологијаАнтологија.Тој е автор на повеќе песни за деца, на повеќе статии и на една драма БранотБранотБранот

којшто бучикојшто бучикојшто бучи (Деветтиот бранДеветтиот бранДеветтиот бран).Покрај песните со социјална и интернационална тематика (Песни за човекот,Песни за една земја) кои посмртно ќе му донесат меѓународни признанија,Вапцаров за нас е значаен со песните со кои ја искажува љубовта кон роднатаземја. Тоа се песните ЗемјаЗемјаЗемја, ИлинденскаИлинденскаИлинденска и другите од циклусот Песни зататковината, како и со рефератот поднесен пред членовите на Кружокот.

Во Земја јасно ја определува својата татковина:Над мојата земјаНад мојата земјаНад мојата земја

до небото Пирин се крева.до небото Пирин се крева.до небото Пирин се крева.Боровите в бураБоровите в бураБоровите в бура

илинденски приказни пеат.илинденски приказни пеат.илинденски приказни пеат.Над Охрид модринатаНад Охрид модринатаНад Охрид модринатаво просторот се слеваво просторот се слеваво просторот се слева

а подолу уштеа подолу уштеа подолу уштена Егејот далги се леат...на Егејот далги се леат...на Егејот далги се леат...

Во песната ИлинденскаИлинденскаИлинденска со восхит пее за минатото на нашиот народ, ноизразува и револт кон оние што сакале да го искористат за свои цели:

...Започнаа со раце гнасниЗапочнаа со раце гнасниЗапочнаа со раце гнаснина народот во душа да му џбараатна народот во душа да му џбараатна народот во душа да му џбараат

но, гневот беше толку нараснатно, гневот беше толку нараснатно, гневот беше толку нараснатта не се сфати волчката им наравта не се сфати волчката им наравта не се сфати волчката им нарав...

Во последните стихови поетот ја изразува увереноста дека ќе дојде нов Илинден,со нови борци кои ќе го отфрлат ропството. Во нив како да ги препознава хероите:

Многумина ги нема, но не липам јас, чу ли?Многумина ги нема, но не липам јас, чу ли?Многумина ги нема, но не липам јас, чу ли?Ќе дојдат други среде дим и жареж.Ќе дојдат други среде дим и жареж.Ќе дојдат други среде дим и жареж.

Глеј во овој тука. Знај тој е Питу Гули,Глеј во овој тука. Знај тој е Питу Гули,Глеј во овој тука. Знај тој е Питу Гули,а ти? Ти секако си Карев...а ти? Ти секако си Карев...а ти? Ти секако си Карев...

65

Да заклучиме: Вапцаров е поет, револуционер, хуманист, секогаш на странатана угнетените. Вредноста на неговото творештво ги надминува регионалните

граници и се мери со светските стандарди за естетското во поезијата.Цитат за овој час:Но, ако ние милееме за својата татковина, ако во нас има капка

македонска крв, ако во нас останала искра од благороден патриотизам, овојпат требада го впрегнеме, ропски да го впрегнеме, за да понесеме дел од тежината на едно дело

и жестоко величие на една епоха. ..Никола Јонков Вапцаров

МИТЕ БОГОЕВСКИ (1919 - 1942)Мите Богоевски е поет и револуционер, чија саможртва е вткаена во слободатана нашата татковина. Живееше толку малку за да ја надгради својата поетска

дарба, па сепак неговата песна Стојанка млада партизанка, народот одПреспа ја прифати како своја и ја пееше:

...Ако во борба, брате, загина,...Ако во борба, брате, загина,...Ако во борба, брате, загина,предвреме ако младост изгуби,предвреме ако младост изгуби,предвреме ако младост изгуби,

лесна да ти е брате, земјата;лесна да ти е брате, земјата;лесна да ти е брате, земјата;ти имаш сестра да те замени...ти имаш сестра да те замени...ти имаш сестра да те замени...

Роден е во с. Болно. Основно училиште завршува во родното место, Трговскагимназија во Битола. Поради слабата материјална положба ги прекинува

студиите на Економскиот факултет во Белград и се враќа во родниот крај. Севклучува во напредното движење во Ресен, уапсен е од полицијата и одлежал

два месеци затвор.Во септември 1942 година се приклучува на паризанското движење. По само 12

дена, во нерамна борба за да не падне жив во непријателски раце, заедно соСтив Наумов, по примерот на Гемиџиите, со последните куршуми си ги

одземаат животите.Богоевски зад себе оставил само неколку песни, меѓу кои и Триесет и деветТриесет и деветТриесет и деветминајаминајаминаја и Спроти ИлинденСпроти ИлинденСпроти Илинден, како песната РазделвачкаРазделвачкаРазделвачка, објавена во Нашареч. Особено е интересна првата песна напишана по повод влегувањето на

одредот Даме Груев во с. Смилево на Илинден 1942 година.:Минаја триесет и девет,Минаја триесет и девет,Минаја триесет и девет,и четириесета навлесе,и четириесета навлесе,и четириесета навлесе,от ко се дигна на нозеот ко се дигна на нозеот ко се дигна на нозеЦелата Македонија,Целата Македонија,Целата Македонија,

Од кога нород поробен,Од кога нород поробен,Од кога нород поробен,стана да кршит окови.стана да кршит окови.стана да кршит окови.

Во продолжение поетот го искажува восхитот на народот кој се радува штодошле нивни борци за да го истераат непријателот и со своите синови да го

прослават големиот празник:Се собра цело Смилево,Се собра цело Смилево,Се собра цело Смилево,Да слуша думи пламени,Да слуша думи пламени,Да слуша думи пламени,

66

за нови светли, славни дни,за нови светли, славни дни,за нови светли, славни дни,радост им срце исполнирадост им срце исполнирадост им срце исполни

Душа им пламна за борба.Душа им пламна за борба.Душа им пламна за борба.Песната Спроти ИлинденСпроти ИлинденСпроти Илинден (1938) го искажува борбениот дух на поетот:

...Време е плодот да се берит,Време е плодот да се берит,Време е плодот да се берит,фрлајте ји вилитефрлајте ји вилитефрлајте ји вилите

грабнете ји косите,грабнете ји косите,грабнете ји косите,удрете на тиранитеудрете на тиранитеудрете на тираните.

Цитат за овој час: Скромно по обем, скромно по вредности, тоа дело сепак опстојувапред ригорозната селекција на времето...М. Друговац

АЦО КАРАМАНОВ (1927 - 1944)Поет и револуционер, ја сонувал слободата во своите песни. Загинал во борбитеза конечното ослободување на татковината. Бил во цутот на својата младост. Во

дневникот што го водел, запишал:...Сакав по цели ноќи да читам, осамен во мојата мала соба и даСакав по цели ноќи да читам, осамен во мојата мала соба и даСакав по цели ноќи да читам, осамен во мојата мала соба и да

чувствувам како по снагата ми лази оној оган што луѓето го нарекуваатчувствувам како по снагата ми лази оној оган што луѓето го нарекуваатчувствувам како по снагата ми лази оној оган што луѓето го нарекуваатинспирација. И тогаш го грабнував перото, и пишував брзо, брзо, поинспирација. И тогаш го грабнував перото, и пишував брзо, брзо, поинспирација. И тогаш го грабнував перото, и пишував брзо, брзо, по

цели часови, опијанет од реката на мисли што бучеа во мојата глава и јацели часови, опијанет од реката на мисли што бучеа во мојата глава и јацели часови, опијанет од реката на мисли што бучеа во мојата глава и јапотресуваа како пламенен виор целата душа… Песните на Бодлер,потресуваа како пламенен виор целата душа… Песните на Бодлер,потресуваа како пламенен виор целата душа… Песните на Бодлер,

Верхарен, на Тјутчев, Лермонтов, баладите на Шилер, Гете, Едгар По,Верхарен, на Тјутчев, Лермонтов, баладите на Шилер, Гете, Едгар По,Верхарен, на Тјутчев, Лермонтов, баладите на Шилер, Гете, Едгар По,елегиите на Маларме, бучеа во мојата душа со страшна сила и го барааелегиите на Маларме, бучеа во мојата душа со страшна сила и го барааелегиите на Маларме, бучеа во мојата душа со страшна сила и го бараа

своето ехо во моетосвоето ехо во моетосвоето ехо во моето срцесрцесрце…Ацо Караманов е роден во Радовиш. Уште како мал многу читал. Веќе на 9

години почнал да пишува. Во погорните класови на гимназијата восхитувал сонеговите размисли за животот, и на кој начин да му служи на својот народ:

Ако воопшто станам писател, ќе се грижам со сите сили да му бидамАко воопшто станам писател, ќе се грижам со сите сили да му бидамАко воопшто станам писател, ќе се грижам со сите сили да му бидамверен служител на својот народ, толкувач на неговите копнежи и соверен служител на својот народ, толкувач на неговите копнежи и соверен служител на својот народ, толкувач на неговите копнежи и соперо да ги бранам неговите идеали од сите непријателски стихииперо да ги бранам неговите идеали од сите непријателски стихииперо да ги бранам неговите идеали од сите непријателски стихии...Неговите песни по војната се издадени во стихозбирка под наслов ЦрвенаЦрвенаЦрвена

пролетпролетпролет. Подоцна се објавени и нови песни и други материјали во збирки поддруги наслови.

Поезијата на Ацо Караманов е разновидна според мотивите. Има песни соборбени и револуционерни мотиви, но исто така и со љубовни чувства.Има песниза децата на борбата и за децата од улицата, за црвената пролет, за новиот човек.

Во една од љубовните песни (ТајнаТајнаТајна) пее:Пак ли сакаш да ти го кажам тоаПак ли сакаш да ти го кажам тоаПак ли сакаш да ти го кажам тоа

што ти го го кажав вчера во сината ноќшто ти го го кажав вчера во сината ноќшто ти го го кажав вчера во сината ноќдека си за мене и смев и солзадека си за мене и смев и солзадека си за мене и смев и солза

дека си за мене и слабост и моќ.дека си за мене и слабост и моќ.дека си за мене и слабост и моќ.

67

Револуционерниот дух на поетот можеме да го откриеме во песната Децата наДецата наДецата наборбатаборбатаборбата:

Во нашите раце железо се топиВо нашите раце железо се топиВо нашите раце железо се топиво градите срце челично биево градите срце челично биево градите срце челично биеод одот земјата се стресуваод одот земјата се стресуваод одот земјата се стресува

како да сме ветар или бура ние.како да сме ветар или бура ние.како да сме ветар или бура ние.Цитат за овој час: "Сите што го познаваа, а особено оние од неговата генерација, беа

тешко погодени од веста за неговата предвремена смрт, бидејќи Караманов бешенајистакната и најталентирана млада личност во кругот на нашата образовна младина

во годините на Втората светска војна. Милан Ѓурчинов

ПОВОЕНА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРАПо завршувањето на Втората светска војна (1941 - 1945) и создавањето на

македонската држава во рамките на федерална Југославија се создадоапреуслови за непречен развој на македонската култура на сите полиња, а во

нејзини рамки и на сите литературни жанрови.НОБ и последиците од војната беа долги години тема речиси на сите автори,како на оние кои своите почетоци ги беа направиле пред војната, така и на

помладите генерации поети и писатели. Но со текот на времето, особено кајавторите од т.н. втора и трета генерацијавтора и трета генерацијавтора и трета генерација поети и писатели дојде досвртување кон теми од современиот живот и што е уште поважно, до

напуштање на веќе установени клишеа и обрасци, и внесување на нови имодерни изразни средства. Тоа ќе ја направи нашата литература да биде

помодерна и ќе ја доближи до современите текови на светската литература.Ако во првите повоени декади бројот на објавените творби и не беше толку

голем, а литературните творци генерациски се разграничуваа како прва, втора итрета генерација македонски поети (во првата: Ацо Шопов, Славко Јаневски,

Блаже Конески, Гого Ивановски и зошто не - Венко Марковски!) и прва,втора и трета генерација македонски прозаисти (во првата: Стале Попов, ЃорѓиАбаџиев, Славко Јаневски, Владо Малески, Коле Чашуле и Јордан Леов), и

т.н. По таа аналогија литературните критичари почнаа новите имиња да гикласифицираат во четврта, петта и т.н. генерација.

Тоа во случајот на нашата литература веќе станува бесмислено. Можеби евреме авторите да се групираат и по некои други, макар и формални обележја.

Цитат за овој час: За тоа време во македонската литература во полн ек се големилитературни битки меѓу реалистите имодернистите за еден посовремен литературен

израз и за еден модерен литературен концепт... Г. Старделов

СЛАВКО ЈАНЕВСКИ (1920 - 2000)Славко Јаневски е без сомнение еден од најпродуктивните современи нашиписатели. Автор кој зад себе остави импозантен опус од сите литературнижанрови. Покрај тоа беше општествено ангажиран. Еден од основачите на

68

Друштвото на писателите на Македонија, и негов претседател; еден од нашитепрви академици при формирањето на МАНУ (1967); покренувач и уредник на

повеќе литературни и други списанија (Нов ден, Современост, Хоризонт,Остен), на повеќе списанија за деца (Пионер, Титов пионер). Свој придонес

има на полето на филмската и ликовната уметност.Просто е невозможно на еден ограничен простор да се набележат сите поважнинегови активности, без страв дека некои ќе бидат изоставени, или дека ќе им се

посвети помалку внимание, отколку што тие заслужуваат.Славко Јаневски е роден во Скопје, каде што завршил основно и

среднотехничко училиште. Во пролетта 1944 година се вклучува во НОБ. Поослободувањето се посветува на литературата со која се занимава

професионално до крајот на својот живот. Првите литературни дела ги објавуваведнаш по војната (Крвава низаКрвава низаКрвава низа, поезија; Пруга на младостаПруга на младостаПруга на младоста, поезија -

заедно со Ацо Шопов). Потоа објавува неколку дела за најмладите, за да сесврти потоа кон прозниот израз (повеста УлицаУлицаУлица).

Покрај повеќето збирки раскази и патописи (Кловнови и луѓе, ГорчливиКловнови и луѓе, ГорчливиКловнови и луѓе, Горчливилегендилегендилегенди, Јаневски го објавува првиот роман на македонски јазик (Село зад(Село зад(Село зад

седумте јасениседумте јасениседумте јасени, 1952), ако не ги сметаме романите во стихови на ВенкоМарковски! Подоцна романот го преработува под нов наслов СтеблаСтеблаСтебла. Меѓу

поважните дела на Славко Јаневски овде ќе ги наброиме:Романите: Две Марии, Месечар, И бол и бес, Тврдоглави, трилогијатаДве Марии, Месечар, И бол и бес, Тврдоглави, трилогијатаДве Марии, Месечар, И бол и бес, Тврдоглави, трилогијатаМиракули на грозомората во која се поместени романите Легионите наЛегионите наЛегионите на

свети Адофонис, Кучешко распетие,свети Адофонис, Кучешко распетие,свети Адофонис, Кучешко распетие, и Чекајќи чума; Девет КерубиновиЧекајќи чума; Девет КерубиновиЧекајќи чума; Девет Керубиновивекови,векови,векови, ЧудотворциЧудотворциЧудотворци, Рулет со седум бројки, Депонија, Рулет со седум бројки, Депонија, Рулет со седум бројки, Депонија и т.н. Или сѐ на сѐ

15 романи!Меѓу шесте збирки раскази да ги спомнеме и:Омарнини, КонтинентОмарнини, КонтинентОмарнини, Континент

Кукулино, Зад тајната врата, КовчегКукулино, Зад тајната врата, КовчегКукулино, Зад тајната врата, Ковчег.Славко Јаневски во фондот на македонска поезија приопштил 11 збирки песниод кои овде би ги спомнале: Лирика, Егејска барутна бајка, Каинавелија,Лирика, Егејска барутна бајка, Каинавелија,Лирика, Егејска барутна бајка, Каинавелија,

Евангелие по Итар Пејо, Астропеус, Песји шумиЕвангелие по Итар Пејо, Астропеус, Песји шумиЕвангелие по Итар Пејо, Астропеус, Песји шуми, Оковано јаболкоОковано јаболкоОковано јаболко.Значаен дел од своето творештво Славко Јаневски им го посветил на децата. Тојопус го сочинуваат осум книги меѓу кои: Распеани букви,Распеани букви,Распеани букви, Милиони џиноиМилиони џиноиМилиони џинои,,,

Пупи Паф гледа од вселената, Пупи Паф господар на соништатаПупи Паф гледа од вселената, Пупи Паф господар на соништатаПупи Паф гледа од вселената, Пупи Паф господар на соништата.Наброените дела во никој случај не ја заокружуваат целосната рамка на опусот

на Славко Јаневски. Тој е автор или коавтор на сценарија за повеќе игранифилмови: Волчја ноќ, Македонскиот дел од пеколот, ЈазолВолчја ноќ, Македонскиот дел од пеколот, ЈазолВолчја ноќ, Македонскиот дел од пеколот, Јазол; добивајќи

награди како сценарист.Славко Јаневски е автор на повеќе препеви, на повеќе книжевни и политички

статии и есеи. Целокупното негово дело е зачудувачко по вредност и по обем исигурно надминува над четириесет томови.

69

Во посебно поглавје може да зборуваме за наградите и признанијата штоЈаневски ги има добиено: Наградата АВНОЈ 1968 (своевремено многу

престижна награда во Југославија), награда на Струшките вечери на поезијата(Браќа Миладиновци за најдобра збирка од македонски автор), наградатаМирослав Крлежа, наградите 11 Октомври и 13 Ноември, Рациново

признание и т.н.Едно од првите прозни остварувања на Сл. Јаневски е повеста УлицаУлицаУлица во која се

навраќа на своето детство преку сеќавања и слики кои допираат до првитесознанија за светот кој почнува и завршува во неговата улица. Колку штоодминува времето, авторовата улица станува подолга и поширока. Таа се

исполнува со повеќе јунаци, главно млади, некои од нив бездомници или лицана кои главниот јунак не им ги знае вистинските имиња (Баждар, рускиот

емигрант-Генералстап). Цела галерија од несреќни луѓе со кои судбината сипоиграла, но и некои со многу благородни постапки. Улица е скица за Скопје од

триесеттите години на 20. век.УлицаУлицаУлица е само предвесник на грандиозниот потфат на Јаневски да трага и

истражува во нашето минато. При тоа во делата често го меша митското иреалното. Таквата оригинална постапка ќе ја започне со Тврдоглави и ќе

продолжи со другите дела во кои со Кукулино се омеѓува светот.Додека живееше и твореше, Јаневски беше вистински трагач и истражувач.Се

навраќаше на историја со многу бол, понекогаш и со силна доза на хумор.Денес, десетина години по смртта неговото творештво станува податливо поле

за истражување на литературните критичари и историчари.Во најновиот проект Слушате ли каинавелијци, на академик Георги

Старделов, се прави обид да се осветлат сите аспекти на творештвото наСлавко Јаневски и да се покаже поврзаноста на Јаневски со нашиот национален

и културен идентитет.Цитат за овој час: Логосот на Јаневски ги покренува суштествените прашања напостанокот, потеклото, историјата, опстанокот и битието на македонскиот народ.

Катица Ќулавкова

СТАЛЕ ПОПОВ (1902 - 1965)Стале Попов припаѓа на првата генерација повоени македонски писатели. Тој,

иако во поодминати години посериозно се зафати со литературата, зад себеостави и бројни и вредни прозни остварувања. Доказ за големината на неговото

дело е наградата што го носи неговото име за најдобро прозно дело која јадоделува Друштвото на писателите на Македонија.

Стале Попов е роден во с. Мелница, Мариово, во свештеничко семејство. Поосновното училиште во Витолиште, завршил и богословија во Битола, иако

поради Балканските и Првата светска војна школувањето се одвивало сопрекини. Подоцна Стале Попов ќе заврши и Теолошки факултет во Белград. Во

70

животот работел сѐ што можел. Бил и земјоделец, овчар, трговец, службеник,општински чиновник, шумар, тутунски работник...

Почетокот на Втората светска војна ќе го најде како службеник во Собраниетона Белград. Откако се вратил во родниот крај е интерниран во с. Долен,Неврокопско, Бугарија. По бегството и враќањето дома, се поврзал со

Народноослободителното движење на Македонија.По ослободувањето на земјата станува претседател на Околискиот одбор наПрилеп, па управник на Шумската дирекција, а пред пензионирањето работи

како професор по македонски јазик во Скопје.Стале Попов релативно доцна ја почнува писателската дејност. Најпрво сообјавување на раскази во списанието Современост, за по година две да го

објави романот Крпен животКрпен животКрпен живот (1953). Во следните десетина години, ќе напишеповеќе други романи, повести, збирки раскази во чиј центар на случувања е

Мариово, од крајот на 19 век до првата половина на 20 век.Романсиерскиот опус на Стале Попов го сочинуваат уште: Толе Паша, КалешТоле Паша, КалешТоле Паша, Калеш

Анѓа, Дилбер Стана, Шаќир Војвода. Необично дете, ДокторАнѓа, Дилбер Стана, Шаќир Војвода. Необично дете, ДокторАнѓа, Дилбер Стана, Шаќир Војвода. Необично дете, ДокторОрешковскиОрешковскиОрешковски. Тука би ја придодале подолгата проза Опасна печалбаОпасна печалбаОпасна печалба. СталеПопов е автор и на две збирки раскази: Итар ПејоИтар ПејоИтар Пејо и Мариовски расказиМариовски расказиМариовски раскази и на

новелата Мариовскиот панаѓурМариовскиот панаѓурМариовскиот панаѓур.Во раскажувачката постапка Стале Попов тргнува од некоја народна песна илианегдота за да ја развие до размери на роман или подолга проза. Така настанале

делата Калеш Анѓа, Дилбер СтанаКалеш Анѓа, Дилбер СтанаКалеш Анѓа, Дилбер Стана. Речиси сите романи имаат историскаподлога, освен Доктор ОрешковскиДоктор ОрешковскиДоктор Орешковски, во кој се обработува современа тема.

Расказите на Стале Попов ја зафаќаат битовата страна на Мариовецот. Дури тиесе доближуваат до реалистичните народни приказни. Хуморот е составен

елемент како на расказите, така и во повеќето подолги дела.Во основата на романот Крпен животКрпен животКрпен живот се содржи битово-социјална тематика.Во него се предава семејниот живот на Сукаловци од мариовско Витолиште.Романот е своевидна сага за тоа семејство. Но, истовремено авторот слика идруги луѓе, настани и прилики на еден поширок простор и на една подолга

временска дистанца, од крајот на 19 век и почетокот на 20 век.Во романот авторот проговара и за моралните вредности, преку жедта да се

приграби туѓото; за трагиката на националната поделеност во виорот наБалканските војни, со кои се создава подвоеност и оттуѓеност кај блискитероднини. Со новостите во однесувањето што ги донесува еден од главнителикови - Доста РожденкатаДоста РожденкатаДоста Рожденката, полека се рушат патријархалните норми возачмаената и примитивна средина. Романот не е само исполнет со идила и

фолклор, во него суштествува и омразата и непријателството од кои ќе се јаватделбите меѓу ближните.

Средишен лик околу кој е поставена фабулата на романот е ДостаДостаДостаРожденкатаРожденкатаРожденката. Останата млада како вдовица и без деца, судбината ќе направи

71

таа и Илко СукаловИлко СукаловИлко Сукалов, на кого му умрела жената, да започнат нов живот, иакокрпен. Авторот со симпатиија и со доза на хумор го опишува нејзиниот физички

изглед, и начин на облекување и однесување. Доста не сака да седи дома,подготвена е да се омажи, па дури потајно се надева на рожба.

Откако и тоа ќе се случи и ќе се роди ќеркичката НедаНедаНеда (Неша) таа и Илкобескрајно се среќни и благодарни на Господ што не ги заборавил.

Доста лесно се прилагодува на новата средина, но исто така го покажува и онашто го научила во градот. Таа прва ќе ја прати ќеркичката на училиште со што

ќе предизвика ново чудење кај селаните. Подоцна Доста потајно ќе настојува даго придобие деверот Трајко и неговиот имот.

Јатрвата МитраМитраМитра отпрвин не е против женидбата на деверот Илко зашто ќе иманекаква одмена. Но прави сѐ, дури и магии, за да нема јатрвата потомок ицелото имање да се го присвои за нејзините три деца. Таа е примитивна,

себична, лековерна, со клетви кон Нешка кои кај читателот предизвикуваатсамо смеа. Сепак, длабоко во себе, Митра се плаши да преземе поризичен

чекор, а ако има некаков грев, тој да падне врз бабата Бисера!..Стале Попов во обликувањето на ликовите раскошно ги користи фолклорните

елементи: поговорки, благослови, клетви. Јазикот е мариовски, од почетокот наминатото столетие. Не е случајно што делата на овој автор се интересни зачитање, но и за проучување како од фолклористите, така и од лингвистите.Цитат за овој час: Пак со жена! Пак со домаќинка, пак послано, опрано, закрпено,месено, испечено, пак во редот на луѓето. Е боже, сполај ми ти на милоста твоа оти

направи дел и за мене! Илко Сукалов

ЃОРЃИ АБАЏИЕВ (1910 - 1963)Ѓорѓи Абаџиев е автор целосно посветен на расветлување на историската

вистина за македонскиот народ. Припаѓа на првата генерација повоенимакедонски писатели. Во неговите дела се предадени судбини на луѓе и настани

кои се дел од колективното паметење на нашиот народ.Ѓорѓи Абаџиев е роден во Дојран, 1910 година. Откако Дојран бил целосно

разурнат за време на Првата светска војна, со родителите се преселил во ГорнаЏумаја (денес Благоевград), каде што завршил средно училиште. Потоа

студирал правни науки во Софија и се дружи со луѓе од напредната македонскаемиграција во Бугарија. Тогаш ги направил првите публицистички и

литературни обиди.Тој е еден од првите кои му пристапиле на Македонскиот литературен

кружок, место за афирмација на нашата литературна и национална мисла воБугарија.

Едно време работел како секретар на Македонскиот национален комитет ибил редактор на весникот Македонско знаме. Во Бугарија ја објавил во

72

коавторство првата збирка раскази и уметнички репортажи Труд и луѓеТруд и луѓеТруд и луѓе (набугарски јазик).

По враќањето во Македонија (1948) продолжил со писателската активност. Билсоработник, и подоцна директор, на Институтот за национална Историја на

Македонија. Почина на денот со кој е поврзана неговата (и нашата) судбина - 2Август ( Илинден) 1963 година.

Ѓорѓи Абаџиев е автор на збирките раскази: Изгрев, Епопејата на ножот,Изгрев, Епопејата на ножот,Изгрев, Епопејата на ножот,Последна средбаПоследна средбаПоследна средба; како и на романите Арамиско гнездоАрамиско гнездоАрамиско гнездо (1954) и ПустинаПустинаПустина

(1961). Тој исто така е автор на монографијата Балканските војни воБалканските војни воБалканските војни воМакедонијаМакедонијаМакедонија. Меѓу другите признанија ја добил и наградата 11 Октомври11 Октомври11 Октомври за

романот Пустина.Развојниот пат на Ѓорѓи Абаџиев можеме условно да го поделиме во две фази:

Во првата кога ги напишал збирките раскази и романот Арамиско гнездо и вокои можат да се најдат лексички и синтаксички недоследности (поради долготоотсуство од Македонија); и во втората со романот Пустина, во која постигнува

посуверени естетски и стилски резултати.ПустинаПустинаПустина е модерен психолошки роман. Темата на романот се совпаѓа со поранообјавените дела на Абаџиев. Поточно чинот на солунските атентати. Но начинотна кој ја изложува тоа, го разликува тоа дело од другите. Авторот во романот се

свртува не кон надворешните фактори кои ја предизвикале трагедијата наСолунските атентатори, туку кон внатрешноста на тие преживеани херои и

страдалници. Нив ги мачи дилемата живот или смрт. И што по смртта?Арсо, главниот лик, го мачи дилемата зарем не е злосторство и предавство да се

остане жив, ако другарите загинале.На хероите ликот им е чист кога семртви, ќе каже. Среќата што останале живи ја смета за најголема казна. Се

радува што ќе им се суди. Во бунило ја сонува бесилката и самиот обесен нанеа.Тој почнува да ја губи присебноста. Сѐ треба да се минира, да се

запали, да се распарчи! Престојот во затворот му е неподнослив и навредлив.Живее во спомените со другарите пред атентатите, понекогаш се навраќа во

детството, па повторно на моментите кога ја давале заклетвата предОрганизацијата дека заеднички ќе изгинат, дека ќе му стават крај на тоа

насилничко царство...Залудно Глигор се обидува да му ги оттргне мислите од минатото. Да го

повлече од работ на провалија што се вика смрт и да го сврти да погледне конреалноста што се вика живот, живот со почеток за нова борба за слобода.

На крајот од романот, на Глигор му останува да го види обесеното тело на Арсои да му ја прочита последна желба напишана со клинец на ѕидот: Тука згасна

Арсо во лето илјада деветстотини и трето.Глигор, вториот лик во романот, размислува потрезвено. Смета дека борбата не

е завршена и дека ѝ требаат живи луѓе на Организацијата, а не мртовци. Тој еуверен дека само живите можат да ја продолжат борбата. Постојано се обидува

73

да му ги оттргне лошите размисли на Арсо и кова планови за повторно бегствоод затворот. На судењето кажува зошто го одбрале чинот на насилство и зоштотокму врз француските бродови и банка. Се покажува не како анархист, туку

како револуционер, припадник не еден поробен народ за кој Франција и Европатреба да знаат.

Со романот ПустинаПустинаПустина Ѓорѓи Абаџиев расветлува едно важно поглавје од нашатаисторија, толку трагично, но и светло и си обезбеди значајно место во нашата

литература.Цитат за овој час: Во Македонија, на неколку часа од Будимпешта и Виена, турскитевојници и функционери ги колат селаните, на кои им ги силувале ќерките и жените.

Овие злосторства се правени за срам на Европа. Европа мора нив да ги спречи.Човештвото ја задолжува со тоа, а Берлинскиот договор ѝ дава за тоа сигурно право.

Говор на Анатол Франс, 1903

Трајан Божиновучебна 2009/2010

http://trajan-vapcar.blogspot.comhttp://www.slideshare.net/trajce

www.issuu.com./trajce