MAKEDONSKI JAZIK - Ministry of Education and Science · 2019. 2. 19. · 5 MAKEDONSKIOT JAZIK KAJ AVTORITE OD 19 VEK PRVITE MAKEDONSKI PROSVETITELI Vo po~etokot na 19 vek makedonskiot

1

SNE@ANA VELKOVA SOWA JOVANOVSKA

Sneàna VelkovaSowa Jovanovska

MAKEDONSKIJAZIK

ZA VII ODDELENIEza osnovno obrazovanie

2

Avtori:

Sneàna Velkova

Sowa Jovanovska

Recenzenti:

Lidija Tanturovska

Milka Minoska

Mitra Cilevska

Lektor:

Elena To{eva

Ilustrator:

Daniela Pan~evska

Korica

Ikona, Sv. Kiril i Metodij

Kompjuterska obrabotka

Magna Sken

3

Po~ituvani u~enici,

Pred vas e U~ebnik koj e izraboten spored novataNastavna programa i spored sovremenite pedago{kibarawa. Ova e raboten u~ebnik koj }e vi ovozmo‘isamostojno i tvore~ko u~ewe, individualni i grupniistraùvawa, u~ewe vo parovi i grupi, rabota po nivoa ipo sopstven izbor, problemski zada~i, barawa vo koi }ekaùvate va{i mislewa i zaklu~oci. Tekstovite, jazi~nitei literaturnite kat~iwa, zada~ite, razgovorite,dopolnuvawata na znaewata, kako i s# ona {to }e gootkrivate, povtoruvate i sogleduvate, }e vi ovozmoì dagi primenuvate znaewata i samostojno da tvorite.U~ebnikot go zamislivme kako edno od nastavnite sredstvakoe }e vi ovozmoì polesno sovladuvawe na sodrìnitepredvideni da gi sovladate vo ova oddelenie.

Vo U~ebnikot se zastapeni sodrìni od ~etirinastavni podra~ja: Literatura, Jazik, Izrazuvawe itvorewe i Mediumska kultura.

Ve uveruvame deka u~eweto na jazikot ne e te{ko imoè da vi bide interesno. Prvi~nite znaewa za jazikotste gi nau~ile doma, no znaewata treba postojano da gizbogatuvate. Za toa vi se potrebni volja, interes, elba imnogu, mnogu QUBOV za jazikot. I toga{ }e vi bide polesnoda go osvoite svetot na jazikot i literaturata.

Potrudete se U~ebnikot da vi bide drugar i prijatelkoj }e vi pomogne da nurnete podlaboko vo osvojuvaweto nanovite znaewa.Posakuvame U~ebnikot da vi pomogne vo postignuvawetouspeh vo novata u~ebna godina.

Od avtorite

4

5

MAKEDONSKIOT JAZIKKAJ AVTORITE OD 19 VEK

PRVITE MAKEDONSKI PROSVETITELI

Vo po~etokot na 19 vek makedonskiot narod s# u{te ìveel voramkite na Otomanskata Imperija. No, toa bil i period koga zapo~nalakulturnata prerodba vo Makedonija. Zapo~nal probivot na narod-niot jazik vo pismena upotreba, na mestoto na crkovnoslovenskiotjazik.

S# pove}e se postavuvalo pra{aweto za poseben literaturenmakedonski jazik. Se pojavile prvite makedonski avtori, JoakimKr~ovski i Kiril Pej~inovi}. Tie pe~atele knigi na naroden ma-kedonski jazik koi bile nameneti da ja prenesuvaat hristijanskatareligija. Zna~i, nivnite knigi imale religiozen (crkoven) karakteri sodrèle upatstva za narodot od oblasta na religijata. Bidej}ibile napi{ani na naroden jazik, knigite im bile razbirlivi na~itatelite.

Joakim Kr~ovski bil prviot Makedonec koj pi{uval i pe~atelknigi na naroden jazik (vkupno pet knigi). Gi upotrebuval severois-to~nite makedonski govori, no vnesuval i osobenosti od zapadno-makedonskite govori.

Zada~a

Pro~itajte go izvadokot koj sledi i prepi{ete go na li-teraturen jazik. Porazgovarajte {to im ukaùva avtorot na lu|eto.

<Vidi{ li kolku zla od edno zlo? Vidi{ li {to raboti za-vist? Vidi{ li kako djavol se nasitol na si~ko golemo zlo, ne-nasitnoe svoe namerenie? Vidi{ li do deka do{la zavist. Is-polnila i tako vse tova otstuplenie... Zavist ne e drugo {to,salt na srce pe~al, alba.>

(Izvadok od <Razli~na pou~itelna nastavlenija>od Joakim Kr~ovski)

Kiril Pej~inovi} se vbrojuva me|u prvite u~iteli i prosve-titeli vo Makedonija. Stanal kalu|er, a dodeka prestojuval vo Mar-koviot manastir (vo blizina na Skopje) po~nal da pi{uva. Potoa sepremestil vo Le{o~kiot manastir kade {to ostanal do krajot naìvotot. Svoite dve knigi, <Ogledalo> i <Ute{enie gre{nim>, gipi{uval na naroden govor, poto~no na tetovski govor.

6

Zada~i

Pro~itajte gi izvadocite koi sledat i prevedete gi naliteraturen jazik. Potoa razgovarajte za sodrìnata. Kakov sovetdava avtorot protiv |avolot? [to im zameruva na lu|eto? [to mislitoj za sueverieto? Zna~i, so kakva sodrìna se tekstovite?

<ôek koga da ima spomiwa Boga i molit mu se ~esto, toj imatoruìe za |avolot. A ja gledam u jedni ludi qudi ‡ ne zemaatakvo oruìe, tuku nekakva stvar ili hamajlija na kapa, na gu{a...>

<I pop ako ti re~et da ti zapi{em hamajlia, da ne go verua{,toj te laèt za pari: jedni gledam i od hoxa pismo uzele ‡ okoja-nie. Toj li }e te ~uva? Toj ne moè{e ni svoata ~elad da do~uva,toko koga im dojde smrta izumrea.>

(Izvadok od knigata ,<Ogledalo> od Kiril Pej~inovi})

Razgledajte gi dvete naslovni stranici koi sledat i obidetese, so pomo{ na nastavnikot, da gi pro~itate i da razgovarate zabukvite i za jazikot na koj se napi{ani.

Naslovna stranica na prvoto izdanie Naslovna stranica na prvoto izdaniena <Razli~na pou~itelna na <Ute{enie gre{nim>

nastavlenija>od Joakim Kr~ovski od Kiril Pej~inovi}

7

GRA\ANSKA LITERATURA VO MAKEDONIJA

Vo sredinata na 19 vek, vo Makedonija se zabeleùvaat po~e-tocite na gra|anskata literatura, nasproti dotoga{nata crkovnaknièvnost na prvite makedonski prosvetiteli.

Kako i kaj drugite slovenski narodi, zafateni so svoite nacio-nalni prerodbi, i vo Makedonija rastel interesot za narodnata li-teratura. Po~etocite vo sobiraweto na makedonskite narodni umo-tvorbi se povrzani so bra}ata Miladinovci, Dimitar i Konstantin.Tie, pokraj svojata u~itelska dejnost, sostavile golem zbornik somakedonski narodni pesni koj go objavile vo Zagreb, 1861 g.

Pokraj ovoj interes, vo po~etokot na vtorata polovina na 19 vek,se formirale dve gledi{ta vo vrska so oformuvaweto na make-donskiot standarden (literaturen) jazik:

1. Oformuvawe na literaturen jazik vrz osnova na zapadnoma-kedonskite govori.

2. Oformuvawe na literaturen jazik vrz po{iroka dijalektnaosnova.

Ovie gledi{ta vlijaele i na jazikot na koj tvorele makedonskitepisateli od vtorata polovina na 19 vek.

îtame, sogleduvame, razgovarame Sledat izvadoci odtvorbi napi{ani od makedonski pisateli od sredinata i vtorata po-lovina od 19 vek. Pro~itajte gi, sogledajte gi jazi~nite osobenosti irazgovarajte za niv. (Transformirajte gi na literaturen jazik!)

TRUD MI E IMETO............................................. ...........................................No trudo e besceno Trudot {te vas nau~i

delo sovr{eno i {te vas obu~iblagodarna ~est nosi, blaèno da stupate

bel obraz prinosi. Dobro da tvorite.

Jordan Konstantinov ‡ Xinot

SIRAÊSira~e mome sejalo Do zrnce da se izabit,I jadna pesna pejalo: Od ~uì da se razgrabit<Kade se ~ulo videlo, A ja sira~e da {etam,Sedum godini vo selo I ulicite da metamDa sea, `nia i pota Vezden rabota nivataI ot mojata rabota Bez da si krena glavata.

............................................Konstantin Miladinov

8

MAKEDONSKITE UÊBNIKARI

Stavovite i mislewata za toa koi govori da bidat osnova zamakedonskiot standarden (literaturen) jazik, vidno vlijaele i vou~ebnikarskata dejnost na makedonskite prerodbenici od 19 vek.

Taka, Partenij Zografski, koj pi{uval u~ebnici na narodenjazik, se zalagal za sozdavawe makedonski literaturen jazik vrzosnova na zapadnomakedonskite govori.Poznat e negoviot stav kojglasi:

<U~i napred kniga na svoj jazik, posle ako ima{ vreme, u~i ina drugi jazici. Toj {to u~it kniga tolko na tu| jazik, a ne nasvojot, toj e ednakov so onoj {to ja otfrljat majka si i na mestoneja zemat druga>.

\or|i Pulevski, pokraj u~ebnikarskata dejnost, pi{uval re~-nici, gramatika, bil u~itel, a napi{al i svoja pesnarka na ~ist ma-kedonski jazik. Sledi del od edna negova pesna.

1. <Posobral Stojan ponabral do sedumdeset druìna. Svi sedumdeset junaci, so sedum beqi bajraci. Vo strede Makedonija.

2. Da se u~ini vojvoda so sedumdeset i sedum, na visokijon Peqister. Vo taja

gora zelena, na tija beqi snegovi, u{te pred svjati Blagovec...>

(<Stojan Vojvoda>)

Razgovarame, sporeduvame

Porazgovarajte so nastavnikot {to zna~i u~ebnikarska dejnost.Koi zborovi vo prviot citat ne se literaturni?Koj sovet ni go dava P. Zografski za svojot jazik?So {to go sporeduva onoj koj u~i samo na tu| jazik?Potrudete se stihovite od \or|i Pulevski da gi kaète na

literaturen jazik.Koja bukva ja koristi \. Pulevski namesto bukvata l?Razgovarajte za upotrebata na bukvata j vo zborovite: visokijon,

taja, tija, svjati? (Sporedete gi so zborovite na literaturen jazik!)Koi makedonski narodni govori gi imaat tie karakteristiki?

(Razgovarajte so nastavnikot.)

9

Pro{irete gi znaewata!

Partenij Zografski bil roden vo1818 godina vo s. Gali~nik kako Pavle Triz-loski. Se obrazuval vo mnogu gradovi (Solun,Atina, Odesa, Kiev, Moskva, Carigrad), a sezamona{il vo manastirot Zografski (na Sve-ta Gora) pod imeto Partenij. (Fotografijatakoja sledi e od toa vreme.) Toj e prviot pre-veduva~ me|u ju`nite Sloveni koj go prevel<@itieto na sv. Kliment> na naroden jazik.

Na vtorata fotografija e \or|i Pulevski. Se zapoznavte sonegovite dejnosti na intelektualen plan. No, toj bil i istaknat komita

vo svojot roden kraj. Kako dobrovolec u~es-tvuval vo Rusko-turskata vojna za {to dobilOrden za hrabrost od Rusite. (Pogledajteja fotografijata.)Razgledajte go faksimilot od <Re~ni-

kot na tri jazika> od \or|i Pulevski. Vonego toj tolkuva zborovi na makedonski, al-banski i turski jazik. Pro~itajte gi i spore-dete gi.

\or|i Puleski, snimen1878 godina vo svojatatradicionalna gali~kanosija i so ordenot Sv.\or|i i sabjata dobienaod ruskiot imperator

Aleksandar Nikolaevi~za pokaàna hrabrost

Faksimil od <Re~nikot od tri jazika>na \or|i Pulevski (Belgrad, 1875)

10

Od Avtobiografijata na Grigor Prli~ev

<Sinko! Kazvat oti znae{ mnogo knigi, ti si o{te mlad i ne znae{.Znae{ mo{ne dobro nebeskite raboti, a zemnite ne gi znae{. Tuka, nazemjata vseki e rob. Blaze na onogo, ~to s trud izvi{va sebe si. Gorkona onogo ~to s dembelstvo uniàva sebe se...>

Zaklu~ok

Jordan Konstantinov-Xinot, vo jazikot na koj pi{uval vne-suval zborovi od slovensko poteklo, so cel makedonskiot jazik dago dostigne nivoto na porazvienite slovenski jazici.

Konstantin Miladinov svojata poezija ja pi{uval na svojotroden stru{ki govor.

Grigor Prli~ev pi{uval na rodniot ohridski govor, no pi-{uval i na gr~ki jazik (svoite poemi).

Zada~a

Pronajdete ja pesnata <T'ga za jug" od Konstantin Miladinov.Sporedete ja so faksimilot koj sledi na koj ima izvadok od istata

pesna originalno napi{ana so rakopisot na avtorot.

Zada~a

Prevedete go izvadokot na literaturen jazik i razgovarajteza porakite od nego.

11

ô

FONETIKA

(del od naukata za jazikot {to gi prou~uva glasovite)

AKCENTSKI CELOSTI

Povtorete gi znaewata!

1. [to e toa akcent? Povtorete gi pravilata za akcentirawena zborovite, za tu|ite zborovi i za otstapuvawata od pravilata.

2. Prepi{ete gi zborovite i obeleète go akcentot.

den, jato, u~enik, svire{e, son~ogled, kultura, ìri

3. Pro~itajte go izvadokot akcentiraj}i gi zborovite sporedpravilata.

< ...Loreta malku nakucnuva{e, nedostatok {to ¼ se javil u{teod ra|awe... Vo u~ili{teto kade {to u~ela porano, nekoi deca ¼ sepotsmevale, pravele {egi so nea i taa toa niz solzi go preìvuvalai odboleduvala. Se pravela deka ne slu{a, no nasamo leela solzi.Se zatvorila vo sebe, izbegnuvala da kontaktira so decata...>

(Jovan Strezovski)

Pro~itajte i sporedete!

Otkako }e gi razgledate dvete tabeli, ~itajte gi zboroviteonaka kako {to e prikaàno na vtorata tabela. Sporedete kako sepi{uvaat, a kako se izgovaraat. (Vnimavajte kade e obeleàn akcen-tot!)

Se pi{uva: Se izgovara:

Kisela Voda Kiselavodakiselo mleko kiselomlekone dojde nedojdene mu re~e nemure~e[to go pra{a? [togôpra{a

Zabeleàvte deka zborovite koi gi ~itavte gi izgovaravtepod eden akcent.

Koga dva ili pove}e zbora se izgovaraat pod zaedni~ki ak-cent pretstavuvaat akcentski celosti.

12

Zapomnete!

Pravilo e vo akcentskata celost eden zbor da e nositel naakcentot, a toj pa|a na tretiot slog od krajot na zborot.

Primeri:

b e l b i b e r v u j k o m i n e m u v e l i

3 2 1 3 2 1 3 2 1

Sogledajte go znakot za obeleùvawe na akcentskata celost.A znakot za obeleùvawe na akcentot ve}e ti e poznat, kako i negovotomesto vo zborot. (Nad samoglaskata vo akcentiraniot slog.)

Primeri: crnñslivi, NovoSelo, nemikaà

Ve`bi Pro~itajte go tekstot, prvo sekoj vo sebe, a potoana glas, pri {to }e vnimavate na pravilnoto akcen-tirawe.

<Nedela be{e den koga redovno za ru~ek ima{e meso. Zatoa itolku gi sakav nedelite. Ru~ekot be{e gotov me|u eden i dva. Ne sese}avam deka nekoj moè{e da otsustvuva od nedelniot ru~ek. Nemoèv duri ni da zamislam {to }e se slu~e{e ako pome|u eden i dvaso brat mi izlezam podaleku od dvorot. Zakon be{e toa site da ru~amezaedno.

Majka mi mu gi podava{e ~iniite na tatko mi, a toj gi polne{epra{uvaj}i dali e dovolno, a redovno gi polne{e do vrv. A nie, pak,ne se osmeluvavme da mu re~eme...>

(<Yvezdena porta> od Stevo Simski)

Od istiot tekst prepi{ete gi akcentskite celosti i obele-ète go akcentot.

Prepi{ete gi primerite i obeleète go akcentot.

Demir Hisar tri ~asa Koj dojde?prav {e}er ne bi sakal Kolku vreme?moj ~ovek ne sum do{ol [to mu re~e?daj te mi ne bi rekol [to si go vikal?

13

VIDOVI AKCENTSKI CELOSTI I PRAVILAZA NIVNO AKCENTIRAWE

Zapomnete!

Ve}e nau~ivte deka op{toto pravilo za akcentot vo akcent-skite celosti e opredeleno na tretiot slog od krajot na grupatazborovi koi ja so~inuvaat akcentskata celost.

No, vo nekoi akcentski celosti akcentiraweto se vr{i na vto-riot slog od krajot na grupata zborovi.

Sogledajte i zapomnete!

Niz primerite koi sledat, }e sogledate nekoi zborovni sostavina akcentski celosti i pravilata za nivno akcentirawe.

1. Kiselômleko, vtoráve~er, moédete, suvitégranki

Koga pridavka i imenka ozna~uvaat eden poim, akcentot pa|ana pridavkata.

2. Pétdena, trñ~asa, stôgrama, {ésttona

Koga akcentskata celost e sostavena od broj i imenka,

akcentot pa|a na brojot.

3. Dvaesetñtri, {eesetñdevet, triesetñosum

Sloènite brojni izrazi se izgovaraat so akcentna svrznikot.

4. Koñlu|e }e dojdat? [tômajka be{e? Kolködena ostanaa?

Pra{alni zborovi i dvoslo`ni imenki obrazuvaat akcentskicelosti so akcent na tretiot slog od krajot na grupata zborovi.

5. Vöjkomi, bábami, májkamu, tátkasi

Imenki koi ozna~uvaat srodstvo i kratkite zamenski formi voakcentska celost se akcentira spored op{toto pravilo.

6. êkáj}igo, vikáj}iim, zboruváj}iimja (vistinata)

Glagolski prilog so kratka zamenska forma, pri akcentirawetoakcentot pa|a na vtoriot slog od glagolskiot prilog.

14


Postojat pravila za akcentirawe iskazi. Niz primerite iobjasnuvawata }e moète da gi sogledate.

1. Vo potvrdnite iskazi akcentot pa|a na glagolot.

mugizéle, }edô{le, zadaôdi, damuseñzvini,sumimrékol

2. Vo negirani i vo pra{alni iskazi akcentiraweto se vr{i sporedop{toto pravilo (na tretiot slog od krajot na zborovniot sostav).

Nemépra{a, ne}emö re~ev, nebñsakal, [tomöre~e?Kojgôvide?

Ve`bi

Prepi{ete gi akcentskite celosti i obeleète go akcentot.

[to mu re~e? Koj ja pra{a? Ne im kaà? Ne si gi videl?

da ja vidi da im pi{uva za da misli pi{uvaj}i im

trieset i eden pet pati na{i lu|e crn biber brat mu

îtajte go tekstot na glas vnimavaj}i na pravilnoto akcenti-rawe.

<Umetnikot pravi potsvesno gest kako da }e potr~a da gi vrati.Toj navistina im dolì objasnenie i toj e ~ovekot, iako ne go znaat,{to bi moèl ne{to da popravi vo ovaa situacija. Tie dva crteà gismetna toj od yidot, utroto pred samoto otvorawe na izlo`bata, enegi stojat u{te na biroto vo izlo`benata kancelarija. Bi moèl pov-torno da gi stavi, a na ènata i devoj~eto da im objasni deka e s#nastanato samo poradi edna slu~ajnost ‡ crteìte ne bile dobro pri-cvrsteni, pa toj poru~ekva gi simnal, no utre pak }e gi izloì, i napodobro mesto, deka go zasluùvaat toa. Zo{to ne bi gi vratil da giute{i i izraduva?>

Blaè Koneski

Prepi{ete gi akcentskite celosti od prethodniot izvadok iobeleète go akcentot.

Organizirajte govorni ve`bi za ~itawe tekst od u~ebnikot socel da ve`bate pravilno akcentirawe.

15

Primenete gi znaewata(brza igra)

Formirajte grupi; pronajdete tekst od u~ebnikot i odredetekolku minuti grupite }e pronao|aat akcentski celosti vo nego.Grupata koja za toa vreme }e najde najgolem broj akcentskicelosti, gi pi{uva na tabla i gi pra{uva ~lenovite na ostanatitegrupi za mestoto na akcentot.

Sekoj od vas neka ja razgleda ilustracijata koja sledi i sporednea da napi{e deset re~enici vo koi }e gi obeleì akcentot nazborovite i akcentskite celosti.

Ilustracija: Daniela Pan~evska

16

MORFOLOGIJA

(del od naukata za jazikot {to gi prou~uva formite nazborovite)


Opredelete gi gramati~kite kategorii na glagolite vore~enicive (lice, broj i vreme).

1. Baba mi splete ~orapi. 3. Nie gi ~itavme pismata.

2. Sonceto izgrea rano. 4. Vleguvavte bez bileti.

Opredelete go i vidot na glagolite vo istite re~enici.

Zapomnete!

Glagolskite formi koi imaat promeni po lica se vikaatli~ni glagolski formi; glagolskite formi koi ne razlikuvaatlice se neli~ni, a glagolskite formi koi imaat formi samo zatreto lice ednina, bez vistinski da go ozna~at liceto (podmetot)se vikaat bezli~ni glagolski formi.

BEZLI^NI GLAGOLI

Sporedete i zapomnete!

Pro~itajte gi re~enicite vo tabelite. Sporedete gi vo odnosna vr{itelite na dejstvata (podmetite).

Toj igra{e na do`dot. Zavrna silen do`d.

Jas pla~ev. Mi se pla~e.

Vo koi re~enici moè{ da go sogleda{ vr{itelot na dejstvoto(podmetot)?

Zabeleàvte deka dejstvata vo re~enicite od prvata tabela sepovrzuvaat so odreden vr{itel (podmet).Toa se podmetite toj i jas.

Vo vtorata tabela dejstvata vo re~enicite nemaat odredenivr{iteli (podmeti).

Glagolite koi pokaùvaat dejstva {to ne se povrzuvaatso vr{itel na dejstvo (liceto) t.e. podmetot se narekuvaat bez-li~ni glagoli.

17

Bezli~nite glagoli se javuvaat samo vo forma na tretolice ednina.

So bezli~nite glagoli se ozna~uvaat:

1. prirodni pojavi: duva, zazoruva, grmi, seka, se stemni, zavrna;

2. du{evni sostojbi: mi se stemni, mi se jade, mi se spie, meispla{i.

Zabeleùvate deka pri izrazuvaweto du{evni sostojbi, bez-li~nite glagoli se vo sostav so kratki zamenski formi.

Primenete gi znaewata!

Napi{ete pet re~enici vo koi }e upotrebite bezli~ni glagoli.

Pronajdete gi bezli~nite glagoli vo tekstot.

<Se slu~i i moeto prvo kampuvawe so izvidni~kiot odred. Bevpresre}na. Prvata ve~er mi se spie{e rano za{to me izmori dolgotope{a~ewe po planinata. Narednite ve~eri bev sre}na i u~estvuvavvo zabavite. Edna ve~er }e ja pametam dolgo. Sedevme okolu ognot ikaùvavme {egi. Nenadejno zagrme. Nabrzo i zavrna, a na neboto ob-lacite gi prekrija yvezdite. Po~na i da seka. Mi se pla~e{e. Posakavda sum doma, vo mojot topol krevet...>

(U~eni~ki sostav na tema<Nezaboravno doìvuvawe>)

Opedelete gi li~nite i neli~nite glagoli vo re~enicive.

1. Toni izleze vo dvorot 4. Odedna{ silno zavrna.2. Veterot duvna nenadejno. 5. Mnogu mi se spie.3. Ma~kata go fati gluv~eto. 6. Taa gi povika decata.

Opredelete gi gramati~kite kategorii i vidot na glagolitevo prethodnite re~enici.

18

NELI^NI GLAGOLSKI FORMI

Zapomnete!

Vo makedonskiot literaturen jazik, ve}e u~evte za toa,postojat: li~ni glagolski formi, bezli~ni glagolski formi ineli~ni glagolski formi.

Dosega nau~ivte deka glagolite imaat gramati~ka forma li-ce, odnosno deka glagolite imaat po tri lica vo dvata broja (ednina imnoìna). I toa se li~ni glagolski formi.

Isto taka, u~evte i za bezli~ni glagolski formi, odnosnoza bezli~nite glagoli. Tie se bezli~ni za{to dejstvata koi gi poka-ùvaat ne se povrzuvaat so vr{itel na dejstvo.

Vo makedonskiot literaturen jazik ima glagolski formi koinemaat promeni po lica i tie se narekuvaat neli~ni glagolskiformi. Takvi formi se:

1. glagolskata l-forma 3. glagolskata imenka2. glagolskiot prilog 4. glagolskata pridavka

Za neli~nite glagolski formi }e u~ite na narednite ~asovi.

GLAGOLSKA L-FORMA

Razmislete i sogledajte!

Razgledajte gi tabelite koi sledat i sogledajte: koi se zavr-{oci na glagolite, koi gramati~ki kategorii se prikaàni i od kojvid se glagolite.

E d n i n a M n o ` i n a m. r. `. r. s. r.

skokal skokala skokalo skokaleskoknal skoknala skoknalo skoknaleve`bal ve`bala ve`balo ve`baleizve`bal izve`bala izve`balo izve`bale

Da vi pomognemeZavr{ocite na glagolite se: -l, -la, -lo, -le. Ottamu ovaa forma

na glagolite se narekuva glagolska l-forma.Sogledavte deka ovaa glagolska forma gi ima gramati~kite

kategorii rod i broj.Voo~ivte deka ovaa glagolska forma se obrazuva od dvata vida

glagoli, svr{eni i nesvr{eni.

19


Pronajdete gi glagolskite l-formi vo izvadokot i opredeletegi nivnite rod i broj.

<Trgnale eden den nekolku selani Mariovci da odat na Crnada lovat ribi. Lovele {to lovele, si kinisale da si odat doma. Itaman na nekolku ~ekori od rekata nekoj povikal:

‡ More, selani, nie lovevme ribi, se butkavme po povr{inatavo vodata, ama kojznae dali ne se udavi nekoj od nas. Ne pravime lo{oda se prebroime.

Go odobrile site predlogot i zastanale, a predlaga~ot po~nalda broi. Eden, dva, tri, ~etiri ... doteral do osum.>

(Narodna prikazna)

Pretvorete gi li~nite glagolski formi vo re~enicite vo l-glagolski formi.

1. Gordana {ie{e ubavo. 4. Snegot gi iznenadi site.2. Tie trgnaa kon nas. 5. Taa tr~a{e najbrzo.3. [etaa pokraj kejot. 6. Bor~e ja kupi knigata.

Sekoj od vas treba da ja razgleda ilustracijata koja sledi ida napi{e sostav za vzaemnata qubov me|u majkata i deteto. Naslovna sostavot, spored sodrìnata koja }e ja napi{e, sekoj u~enik poedi-ne~no go pi{uva.


20

GLAGOLSKI PRILOG, GLAGOLSKA IMENKAI GLAGOLSKA PRIDAVKA

1. Glagolski prilog

Glagolskiot prilog e nemenliva glagolska forma.Taa se obrazuva od nesvr{eni glagoli, so nastavkata ‡j}i.Vo re~enicata odi paralelno so glagol vo li~na glagolska

forma i sekoga{ imaat ist vr{itel (podmet).

Primeri: 1. Odej}i kon u~ili{te, go sretnav Goran.

2. Varej}i go kafeto, baba se izgore. 3. Gledaj}i prenos, decata zaspale.

2. Glagolska imenka

Glagolskite imenki imenuvaat glagolski dejstva.Se obrazuvaat od nesvr{eni glagoli, so nastavkata ‡we.Vo sreden rod, imaat ednina i mnoìna i se ~lenuvaat.

Primeri:

jadewe jadewa jadeweto

smeewe smeewa smeeweto

ednina mnoìna ~lenuvawe

Poretko glagolskata imenka se obrazuva i so nastavkata ‡nie.

Primeri:

izdanie re{enie priznanie

3. Glagolska pridavka

Glagolskata pridavka se obrazuva od glagoli i pretstavuvapreodna forma me|u glagol i pridavka.

Vo promenite se odnesuva kako pridavka: ima formi za triteroda, za dvata broja (ednina i mnoìna) i se ~lenuva.

E d n i n a M n o ` i n a Primeri za ~lenuvani

formi

m. r. `. r. s. r.

slu{an slu{ana slu{ano slu{ani slu{aniot, slu{anata,

padnat padnata padnato padnati slu{anoto, slu{anite

21

Od tabelata moèvte da gi sogledate nastavkite so koi se obra-zuvaat glagolskite pridavki i nivnite formi za rod i broj.


Obrazuvajte glagolska l-forma od glagolite: ve`ba, slika,sledi, gleda.

Povrzete gi dejstvata vo re~enicite obrazuvaj}i glagolski pri-log.

(Primer: Ma~eto mjauka{e i grebe{e po yidot. Ma~eto mjauka-{e grebej}i po yidot.)

1. Taa svire{e dodeka gleda{e vo notite.2. Vrne{e do`d koj gi poplavi ulicite.3. Dodeka vleguva{e, toj gi zabeleà gostite.

Obrazuvajte glagolski imenki, glagolski pridavki i glagolskiprilozi od glagolite: {epoti, kupuva, u~i, snima i sedi.

(Primer: yvoni, yvonewe, yvoneto, yvonej}i)

Vo tekstovi od u~ebnikot pronajdete po pet primera od neli~-nite glagolski formi. (Zabele{ka: Moète da organizirate natpre-var po grupi.)

PROSTI I SLO@ENI GLAGOLSKI FORMI

Sogledajte i zaklu~ete!

Razgledajte gi primerite (vo tabelite) koi pretstavuvaat gla-golski formi. Razgovarajte i donesete zaklu~ok za nivniot sostav(struktura).

Prosti glagolski formi Sloèni glagolski formi

odam odej}i }e odam sum odel

odev odi bi odel imam odeno

odele ode{e bev odel nemam odeno

Ve}e sogledavte deka prostite glagolski formi se sostavenisamo od eden glagolski zbor.

Voo~ivte deka sloènite glagolski formi se sostaveni od~esti~ka (}e, bi) ili pomo{en glagol (sum, bev, imam) i prostaglagolska forma.

22

Da bide pojasno

Prosti glagolski formi vo makedonskiot jazik se:

1. Neli~nite glagolski formi: glagolskata l-forma, gla-golskata pridavka, glagolskata imenka i glagolskiot prilog. Zaniv ve}e u~evte.

2. Sega{noto vreme, minato opredeleno svr{eno i minatoopredeleno nesvr{eno vreme se vremenski formi. Za niv }eu~ite na narednite ~asovi.

3. Zapovedniot na~in pretstavuva na~inska forma. I zanego }e u~ite na narednite ~asovi.

Ve`bi

Pronajdete gi prostite i sloènite glagolski formi vo izva-dokot.

<Deteto, sinot, napi{a stihotvorba. V~era. Moèbi i zav-~era. Ne znae to~no toj koga. Proletta to~i mirizbi i od prek-v~era. I od porano... A deteto vleze vo ~etirinaesettata ‡ tretiklas e. Prva negova stihotvorba. Ubava? Kojznae. Toj ne znae. Tojnikoga{ ne pi{uval stihovi. Sepak treba da e ubava. Sigurno.Taka silno mu sjaat o~ite na deteto...

- Mamo, mamo!Taa go do~ekuva strogo, studeno. Vo nejzinite o~i prekor:

po glasot, po razbranuvaniot izvik na deteto, taa go nasetuvanegoviot nemir, begawe ‡ skr{nuvawe od ustanovenoto, oprede-lenoto, izmerenoto, poznatoto. Ne se laè. Ne. Gi poznava taasvoite deca. Dobro gi poznava. Vnimatelno slede{e s# kaj niv.Zagrièna: neumorno bdee{e. Najgolemata rtva za niv ¼ se ~i-ne{e nezna~itelna, sitnica.>

Ivan To~ko(Izvadok od raskazot <Misle{e malo, neopitno pti~e>)

Opredelete tekst vo u~ebnikot od koj }e gi pronajdete prostitei sloènite glagolski formi.

23

SEGA[NO VREME

(Prezent)

Zapomnete!

Sega{noto vreme ozna~uva dejstvo koe se sovpa|a so vremetona zboruvaweto (vo sega{nosta). Se obrazuva od nesvr{eni glagoli.

Primeri: Na neboto se pojavuva vinoìto. Na poljankata igraat decata od sedmo oddelenie.

Formi za sega{no vreme moàt da obrazuvaat i svr{enite gla-goli so upotreba na svrznici ili ~esti~ki: ako, duri da, }e i dr.

Primeri: Ako napi{ete doma{no, odime na izlet. Duri da gi pre~ekame, }e pro~itame najnovi vesti.

Sporedete i sogledajte!

Otkako }e gi sporedite tabelite vo koi se prikaàni formina glagoli vo sega{no vreme, menuvani po lica, }e gi sogledatenastavkite so koi se obrazuva sega{noto vreme.

a - grupa i ‡ grupa e - grupa

1l. doa|a - m 1l. misla ‡ m 1l. pleta ‡ mEdnina 2l. doa|a - { 2l. misli ‡ { 2l. plete ‡ {

3l. doa|a 3l. misli 3l. plete

1l. doa|a ‡me 1l. misli ‡ me 1l. plete ‡ meMnoìna 2l. doa|a ‡ te 2l. misli ‡ te 2l. plete ‡ te

3l. doa|a ‡ at 3l. misl ‡ at 3l. plet - at

Zabeleàvte deka vo treto lice ednina formite nemaat nas-tavka. Spored soglaskata na koja zavr{uvaat glagolite vo tretolice ednina, sega{no vreme, se odreduva glagolskata grupa naglagolite. Zatoa nad tabelite pi{uva: a-grupa, i-grupa i e-grupa.


Glagolot sum e nesvr{en glagol. Toj ima svoi formi za sega{novreme, pretstaveni na tabelata.

Ednina Mnoìna

1l. sum 1l. sme2l. si 2l. ste3l. e 3l. se

24

Ve`bi

Vo izvadokov koj sledi, pronajdete gi glagolskite formi vosega{no vreme.

<Deteto gi okokori o~ite: edinstven protest... Potem se zavrti.Zaplaka. Se povle~e.

Toj gleda, slu{a: srceto mu se kine. Trae... Koga ostanaa sami, ¼re~e: Nepravedno go rastaì deteto!... Toa moèbi nikoga{ ve}e nemada ja pokaè ubavinata na svoite nemiri, moèbi nikoga{ nema danapi{e stih... I toa e moèbi poarno za nego!... Kojznae?... No, zar cve-tot treba da svene, pred da ja raskrie svojata mirizba?...>

(Ivan To~ko)

Opredelete gi vidot, liceto i brojot na glagolite vo sega{novreme od istiot izvadok. (Toa moète da go pravite vo tabeli.)

Primer:

Glagol Lice Broj Vid

okokori treto ednina svr{en

Prodolète go zapo~natiot tekst so glagolski formi vo se-ga{no vreme (so svr{eni i nesvr{eni glagoli). Poglednete ja ilus-tracijata.

Sedam i razmisluvam od kade da po~nam. Utre e vtornik i jasimam mnogu zada~i da srabotam. Re{iv: Odam vo biblioteka.


25

MINATO OPREDELENO NESVR[ENO I MINATOOPREDELENO SVR[ENO VREME

(Imperfekt i aorist)


Od {to se sostaveni prostite glagolski formi?

Nabrojte gi prostite glagolski formi!

Koi glagolski formi se vremenski?

Opredelete koi glagoli vo nizava se svr{eni, a koi se ne-svr{eni!

igra{e, dojde, vikaa, vleze, istr~avme, izlegoa

Sporeduvame i zaklu~uvame!

Pro~itajte gi re~enicite vo tabelite i sporedete go vreme-traeweto na dejstvata. Voo~ete go i prisustvoto na govoritelot ividot na glagolite.

1. 2.

1. Mare pliva{e cel den. 1. Taa ispliva 500 metri.2. Tie berea plodovi. 2. Tie gi nabraa plodovite.3. Site pi{uvavme lektira. 3. Site napi{avme lektira.

Dejstvata vo prvata tabela se slu~uvale vo traewe, vo pri-sustvo na govoritelot. Se obrazuvaat od nesvr{eni glagoli.Toga{, glagolite se vo minato opredeleno nesvr{eno vreme.

Dejstvata vo vtorata tabela se zaokruèni (se izvr{ilevo eden moment vo minatoto) vo prisustvo (ili so u~estvo)na govoritelot. Se obrazuvaat od svr{eni glagoli. Tieglagoli se vo minato opredeleno svr{eno vreme.

Sogledajte!

Od tabelite koi sledat }e gi sogledate nastavkite so koi seobrazuvaat ovie glagolski vremiwa.

26

Ednina Mnoìna Ednina Mnoìna

1l. odev 1l. odevme 1l. otidov 1l. otidovme

2l. ode{e 2l. odevte 2l. otide 2l. otidovte

3l. ode{e 3l. odea 3l. otide 3l. otidoa

Minato opredeleno Minato opredelenonesvr{eno vreme svr{eno vreme

Da bide pojasno

Nekoi glagoli od e-grupa i i-grupa vo treto lice mnoìnaimaat nastavka -ja: potvrdija, izmija, ostavija, za~ekorija.

Formi za minato opredeleno nesvr{eno vreme imaat i svr{e-nite glagoli, a gi obrazuvaat so: ako, da, }e i toga{ imaat drugi zna~ewa.

Primeri: Ako kaèv, }e mi zamerea. ]e dojdevme ako n# povikaa.


Pronajdete gi vo izvadokov glagolskite formi upotrebeni vominato opredeleno nesvr{eno i svr{eno vreme i opredelete vo koelice i broj se istite.

<Lu|eto se ka~uvaa po ridot i se zamoruvaa. A na vrvot, ima{edu}an so ubav kristal i so osveìtelen ~aj od nane. Lu|eto vleguvaada se napijat ~aj {to im se sluè{e vo ubavi kristalni ~a{i.

<Na ena mi nikoga{ ne bi ¼ teknalo ova>, pomisli eden posetiteli kupi nekolku kristalni ~a{i, za{to tokmu ve~erta o~ekuva{e po-seta: gostite }e bidat voodu{eveni od rasko{nata ubavina na ~a{ite.Drug tvrde{e deka ~ajot e duri i povkusen koga se sluì vo kristalnisadovi, za{to tie podobro ja ~uvaat negovata aroma. Tret, pak, izjavideka na Orientot za ~aj koristat kristalni ~a{i poradi nivnatavol{ebna mo}...?>

(Paolo Koeljo)

Prepi{ete go tekstot koj sledi na toj na~in {to }e gi trans-formirate glagolite od sega{no vo minato opredeleno svr{eno vreme.

(Primer: Dve ku~iwa okolu nas igraa. Tretoto, najubavoto, senajde na osmatra~nica)

<Dve ku~iwa okolu nas igraat. Tretoto, najubavoto, se nao|a naosmatra~nica. Zaludno go vikam. Frlame leb koj od torbata ni go iz-

27

vadi Pajo ‡ pesot ne prio|a. Ovie dve ku~iwa jadat ‡ toj samo nabqu-duva. Za mig se vturna da vrati edno jagne i povtorno e gore, na svoetomesto. Gi sakame ovie dva pesa, zaedno so Pajo, da se borat, za da goprivle~eme tretiot, <koj e najsilen vo celata planina>, kako Pajo {togo fali. Ni{to ne pomaga. Ni povikot, ni svireòt. Samo gore, naosmatra~nicata od izdadenata karpa, mu se vee dolgata i temna grivana vratot. Pes koj znae koga, kako i {to saka. Se gleda deka Pajo soseta sila go saka i deka likuva {to pesot e na visina na ispitot: nese odvojuva, bez pri~ina, od stadoto.>

(Ferid Muhi})

Zada~a za doma

Napi{ete sostav za edna ekolo{ka akcija vo koj }e koristiteglagolski formi vo minato opredeleno nesvr{eno i svr{enovreme. Naslovot opredelete go sekoj sam individualno. Na ~as~itajte gi sostavite, razgovarajte za niv i vrednuvajte gi.

28

ZAPOVEDEN NAÎN(Imperativ)

Sporeduvame i zaklu~uvame

Razgledajte gi tabelite na koi se pretstaveni glagoli od triteglagolski grupi (a-grupa, i-grupa i e-grupa). Sporedete gi formite izaklu~ete: vo koi lica ima direktna zapoved, vo koi lica imaindirektna zapoved, kako se obrazuvaat tie formi i vo koe licenema formi za zapoved. Ova e na~inska glagolska forma.

Ednina a - grupa i - grupa e - grupa i - grupa e - grupa1 lice / / / / /

2 lice gledaj broj spij odi jadi3 lice neka(da) neka neka(da) neka(da) neka(da)

gleda (da)broi spie odi jade

Mnoìna a - grupa i - grupa e - grupa i - grupa e - grupa

1 lice da gledame da broime da spieme da odime da jademe

2 lice gledajte brojte spijte odete jadete

3 lice neka(da) neka(da) neka(da) neka(da) neka(da)gledaat brojat spijat odat jadat

Zapomnete!

Direktna zapoved se iskaùva samo za vtoro lice (edni-na i mnoìna) (gledaj-gledajte, broj-brojte, spij-spijte, odi-odete,jadi-jadete).

Indirektna zapoved za drugite lica se iskaùva so ~es-ti~kite da i neka i formite na sega{no vreme (da gleda, nekagleda, da gledaat, neka gledaat).

Direktna zapoved se obrazuva na dva na~ina:1. glagolite od a-grupata i glagolite od i-grupata i e-grupata

~ij op{t del e na samoglaskata, so nastavkite ‡j (ednina), -jte (mno-ìna).

(gledaj ‡ gledajte, broj ‡ brojte, spij ‡ spijte)2. glagolite od i-grupata i e-grupata ~ij op{t del e na so-

glaska, so nastavkite ‡i (ednina) i ‡te (mnoìna) (odi ‡ odete, jadi‡ jadete, tol~i - tol~ete).

29

Da bide pojasno

Formi za prvo lice ednina nema.Od nekoi glagoli ne se obrazuvaat zapovedni formi: studi,

treba, moè i sl.Odre~ni formi na zapovedniot na~in se obrazuvaat so ne

pred glagolot, ili pak so nemoj/nemojte i da ‡ konstrukcija.

Ne gledaj taka! Nemoj da zboruva{ brzo!

Ne gledajte vamu! Nemoj da vikate!

Ve`bi

Prepi{ete gi re~enicite pretvoraj}i go iskazniot na~in vozapoveden.

(Primer: Jane pee stari pesni. Jane, pej stari pesni!)

1. Nie }e odime na izlet. 4. Sedea i go gledaat zajdisonceto.2. Ti kupuva{e novi knigi. 5. Ti sekoga{ nose{e doma{no.3. Doa|avte ~esto kaj nas. 6. Tawa ja ~uva sestri~kata.

Pronajdete gi formite na zapovedniot na~in vo izvadokot iopredelete go liceto i brojot vo koi se upotrebeni.

<... ‡ Sedi, Dane, da porazgovarame!... ‡ Ajde, zaklati go ~asovnikot, potoni me vo nekoja hipnoza i

pravi ne{to ‡ se po{eguvav! ‡ Zatvori gi o~ite, toa e prvata instrukcija. Relaksiraj go

celoto telo, del po del. Sega }e odime nazad vo vremeto, da gi najdemei drugite nezadovolstva vo tvojot ìvot...>

(<Me|u sonot i javeto> ‡ Antoniot Krstev)

Pronajdete zapovedni formi vo tekstovi od u~ebnikot. Moèteda organizirate natprevar po grupi, koja grupa za odreden vremenskiperiod }e pronajde pove}e zapovedni formi.

30

PRILOZI

Zapomnete!

Prilozite se polnozna~ni zborovi koi naj~esto odat soglagolite i go objasnuvaat glagolskoto dejstvo spored: vreme,mesto, na~in, koli~estvo i dr.

Sogledajte go mestoto na prilozite vo re~enicata i porazgo-varajte za nivnoto zna~ewe.

1. Denes dobivme te{ka zada~a. 3. Taa pi{uva bavno.

2. Marko otpatuva nekade. 4. Toni mnogu se ispla{i.

Voo~ivte deka spored zna~eweto prilozite se delat nanekolku grupi:

A. prilozi za vreme: dewe, no}e, v~era, denes, sekoga{, sega,utre, nikoga{, vedna{, otsega, naskoro, zasega, ponekoga{ i dr.

B. prilozi za mesto: nekade, nikade, gore, dolu, levo, desno,doma, nadvor, vnatre, tamu, vamu, daleku, blizu i dr.

V. prilozi za na~in: brzo, bavno, lesno, te{ko, herojski, lo{o,poleka, hrabro, pla{livo, sosila i dr.

G. prilozi za koli~estvo: malku, mnogu, nekolku, pove}e, po-malku, tolku, dvojno, dvapati, dovolno, nekolku, kolku, tretpat i dr.


Iako prilozite spa|aat vo grupata nemenlivi zborovi, nekoiod niv moàt da se stepenuvaat, a nekoi i da se ~lenuvaat.

Primeri: 1. Tato vikna silno, a dedo vikna posilno.2. Taa pliva{e brzo, no jas isplivav najbrzo.3. Denes dojdoa pove}eto od povikanite.

Treba da vnimavate da pravite razlika pri pronao|aweto iupotrebata na pridavkite od sreden rod i prilozite za na~in.

Primeri: Te{ki sodrìni u~ime te{ko.

pridavka imenka glagol prilog

Zada~i

Napi{ete po tri re~enici so prilozi od sekoja grupa prilozi.Pronajdete gi prilozite vo izvadokov i opredelete vo koja

grupa spa|aat.

31

<Be{e esen. Celoto semejstvo otpatuvavme nabrzina v selo, kajmoite baba i dedo. Sekoga{ pravime taka. Tato znae deka vo toa vre-me v selo ima tolku mnogu rabota po nivjeto. Toj tamu izrasnal. Nivi-te ne se daleku i lesno se stasuva do niv. Bevme pove}e i rabotataode{e brzo. Nekako naviknavme na tie esenski raboti. Otkako srabo-tivme dovolno, se vrativme doma, vo golemata, no ve}e stara ku}a nababa i dedo. Vedna{ sednavme okolu masata za{to bevme gladni. Mi-risa{e na vrel ka~amak i selsko kiselo mleko. Otkako se najadovme,vedna{ legnavme. Sonot n# obzede mnogu brzo...>

(Sneàna Velkova)

Pronajdete gi prilozite vo izvadokot i opredelete gi sporednivnoto zna~ewe.

<Kowot tr~al po planini i dolini, preskoknuval reki i potoci,protr~uval niz livadi i poliwa. Mom~eto cvrsto se drèlo za grivata,no poleka po~nalo da ja gubi silata i nemo}no padnalo na trevata.

So prstite go doprelo svoeto lice i se v~udovidelo koga sfa-tilo deka e nabr~kano, a kosata i bradata sosem mu obelele ‡ ponekolku miga na beskrajna sre}a na ple}ite na najubaviot kow, mom~etostanalo belokos starec.

Vo rakata mu ostanale samo nekolku vlakna od srebrenata griva,kako dokaz deka nekoga{ go javalo najubaviot, najbeliot, najprekrasniotkow na svetot. A kowot so seta svoja mladost, rasko{ i ubavina inatamu tr~al niz poliwata i planinite i gi predizvikuval smelitemom~iwa.>

(Du{ko Kralevski)

Napi{i re~enici vo koi }e gi koristi{ prilozite: dobar, vre-den, brz i ubav, nasproti pridavkite od sreden rod so ista forma.

(Primer: Te{ki kamewa se strupolija na patot. U~eweto muode{e te{ko.)

32

Decata se krieja zad vratata.

Ja izbri{a potta so rakata.

Sekoga{ zboruva na {ega.

]e ostanat pome|u edna i dve nedeli.

Knigata e na sestra mi.

PREDLOZI

Zapomnete!

Predlozite se nemenlivi (slu`beni) zborovi so koi seiskaùvaat razli~ni odnosi vo re~enicite.

Tie nemaat sopstveno zna~ewe, pa konkretnoto zna~ewe godobivaat koga se vo spoj so polnozna~nite zborovi.

Razgovarame i sogleduvame!

Dodeka gi ~itate re~enicite, razgovarajte i sogleduvajte gizna~ewata na predlozite vo niv.

prostorno zna~ewe

zna~ewe na sredstvo

na~insko zna~ewe

vremensko zna~ewe

prisvojno zna~ewe

Spored sostavot, predlozite se podeleni na:

prosti: v, vo, na, do, za, so, niz, pred, zad, po, kraj, me|u

sloèni: zaradi, poradi, otkaj, nakaj, pome|u, nasproti, pokraj


Predlogot vo ima i forma v. Koga se upotrebuva predlogot v?

V sabota }e pravat rodenden. idno dejstvo (v)

Ode{e tamu vo vikendite. pred ~lenuvana imenka na v (vo)

Vo primerite koi sledat }e sogledate deka predlogot na imapove}e zna~ewa.

]e dojdat na leto. (vremensko). Idejata e na Marija. (prisvojno).

Istr~aa na ulica. (prostorno).

Prilozite posle i {irum ne treba da gi upotrebuvame kakopredlozi.

33

Pogre{no Pravilno

1. Ti si posle mene. 1. Ti si po mene.2. [irum seta na{a zemja. 2. Po seta na{a zemja.


Napi{ete re~enici vo koi }e gi upotrebite svrznicite: vo, v,na, so, po, za, zad.

Odberete tekst od u~ebnikot vo koj }e gi pronao|ate predlo-zite i }e gi opredeluvate nivnite zna~ewa.

Otkako }e ja razgledate ilustracijata, sekoj od vas pi{uvasostav na tema <U~ili{na pretstava>. Potoa gi potcrtuva predlozitekoi }e gi upotrebi. itajte gi sostavite i opredeluvajte gi zna~ewatana predlozite.


34

SVRZNICI

Zapomnete!

Svrznicite se slu`beni, nemenlivi zborovi so koi gipovrzuvame zborovite vo re~enicata i gi povrzuvamere~enicite vo sloènata re~enica.

Spored strukturata ima dve grupi svrznici:

1. prosti: i, pa, no, a, kako, {tom, za{to, ili, deka i dr.

2. sloèni: zatoa {to, pred da, tuku{to, taka {to, za da,me|utoa i dr.


Vo na{iot jazik ima svrznici koi se od tu|o poteklo: svrznikotno poteknuva od staroslovenskiot jazik, a oti od gr~kiot jazik.

Ne treba da prifa}ame svrznici tu|i na makedonskiot stan-darden jazik, kako {to se: ali, nego, po{to, taka da.

(Ne odime vo selo tuku na ezero. Dobiv petka bidej}i u~ev mnogu).

Za svrznicite }e u~ite pove}e koga }e gi izu~uvate vidovitenezavisni sloèni re~enici (A vo osmo oddelenie vidovite zavisnosloèni re~enici).

Zada~i

Pronajdete gi svrznicite vo re~enicive i odredete {to povr-zuvaat (zborovi vo re~enici ili pak re~enici vo sloèni re~enici).

1. Goran ni{to ne mu re~e, tuku se slu{na aplauz koj potoa grmnavo salata.

2. Goran ja izgovori vtorata replika svrten kon êdo i s# ubavote~e{e.

3. Od Goran se izbri{a tremata i toj kako golem artist koj jaodigral ulogata posaka da sedne do drugar~eto.

4. ]e te oble~eme vo po{tarska obleka i koga }e ti dadam znak,}e vleze{ na scenata kade {to }e te pre~ekaat edo i Dara i }e re~e{.

5. Ete, toa e s#, Gorane, tri re~enici i spas i za mene i za pret-stavata.

Napi{ete tri sloèni re~enici vo koi }e upotrebite svrznicikoi }e povrzuvaat zborovi, no i re~enici vo sloènite re~enici.

Pronajdete tekst vo u~ebnikot vo koj }e gi pronao|ate svrzni-cite i }e opredeluvate koi se prosti, a koi se sloèni.

35

SINTAKSA

(del od naukata za jazikot koj ja prou~uva re~enicata)

PREDMET ‡ vidovi predmet

Zapomnete!

^lenot vo re~enicata vrz koj preminuva glagolskotodejstvo se vika predmet.

Martina donese jagotki. Darko go vikna Goran.

Vo makedonskiot literaturen jazik ima tri vida predmet:direkten, indirekten i predlo{ki.

Razgledajte gi primerite i voo~ete gi razlikite me|u vidovitepredmeti.

Glagolskoto dejstvo direktno preminuva vrz predmetot

(direkten predmet).

Predmetot go imenuva onoj na kogo mu e nameneto dejstvoto

(indirekten predmet).

Predmetot se povrzuva so prirokot so pomo{ na

predlog (predlo{ki predmet).

Da bide pojasno

Direktniot predmet odgovara na pra{awata {to? (za pred-met) i kogo? (za lica).

Traj~e pi{uva pismo. ([to pi{uva Traj~e?)Ja po~ituvam baba. (Kogo po~ituvam?)

Indirektniot predmet odgovara na pra{awata na kogo? ikomu?

Mu se nasmevna nemu. (Na kogo mu se nasmevna?)Im zablagodari na gostite. (Komu mu zablagodari?)

Jovan jade torta.Jas ja vidov Bojana.

I donesov kniga na Maja.Mu kupiv podarot na Mile.

V~era igravme so Sa{o.Zboruva za kavgata.

36

Predlo{kiot predmet odgovara na pra{awata kogo? i {to?zaedno so predlogot vo re~enicata.

Se dogovorija za sostanok. (Za {to se dogovorija?)Veruvam vo vas. (Vo kogo veruvam?)

Ve`bi

Pronajdete gi predmetite vo izvadokot i opredelete go nivniotvid.

<Mom~eto se gordee{e so sebe. Nau~i va`ni raboti, kako {to setrgovijata so kristal, jazikot bez zborovi i znaci. Edno popladne, navrvot od ridot zdogleda ~ovek koj se àle{e deka po celata taanagornina ne moè da se najde pristojno mesto kade {to bi moèlne{to da se napie. Mom~eto, ve}e znaej}i go govorot na znacite, govikna starecot da porazgovaraat.

- Ajde da im prodavame ~aj na lu|eto {to }e se iska~at na ridov‡ re~e toj.>

(Paolo Koeljo)

Napi{ete po tri re~enici so sekoj od vidovite predmeti.

Pronajdete gi predmetite vo izvadokot. Sogledajte na koimesta moè da se upotrebat predmetite vo re~enicite.

<Starecot go ispu{ti jaèto, zastana so noga na nego i go krenaharpunot kolku {to moè{e pove}e i so seta svoja sila, {to vo tojmoment ja dobi, go zabode, i u{te edna{ vo stranata na ribata, tamuzad golemite gradni perja, koi se krevaat visoko vo vozduhot dovisinata na ~ove~kite gradi. Toj po~uvstvuva kako èlezoto vleguvai se navedna nad nego i go zabode u{te podlaboko, a toga{ se opre i nanego so celata teìna od svoeto telo.

Toga{ ribata se pojavi iva, makar {to smrtta be{e vo nea, i sekrena visoko od vodata, pokaùvaj}i ja seta svoja ogromna dolìna i{irina, seta svoja sila i ubavina. Izgleda{e kako da visi vo vozduhotnad starecot vo ~amecot. A toga{ padna, plesnuvaj}i vo moreto i gopokri so voda starecot i celiot ~amec.>

(Ernest Hemingvej)

37

UDVOJUVAWE NA DIREKTNIOTI NA INDIREKTNIOT PREDMET

Razmislete i sporedete!

Vnimatelno sporedete ja strukturata na predmetite vo re~e-nicite.

Direkten predmet Indirekten predmet

1. Tie jadea torta. 1. Nie mu rekovme.2. Dedoto donese pes. 2. Denes im se javiv.

sporedi sporedi

1. Tie ja jadea tortata. 1. Nie mu rekovme nemu.2. Dedoto go donese pesot. 2. Denes im se javiv nim.

Sogledavte deka predmetot moè da bide sostaven od edenzbor (imenka, kratka ili dolga zamenska forma) i od dva zbora (imenkai kratka zamenska forma i kratka so dolga zamenska forma), kogapredmetot se udvojuva.

Va`na karakteristika na makedonskiot jazik eudvojuvaweto na direktniot i na indirektniot

predmet.

Ve`bi Udvojte gi predmetite vo re~enicive.

1. Mojata drugarka me izneveri. 4. Raspustot mi mina brzo.2. Ja pre~ekavme srde~no. 5. Mnogu mu se nalutiv.3. V~era gi vidov. 6. Jas im se obrativ.

Opredelete go vidot na predmetite vo re~enicite.

1. Taa ja podade rakata i pokaà kon yidot.2. Stariot go krena pogledot i od svetilkata vo niv mu grgna crvenilo.3. @enata dojde do nego i mu se zagleda vo liceto.4. Go stegna kuferot i prosto potr~a napred kon Sarajanovo.5. Mu se ~ine{e deka go prepoznava toa pokrevawe.

(<Nema smrt dodeka yvoni> od D. Ba{evski)

Napi{ete po pet re~enici za direkten i za indirekten predmet(udvoen i neudvoen).

Zaklu~ete!

38

APOZICIJA

Sporedete, razmislete, zaklu~ete!

Otkako }e gi pro~itate re~enicite, razmislete so kakvo zna-~ewe se naglasenite zborovi vo niv.

Sporedete gi mestata na koi se nao|aat naglasenite zborovi.Dali se menuva nivnoto zna~ewe so promena na mestoto vo re~enicata?

1. Vesna, mojata prva bratu~etka, otpatuva vo Danska.2. Mojata prva bratu~etka, Vesna, otpatuva vo Danska.

Naglasenite zborovi pretstavuvaat ~len vo re~enicata koj senarekuva apozicija. Taa e vtorostepen ~len vo re~enicata.

Apozicijata se odnesuva na nekoj ~len vo re~enicata.

Apozicijata dava dopolnitelni podatoci za ~lenot na kojse odnesuva.

lenot na koj se odnesuva i apozicijata moàt da si gi zamenatmestata, no toa ne go menuva zna~eweto vo re~enicata.

Zapomnete!

Apozicijata e ~len na re~enicata koja ima isto zna~eweso ~lenot na koj se odnesuva i go dopolnuva.


Atributot i apozicijata se vtorostepeni ~lenovi. Pronajdetegi vo re~enicite koi sledat.

1. Dobriot trener, neodamna dojden vo klubot, postigna odli~nirezultati.

2. Belata ku}a, blizu u~ili{teto, e najubava ku}a vo naselbata.

3. Letoska bev vo prekrasniot Ohrid, drevniot grad kraj Ohrid-skoto Ezero.

Ve`bi za primena na znaewata

Napi{ete pet re~enici vo koi }e upotrebite atribut i apo-zicija.

Pronajdete tekstovi od u~ebnikot so atributi i apozicii.

39

STRUKTURA NASLO@ENATA REÊNICA


Oddelete gi prostite i sloènite re~enici vo izvadokot.

<Go ~ita taa pismoto i misli. Go prepro~ituva taa pismoto. Potoasednuva pred golemata masa i po~nuva da pi{uva. Da mu odgovori napismoto negovo. Po~nuva da odvetuva mol~e{kum.>

(<Rastoka od {est utoki> od S. Guleski)

Sloènata re~enica sodrì najmalku dva priroka. Toa zna-~i deka nejzinata struktura ja so~inuvaat najmalku dve prostire~enici.

Sporedete i zaklu~ete!

Koja e razlikata vo slednite dve sloèni re~enici vo odnosna podmetot?

1. Starecot izleze vo parkot i go povika vnukot Jane.2. Ekipite se natprevaruvaa, a u~enicite navivaa.

Prostite re~enici vo sostavot na sloènata re~enica mo-àt da imaat zaedni~ki podmet, a moàt da imaat i razli~nipodmeti.

Od primerov koj sledi }e sogledate {to se toa del-re~enici.

Tatko mu dojde no ne donese ni{to osven {to be{eod pe~alba, bolen.

del ‡ re~enica del ‡ re~enica del ‡ re~enica

Oddelnite prosti re~enici vo sostavot na sloènata re-~enica se narekuvaat del ‡ re~enici.

40

Zada~i

Napi{ete pet sloèni re~enici i podelete gi na del-re~enici.

(Na primer: [tom vlegoa gostite, taa izleze, i otide kaj ba-ba ¼.)

Poso~ete gi sloènite re~enici vo izvadokot i opredeletegi del-re~enicite.

<...Ovie mu raskaàle deka eden se udavil deneska, no ne znaatkoj e.

Pejo gi pra{al kolkumina trgnale utrinata i vedna{ ja razbralrabotata, no re{il da gi nasamari za nivnata glupost, pa im rekol:

‡ Lesno }e proverime, xanam. Ajde legnete ovde na pesokot i za-bodete gi nosevite vo nego. Kolku dupki }e napravite ‡ tolkuminaste ìvi.

Legnale selanite, gi zabodele nosevite vo è{kiot pesok i na-pravile po edna dupka. Koga stanale, po~nal Pejo da gi broi ‡ izlegledevet!

Se izraduvale selanite oti nikoj ne se udavil i mu dale na Pejaod ribite da mu ja platat mudrata postapka, {to otkril deka se nemaudaveno nieden od niv.>

(Narodna prikazna)

Sekoj u~enik pi{uva sostav na tema <Na ~asot po makedonskijazik>. Potoa, vo sloènite re~enici koi gi upotrebil gi oddeluvadel-re~enicite so crti~ka. Izrabotkite prezentirajte gi na ~as, a odnajuspe{nite sostavi napravete yiden vesnik.


41

VIDOVI SLO@ENI REÊNICI

Postojat dve podelbi na vidovite sloèni re~enici: sporedme|usebnite odnosi na del-re~enicite i spored upotrebata nasvrznicite.

Zapomnete!

Koga del-re~enicite vo sloènata re~enica ne zavisat ed-na od druga, se dobiva nezavisnosloèna re~enica.

Primeri: 1. Nastavnikot zboruva{e, a u~enicite slu{aa. 2. Jana izleze i ja zatvori vratata.

Koga edna del-re~enica e vo zavisen odnos od druga del-re~enica vo sloènata re~enica, se dobiva zavisnosloènare~enica.

Primeri: 1. Ne igraa dobro za{to ne bea podgotveni. 2. Tie }e dojdat {tom }e si otidat gostite.

Razmislete i zaklu~ete!

Pro~itajte ja re~enicata, a potoa odgovorete na pra{awata ponea.

Petre se pribliì do Bojana za da ¼ go pro~ita pismoto.

Od kolku del-re~enici e sostavena?

Koja del-re~enica e zavisna, a koja del-re~enica e nezavisna?

Vo zavisnosloènite re~enici ima najmalku edna glavnai edna zavisna del-re~enica.

Glavnata re~enica moè da stoi i sama. Zavisnata del-re~enica ja dopolnuva glavnata i ne moè da stoi sama.

Sekoj }e uspee ako vloùva trud

glavna re~enica zavisna del-re~enica

Zapomnete!

Sloènite re~enici moàt da bidat svrzni~ki i besvrz-ni~ki vo zavisnost dali del-re~enicite se povrzani so svrznikili ne se povrzani so svrznik.

42

Primeri: Zavrna silen do`d i site pobegnavme.Dojdete utre - }e podgotvime ru~ek.


Razgledajte ja {emava i sogledajte edna va`na osobina nabesvrzni~kite re~enici.

Najadi se i }e izleze{.

Najadi se - }e izleze{. Koga }e se najade{, }e izleze{.

Ako se najade{, }e izleze{.

Sodrìnata na del-re~enicite vo sloènata re~enica moèrazli~no da se tolkuva. Zatoa tie moàt da se transformira-at vo vidovi sloèni re~enici.


Opredelete gi del-re~enicite vo sloènite re~enici koisledat i poso~ete go nivniot vid (zavisni i nezavisni).

1. Taa }e ja ostvari celta ako bide uporna.2. Nie mnogu se trudevme, pa o~ekuvame uspeh.3. Maja vleze, gi zede klu~evite i vedna{ izleze.4. Ako dojdat site gosti, }e nema dovolno mesta.5. Nie }e izlezeme nadvor koga }e zayvoni.

Dopolnete gi prostite re~enici so dve ili pove}e del-re~enici.

1. Nastavnikot gi povika. 3. Sonceto izgrea rano.2. Zoran zapea silno. 4. Ku~eto lae{e cel den.

Napi{ete dve nezavisnosloèni i dve zavisnosloèni re-~enici.

Transformiraj gi besvrzni~kite re~enici vo svrzni~ki.1. Dojdoa gosti ‡ bidete mirni.2. Pa|a sneg ‡ site }e odime na pro{etka.3. Nau~i ubavo ‡ izlezi nadvor.4. Uporen si, }e ima{ uspeh.

Transformiraj gi svrzni~kite re~enici vo besvrzni~ki.

1. Koga }e dojdam, }e se dogovorime. (Dojdi - }e se dogovorime).2. Ako stane{ navreme, s# }e sraboti{.3. [tom nasadi{ cve}e, so qubov }e ti vrati.4. Koga }e dojde tato, }e mu donese podarok.

43

VIDOVI NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI

Vo makedonskiot jazik razlikuvame pet vida nezavisnoslo-èni re~enici: sostavni, sprotivni, razdelni, isklu~ni i zak-lu~ni.

Zabele{ka: Za ovie vidovi re~enici }e u~ite na narednite~asovi, a za vidovite zavisnosloèni re~enici vo osmo oddelenie.

SOSTAVNI NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI


[to iskaùvaat del-re~enicite vo sloènite re~enici koisledat?

So koi svrznici se povrzani del-re~enicite?Razmislete za interpunkcijata me|u del-re~enicite.

1. Sedev na skalite pred vlezot i se dosaduvav. (J. M. ‡ Georgieva)

2. Eden od trojcata kraj ogni{teto sripa i se upati kon na{atagrmu{ka. (J. M. ‡ Georgieva)

3. Ne{to {to jas go nemam nitu sum go imal. (J. Bo{kovski)

4. Toa go naluti kadijata, ta im podvikna. (S. Popov)

Zaklu~ete!

Sostavnite nezavisnosloèni re~enici iskaùvaat isto-vremeni dejstva (prvata re~enica), dejstva koi sleduvaat ednopodrugo(vtorata re~enica), odre~ni dejstva (tretata re~enica), dejstva koise posledica na drugi dejstva (~etvrtata re~enica).

Svrznici za ovie re~enici se: i, pa, ta, ni, nitu, ne samo,{to-tuku.

Pred svrznicite i, ni, nitu ne se pi{uva zapirka, a pred svrz-nicite pa i ta obi~no se pi{uva zapirka.

Kaj sostavnite re~enici se javuva i sloèniot svrzni~ki so-stav ne samo {to-tuku (ama, no, ami, i).

Primeri:

Ne samo {to ne pla~ev, tuku za moe iznenaduvawe ne mi izbiniedna solza. (V. Podgorec)

Ne samo {to dojdoa, ama i sosedite gi donesoa so niv. (G. Petrevski)

Ne samo {to go skara, ami baba ‡ Mulon i mu se naluti.(V. Podgorec)

44


Pronajdete gi sostavnite nezavisnosloèni re~enici voizvadokot.

<No sonceto se izvi{uva{e i poleka po~nuva{e da ja namaluvasenkata, ta nekoi lu|e se najdoa i na e{tinata. ovekot Henro Bold,koj dotoga{ mol~e{e, sega go sle~e paltoto i si go stavi na rakata>.

(<Nema smrt dodeka yvoni> od D. Ba{evski)

Sostavete po edna re~enica so sekoj svrznik za sostavnitenezavisnosloèni re~enici.

Pro{irete gi (transformirajte gi) re~enicite vo sostavninezavisnosloèni re~enici.

(Na primer: Goce ne dojde. Goce ne dojde, nitu prati poraka.)

1. Sonceto silno pe~e{e. 4. Navistina sme nemirni.2. Trenerot go vikna. 5. Me ispla{i testot.3. Jane dade vetuvawe. 6. Drvoto rascute vo maj.

SPROTIVNI NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI


Kakov e odnosot na del-re~enicite vo sloènite re~enicikoi sledat?

So koi svrznici se povrzani del-re~enicite?

1. Glasot mu be{e tih, no vo nego trepere{e edna struna.(J. Bo{kovski).

2. Trajko pretrpna, no ne dade znak na vozbuda, ami mirno odgo-vori (S. Popov).

3. Prerano nau~iv za stradawata, a radosta s# u{te ja baram.(V. Podgorec).4. Vinceto mi e staro, ama ne àlete go. (\. Abaxiev).5. Ne se smeam, velam jas, tuku se raduvam. (P. M. Andreevski).

Zaklu~ete!

Sprotivnite nezavisnosloèni re~enici izrazuvaat spro-tiven odnos me|u sodrìnite vo del-re~enicite.

Svrznici za ovie re~enici se: a, no, ami, ama, me|utoa, tuku.Pred site svrznici za ovoj vid re~enici se pi{uva zapirka.

Posakuva{e velosiped, me|utoa èlbata ne mu se ispolni.Gi ~ekavme dolgo vreme, ama tie ne dojdoa.

45


Mesto svrznicite tuku i ami ne treba da gi upotrebuvate alii nego.

Neto~no: Ima{e boici, ali gi zaboravi doma.

To~no: Ima{e boici, ama gi zaboravi doma.

Zada~i

Pronajdete gi sprotivnite nezavisnosloèni re~enici vo iz-vadokot.

<Sneg nema{e odamna, no proletta be{e rana. Tie tr~aa po ugor-nicata i od celata ti{ina ja slu{aa samo svojata zadi{anost.

Drvoto ne be{e daleku, no zemjata be{e meka i gi smaluva{e~ekorite, a naokolu stoe{e ti{inata na ridot so zamrenosta na gra-dot dolu...>

(<Pod usvitenost> od D. Solev)

Transformirajte gi sostavnite nezavisnosloèni re~enicivo sprotivni nezavisnosloèni re~enici.

1. Gledam niz prozorecot i ne ~ekam nikogo. (Gledam niz prozo-recot, no ne ~ekam nikogo.)

2. Glasot ne mu zatreperi nitu ima{e trema.

3. Ne me povikaa, pa i ne otidov na zabavata.

4. Nastavnikot ne n# vide, ta i ne n# opomena.

5. Ne ja ~u kritikata ni go interesira{e taa.

Sostavete po edna re~enica so sekoj od svrznicite za spro-tivni nezavisnosloèni re~enici.

46

RAZDELNI NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI

A. Razdelni re~enici so ILI

Sporedete i zaklu~ete!

Kakvi dejstva se iskaàni vo re~enicite koi sledat? (Obrnetevnimanie na svrznikot.)

[to zabeleàvte vo odnos na interpunkcijata me|u del-re~e-nicite?

1. Ne{to re{avaa vo sebe ili razgovaraa so sebe. (\. Abaxiev)2. Stariot trgna kon niv ili taka im se stori. (B. Pavlovski)3. Zamol~i brzo ili tie }e te zamol~at. (K. M. Rumenova)4. Ti ima{ um ili nema{? (V. Podgorec)

So svrznikot ili se iskaùva vtora mo`nost (alternativa)za vr{ewe na nekoe dejstvo.

Razdelnite re~enici so ili gi izrazuvaat ovie odnosi me|udejstvata vo re~enicite:

a) dejstva {to ne se isklu~uvaat (Prati ja ili dojdi i ti sonea.)

b) dejstva {to se isklu~uvaat (Napi{i pismo ili javi se.)v) dejstva kako posledica (Nau~i dobro ili }e dobie{ slaba.)g) alternativni pra{awa (]e doa|a{ ili ne doa|a{?)Razdelnite nezavisnosloèni re~enici so svrznikot ili

ne se oddeluvaat so zapirka.

B. Razdelni re~enici so povtoreni svrznici

Sporedete i sogledajte!

Razgledajte gi {emite i vo~ivte so kakvi zna~ewa se povto-renite svrznici.

ili - ili Ili neka gi vratat, ili nie ne u~ime. (S. Janevski)bilo ‡ bilo Bilo da platea danok, bilo da ne platea. (S. Popov)

de - de Decata de skokaat vo vodata, de nurkaat. (V. Podgorec)tu - tu I taka i ku}ite: tu ni pocrnuvaat, tu ni pobeluvaat.

(P. M. Andreevski)~as - ~as Liceto ~as ¼ blednee{e, ~as ¼ plamnuva{e (V. Podgorec)

ni - ni Ne znae nikoj ni koj sum, ni {to sum. (J. Bo{kovski)nitu - nitu Nitu istorijata stoi na edno mesto, nitu lu|eto se isti. (D. Ba{evski)

47

Re~enicite so povtoreni svrznici imaat pove}e zna~ewa:za dejstvo kako vtora mo`nost (prvata tabela), naizmeni~no vr{ewena dejstva (vtorata tabela), odre~no zna~ewe (tretata tabela).

Pred site povtoreni svrznici vo razdelnite re~enici se pi-{uva zapirka.

Povtoreniot svrznik em-em e karakteristi~en za razgovor-niot stil.

Em }e sme poblisku, em }e sme somnitelni. (V. Vidi~evski)Em nau~iv dobro, em se zbuniv.


Sostavete razdelni nezavisnosloèni re~enici so zborovite:mol~i-zboruva, stoi-sedi, raboti-odmora, pla~e-se smee, odi-leì.

(Toj de mol~i dolgo, de zboruva premnogu.)

Dopolnete gi re~enicite so razdelni nezavisnosloènire~enici.

1. Ne razbra ni od ~asot. (Ne razbra ni od ~asot, ni nau~i odu~ebnikot.)

2. Ne znae{e nitu od kade doa|a.

3. Em postojano docni{.

4. Postojano isto: ~as doa|a nabrzina.

5. ]e ve kaznat bilo da se izvinite.

Pronajdete tekst vo u~ebnikot vo koj }e gi opredeluvatedel‡re~enicite vo sloènite re~enici. Moète da organizirate inatprevar po grupi (koja grupa najbrzo }e gi podeli sloènite re~enici).

48

NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI DOBIENI SONI@EWE NA DEL-REÊNICITE

A. Isklu~ni nezavisnosloèni re~enici

Zapomnete!

Nezavisnosloèni re~enici kaj koi vrskata me|u del-re-~enicite e polabava se narekuvaat isklu~ni i zaklu~ni re-~enici. Vo niv edna sodrìna (dejstvo) se nadovrzuva na drugasodrìna (dejstvo).

Razmislete i zaklu~ete!

So koi svrznici se nadovrzuvaat del-re~enicite vo prime-rite koi sledat?

[to voo~uvate vo interpunkcijata kaj ovie re~enici?

1. Samo {to stasavme, jas gi ostaviv drugarite. (I. To~ko)2. Tie }e bidat tvoi, samo da ja meni{ verata. (S. Popov)3. Mene nikoj ne me pobaral, osven {to se javi edna starica.

(V. Podgorec)4. U{te e temno, samo od drugata soba slaba svetlina prinik-

nuva. (B. Koneski)5. Podgotvivme s# za na reka, edinstveno jas go zaboraviv sa-

punot. (V. Podgorec)

Svrznici za isklu~ni nezavisnosloèni re~enici se: samo,samo {to, osven {to, edinstveno, edinstveno {to.

Me|u del-re~enicite vo sostavot na isklu~nite nezavisno-sloèni re~enici se pi{uva zapirka.

B. Zaklu~ni nezavisnosloèni re~enici

Sogledajte!

So koi modalni zborovi se povrzani del-re~enicite vo slo-ènite re~enici koi sledat?

[to se vr{i so modalanite zborovi so koi se povrzani?Voo~ete ja interpunkcijata kaj ovie re~enici.1. Pri~ina za negovata radost, zna~i be{e mojot raskaz.

(V. Podgorec)2. ]e pobrza li esenta, sigurno }e gladuva{ proletta.

(I. To~ko)3. Devi pretrpna, verojatno go pla{e{e predavstvoto.

(V. Vidi~evski)

49

So modalnite zborovi sigurno, zna~i, verojatno, se izveduvanekoj zaklu~ok.

Pred modalnite zborovi obi~no se pi{uva zapirka.


Pro{irete gi re~enicite so zaklu~ni nezavisnosloèni re-~enici.

1. ]e se podgotvuvam mnogu. (]e se podgotvuvam mnogu, sigurno}e dobijam petka.).

2. Vredno ve`baa sekojdnevno.3. Otidoa na Ohridskoto Ezero.4. Povtorno zavrna silen do`d.5. Ja kupi negovata kniga.

Pronajdete gi zaklu~nite nezavisnosloèni re~enici voizvadokov.

<Dvete ekipi bea dobro podgotveni za natprevarot. Igra~iteizlegoa na terenot, verojatno bea sigurni deka publikata }e bidezadovolna od finalniot me~. Dvajcata igra~i igraa nedozvoleno gruboi dobija olti kartoni. Sigurno be{e deka sudiite sudea ~esno, zna~i}e gledame interesen natprevar. Taka be{e. Gledavme ubav natprevar,igraa nere{eno, no najva`no be{e ‡ publikata verojatno, }e se vratina tribinata>.

(Od u~eni~ki sostav)

Sostavete po edna re~enica so svrznicite za isklu~nite ne-zavisnosloèni re~enici.

Sostavete tri zaklu~ni re~enici vo koi }e gi upotrebite mo-dalnite zborovi: zna~i, verojatno i sigurno.

Napi{ete po tri isklu~ni i zaklu~ni re~enici sporedilustracijata.


50

RE^NI^KI SOSTAV NA MAKEDONSKIOT JAZIKSPORED POTEKLOTO NA ZBOROVITE

Leksika zna~i re~ni~ki sostav na eden jazik.

Zboroven sostav e termin so koj se ozna~uva celokupnostana zborovite {to go pretstavuvaat sostavot na eden jazik.

Leksikata na eden jazik e oblast koja postojano pretrpuvapromeni za{to taa mora postojano da se obnovuva i zbogatuva za damoè jazikot da gi zadovoli potrebite na lu|eto vo komunikacijata.

Zborovite vo na{iot jazik moàt da se podelat vo dve grupi:doma{ni i stranski.

Najgolem broj zborovi vo leksikata na makedonskiot standar-den jazik se od doma{nata leksika.

Od dolunavedenata tabela obidete se da gi objasnite vidovitezborovi koi se sostaven del od na{ata leksika.

Crkovnoslovenizmi Dijalektizmi Neologizmi Internacionalizmi

uspokoi ~upe kompjuter gramatika

krasota bunela hotel kvalitet

vozvi{i panca pe~ata~ legalno

Da bide pojasno

Crkovnoslovenizmi se zborovi od slovenskite jazici navle-zeni vo leksikata na makedonskiot jazik (zlodejanie, evangelie).

Zborovite koi gi koristat lu|eto od opredelena teritorija naeden jazik se vikaat dijalektizmi (tam-tamu, moj{-moè{).

Neologizmi se novosozdadeni zborovi, navlezeni vo jazikotso: sozdavawe zborovi od sopstveniot jazik (vinoìto), so zaemkiod tu|i zborovi (telefon) i so preosmisluvawe na zborovite (sneg:na ekranot).(Za niv u~e{e vo {esto oddelenie.)

Internacionalizmite se zborovi koi se sretnuvaat vo pove}estandardni jazici (teatar, opera, dekan, filozofija).

Turcizmi: boza, }ebap, sarma, baklava. Toa se zborovi od tur-skiot jazik od koi nekoi ostanale vo na{iot jazik, a nekoi ne e mo`noda se zamenat.

51

Ve`bi

Prepi{ete go tekstot na toj na~in {to dijalektizmite }e gizamenuvate so zborovi od literaturniot jazik.

‡ Pri s# {to ne mi dava{e ~esta da ti ja daam }erka mi zanevesta ‡ mu rekol carot na knazot ‡ arno ama ti me poslu{a i senau~i zanaet za da moì{ }erka mi da ja rani{. Ne oti za sega tiima{ nu`da od zanaat da se rani{, ami treba da znai{ oti vekov jeskala, ta edni se ka~uaat, druzi sleguaat i osiroma{uvaat, a tie {toimaat zanat ni umiraat ni pak oìvuat, ami si ìveat esnafski. Etezatoa te naterav, ~estiti zete, da se nau~i{ zanaat, da posle da ti jadaam }erka mi.

(Narodna prikazna)

Otkako }e gi pro~itate tekstovite, oddelete gi zborovite koine vi se jasni i so pomo{ na nastavnikot i soodveten re~nik, pronajdetenivno tolkuvawe. Obidete se da doznaete pove}e i za nivnoto poteklo(turcizmi, dijalektizmi).

<[to mu do{ol Crna Arapina,{to kondisal pod Soluna grada,pod Soluna, dolu vo livadi.Glava ima kolku eden kazan,u{i ima kolku dva taruna,o~i ima kolku dva {inika.On mi saka golema taina...>

* * *<I odea tie {to odea,gi dogleda kralot od divani,kral ja vikna svoja mila }erka,si ja vikna na divan visokii ja u~i svoja mila }erka:- Aj, ti tebe, }erko Angelino,aj vlezi si {arena odaja,da otklu~i{ {arena kov~ega,izvadi si rubo devoj~insko,promeni se, lepi naruì se...>

(Narodna pesna)

52

PRAVOPIS NA ODDELNI FORMI

Zapomnete!

Pravopis zna~i pravilna primena na pravopisnite znacii na pravilata za pi{uvawe. Pravilata vo pi{uvaweto trebada gi po~ituvame i da gi primenuvame, a so toa ja dokaùvame iqubovta kon maj~iniot jazik i po~itta kon nego.


Dosega ste prou~uvale pove}e pravila za pravopisnoto izrazu-vawe. Vnimatelno sledej}i gi objasnuvawata koi sledat, }e se potse-tite na nekoi od niv, no i }e gi pro{irite svoite znaewa.

Vo minato opredeleno nesvr{eno i svr{eno vreme, glago-lite od i-grupa i od e-grupa, ~ij op{t del zavr{uva na samoglaska,imaat nastavka ‡ ja.

Primeri: (tie) kroeja, (tie) seeja, (tie) stoeja, (tie) potvrdija, (tie) izmija

Pri obrazuvawe na zapovedniot na~in, vo vtoro lice mnoìna,nastavkata ‡te se dodava na osnovnata samoglaska, kaj glagolite od‡i i ‡e-grupa.

Primeri: delete, vezete, pletete, odete, tol~ete

êsto se gre{i vo upotrebata na soglaskata j. Treba da se na-glasi deka me|u dve samoglaski, ne pi{uvame j.

Primeri: broi, broite, nie, nekoi, svoe, ni~ie, vrie, `nee

Se slu~uva soglaskata q da se pi{uva namesto l; no q ne sepi{uva nitu pred j.

Primeri: klu~, lut, bilka, lupi, krilja, reljef, iljada

Soglaskata w se pi{uva vo nastavkite ‡we, -wa, -wak, -iwa.

Primeri: bawa, diwa, bawarka, dvièwa, korewa, imewak, vremiwa

53

Se gre{i i vo upotrebata na soglaskata v. Vo svrznicite zatoa,me|utoa i potoa ne se pi{uva v. Isto taka, vo treto lice mnoìna vominato opredeleno vreme ne se pi{uva v (zedoa, rekoa, bea, imaa).

Pro~itajte i sporedete preku zada~a!

Na sekoja klupa treba da ima po eden Pravopis na makedon-skiot literaturen jazik. So pomo{ na nastavnikot i so rabotavo parovi (dvojki), pronajdete gi i ~itajte gi pravilata za pi{u-vawe na samoglaskite. Potoa sporeduvajte gi so naj~estite gre{-ki koi gi pravite vo pismenoto izrazuvawe.

Sekoj u~enik neka ja donese tetratkata vo koja gi izrabotuvatepismenite raboti. Razgovarajte za napravenite pravopisni gre{ki koinastavnikot vi gi obeleàl.


54

LIRSKI PESNI

SOCIJALNI PESNI Prisetete se!

Na kolku rodovi se deli literaturata?Koi se elementite na lirskata pesna?Za koi vidovi lirski pesni ste u~ele do sega?Pro~itajte gi slednive pesni i sporedete ja sodrìnata so

onie koi ve}e ste gi u~ele.

RABOTNIK

Po zemnici vla`ni a mladost ‡ crninano}evi teàt, po skeliwa mina,a vekovi ta`ni s# malter si nosev,na srce leàt. bez stra se jazev.

A brzam sabajle A sega me svilo ‡i poln so gajle zloto me pieu mugra da stanam i drago i milolimwa da fanam. bez den }e zgnie.

S# rabota sakam, Do koga li vakapo klubovi akam, {epot bez ekot?a nikoj me nej}e ‡ Pa dosta sme bra}a,eh, star sum ve}e. robja na vekot.

S# taka se molknam Od maten ni pogledpartalav ‡ kalen, da molsne vedas# taka go tegnam da stokmime dovletìvotov àlen, za na{'te ~eda.

Kole Nedelkovski

Tomo Vladimirski,

Portret na rabotnik

55

@ETVA

...Se sobrale, se nabrale, oj Jano, Jano ...[iroko pole ko~anskosite momi malinkovi, oj Jano bela p~enica sum `nealo,}e si odat pusto pole na ètva, p~enica {estoredica,da si `neat taa bela p~enica... tro{ka sum lebec ne jalo,... ... ... ... ... ... kapka sum voda ne pilo...

Narodna pesna

PLADNINA

...Pladnina, majko pladnina,da znae begot pravina,ru~ek bi mi donelkaj taa voda studenakaj taa treva zelena...

Narodna pesna

Razgovarame

Kakva maka mu leì na srceto na rabotnikot opean vo pesnataod Kole Nedelkovski?

Kade odi nautro toj i so kakva misla?Zo{to nikoj ne saka da go vraboti?Kako izgledal rabotnikot?Kade mu minala mladosta?Kakva misla mu se roi vo umot?Zo{to rabotnikot se sporeduva so rob?[to simbolizira vedata (molskavica) vo o~ite na stradal-

nikot?Zo{to narodniot peja~ poleto kade {to `nee go narekuva

<pusto>? (Vo pesnata "@etva")Kakov e odnosot kon ètvarite?Vo kakvi uslovi se odvivala ètvata?Vo koi delovi od pesnata ja voo~ivte neednakvosta me|u lu|eto

i ne~ove~niot odnos kon trudot na rabotnicite?Sporedete go jazikot na koj se napi{ani narodnite pesni so

onoj od pesnata na Kole Nedelkovski.Pronajdete sli~nosti i razliki.

56

Zapomnete!

Vo socijalnite pesni poetite gi iskaùvaat svoite misli i~uvstva za nepravdite koi gi doìvuvaat ugnetenite ieksploatiranite rabotnici.

Motivite vo niv se: socijalnata neednakvost me|u lu|eto, bedatavo koja iveat siroma{nite rabotnici, nepravdata da rabotat mnogu,a da zarabotuvaat malku, èlbite na poetite za podobar ìvot naonie koi ìveat od svojot trud.

êsto vo pesnite svoeto stradawe gi iskaùva i poetot za{to itoj e del od niv, pa zatoa so posebna emotivnost pee za onepravdani-te, a so prezir kon ugnetuva~ite zalagaj}i se za podobar ìvot.

Vo makedonskata literatura socijalni pesni pi{uvale: Ko~oRacin, Kole Nedelkovski, Konstantin Miladinov, Rajko @inzifov idrugi poeti.

Za avtorot

Kole Nedelkovski e roden vo s.Vojnica, Vele{ko vo 1912 godina vo siro-ma{no semejstvo. Po zavr{uvawe na osnov-noto obrazovanie, poradi siroma{tijata,bil primoran da go prekine {koluvawetoi da u~i zanaet. Kaj nego èlbata zaliteratura se javila vo najrana vozrast. Ipokraj borbata so te{kiot ìvot, na{olvreme da gi vospee svoite ~uvstva na qubovkon rodnata zemja, kon rabotniot narod ikopneòt za sloboda. Objavil dvestihozbirki <Molskavici> (1939) i <Pe{po svetot> (1940). Stapil vo prviteborbeni redovi protiv fa{izmot, a sedruèl i so Ko~o Racin. Zaginal na 2septemvri vo 1941 godina kako ~len nadiverzantska grupa.

57

Zada~a

Pro~itajte ja pesnata <Denovi> od poetot Ko~o Racin ipronajdete gi sli~nostite vo sodrìnata so prethodnoanaliziranite pesni. Poso~ete gi izraznite sredstva idiskutirajte za kompozicijata na pesnata.

DENOVI

Kako na vratot |erdaniniski kamewa studenitaka na ple{ki denovilegnale ta nate`nale.

Denovi li se ‡ denoviargatski maki golemi!

Stani si utre poranodojdi si ve~er podocna,nautro radost ponesinave~er taga donesi ‡

aj, pust da e, pust da biostanal ìvot ku~e{ki!

Rodi se ~ovek ‡ rob bidirodi se ~ovek ‡ skot umri,skotski cel ìvot rabotiza drugi, tu|i imoti.

Za tu|i beli dvorovikopaj si crni grobovi!

Za sebe samo rgaj siza sebe maki trgaj si ‡niì si |erdan denoviniì si alki kovani,

niì si sinxir èlezenokolu vratot navezen.

Ko~o Racin

Proverete gi znaewata!

Pronajdete i analizirajte, sodrìnski i kompoziciski, umet-ni~ki i narodni socijalni pesni. Prezentirajte gi svoite bele{ki na~as.

58

LIRSKO-EPSKI TVORBI

ELEGIJA

Dodeka ja ~itate pesnata, razmislete kakvi ~uvstva preovladu-vaat vo nea.

Zapi{ete gi zborovite koi ne gi razbirate.

MAJKA ANGELINA SI JATA@I SVOJATA ]ERKA

Lele, lele jas sirota,jas sirota od gospoda,da mi umre Razdelina.Nemoj }erko, nemoj slatka,nemoj, }erko, ne kandisuj,da ostavi{ tvoja majkaza da bidi kukavica.Nemoj }erko, nemoj slatka,ne predavaj tvoja mladost,za da vleze{ v crna zemja:crna zemja e studena,tamu ima crna zmija,crna zmija troglava,}e ti pie tvojte o~i;tamu ima mnogu crvi,}e ti jadat tvojta snaga,tvojta snaga fidanlija.Ti se molam, Razdelino,

povrati se u{te edna{otkaj {to si kinisala,naàli se, povrati se,nemoj odi drug vilaet,oti, }erko, koj{to o{ol,koj{to o{ol, ne se vratil.Oti ti si mnogu bolnai ne moì{ da doodi{.Poslu{aj me, zlatna }erko,tebe majka ne te laì.Progovori u{te edna{,i na majka da i kaì{kaj te boli tvoe srce,tvoe srce otruenood pustine gorki bilki;dali od niv ti se zgnasi,da {to si se namurtila?

Narodna pesna

Objasnete gi zborovite koi ne gi razbravte so pomo{ so nas-tavnikot ili pobarajte gi vo Re~nikot na nepoznati zborovi (vou~ebnikot).

Kakva slu~ka e opejana vo narodnata pesna?

Kakov ton i raspoloènie preovladuva vo pesnata?

Koi belezi na narodnoto tvore{tvo gi voo~ivte vo pesnata?

Zapomnete!

Lirska pesna vo koja se opeani ta`ni ~uvstva i raspoloènijase vika elegija. Imeto go dobila od gr~kiot zbor elegion {to zna~itaàlenka. Pri~ini za ta`nite raspolo`bi na poetot moàt da

59

bidat: smrtta na nekoj blizok, àl za mladost, zagubena qubov,posakuvana sre}a, osamenosta. Vo elegiite se opejuvaat ta`ni~uvstva poradi sostojbite vo tatkovinata, izgubenata sloboda i sl.Elegii vo makedonskata literatura pi{uvale: Ko~o Racin, KoleNedelkovski, Aco [opov i drugi avtori.


Za da gi proverite znaewata za elegiite, pro~itajte ja sled-nava pesna i analizirajte gi: motivot, poetskite sliki, izraznitesredstva i jazikot na koj e napi{ana.

ELEGII ZA TEBE

1V~era si pojdov naminavniz taja gora zelenapod tija buki visokipod }ilim senki {iroki.

Odev so glava zamaennavednat, mrtov, za~maen,odev so grutka na srcei karakamen na gradi.

Dej gidi goro zelena!Dej gidi vodo studena!Pilcite peat ‡ ti pla~e{sonceto gree ‡ ti temnee{!Ako gi krie{ koskitena deli mladi junaci,tuka {to leàt po tebezad tija temni dubravi,zo{to gi tae{ pesnite?Zo{to pod tebe drvjatai na drvjata grankitei na grankite lisjata{umolat skri{no tagovno?

2Tamu gore na nebotozora rudi, zemja budi,den moravi {iri krilai alova to~i svila;

tamu zora crvenee,moe srce mi venee.Iskopajte dlabok bunarizvadete ladna vodanatopete luti ranida ne gorat, da ne bolat.

Zoro zlatna i rumena!Zoro slatka posestrimo!Ti izgreva{ nadaleku,dali edna{ }e izgree{silno, silno, duri milnonad dolovi i nad gorinad poliwa i nad rekinad mojata tatkovina?

3Iscedete, ograbetepot i trud, i mesa goli,Usta pusta zatvoreteDa ne kaè oti boli.

O~i crni iskopajteda gledaat ne davajte,race ma{ki prekr{etesrce luto naranete.

60

Ugasnete i svetlini! ima du{i naraneti.Mrak da bide ‡ karakamen! Bolka boli ‡ bolka goriIma, ima v temninata, bolka pe~e, du{a mori.ne{to ìvo pak da sveti: A bolkata koga sveti,ima bolki vo du{ata, te{ko, te{ko, te{ko kleti!

Ko~o Racin

Pronajdete i analizirajte elegii od drugi avtori. Sporedetegi i diskutirajte za nivnite osobenosti.

Bidete kreativni!

Napi{ete stihovi, (sekoj u~enik gi odbira motivot inaslovot po sopstvena èlba) vo koi }e iskaète elegi~ni ~uv-stva. Napravete prezentacija od najuspe{nite tvorbi.

Nacionalen park Gali~ica

61

BALADA

Podgotvete se za ~as

Pro~itajte gi pesnite i razgovarajte kako gi doìvuvatenastanite koi se opeani vo niv.

Zapi{ete zborovi ili izrazi {to ne vi se jasni, apotoa objasnete gi zaedni~ki.

BALADA ZA PRADEDOVSKATA PU[KA

1.Negde v zemja, pod gol kamen, v osamena jama vol~a,pritaena, zakopana pradedovska pu{ka mol~i.

2.

Ja zakopal edna ve~er pradedo mi ~elnik ‡ Janeso vozdi{ka: <Eh, da moàm za posleden boj da stanam!>

3.

Kumitata edno leto v zajdisonce zavek za{ol,po dvaeset leta sin mu pod div korov pu{ka na{ol.

4.

Aramija i toj stanal ‡ i brat roden bil na risot,za vnucite svoi idni biel bitka na sto visoj.

5.

Od koleno na koleno so godini bilo taka,i pu{kata odmazdnica vo moja se na{la raka.

62

6.

Jas so nea atakuvav, kako znaev vodev ~eta,nedorasnat, neizrasnat pod istrel go menev svetov.

7.

Denes ‡ koga od vrv kopje pobedni~ko gree zname,buntovnata luta pu{ka pak mol~i pod studen kamen.

8.

Pritaena, zatraala ‡ pepel stanal vragot temen,no pak edna{, ako treba, za boj sin mi }e ja zeme.

Slavko Janevski

ZAQUBILE SEDVE LUDI MLADI

Zaqubile se, du{o dve ludi mladi,dve ludi mladi, dve axamii,ne mi umeat kak da se qubat:moma ja qubi so crni o~i,ludo go qubi so suvogrozje.Mi gi do~ula ku~ka ma{tea,ta mi oti{la na novi pazar,ta mi kupila gorka voda,ta mi otrula dve ludi mladi.Ludo mi umre kun pladninata,moma mi umre kun kve~erina.Ta mi do~ula ku~ka ma{tea,ta mi pregnala ~etvorna kola,ta gi odnesla me|u dva druma;moma zakopa me|u dva druma,ludo zakopa me|u tri drumje.Moma izleze dolga loznica,ludo izleze crven trendafil.Odo{to qubov {to si imale,moma mi pu{ti loza kun ludo,ludo mi pu{ti mi{ka trendafil,mi{ka trendafil kun mala moma.

Odo{to qubov {to si imaa,dvajcata mladi mi se zdruìja.Pak si do~ula ku~ka ma{tea,ta si oti{la duri doma e,i ta si zela ostrono sor~e,ta mi oti{la me|u dva druma,ta mi isekla dolga loznica;pak si otide me|u tri drumje,ta mi isekla crven trendafil.Ta mi oti{la duri doma si,ta mi zapali dva silni ogna,ta mi izgore dolga loznica,ta mi izgore crven trendafil,ta mi se stori belana pepel.Ta ja sobrala belana pepel,ta ja frlila vo gradin~eto;ta mi izleze ramen bosiqok,{to mi go nosat sve juna~iwa,sve juna~iwa pod fesoine,a devojkine pod pazuine,a de~iwana vo ra~iwana.

Narodna pesna

63

Razmisluvame, razgovarame

Za{to poetot veli <pradedovskata pu{ka mol~i>?

Kako se prenesuvala tradicijata na pradedoto Jane?

Koj s# ja koristel pu{kata?

Kakva e nejzinata sudbina denes?

Kakva razlika vo sodrìnata otkrivte vo sporedba so narod-nata pesna?

Kakov nastan opeal narodniot peja~?

Koj se sprotivstavil na qubovta na mladite?

[to s# storila ma}eata da ja uni{ti sre}ata na dvajcata vqu-beni?

Vo {to se olicetvoruvala qubovta na mom~eto i na devojkata?

Koi lirski, a koi epski elementi gi otkrivte vo pesnite?

Analizirajte ja strukturata na pesnite i opredelete gisli~nostite i razlikite.

Koi stilski figuri gi otkrivte vo niv? Poso~ete gi stihovitevo koi gi voo~ivte.

Preraskaète gi sodrìnite na baladite.

Zaklu~ete!

Balada e lirsko-epska pesna so epski i lirski elementikoja so mnogu ~uvstva opeva nekoj nastan koj ~esto zavr{uva tragi~no.Lirskite elementi se vrzani so emocionalnosta, a epskite so raska-ùvaweto nastan so dramska napnatost. Vo osnova na baladata obi~-no e sudir na sprotivnosti, na primer, qubovta i dobrinata kako rtvina zloto i omrazata. Sepak, nad s# ostanuva nade`ta koja nikoga{ neumira.

Nau~ete pove}e!

Baladata se javila vo XV vek vo srednovekovnata literaturaa imeto poteknuva od italijanskiot zbor BALARE {to zna~i igram.Na po~etokot bila vesela pesna pridruèna so igra i muzika.Baladata moè da bide umetni~ka i narodna. Vo makedonskataliteratura bala-di pi{uvale: Ko~o Racin, Aco [opov, Blaè Koneski,Slavko Janev-ski i dr.

64


Pro~itajte ja i analizirajte ja pesnata od Ko~o Racinopfa}aj}i ja sodrìnata i strukturata. Podelete se vo tri grupi iotkrijte gi: motivot, poetskite sliki i stilskite figuri. Potoaanalizirajte gi: rimata, ritamot, strukturata na strofite,osobenostite na jazikot i specifi~nite zborovi. Srabotenotoprezentirajte go i diskutirajte. Napravete sporedba so ve}eanaliziranite elegii i najdete sli~nosti i razliki.

BALADA ZA NEPOZNATIOT

Natamu ‡ v pole bitolsko~emree vrba prokleta ‡pod vrbata neznaen grob,v grob leì vojnik nepoznat.

Leì ot vojna svetovna,leì ‡ ve}e zemjosal ‡silna go taga izelaza deka tuka zaginal.

Nikoj kraj nego nema{e ‡vi{noto nebo vrz nego,zemjata skri{na pod nego ‡nad grobot vrba stu{ena.

A tade ‡ v gori zeleniv suma grobi{ta leèadelii ‡ otbor junaciza tatkovina padnati.

V polno} se nad nim drvjataod àlba silna svivaa ‡ gorskite bistri ezercav silna svetlina svetea.

I ot nim ‡ samoviliteedna po edna idea ‡ot grob do grob go digaajunak do junak ‡ na oro.

I koga site mineapokraj vrbata stu{ena ‡delii se zapiraaneznaen brat si vikaa:

<Ja stani, more, jabanecna oro so samovili!Zora se zori ‡ petliteskoro }e v selo propeat!>

A toj ot grobot tepka{eduma vrz duma ~emerna: -<Minete, bra}a, vrvete,ne sum vi lika ‡ prilika!

Koj umrel za tatkovinai za ~ove~ki pravdini ‡kade vas, bratko, ne ginel,so vas do vekot ìveel.

Vie mu pesna peete,vie go s pesna àlite,taka se site ra|atei taka si umirate!

A tuka ‡ zo{to padnaf ja?zo{to me kur{um proniza,zo{to me zemja pritisna ‡za kogo ludo zaginaf?

65

Kaète, bra}a, kaète, Nemea ‡ tuku petlitekaète ‡ pa pominete ‡ v seloto vedna{ pisnaa ‡mene me ni{to ne diga, samovilite v goritemoata smrt e ‡ karasmrt!> s delii v raci lisnaa!

Delii glavi vednea, Pusto ostana poleto,nemaa samovilite ‡ pusto zazori zorata ‡te{ko na tia, gorko im ~emree v pole vrbata,taka {to ginat na vojna! ~emree ‡ taì nepoznat.

Ko~o Racin

Za avtorot

Ko~o Racin e roden vo Veles vo 1908godina, vo siroma{no grn~arsko semejstvo.Vistinskoto ime mu e Kosta Apostolov So-lev. Bidej}i nemal materijalni sredstva,po zavr{uvaweto na prviot klas go napu{ta{koluvaweto i raboti na zanaetot na tatkasi kako grn~ar.

Racin pokaùval golema qubov konknigata. Zatoa, na tavanot, na sve}a, ~italpo celi no}i. Vo 1934 godina vlasta ja ot-kriva grupata vo koja rabotel Racin.Osuden e na ~etiri godini zatvor, a kaznataja izdrùva vo zatvorot vo SremskaMitrovica.

Vo 1938 godina, vo Samobor, blizu doZagreb, Racin ja objavil zbirkata pesniBeli mugri na makedonski jazik. Pojavata na ovaa stihozbirka imagolemo zna~ewe za sovremeniot makedonski literaturen jazik.

Za vreme na okupacijata Racin bil interniran vo Bugarija, a povra}aweto oti{ol vo partizani.Vo 1943 godina tragi~no zaginal.

Racin e socijalen i revolucineren poet.Pokraj zbirkata Beli mugri, Racin ostavil i nekolku drugi

nedovr{eni dela: romanot Afion, poemata Jane Sandanski i nekolkuraskazi i studii.

66

ROMANSA

îtaj}i gi pesnite, razmisluvajte kakvo bilo raspoloè-nieto na nivnite avtori pri opejuvaweto na ~uvstvata.

Zapi{ete gi zborovite koi ne gi razbirate.

PITAL JA STOJAN BOJANA

Pital ja Stojan Bojana, i ¼ kladoa v pazuva,pital ja za tri godini pak Bojana ne mrdnala!majka ¼ ne ja dava{e, Pak si govorat bra}a ¼:Bojana mi go saka{e <Majko le, mila majko le!mi stana bela Bojana, Da go vikneme Stojana,mi vleze zemni kerali, ak e od nafol umrena,otklu~i kov~eg {areni, Bojana }e se razbudi>.belo si ruvo izvade, Toj se vedna nad nea,i lepo mi se promena, ¼ segna v pazuva,si posla ramni dvoroi, Bojana mi se razbudi.si posla meka postela, Bojana lepo govori:legna Bojana da spie <Majko le, mila majko le!od nafal mi e umrela. [to bev si lepo zaspala>.I ja dogleda majka ¼ , <]erko le, mila }erko le!rasplete kosi nad nea, Koga ti zmija kladovme,vikna si tagi po nea. kak ne te zmija izede?Bra}a ¼ lepo govorat: Koga ti ogan kladovme,<Majko le, mila majko le! kak ne te ogan izgore?>Da pojme v gora zelena, <Majko le, mila majko le!da zejme zmija lutica, koga mi zmija kladovte,i ¼ kladoa v pazuva, kak da me rosa obrosi,pak Bojana ne mrdnala! koga mi ogan kladovte,Pak ¼ govorat bra}a ¼ : kak da me sonce ogrea>.<Majko le, mila majko le! <Bojano, }erko Bojano!da zejme ìvi jagleni, Koga ti segne v pazuvaa ¼ kladime v pazuva, kako ne mi se upla{i?>ak e od nafol umrena, <Majko le, mila majko le!Bojana }e se razbudi>. Za{to mi segna v pazuvaZedoa ivi jagleni so nego da se }erdosam>.

Narodna pesna

67

VE^NA QUBOV

Polu srce, polu kamen ‡ Da odleta kon svetlosta,bev nekoga{ jas: kon nebo i rajpolu stud i polu plamen kon zorata, kon radosta,mojata krv i strast. kon ve~niot maj.

No, kamenot ti go stori Da odbere negde za nasda izgori set, nekoj ubav kat,i srceto preku gori za qubovta mirno mestoda razvie let. pod svodot ni zlat.

I Boga go moli tamoi vo ovoj ~as:da mi prosti za{to ve~no}e te qubam jas.

Jovan Joanovi} Zmaj

Razmislete, razgovarajte!

Objasnete gi zborovite koi gi zabeleàvte kako nejasni. (Pobarajte vo Re~nikot na nepoznati zborovi). Koja tema dominira vo dvete pesni?Kakov nastan e opean vo narodnata pesna?[to storile bliskite na Bojana za da ja oìveat?Koj bil lekot za Bojana?Kako zavr{uva qubovta me|u mladite?Na kakov na~in se slavi qubovta vo ovaa pesna?Kakvi ~uvstva se isprepletuvaat vo narodnata pesna?Koi humoristi~ni elementi gi otkrivte vo narodnata pesna?Analizirajte go razvojot na dejstvoto vo pesnata!Poso~ete gi lirskite i epski elementi vo narodnata pesna.Koi elementi se sli~ni vo sodrìnite na dvete pesni?Opredelete gi poetskite sliki vo pesnata <Ve~na qubov>.Kakvi ~uvstva preovladuvaat kaj poetot J. J. Zmaj na po~etokot, a kakvi na krajot od pesnata?

Zapomnete!

Lirsko-epska pesna, ~esto humoristi~na, so nenadejni presvrtivo dejstvoto i so neo~ekuvani re{enija, se vika romansa. Vo nea dominiratemata za qubovta koja po niza peripetii se ostvaruva. Ovie pesni jaslavat qubovta so mnogu vedrina, duhovitost i imaat sre}en kraj.

68


Analizirajte ja sodrìnata na narodnata pesna <JankaVlahinka> otkrivaj}i gi lirsko-epskite elementi i izraznitesredstva. Razgovarajte za razvojot na dejstvoto.

JANKA VLAHINKA

Pro~u se Janka Vlahinkaduri do Stambol koprina,so hubavina ne tolko,ja so rabota tri tolko.Na den veze po mahrama,na no} prede po ko{ula.Ja do~u Marko trgovec,pa mi se ~udi, dvoumikako da Janka izmami.Na majka si ¼ govori:‡ Male le, stara maj~ica![to mi se e moma do~ulaso hubavina ne tolko,ja so rabota tri tolko.Na den veze po mahrama,

na no} prede po ko{ula.Kak da ja, majko, izmamam? ‡Majka mu tiho govori:‡ Sinu le, sinu le, mlad Marko!I tova li kahar bere{?Prekupi si ~ista svilai klabodan srmajlija.>Site }e dojdat da kupat,Janka }e Vlahinka da dojde. ‡Kako go majka nau~i,si prikupi ~ista svilai klabodan srmajlija.Pu{ti gemija po more,Izvikna Marko, provikna:

69

‡ Elate, svila evtina! - Oddalek ide i vika:Site devojki dojdoha, Trgovec, mladi trgovec!nema e Janka da dojde. Trgni gemija na suho,Pa mi se ~udi mlad Marko svila da odbereme. ‡{to nema Janka da dojde! Ja Marko li ¼ govori:Koga ve~er nad ve~er, ‡ Mene me majka zaklelaeto ja Janka kaj ide nadvor gemija da ne vadam. ‡so danaeset robinki, Pa si izmami Janinka,so trinaeset alajki. ona si vleze v gemijaRobinki ¼ poli krepeha, i Marko tegnal gemija po more,alajki ¼ drum meteha. i si grabna Janinka.

Narodna pesna

Doma{na zada~a

Pro~itajte i drugi romansi od narodnoto tvore{tvo.Preraskaète ja nivnata sodrìna, analizirajte gi likovite,nivnata dosetlivost i duhovitost. Obrnete vnimanie nanarodniot jazik. Pronajdete karakteristi~ni zborovi napi{anina dijalekt i objasnete gi.

70

STILSKI FIGURI

REFREN

Pri ~itaweto na pesnite razmislete zo{to nekoi stihovise povtoruvaat.

SME[EN NASTAN NA ULICATA

Po na{ata ulicaprotr~a viulica.

Do trotoarot drvjata se svija,zali~ija na sme{ni ìvotnikoga voda na potokot pijat.

Po na{ata ulicaprotr~a viulica.

Edna {apka pred sebe krena,po nea tr~aa dolgo~i~ko eden i edna ena.

No, {apkata li~e{e na pticaizmorena i gladnapred edna vrata padnapotoa skokna na telefonska ìca.

Ottamu gleda{ekako na na{ata ulicatr~a sme{na viulica.

Srbo Ivanovski

71

VETAR

Gi goni{ letalata po viso~initei pticite nebesno vo dale~inite,te slu{am sekade kaj {to se jazi{i kako po trevata poleka gazi{,oj, vetre, ti duva{ vezdeni pee{ so glas yvezden.

I gledam sekoga{ pravi{ ne{to,no i sekoga{ se krie{ ve{to.Te slu{am kako se bliì{, idi{,no nikoj ne moè da te vidi,oj, vetre, ti duva{ vezdeni pee{ so glas yvezden.

Ti tolku silen i studen {to si,mlad li si, star li si? Koj si?Da ne si yverka v pole {to {etaili si nekoe bezgri`no dete?Oj, vetre, ti duva{ vezdeni pee{ so glas yvezden.

Robert Luis Stivenson

Razmislete, odgovorete!

Koj e motivot vo pesnite?

Kakvi poetski sliki otkrivte vo niv?

Kako se opeani viulicata i vetrot? Na {to se misli?

Koi izrazni sredstva gi otkrivte vo pesnite?

Poso~ete gi stihovite vo koi gi voo~ivte.

Pro~itajte gi stihovite vo pesnite koi se povtoruvaat. Sokakva cel avtorot go napravil toa?

Zapomnete!

Povtoruvaweto na eden ili pove}e stihovi vo edna pesnase vika refren. Nekoga{ se povtoruva i cela strofa. So refre-not se zasiluva emocionalnosta na lirskata pesna i pridone-suva da se pottikne muzikalnosta, odnosno ritamot vo nea.

72


Pro~itajte gi narodnite pesni koi sledat i sogledajte ja ulogatana refrenot vo niv. Potoa analizirajte ja sodrìnata, strukturatana stihot i na strofata. Dokolku ste vo mo`nost, prezentirajte imuzi~ka verzija od navedenive pesni.

AJDE MILKE DA BEGAME

Ajde, Milke, da begame Milkano, mori mome ubavo,v na{e selo Male{evo. Milkano, bre nevesto kale{o.

Milkano, mori mome ubavo, Od tri strani sonce gree,Milkano, bre nevesto kale{o. od ~etvrta mese~ina.

V na{e selo Male{evo Milkano, mori mome ubavo,od tri strani sonce gree. Milkano, bre nevesto kale{o.

Narodna pesna

MAKEDONSKO DEVOJÊ

Makedonsko devoj~e, li~na e i poli~nakitka {arena, od samovila.vo gradina nabranadar podarena. Dali ima na ovoj beli svet

poubavo devoj~e od Makedon~e.Dali ima na ovoj beli svet Nema, nema ne }e se rodipoubavo devoj~e od Makedon~e. poubavo devoj~e od Makedon~e.Nema, nema ne }e se rodipoubavo devoj~e od Makedon~e. Koga pesna zapee

slavej natpee,Koga kosi rasplete koga oro zaigrakako koprina, srce razigra.

Individualna rabota

Pronajdete narodna pesna vo koja ima refren. Analiziraj tegi: motivot, poetskite sliki, strukturata, jazikot i izraznitesredstva.

Istraùvajte!

Pronajdete muzi~ka verzija na narodna pesna so refren, po-slu{ajte ja na ~as i diskutirajte za vizuelnite i auditivnite ele-menti, za rimata i za izraznite sredstva.

73

APOSTROFA

Pro~itajte gi pesnite i razmislete komu i so kakva celse obra}aat poetot ili narodniot peja~.

MOJATA NENAPI[ANA PESNA

Oj, zlatna ripko, {to nigde te nema,}e vleze{ li edna{ vo moive mreì?]e dopram li edna{ do tajnata tvoja,kade mi bega{, kade li leì{?

Moèbi si tamu, zad temnata gora,moèbi pod oblak, orel kaj {to leta,ili, pak, nedosti`na }e ostane{ skri{nana nekoja u{te neznajna planeta?

Mi se ~ini deka nekoga{ si blizui v uvo mi yuni tvojot srebren stih,potoa se budam, a tebe te nema,se gubi{ sleana ko pla{liva ptica,pesno, me~to moja, nedofatna yvezdo!

Te gonam, te baram niz prostor i vreme,a ti mi bega{ ko veter~e lesno.I znam, }e nemam jas sredba so tebe,moja najubava, nerodena pesno!

Gligor Popovski

Razmisluvame, razgovarame!

So kogo ja sporeduva avtorot svojata nenapi{ana pesna?Kade ja bara inspiracijata za tvorbata?[to mu se pristoruva dodeka ja tvori?Na kakov na~in ¼ se obra}a poetot na pesnata?Otkrijte gi u~enite izrazni sredstva.

Zapomnete! Obra}aweto na poetot kon neìvi ne{ta, kon predmeti i li~nosti, ili kon apstraktni poi-

mi kako kon ìvi su{testva, se vika apostrofa.Upotrebuvaj}i ja apostrofata poetot go oìvuva odnosot kon

predmetite ili li~nostite koi ne se so nego i taka negoviot odnosstanuva neposreden, topol i blizok {to }e go sogleda{ vo narednitepesni.

74

Napravete sodrìnska i strukturna analiza na pesnive.

RODNATA KU]A

Eve ja mojata ku}i~ka niska,na srce topla, mila i bliska!Na kraj seloto ti si se skrila,ku}i~ke moja, draga i mila!Nad tebe leko ~adot se vie,kolku ubavo vo tebe mi e!

Dvor~eto malo, gumnoto ~isto,kraj tebe te~e poto~e bistro...

Vol{ebni skazni tuka sum slu{al,so tiha trepet i mila du{a.

Toplo me vle~e rodnata strea,dojdov kaj tebe srce da zgream!

Ku}i~ke mila, so malata vrata,za mene ti si kako palata!!!

Van~o Nikoleski

PESNA ZA SONCETO

Taka prekrasno sveti{ na nebesniot vrvti, Sonce na ìvotot,{to prvo zapo~na da ìvi{.Vo mugrite na istok zasvetuva{i celata zemja so svetlina jaopsipuva{.Ubavo si i silno, nad site carstva lebdi{,tvoite zraci go grlat cel svet{to silata tvoja go sozdade.Daleku si, a zracite s# do zemjatati stignuvaat, na liceto si od site lu|e,no patot ne moàt da ti go sledat.Koga na zapad }e legne{ da se odmori{,cel svet e vo mrak kako vo smrt;vo son leàt lu|eto so vè{teni glavi,ednoto oko ne go gleda drugoto.

Narodna pesna

75

Ve`ba za na ~as

Vo slednive pesni otkrijte ja apostrofata i analizirajte ginivnata sodrìna i struktura.

KRAJ IZVOROT NA VARDAR

Nezapirliv brzaku,bigori stari od pazuviisfrli,vo penlivi vodi tvoikapnati solzi stopi,so pesna od kamen isklesanabeli bregovi napravi.

Niz bu~nosta, slu{ame,rika postoeweto tvoe,niz penlivite jazicise ra|a{ i vi{nee{,vo tvoeto studenilo mekoizdr`livosta da si ja merime,so siniloto prozra~nodu{ata si ja stopluvame,so krupnite zrna vodaèdta si ja gasneme.

Denes pokraj tebepatot n# dovede,vrutoku, vodoneiste~en,izvoru solzobiseren,kako da te nare~am,kakov zbor da iznajdamvo pesnava da te posvetam.

Slavka Arsova

BISERA

Bisero mome, Bisero,{~o nosi{ biser na grlo?Tvoeto grlo hubavoi ot drobnago biserahiljada pati pobelo.

Bisero mome, Bisero,za{~o so biser pokriva{tvoeto grlo hubavo?Ja ne}u biser da bacatuk saka tvoeto grlo.

Bisero mome, Bisero,za kogo nizi{ biser’t?Za kogo gotvi{ daroi?Ja daroi biser ne sakatuk saka moma Bisera.

<Bisero, mome Bisero!Daq si u bah~i rastena,Daq si od boga dadena?><Ne sum od boga padnata,Tuk sum od majka rodena>.

Konstantin Miladinov

Od Zbornikot naMiladinovci

Za doma

Napi{ete poetski tvorbi so motiv za koj }e se dogovorite na~asot; upotrebete apostrofa i prezentirajte gi na naredniot ~as sorecitirawe.

76

Za avtorot

Konstantin Miladinov, eden odnajzna~ajnite makedonski poeti od XIX vek,e roden vo Struga, 1831 godina. @elbataza nauka go ponela mladiot poet kon Moskva‡ sredi{teto na slovenskata nauka vo toavreme. Tamu ostanal nekolku godini izu-~uvaj}i slovenska filologija. Godinite po-minati vo Moskva bile ispolneti so nespo-kojstvo i taga za rodniot kraj.

Na vra}awe od Moskva, Konstantindoznal deka turskite vlasti go zatvorilenegoviot brat Dimitrija so èlba da go os-lobodi, trgnal kon Carigrad, a vlastite gozatvorile i nego. Vo 1862 godina,neposredno eden po drug, dvajcata bra}aumrele vo zatvorskata }elija.

So svojata prosvetitelska rabota i so sobiraweto i izdavawetona narodnite umotvorbi, Konstantin i Dimitrija odigrale ogromnauloga vo budeweto na nacionalnata svest kaj makedonskiot narod.Objavile i Zbornik so makedonski narodni pesni, vo Zagreb, 1861godina.

Konstantin Miladinov se smeta za osnovopolo`nik na make-donskata literatura.

77

HIPERBOLA

Dodeka ja ~itate narodnata pesna, voo~ete koi poetskisliki se nerealni.

DIMO I ZMIJA GOLEMA

Hubava, Stano Vidinko!Dali si ~ula, razbrala?Izlegla zmija golemapod ramno pole Vidina,koga se zmija isprava,kolko dve tenki topoli,koga se kola~ vie{e,kolko dve gumna {iroka.Nezi ¼ tain davahado tri furni vru}a leba,do tri bo~vi rujno vino.Tain ¼ nezi davahapo tri devojki hubavi.Pa zmija si haber pra}a{e:- Taj tain, {to mi pra}ate,mene ne mi stiga{e. ‡Pa mi se ~udi vidinski pa{akak da ja zmija utepa?Pa{ata telal li~e{e,golema kr~ma dava{e,devet du}ani na suhoi u{te mi dava{edevet gemii po more,koj }e mi se junak najdezmijata da ja utepa.

Narodna pesna

Razgovarajte!

Kako e opi{ana zmijata vo narodnata pesna: realno ili nerealno? [to pora~uvala zmijata za jadewe? Kako reagiral pa{ata? Opi{ete go Dimo vo namerata da se presmeta so zmijata. [to mu pora~ala majka mu? Kako se spravil so zmijata?

Nikoj mi se ne naima,se nail Dimo Kehijazmijata da ja utepa.

Opa{al Dimo, opa{aldevet pojasi alovi,

zaka~il, Dimo zaka~ildevet pi{toli srebreni.

Si jahna kowa dobregostara mu majka govori:

- Kej }e ide{, Dimo?- ]e idam, majko }e idam,

izlegla zmija golemana ramno pole Vidinsko.

Nikoj mi se ne naima,ja siromah, majko, ja se najmi

zmijata da ja udarem.Taka si Dimo stana, otide.

Oddalek ide i vika:- Izlezi, zmijo golema

ja su tain donelodevet pi{toli srebreni,do devet sabii zlateno. -

Edno~ si mahna, ja udri,zmijata ja utepa.

78

Zapomnete!

Stilskata figura so koja se zgolemuvaat (preuveli~uvaat) ne-~ii osobini i intenzitetot na dejstvoto, se vika hiperbola. Taa seupotrebuva so emocionalno zna~ewe, a nao|a primena kako vo lite-raturata (narodna i umetni~ka), taka i vo sekojdnevniot govor koga seiskaùva ne{to vpe~atlivo. Na primer:

]e puknam od smea. Se otepa od u~ewe..Napravi more od solzi. Pee ‡ neboto e~i.Mu te~e reka od zborovi.

Vo narodnata literatura osobeno se poznati pesnite za KraleMarko, Bolen Doj~in i drugi junaci vo koi so hiperbola e prikaànanivnata natprirodna sila.


Otkako }e ja pro~itate pesnata <Silata na Krale Marko>, ana-lizirajte ja spored planot:

1) Tema i motiv2) Fabula3) Izrazni sredstva4) Naglasete gi stihovite so hiperbola.

SILATA NA KRALE MARKO

[edba {etat Marko Prilep~anec,{edba {etat zemja po kraina...Mi prijavnal kowa {arenago;{arenago kowa debelago,debelago kowa, kr{igoro!

Mi naloìl samura kalpaka,na kalpaka do tri ogledala,a pod nimi perja paunovi;

Mi zasukal mrka mustakina- eden mustak do tri runa crni;mi namurtil o~i sokolovii nad nim ve`di pijavici,kako crni krilja lastovi~ki.

79

Mi opa{al sabja diplenica,{to se diplit dvanaeset pati,{to se nosit kowu vo grivata,i mi se~it drvja i kamewe.A na sedlo bogme mi privrzal,{to privrzal te{ko bozdugana,{to e te{ka {estotini oka;v raka drì ona bojno kopje,ko jasika tenko izvi{eno;se nametnal s guwa kabanicami crneet kako temen oblak!Si razigral kowa pelivana:se zatresla kutra crna zemja.

Narodna pesna

Zada~a

Pronajdete i drugi pesni za Krale Marko. Ve`bajte preraskaùvawena pesnite. Poso~ete gi stihovite vo koi ima hiperbola.

80


Pro~itajte te gi pesnite <Nevesta mom~e fale{e> i <Nade`> ipronajdete ja hiperbolata vo niv. Analizirajte gi sodrìnski i struk-turno.

NEVESTA MOMÊ FALE[E NADE@

Nevesta mom~e fale{e: Koga bi imal du}an~e maloImam mom~e rabotno, so edna vitrina samo,Na den brazda ora{e, toga{ bi prodaval... pogodi {to?Vo nedela lei~ka,I v mesec pogon~e, <Kupete? Evtino. So namalenie.A v godina nivi~ka. Sekomu nade` mu treba?>Tam deka mom~e ora{e, I sekomu bi mu prodal nade`Pusta go dremka napadna, golem kolku neboto!Zaka~i ralo sred niva,Pustoto ralo kru{evo, A na onoj {to nema pariDur da se mom~e razbudi, i odnapred so pogled ja krade,Pustoto ralo niknalo. }e mu dadam bez da ja platiKoga se mom~e razbudi, seta, seta moja nade`.Zreli se kru{i najade.

Bra}a Miladinovci Xani Rodari

Za doma

Pronajdete podatoci za sobira~kata dejnost na bra}ata Mila-dinovci. Podatocite prezentirajte gi na ~asot i napravete yiden ves-nik od sobranite materijali.

Napi{ete desetina re~enici od sekojdnevniot govor vo koi }eupotrebete hiperbola.

81

GRADACIJA

Pro~itajte gi pesnite i sogledajte kako se naredeni poet-skite sliki i poimi vo niv.

NIKOLA I SOKOLOT

Ozgora idet Nikola, duri vo momini dvorovi;na raka drìt sokola. da si naredam stolovi,Sokol mu lepo govorit: da si pre~ekam svatovi,- Nikola, xanam Nikola na site svatovi darovi,ti potpu{ti mi remeni, a na Nikola nevesta.da si odletam daleku,

Narodna pesna

PESNA ZA TATKO MI

Sekoja ve~er umoren toj ni se vra}akoga denot kon zalez jazdii sekoja prikve~er liceto negovo dobronova br~ka go brazdi.

I zapo~nuvaj}i ja svojata prikazna novadonesena od poleto,toj mi ja otkriva vistinata za lebot i zemjatai ubavinata na proletta.

Potoa dolgo e zamol~an i so ispukana rakaja gali mojata kosa,a jas go ~uvstvuvam nemiot tek na prikaznatakako zdiv na livada v rosa.Sekoja prikve~er umoren toj ni se vra}asonceto koga zajduvai v sekoja br~ka liceto {to mu go brazdipo edna dobrina najduvam.

Vidoe Podgorec

82

Razmislete i odgovorete!

[to drèl Nikola vo rakata?

[to mu govorel sokolot?

[to sakal sokolot da pronajde?

Koi epski elementi gi pronajdovte vo narodnata pesna?

Koga se vra}al tatkoto od rabota i kakvo bilo negovoto lice?

Kakva vistina nosel toj sekojdnevno koga se vra}al doma?

[to pravel tatkoto dodeka ja galel kosata na sinot?

[to nao|al sinot na liceto od svojot tatko?

Pronajdete gi poetskite sliki vo pesnata!

Napravete nadvore{en opis na tatkoto i poso~ete gi negovite~uvstva.

Naglasete gi stihovite vo koi ~uvstvata vo dvete pesni senajsilni.

Zapomnete!

Stilskata figura vo koja se redat poimi ili poetski slikipostapno po svojot intenzitet se vika gradacija. Sluì za zbogatu-vawe na slikovitosta na poetskiot jazik i pridonesuva da prediz-vika emocii pri ~itaweto na poetskata tvorba.

Zada~a

Pro~itajte gi stihovite koi sledat i porazgovarajte zagradacijata vo niv.

[UPEQKA DIMANO DIMAN - DEVOJKO

Pod ladna senka daboa Dimano, diman ‡ devojko,Pred mene pole {iroko ka~i se gore na divan,Pod noze re~e da te~it, pogledaj dolu pod divan:Nad glava vetar da {umit, pod divan ‡ pole {iroko,I ja na d’bot navalen vo pole ‡ stado golemo,Da svira so {upeqkata vo stado ‡ kamen bescenet,Kak “e me u~it srcevo. na kamen ‡ mlado ov~ar~e,

so meden kaval svire{e, Konstantin Miladinov Dimana mi ja slave{e.

Narodna pesna

83


Pronajdete ja gradacijata vo slednata pesna. Razgovarajte kakovlijae na va{eto doìvuvawe na sodrìnata na pesnata. Opredeletegi lirskite i epskite elementi vo pesnata.

BOLEN LE@I [IKO KAPIDAN

Bolen leì [iko kapitanot,bolen leì [iko, }e da umre.<[iko, [iko kapidane!Ti da vidi{ ~udo golemo,kako se bijat lisjata,lisjata od drvjata,drvjata od gorata,{umkite od leskite!Al mi e, [iko, od Boga,dali mi e od du{mani?><Krenete me da si stanam,podajte mi tamburata,malku jas da si posviram,da si re~am do tri pesni,do tri pesni kapidanski.Koga }e selo vlezete,da ne si pu{ki frlate;da ne ve ~ue majka mi,majka mi, ta i sestra mi;~asot }e pra{at za mene:<Kamo go [iko kapidan?>Vie da nejze re~ete:<[iko mi se oèni:mramorna plo~a ‡ nevesta,a kamar~eto ‡ dever~e,deveri, drobni kamewa,svatovi ‡ suvi drvari,nunkoto ‡ Stara Planina!>.

Narodna pesna

Bidete kreativni

Obidete se samostojno da sostavite poetski tvorbi so pej-za`ni motivi, vo koi }e upotrebete gradacija. Tvorbite prezen-tirajte gi na ~asot, a od najuspe{nite napravete yiden vesnik.

84

ROMAN

Prisetete se koi vidovi epski tvorbi ste gi izu~ile voprethodnite oddelenija. Navedete gi nakuso nivnitekarakteristiki.

Pro~itajte go vnimatelno izvadokot i obrnete vnimaniena dejstvoto i opisite.

RAZDELBA

(Tekstot e izvadok od romanot <Spomenka>. Rivalstvoto me|udvete druìni, <Sokoli> i <Crveni streli> i brojnite detski igri,pobedi i porazi, me|usebnite sudiri se isprepleteni so magijata napr-vata qubov {to Bojan ja ~uvstvuva kon Spomenka. Tuka e Vera Pre-teralka koja postojano pravi spletki za da gi ottrgne ~uvstvata naBojan kon Spomenka. No, sepak, na krajot se slu~uva ne{to {to Bojanne go o~ekuva.)

<Juni dojde tivko i neosetno, zaedno so prvata svetulka naletoto.

Dva-tri dena otidov vo gradot. Tamu treba{e da seraspra{am za upisot na novi u~enici vo srednite u~ili{ta. ]e ¼prenesam i na Spomenka. Dvajcata }e se zapi{eme vo isto u~ili{te.Dvajcata zaedno }e se vra}ame za praznicite v selo. Zar nema da bideprekrasno? A qubovta me|u nas nikoga{ nema da zgasne.

Doma se vrativ nave~er.No, ona {to se slu~i potoa, postoi samo vo nekoja qubovna pri-

kazna, a ne vo edna obi~na prva qubov {to najprvo li~ela na sme{naigra.

Istiot den, ve~erta, so Spomenka se sretnavme kaj slivata. Taapobara da me vidi. A koga dojde o~ite ¼ bea polni so solzi...

- Bojane? ‡ bez vozdrùvawe zaplaka.- Ti pla~e{, Spomenka?! ‡ zbuneto ja gledav.- Pla~am... I sakam da pla~am... ‡ u{te pove}e gi pu{ti solzite.- Zo{to?! ‡ se ~udam.- Ne{to stra{no ... Mnogu stra{no...- [to?!- Jas ne sakam, Bojane, ne..- [to se slu~ilo, Spomenka?! ‡ nasetiv deka rabotata e seriozna.- Nie utre ... utre }e se otselime odovde... Nie... mora da se

otselime! Taka saka tate. Nie zasekoga{... ‡ glasno zalipa Spomenka.Nikoga{ tolku ne sum se iznenadil.Teòk molk.- Ti sonuva{, Spomenka?!? ‡ mi zapre ne{to vo grloto.

85

Ne, ne... I toa utre... Tateve}e dojde... Site }e zamineme.Tamu kade {to raboti toj. Dalekuodovde. Mnogu podaleku odgradot na Du{ica, mnogu... Ovde...ovde ku}ata }e ja prodademe.Zasekoga{ odovde... ‡ pla~e{eSpomenka.

- Ova ne... ne moè da bide...‡ pu{tiv i mene da mi pote~atsolzi.

- Jas ne sakam... da si odam,ne... Mislev... u{te vo ona pismo{to go isprati tate... Mislevdeka e laga... Toga{ ... kogaberevme jorgovani... ‡ ne moè{eda mi objasni Spomenka.

Prvata qubov pla~e{e vonas.

Ja baknav Spomenka vo liceto. Ja baknav i vo o~ite. Tripati jabaknav. I tripati go po~uvstvuvav samo vkusot na solzite.

Sega ve}e znaev zo{to Spomenka be{e nasolzena, toga{ kogaprecutuvaa jorgovanite. Znaev i {to pi{uvalo vo pismoto od tatko ¼{to im go ispratil doma. Sega ve}e znaev s#.

Doznav i ne{to drugo: prvata prerana bolka na qubovta.- Samo tebe, Bojane, }e te sakam... ‡ mi vele{e Spomenka.- I jas samo tebe, Spomenka...Za eden ~as kako da porasnavme. Prerano dojde bolkata na

qubovta, navistina prerano. A solzite bea ~isti, ni malku gre{ni iprvovqubeni.

Doma ‡ pravo vo sobata. Neka pomislat deka sum umoren. Nikojne sakav da me vidi. I ne mi se ve~era{e. Nabrgu se podvitkav vokrevetot za da moàm tivko da taguvam i da ne zaspijam cela no}.Prvata bolka doa|ala tolku neo~ekuvano i tokmu vo onoj mig koga sibil najsre}en.

Preku cela no} niz prozorecot dopira{e neumorna pesna navquben slavej.

Utroto, znaev: kamionite, onie dva {to utrinata zatatnija ve}egi tovaraat.

Nabrgu tie zaminaa.Kon pladne dojde i tretiot. Pred kve~erina, zaedno so nego

treba{e da otpatuva i Spomenka.Najprvo do najbliskiot grad, a potoa, moèbi so voz, mnogu, mnogu

kilometri.

86

Ne moèv da pojdam kon nivnata ku}a i da gledam kako se otse-luvaat. A znaev deka tamu bea sobrani mno{tvo devoj~iwa i mom~iwa.Znaev deka site sakaat da se ispozdravat so Spomenka. lenovite nanekoga{nata druìna na <Sokolite> od Ridot na jorgovanite, a i onie,porane{nite protivnici od druìnata na <Crnite streli> od Dolinatana bagremite. Samo jas, nekoga{niot voda~ na posilnata druìna, nemavsila da pojdam i da se pozdravam. Ne sakav nikoj da me vidi so nasol-zeni o~i.

Vo dvorot, ve}e po vtorpat za kratko vreme morav da ja naberamnajgolemata kitka trendafili i prekutrupa, da ne me sretne nikoj,potr~av kon rekata. Koga }e pominuva kamionot, }e istr~am na patotpred nego, }e go zapram i na zaminuvawe }e ¼ gi podaram trendafilitena Spomenka. Potoa }e izbegam {to podaleku od toa stra{no mesto...

Stoev skrien vo vrbjacite i o~ekuvav. Sekoj ~as treba da naidekamionot. [tom }e zatatni, vedna{ }e mu istr~am vo presret. Patote blisku do rekata. A trendafilite se za Spomenka ‡ devoj~eto {tozasekoga{ zaminuva.

Tolku mi e te{ko {to pomisluvam deka sekoj mig svetot so setasvoja teìna }e se urne vrz mene.

Rekata te~e: bujna i sekoga{ zabrzana kon svoite nepreodi.Najposle, te{ko natovareniot kamion, zatatni.Prostorot vo gradite mi stana pretesen; ne{to me stegna. Toj go

preminuva{e ve}e mostot, a mene nozete mi se prikovaa. Gi stegavtrendafilite, no nikako ne moèv da istr~am od kaj rekata. Toj ve}esvrte po pra{liviot pat. U{te posilno ja zgrap~iv kitkata, amaostanuvav nepodvièn na mestoto. Ne moèv da se pojavam pred toazabrevtano ~udovi{te {to mi go odzema{e onoj lik so nebesno sinio~i i kosa so boja na esensko lisje.

Pomisliv deka nozete sekoga{ }e mi ostanat nepodvi`ni iprikovani za mestoto. Dodeka nemo}no ja dovikuvav onaa sila {to nemoèv da ja iznajdam vo sebe, kamionot, teòk i natovaren, zamina popatot... Dolgo gledav vo nego kako vo nekoj grablivec, s# dodeka ne seizgubi zad posledniot svijok.

Zastanav nad rekata. Kitkata {to ja drèv poleka se oslobodiod prstite i padna vo rekata. Vodata gi ponese trendafilite vosprotivna nasoka od patot po koj zamina Spomenka. So toa zgasna iposlednata verba deka }e stignat do devoj~eto {to tolku mnogu gosakav. Pak po~uvstvuvav vla`nost vo o~ite. Pak solzite potekoa...

Pred mene vetreto go duvka{e par~eto slu~ajna novinska hartija.Tokmu na taa poòltena hartija, po nekakva igra na slu~ajot, pro~itav:PRVATA QUBOV E SLI^NA NA PRVIOT SNEG: RETKO NEKOGA[OSTANUVA.

Gorjan Petreski

87


Kakvi planovi imal Bojan koga zaminal v grad?Zo{to Spomenka pobarala da se sretne so Bojan?Opi{ete gi ~uvstvata na dvajcata mladi.[to napravil Bojan na denot na preselbata?[to se slu~uvalo vo du{ata na Bojan?Kade zavr{il buketot trendafili?Protolkuvajte ja porakata {to Bojan ja pro~ital na poòltenata

hartija.

Zapomnete!

Roman e dolga epska prozna tvorba so razviena fabula, pogolembroj likovi i nastani. Vo nego se opfateni pove}e slu~ki odìvotot na lu|eto. Pokraj glavniot lik vo romanot se javuvaat idrugi likovi i preku nivnite odnosi se slika sredinata i epo-hata, se pretstavuva ìvotot na lu|eto i nivnite idei.

Vo romanot se izdeluvaat glavni likovi okolu koi e skon-centrirano dejstvoto. Se prikaùva celiot ìvot na glavniotjunak. Sporednite likovi i nastani se zastapeni za objasnu-vawe na glavnite nastani ili samo kako ilustracija na drugipojavi i stavovi, obi~no sprotivni na onie na glavniot lik.

Romanot sodrì glavna tema ‡ predmet ili problem za koj sezboruva, kako i sporedni temi koi se obi~no svrzani so glavnatatema.

Romanot opfa}a {irok vremenski period i ima op{testve-no-istoriska osnova.

Spored temata romanot moè da bide: istoriski, avantu-risti~ki, semeen, kriminalisti~ki, psiholo{ki, quboven, i dr.

Najpoznati romanopisci vo makedonskata literatura se:Stale Popov, Slavko Janevski, \or|i Abaxiev, Vlado Maleski,Simon Drakul, @ivko îngo, Dimitar Solev, Petre M.Andreevski, Vidoe Podgorec i dr.

Zada~a

Pro~itajte roman po prethoden dogovor so nastavnikot. Na ~a-sot diskutirajte za osnovnite karakteristiki na romanot. Primeneteproblemski metod. Otkrijte gi slu~kite, glavnite likovi i nivniteme|usebni odnosi, vremeto i mestoto kade se odviva dejstvoto.

88

Sporedete!

Pro~itajte go raskazot <Izlo`ba> i razgovarajte za osobinitena raskazot, za koi u~evte vo petto oddelenie.

IZLO@BA

Majkata i }erkata se dràt za raka i odat pravo nakaj sprotiv-niot yid, kako ne{to da gi tera da si go dovr{at do krajnata to~kasvoeto dvièwe odnadvor. Crteòt pred koj zapiraat pretstavuvapazari{te na zelen~uk vo polniot ek na rabota.

- [to e ubavo, maj~ice, - se ~udi deteto i dolgo se zagleduva,sakaj}i da ja sfati sekoja podrobnost.

No, majkata nej}e da se zadrùva tuka dolgo. Nejze ¼ ostana vpe-~atokot deka kasierkata ne mnogu qubezno gi pogleda i sega ¼ se ~inideka treba da brzaat {to se moè pove}e, pa zatoa vedna{ da go vidatglavnoto {to gi dovelo ovde.

- Posle }e gledame, sine, - veli taa. ‡ Da gi najdeme prvo tvoitecrteì. Kaì koi bea.

- U~itelot mi re~e deka izbrale dva. Znae{, onoj so prodavnicatasproti nas, {to go crtav od na{iot prozorec, i onoj so bronzeniotbokal, so ruìte {to mi gi donese.

- Gledaj sega dobro, - ¼ veli majka ¼ , ja pregrnuva preku ramena ipoleka ja poveduva pokraj crteìte.

Kolku {to pove}e go zatvoraat krugot, ~ekorite kako sami da imse zapiraat. Moèbi e podobro da si izlezat vedna{ i da ostanat sonade`ta deka dvata crteà se postaveni na ona par~e od yidot {totie ne znam zo{to ne go pogledaa. No, krugot se zatvora i majkatasamo pocvrsto go stegnuva svoeto devoj~e. Taa malce premisluva.

- Idi vidi u{te edna{, da ne sme gi propu{tile slu~ajno, - velitaa.

- Pa gi nema, mamo.- Ako, pogledaj u{te edna{.Devoj~eto trga, pove}e da ¼ ugodi na majka si otkolku {to samoto

ima nekakva nade`, pominuva otsutno naokolu i se vra}a zbiraj}i ra-menici:

- Nema.Majkata go kreva pogledot i go upatuva samo za mig na umetnikot.

Izrazot ¼ e takov kako da saka da pobara nekoe objasnenie. No, toa esamo taka, ispa|a slu~ajno. Od koga smeela taa nekoga{ da bara objas-nenie, pa i sega od ovoj nepoznat ~ovek {to nema nikakva vrska sonivniot slu~aj? Pred samiot izlez taa se zapira podolgo kako daposmatra eden crte`, a vsu{nost ja zadrùva ~uvstvoto na bojazan da

89

ne se re~e deka izbegala ako izleze vedna{. Potoa, pregrnati, sepaknaglo izleguvaat.

Umetnikot pravi potsvesno gest kako da }e potr~a da gi vrati.Toj navistina im dolì objasnenie i toj e ~ovekot, iako ne go znaat,{to bi moèl ne{to da popravi vo ovaa situacija. Tie dva crteà gismetna toj od yidot, utroto pred samoto otvorawe na izlo`bata, enegi stojat u{te na biroto vo izlo`benata kancelarija. Bi moèl pov-torno da gi stavi, a na ènata i devoj~eto da im objasni deka e s#nastanato samo poradi edna slu~ajnost ‡ crteìte ne bile dobro pri-cvrsteni, pa toj poru~ekva gi simnal, no utre pak }e gi izloì, i napodobro mesto, deka go zasluùvaat toa. Zo{to ne bi gi vratil da giute{i i izraduva?

Blaè Koneski


Kade se odviva dejstvoto vo raskazot?Zo{to se prisutni tamu majkata i }erkata?Kakov e vpe~atokot na majkata od pogledot na kasierkata?[to bilo naslikano na dvata crteà od devoj~eto?Kako se ~uvstvuvaat tie koga ne gi pronao|aat crteìte na

devoj~eto?Koj i zo{to po~uvstvuval grià na sovesta koga go videl

razo~aruvaweto na majkata i devoj~eto?Koi elementi na raskaz gi otkrivte vo tekstot?

Bidete kreativni

Od napravenata sporedba me|u osobinite na romanot i raskazotnapravete ilustrirana prezentacija vo POWER POINT na kompjuter irazmenete go proektot so svoite sou~enici.

MARK [AGAL, Lete~ki ko~ii

90

LITERATURNO-NAUÊN VID

D N E V N I K

Napravete kusa diskusija dali nekoj vo oddelenieto, ilipak nekoj {to go poznavate, vodi sekojdnevni bele{ki za ona {togo doìveal.

Dodeka go ~itate tekstot, razmisluvajte kakva sli~nosti razlika voo~uvate vo odnos na raskazot.

PLOÂ NA @IVOTOT

(Ta{ko Georgievski e poznat makedonski pisatel, avtor natvorbi vo koi ja opi{uva sudbinata na decata-begalci od EgejskaMakedonija. Dnevnikot go opfa}a po~etokot na karierata kogakako mlado mom~e }e po~ne da objavuva svoi trudovi vo spisa-nieto <Razgledi> kade {to rabotel Dimitar Solev, na{ poznatsovremen pisatel.)

29.08.1955 Skopje

<Napi{av raskaz. Na re~niot breg. Go odnesov vo Razgledi. De-neska pojdov kaj Solev. Toj toplo me primi i me ponudi da sednam. Mire~e deka go pro~ital raskazot i deka toj bi go pu{til ako se soglasiredakcijata. Mi obrna vnimanie za pogolema jasnost vo situacijata,makar i so nekoi povtoruvawa. Re~e deka toa ne se odnesuva na ovojraskaz, tuka se e jasno. Toa e edna psiholo{ka situacija i mnogu dobroe dadena. Vistina li e toa, {to bara tatko mu vo Rusija? Po likvida-cijata na Revolucijata vo Grcija, partizanite nasekade se rasprsnaa.Tatko mu go odnese tamu. Ah, da. Ubavo, ubavo; go zede raskazot, po~nada go prevrtuva: Ubavo e ova so slikata na krajot!

(Slikata: motiv od Vardar, sviokot kade nñ se udavi drugarot,maslo na {perplo~a. Podocna, koga Trendafil se vrati so semejstvotone go pra{av {to ja napravil slikata, nikoga{ pove}e ne ja vidov.Nekade vo mojata dokumentacija postoi fotografija od slikata.

Sredbata so Solev ostana vo mene. Toj se interesira{e za mojotìvot. Prv pat nekoj me pra{uva{e od kade sum, {to u~am, kako iveam,{to }e studiram. Be{e iznenaden koga mu rekov deka }e odam nalikovna akademija i me posovetuva nikoga{ da ne go ostavampi{uvaweto. Tie denovi trebalo da zamine vojska)...>

Ta{ko Georgievski

91

Razmislete!

Kakov nadvore{en beleg zabeleàvte na po~etokot od tekstot?[to napravil avtorot toj den?Kakvi zabele{ki dobil?Za {to se interesiral Solev?[to mu pora~al na avtorot na krajot od razgovorot?

Zapomnete! Dnevnikot e tvorba vo koja to~no i vistinito se zabeleùvaat, po hronolo{ki red, denot, me-

secot i godinata na najva`nite nastani {to mu se slu~uvaat na av-torot. Toj gi predava svoite ~uvstva i misli vo vrska so nastanot ilipojavite vo ìvotot i prirodata. Najpoznati avtori na dnevnici vomakedonskata literatura se Blaè Koneski ‡ <Dnevnik po mnogugodini>, Ta{ko Georgievski - <Plo~a na ìvotot>, kako i <Nedo-vr{en dnevnik na eden u~enik> od Stale Popovski ‡ Caci i dr.

Za avtorot:

Ta{ko Georgievski e sovremen makedonski pisatel. Roden evo seloto Kroncelovo, Vodensko, Egejska Makedonija. Vo vremeto naGra|anskata vojna vo Grcija, go napu{ta rodnoto mesto i preminuva daìvee vo R Makedonija. Ima napi{ano pove}e romani, me|u koi pova`nise: Lu|e i volci, Yidovi, Crno seme, Zmiski veter, Crveniot kowi Vreme na mol~ewe. Toj ima izdadeno i nekolku zbirki raskazi.

Za da bide pojasno

Vo svetskata literatura najpoznat e Dnevnikot na AnaFrank devoj~e koe nesre}no umrelo za vreme na Vtorata svetska vojna.Taa e holandska Evrejka i so svoeto semejstvo, nekolku godini sekriela na tavanot od ku}ata na dobri lu|e koi gi {titele da ne bidatodvedeni, kako i milioni Evrei, vo logorite na smrtta. Ana goopi{ala ìvotot i slu~uvawata za vreme na ilegalniot prestoj.Neposredno pred kapitulacijata na Germanija, nivnoto zasolni{tebilo otkrieno i tie bile odneseni vo logor kade Ana umrela. Nejziniottatko preìveal i koga se vratil doma vo Holandija, go otkrildnevnikot ‡ svedo{tvo za Holokaustot i stradaweto na nevinite voVtorata svetska vojna.

92


Pro~itajte go izvadokot i diskutirajte za negovata sodrìna.

OD DNEVNIKOT NA ANA FRANK

Sreda, 23 fevruari 1944 godinaDraga Keti,Nam tuka tolku s# ni nedostignuva, tolku mnogu i ve}e i tolku

vreme. I mene isto kako i tebe. Ne mislam samo na nadvore{nitepredmeti, vo toj pogled se griàt za nas, no, mislam na vnatre{nitepotrebi. Kako i ti, jas kopneam za sloboda i sve` vozduh, no sega veru-vam deka imame polno nadopolnuvawe za site na{i li{uvawa. Sosemaodnenade` go sfativ ova utrinava, koga sedev pred prozorecot.

Koga gledav nadvor vo dlabo~inata na prirodata i gospoda, toga{bev sre}na, navistina sre}na. A pokraj toa ‡ Petr! S# dotoga{ dodekaja ~uvstvuvam taa sre}a tuka, radosta vo prirodata, zdravjeto i u{temnogu drugo pokraj toa, dotoga{ dodeka ~ovek go ima seto toa, ‡ sekoga{pak }e oìvee, s# dodeka ivee{. S# dodeka moè{ spokojno da gleda{vo neboto, s# dotoga{ dodeka znae{ deka vo du{ata si ~ist i dekanekade sre}ata te ~eka.

Tvoja AnaVtornik, 11 april 1944 godina

Draga Keti,Koj ova ni go nametna? Koj gi napravi Evreite poinakvi od drugite

lu|e? Koj dozvoli tolku da podnesuvame s# dosega? Ako gi podnesemesite ovie stradawa i ako s# u{te ostanat Evrei, koga s# }e bide gotovo,toga{ Evreite, mesto da bidat osudeni, }e bidat pokaùvani za pri-mer. Koj znae moèbi i na{ata religija, od koja svetot i site narodiu~at dobro, e pri~ina, edinstvenata pri~ina {to sega morame da stra-dame samo Holan|ani, ili samo Angli~ani, ili pretstavnici na koja ida bilo zemja, sekoga{ }e ostaneme Evrei, no nie toa i go sakame.

Ako gospod mi dozvoli da ìveam, }e postignam pove}e otkolku{to mama storila nekoga{, nema da ostanam bezna~ajna, }e rabotamza op{to dobro i za ~ove{tvoto!

Svesna sum deka na prvo mesto i sekoga{ }e mi bide potrebnahrabrost i vedrina!

Tvoja Ana

Bidete kreativni!

Obidete se da napi{ete dnevnik za ona {to go doìvuvateili vi ostava silen vpe~atok vo tekot na denot. Zabeleùvajte ginastanite ~esto i to~no. Prezentirajte go na ~asot i disutirajte zasodrìnata, strukturata, stilot i jazikot na koi ste pi{uvale.

93

AVTOBIOGRAFIJA

Pro~itajte i sogledajte!

îtaj}i go izvadokot, obrnete vnimanie koj raskaùva zaìvotot na avtorot.

SAKANIOT UÎTEL

(Gligor Prli~ev go raskaùva svojot ivot. Go opi{uva svo-eto detstvo vo prvata polovina na devetnaesettiot vek vo Ohridkoe ne mu bilo lesno. Bez tatko, so siroma{na, vredna i hrabramajka, koja se trudela kolku moèla pove}e da go obrazuva i sotoa da go ispolni vetuvaweto kon dedo mu. Obrazovanieto }e godobie na gr~ki jazik, pa ottamu bil sre}en koga za u~itel vo Ohridbil nazna~en Dimitar Miladinov koj gi u~el na maj~iniot jazik.)

Kako za uteha na pominatite na{i nesre}i, Mitre Miladinovdojde da u~itelstvuva vo Ohrid. On se smesti vo dedova mi ku}azaedno so svojata mlada nevesta. Me|u desette u~iteli {to se izme-nija prez moeto u~enikuvawe vo Ohrid, nieden ne im be{e tolku pole-zen na u~enicite kolku Miladinov. On vo sekoja postapka ima{e ne{-to privle~no. Re~ta mu te~e{e od ustata kako med. Sve{ten ogan mugore{e vo o~ite. On znae{e deka treba da n# u~i na gr~ki, inaku nemoè{e ni da se misli.

Do negovo vreme ne znaevme re~isi ni{to od aritmetika. Po negovsovet nie, postarite u~enici, gi zemavme ogromnite tri toma od lek-sikonot na A. Gazi, se sobiravme doma i go preveduvavme Plutarha nanovogr~ki. Boè moj! Kolku {iroka be{e toga{ na{ata pamet!

Miladinov n# zapozna i so italijanskiot jazik. Za {est mesecigo prevedovme celiot prvi tom na Telemaha.

Ispitite stanaa kakvi {to ne bea stanuvale. Nasekade se raz-nese glas za cuteweto na ohridskoto u~ili{te. Od mnogu gradovi ipalanki na Makedonija i od najzapadniot del na Albanija se stekoau~enici vo Ohrid da se u~at pri Miladinova. No, site mu se srdeadeka mrse{e (ne poste{e).

Edna godina, pomnam, stisna glad: majka neobi~no nataèna mipredloì da postapam na zanaet. Toga{ jas se rasplakav. Nikako nemi se saka{e da go ostavam u~ili{teto. Odvaj toga{ po~nav da senasladuvam od neposti`nite Omirovi ubavini.

94

Razmislete i odgovorete

Koj raskaùva za ìvotot na avtorot?Kakov bil prviot negov vpe~atok za noviot

u~itel?Na {to gi u~el Miladinov?[to se slu~ilo koga zavladeala siroma{-

tijata?Kako go spoil Grigor~e ubavoto so korisnoto?

Zapomnete!

Avtobiografijata e literaturno-nau-~en vid tvorba vo koja avtorot go raskaùvasvojot ìvot za sopstvenite doìvuvawa,a gi iznesuva i uslovite vo koi ivee i raboti.Nau~en vid e poradi toa {to se temeli nato~ni podatoci, a umetni~ki e za{to avtorotopi{uva slikovito, op{irno i gi iznesuvasopstvenite ~uvstva.

Primenete go nau~enoto!

Pro~itajte go sledniot izvadok od avtobiografijata na MarkoCepenkov i analizirajte go jazikot i sodrìnata. Otkrijte sli~nostivo odnos na avtobiografijata na Prli~ev.

MERAK PO KNIGATAOD AVTOBIOGRAFIJATA NA MARKO CEPENKOV

Tamo bea (vo Prilep) i Dimitrija Miladinov i Foni Zinzivov,tie u~ea na gr~ki i u nas togaj ...

D. Miladinov be{e mnogu miren (skromen) i sobra mnogu pesniotkaj nas i si otide. A Foni daskal~eto be{e mnogu serbez: fesot gonose{e nastrana kako babaitite, so pjuskjunot na ramo, ~unki poneko-ga{ se napiva{e. Koga zamina za vo Rusija, kupi edna gajda i eden katali{ta selski. Koga u~e{e Foni vo u~ili{teto na{e, vide edna enamariovka kaj pla~e so glas i vleze v crkva so edna zobnica, {to siima{e edna krvava ko{ula od otepaniot ¼ ma`: ja klade pri ikonataod Bogorodica, za taa da mu dojde do akot na poljakot {to ¼ go otepamaòt, ~unki sudot ja istera. Foni ja ispra{a i s# go pi{a {to mukaà mariovkata. I posle go napravi na stihovi, na edna kni{ka, sozaglavie <Krvava ko{ula>.

95

Otkako se zapozna Miladinov so tatka mi, dojde u nas doma ne-kolku pati za da kupi ne{to od tatka. Eden nedelen den dojduvaj}i unas, izvadi edno xuzdan~e od xeb i mu re~e na tatka: <Slu{aj, kir Ko-sta, {to }e ti peam edna pesni~ka detinska <Tumba, Tumba divina> i pr.

- <E, te bendisa, kir Kosta?> Duri go pee{e toa ne{to Dimitrija,tatko samo ja zavrtuva{e nastrana glavata, kako da saka{e da mu kaèna Miladinova oti ne ja azetisa, ta mu re~e: <More za takvi pesni, kirdaskale, Marko moj suma znae, ne{to boèvno, boèvno da mi kaè{,ta da gi blagodaram. Navistina, kir daskale, ~umu ti se vakvi raboti{to gi sobira{? Nekni me pra{a{e za pesni da ti peam i za mnogudruzi stari raboti, ako saka{ kaì mi, ta da mi e }ar da ti prikaàmmnogu ne{to {to znam>.

Otkako se opuli i nadesno i nalevo Miladinov, izdivna i mure~e: <]e ti kaàm, kir Kosta, ~unki te poznav oti si patriot, ama eteti neboto i zemjata, ako mu kaè{ na Timiona ili na nekoj drug. Jassum storil niet da tiposam edna kniga so pesni i druzi narodnistorenija za da ostanat za spomen na na{eto poteklo, ~unki nie s# kajtuku se gr~ime i Gospod znae dokraj kako }e bideme. Ete zatoa sakamda zberam i da gi tiposam pesni i druzi raboti. Ama }e te molam:vidov ne vidov, i ~uv ne ~uv, oti ako me razbere vladikata, }e mesurdisa i }e me tatardisa>. I za vistina bestra{niot rodoqubec odtoa {to se boe{e, toa i go najde. Bog da go prosti nego i brata mu, sebatrdisaa.

Koga gi ~uv tie zborovi od pokojniot D. Miladinov, na srce mipadnaa i si rekov so umot, ~ekaj i jas pesni }e pi{uvam. Otprvin samopesni zapisuvav, a koga vo ôlakoviot Zbornik vidov oti ima{e iprikazni pe~ateni, a pak jas znaev sto i pedeset prikazni, po~nav dasi gi pi{uvam po edna-dve vo nedela.

Marko Cepenkov

Zada~a

Podelete se vo grupi i pro~itajte gi vocelina avtobiografiite na G. Prli~ev i na M.Cepenkov. Doznajte po {to }e ostane zapame-ten nivniot trud i analizirajte ja va`nostana nivnite dela.

Bidete kreativen

Napravete yiden vesnik i prezentacijana pesni od najpoznatite makedonski sobira~ina narodno tvore{tvo: Dimitar Miladinov,Kuzman [apkarev i Marko Cepenkov.

96

DRAMSKI TEKST

ISKAZ NA LIK

Prisetete se na osnovnite karakteristiki na dramskiottekst u~eni vo prethodnite oddelenija.

Dodeka go ~itate izvadokot od dramskiot tekst, sogle-dajte ja formata vo koja e pretstavena sodrìnata na tekstot ivoo~ete gi razlikite vo odnos na poetski i prozen tekst.

Za da bide pojasno

(Dejstvoto vo dramata <Racin> se odviva pred po~etokot naVtorata svetska vojna. Glaven lik e na{iot poznat pisatel Kosta(Ko~o) Racin. Pretstaveni se negovite napori da ja prezentiraonepravdanosta na narodot kako i idealite da sozdade podobridenovi za site koi se ugneteni. Vo tekstot }e otkriete {to pod-gotvuvaat Racin, Nikola i Trajan.)

RACIN

(Marija ja otvora vratata i go propu{ta Racina vo salonot. Racinvleguva bodro i veselo).

MARIJA: Eve, Tuka se Trajan i Nikola ... Filipa samo {to goisprativme na pat. Tolku saka{e da se vidi so tebe.

TRAJAN: O, dobredojde, Ko~o.RACIN: Dobrenajdov.(Racin se pregrnuva so Trajan).TRAJAN: Samo po mrak se dviì{. Moèbi zatoa si tolku sve`

i so probiven pogled.(Racin se rakuva srde~no so Nikola).RACIN: Zdravo mom~e. Drago mi e {to te gledam. Ti go pro~itav

posledniot raskaz. Silen e. Iako be{e pod psevdonim, tebe te pre-poznav.

NIKOLA: (iznenaden, s# u{te zbunet): Ti se dopa|a?RACIN: Takvi raskazi kako da izleguvaat od nekoj mit... Samo

taka prodolì.NIKOLA: Me raduva {to ti se dopadna.RACIN: (Kon Marija): Koga doa|am vo ovoj dom, kako da vleguvam

vo svoja ku}a, taka ve ~uvstuvam bliski. A ima{ isto ime kako majkami, taka {to navistina nema razlika. Marija, toa e prekrasno ime.(Kon Trajana) Kako si?

97

TRAJAN: Lo{o, mnogu lo{o, Ko~o.RACIN: Zo{to? Poradi provalata?TRAJAN: Ivan e v zatvor. Zatoa i Filip mora{e da zamine. (Kon

Marija) Odi prigotvi ne{to za ve~era.(Marija izleguva)NIKOLA: Vesnikot se doveduva vo pra{awe. Za izvesno vreme

lu|eto moraa da se zasolnat.(Trajan nemo poglednuva vo Nikola).RACIN: Ako e samo vesnikot vo pra{awe, ne e te{ko. Ti si tuka,

jas, nekako }e go izdavame. No provalite se s# po~esti, toa i mene mezagriùva.

TRAJAN: A vremeto ne e za ~ekawe.RACIN: Vesnikot e neophoden. Morame da ja iznesuvame visti-

nata za polo`bata vo zemjata i nadvor.TRAJAN: Od gore kaàa ako nema uslovi, neka ne izleguva, barem

zasega.RACIN: Uslovite }e gi sozdademe nie. Vesnikot mora da se po-

javi. Ve}e go nema tolku vreme. Toj vesnik, tie nekolku stranici, toa enade`, golema nade`. Pove}e otkolku {to nam ni izgleda.

NIKOLA: Mislam deka ne e taka lesno. Materijali nemame, ate{ko e i da se pe~ati.

TRAJAN: Moèbi si izmoren?RACIN: Ni najmalku. Dosta mi e {to se oslobodiv od svoite

smetki, makar i za malku. Inaku, znam da ne spijam po tri no}i. Pove}ene moàm. Potoa mi treba son najmalku od pet ~asa. Toa e taka u{teod denovite, koga so ovie race po~nav da pravam stomni i bardiwa ina tavan so knigi gi do~ekuvav mugrite. (Pauza). Ne znam kako ~uv-stvuvate vie, no za mene najvozbudliv e onoj moment koga se razdenuva.Toj polovina ~as e najprimamliviot del na denot. Nema utro {to nesum go do~ekal vo toj mig. Vo toa ra|awe na denot ima vozbuda {to nemoè da se opi{e.

NIKOLA: Ottamu li e naslovot na zbirkata?RACIN: Koj znae? Mugrite mi se tolku vreàni vo mislite i

~uvstvata {to site simboli se svrzani so niv. Toa e eden procep me|uno}ta i denot, kako {to postoi eden procep me|u ìvotot i smrtta.

TRAJAN: Pi{uva{ li ne{to novo?RACIN: Ne tolku mnogu. Me|u oddivka }e mi dojde nekoj stih, }e

go zapi{am. Pesnite kaj mene te{ko se ra|aat. Niz zborovite polekase otkriva su{tinata. Ma|epsna mi e nivnata mo}... Na{ava revolucijatokmu niz poetskiot zbor ja dobiva veli~inata {to gi privlekuvalu|eto. Prekrasno e koga ovaa maka narodna vleguva vo pesna. Toga{stanuva polesna. Za al, nemam vreme. Mnogu me tormozi vlasta, i jas

98

pove}e rabotam drugo, otkolku da bdeam nad nekoja pesna ... Gledate,Evropa ne spie, ne spieme i nie... Termitite se mnoàt na site stranii glodaat. Uni{tuvaat pred sebe s#.

NIKOLA: Dali ima spas od niv?RACIN: Nema sila koja ne moè da se skr{i, pa i ovaa termit-

skata. Mora da izgradime brana, inaku }e otideme i nie. Zatoa sega,kakvo bilo malodu{ie, ni {teti samo nam.

Boris Vi{inski

Razmislete, razgovarajte!

Na kakov na~in e pretstaven nastanot vo izvadokot?Koi se nositelite na dejstvoto vo dramskiot tekst?Poradi {to e zagrièn Trajan?[to podgotvuvaat Nikola, Trajan i Racin?Kakvi bile prognozite za izleguvawe na vesnikot?Kako go opi{uva Racin na~inot na koj rabotel?Koj del od denot za nego bil najubav i inspirativen za naslov

na negovata kniga?Kakvi simboli za mugrite otkriva Racin?Koj ja popre~uval rabotata na Racin i zo{to?[to misli Racin za malodu{nosta?

Zapomnete!

Poimot drama doa|a od gr~kiot zbor DRAMA ‡ dejstvo. Nosi-teli na dejstvoto vo dramskiot tekst se likovite koi gi pretsta-vuvaat nastanite preku razgovori, dvièwa (gestovi, mimiki) ipesni. Govorot na likovite me|u sebe ili sami so sebe se vika iskazna lik. Toa e specifi~nost na dramski tekst. Govorot e poznat i podimeto replika i zna~i odgovor na odgovorot.

99

Primenete go nau~enoto!

Pro~itajte go tekstot i napravete analiza na sodrìnata, nastrukturata, na iskazot na likovite, na replikite i na ~uvstvata nanositelite na dejstvoto.

Otkrijte gi delovite od tekstot kade osven so razgovor,nastanite se pretstaveni so gestovi i mimiki.

^ E S T

(Dejstvoto vo dramata se odviva vo pe~albarsko semejstvo. Stefan e votu|ina, a vo ku}ata go o~ekuvaat majkata Van|a i enata Milka, koja od denna den e s# pota`na. Denovite gi minuva vo predewe i taguvawe. Eden denna gosti ¼ doa|a sestrata na nejziniot ma` Stefan.)

Odaja vo koja s# e ~isto, ubavo suredeno, no i siroma{ko,izbledeno i dotrajano. Vo leviot agol is~adena ikona so golemokandilo obeseno na tavanot. Desno vrata; levo od yidot {arennevestinski kov~eg, nad nego kamara, a ponatamu musandra; vo dnoto,nad minder so pernici, prozorci prekrieni so temni zavesi, niz koipopladnevnata svetlina te{ko se probiva vo odajata, dobivaj}i vonea siv, blednikav ton.

Koga zavesite }e se razgranat, se otkriva pogled na ezerotoi na Gali~ica, vo rasko{ni prelivi od boi, i na ise~oci od ohridskiku}i, so tipi~nite izdadeni gorni katovi i mnogu prozorci, nakiteniso cve}iwa vo crep~iwa, koi skoro se sostavuvaat i se dopiraat nadtesnite strmni sokaci.

Milka

MILKA: (So ubavo, belo i obleano od zagasnato rumenilolice, na koe e vtisnat izraz na dolgotrajna, dlaboka taga, oseneto soopora ogor~enost i vo isto vreme ozareno so blaga produhovenost;sedi levo zad ~ekrek i napregnato i brgu prede, iako e mnogu umorna.@icata ¼ se prekinuva). Vezden se kine{, pusta!... Treperi... (O~ite¼ se napolnuvaat so solzi). Pred o~i nekolku ìci igraat... Odsolzite... Majka! (Gi izbri{uva solzite i prodolùva da raboti).

êtirinaesetta pojavaMilka i Magda

MAGDA: (Vleguva i u{te od vratata upravuva na Milka pogledpoln so qubov i ne`nost). [to mi pravi{, Milke?

MILKA: (Skoknuva, ¼ pritr~uva, ja pregrnuva). Tebe te ~ekam, Mag-do!... So du{a te ~ekam... mi treba{... Te{ko mi e, Magdo le, mnogu te{ko...

MAGDA: Gledam... Pak si se razàlila, du{o mila... Ela vamu!(Sednuva na minderot) Sedni dolu...

100

MILKA: (Pravi s# kako vo hipnoza) Of, Magdo le!MAGDA: Taka! Navali ja glavata na kolenovo moe! Taka! A sega

kaì s# {to te boli i {to ti e na srce... ]e ti olesne, du{o mila!MILKA: (So nasolzeni o~i) Ve}e polesno mi e, Magdo le! Kako

nekoga{ na maj~inoto koleno...MAGDA: Taka... Go znam jas toa, sum go pominala: te{ka e pustata

tu|ina... razdelba...MILKA: I koga e tolku dolga!MAGDA: Tuka ima, kolku da e dolga, kraj ‡ vra}awe.MILKA: Vra}awe!MAGDA: S# toj den go ~eka{, go misli{. I duri nekako mu se

raduva{, odnapred!MILKA: Misli{, si zamisluva{ kako }e se vrati, kako }e te

pogleda so o~ite... kakov zbor }e ti kaè... S# drugi, inakvi zboroviti idat na um, od ubavi, s# poubavi... Ponekoga{ silno }e te zanesemislata, i ti se ~ini deka ve}e se vratil, deka mu gi gleda{ o~ite,mu go slu{a{ glasot, mu ja se}ava{ rakata, topla ...

MAGDA: Taka...MILKA: Tuku, po~esto, i s# po~esto, mislata ti se vra}a nazad,

na onoj najteòk den, den na razdelbata... den ispolnet so krieni solzii pridu{uvani lipawa... na prvata no} bez nego, no} ‡ godina! Temna,studena... I, potoa, s# takvi dni i no}i, so godini, sedumnaeset godini!(Mala pauza) Kolku pati sum ti go kaàla ova, Magdo! S# toa...

MAGDA: Ako Milke, ako, sestro mila, s# taa maka ti leì nadu{ata, zatoa...

MILKA: Of, Magdo, {to bi pravela jas da te nemam tebe... Kogoimam jas? Nego, majka, i tebe! Toj ‡ daleku ...

MAGDA: Daleku...MILKA: Majka stara, i samata skr{ena od al... Samo tebe moàm

da ti se ispla~am i da ti kaàm s# {to }e pomislam... A kakvi limisli ne mi idat na um. Magdo! Od nekoi od niv strav me fa}a. Samasebe si se ~inam kako ulava, kako da sum se mrdnala od um... Ete, predmalku, predej}i, se zagledav vo rakava kako leta kako nekoe krilo.Mi dojde na um pesnata za taa {to se prepravila vo pile. I odedna{mi se stori deka i jas moàm taka da se prepravam, da letnam i ‡ kajnego!

MAGDA: E, veruva{ vo ona {to ti go saka du{ata.MILKA: Du{ata! Zo{to e taka vrzana, zatvorena, stegnata!

Zo{to ~ovek da ne moè da pojde tamu kade {to saka!MAGDA: Ti ne moè{ tamu, kaj nego, tuku toj, toj - }e si dojde!MILKA: ]e si dojde! Kolku pati si mi go rekla toa, Magdo! ]e si

dojde! Ta kamo edna{ da si dojde! Vistinski da si dojde! Da vidamdeka si do{ol, da go vidam! Da go gledam vaka, kako tebe {to te gledam!

101

O~ite da mu gi vidam, tie o~i, {to od prviot pogled zapalija vo mene,prvpat, najsilni, najslatki, najubavi trepeti... Kamo, kamo... Kamo jataa golema radost! Tolku ~ekana, tolku...

MAGDA: ]e ja is~eka{! ]e dojde!MILKA: Koga! Koga }e bide ve}e docna...MAGDA: ovek moè da se raduva i da bide sre}en s# duri e iv.MILKA: Koj znae! Vidi ja jabolknicava, Magdo! (Ja razgranuva

zavesata od prozorecot niz koj vo dvorot se gleda osu{ena jabolknica).Prolet e, s# se razzelenuva, se rascutuva, a taa... ogolena, suva...Sonceto ja gree, tuku ne moè da ¼ go vrati zeleniloto, cutot, plodot...Pominaa mnogu godini otkako fati da se su{i. Do lani, sirota taa,nekako se bore{e, se drè{e, se otima{e... Pu{ta{e po nekoe gran~e,ponekoe lastar~e, po nekoe jabolko... A godinava ve}e - ni{to... Jas vonea si ja gledam nekako mojata sudba...

MILKA: Kako moè{e tolku daleku da otide!

Vasil Iqoski

Bidete kreativni!

Podelete se vo nekolku grupi i sostavete edno~inka na temapo dogovor. Napravete dramatizacija po ulogi. Pri toa pokrajrazgovorot, nastanot vo edno~inkata zbogatete go so gestovi, mimikii so pesna.

Za avtorot

Vasil Iqoski e roden vo Kru-{evo vo 1902 godina. Gimnazija zavr-{il vo Kumanovo, a Filozovski fa-kultet vo Skopje. Vo 1928 godina nascenata na skopskiot teatar e izve-dena negovata komedija Len~e Kuma-nov~e (Begalka), prva drama na make-donskiot jazik, a vo 1936 godina ko-medijata Nagazil ~ovekot (ôrbaxiTeodos).

Po osloboduvaweto Iqoski giobjavi slednive literaturni tvorbi:komedijata Dva sprema eden i drami-te êst, Kuzman Kapidan, Sin i ta-tko, Dopirni to~ki i dr. kako i ra-diodramata za deca Prvi na Mars.

102

DIJALOG ‡ MONOLOG

Pri ~itaweto na izvadokot razmislete za dvete formi nagovorewe koi gi koristat likovite vo govorot vo dramskiot tekst.

LEPA ANGELINA

(Angelina e sestra na vojskovoda~ot i junak, Doj~in pro~uen po svoite podvizivo dale~nite vremiwa. Toj se razboluva, a negovata sestra bdee nad negoviotkrevet. Eve {to doznava koga }e se razbudi od te{kiot ednonedelen son.)

êtvrta scena

Vo ku}ata na Bolen Doj~in. Ogromna prazna odaja so èlezenkrevet na sredina na koj leì Bolen Doj~in.

BOLEN DOJÎN: (Se budi od dlabok son. Vika). Angelino, sestro zlata!ANGELINA: (Vleguva) Kaì brate.BOLEN DOJÎN: Tuka li se?ANGELINA: Ta nedela vreme, pred dverine, tri gromadi prostum

ispraveni, tri stroma vi{ni skoraveni. Molkot groben im e pusijata,od tagata kanijata zasolni{te. Ni da ofnat, moja rano, glas da pu{tat,da lelekaat, ponapati sal }e kleknat pred Peruna vo molitva. S#{to gri`na im prinesov, negibnato, nazad go odnesov... Samo Mitrebrate, Pomorjan~e Mitre, do vojskata na tri pati ti otide da ja smiri,ako mu se zdade. Vojska ti e podivela, bes ja sobral, koga ~ula za bolestatvoja i trgnala da go bara vinovnikot. Ne gledala kaj palela, kogomoja rano, go kolela, {to urivala ne mislela...

BOLEN DOJÎN: Zar sedmica cel ne sum buden?!ANGELINA: Tokmu tolku vo krevetot studen v son mi toni{. [to

e toa, moja rano, {to go nosi{ ta pisnuva{, krik od dnoto, od grloto ivozduhot go sleduva{. Siwak srce od sestra s¼ nakituva{.

BOLEN DOJÎN: Ne znam zlata sestro, ili da uznam se kolebam,od spoznajata stra{na, naslutena na son, vo nov son begam kako vozasoli koj }e me spasi. No, i tamu Angelino da dofatam {to sonuvamzakanata ista se gusti. Sedum dena, no} predolga, niz soni{ta pustiplovam, da dosegnam mir vo sonot, mirno sone da ulovam.

ANGELINA: Za drugega sonot sveta bilka lekovita, a za tebemoja rano, moe brate nezaspano sonot jave i pomatno od javeto samo...Kaì Doj~in, sega kaì, sestra rado s# }e stori: }e otvori bezdnizemni, nebeskata àpka }e ja kreni, do dlabini temni }e dostasa. ]epovjasa kade nu`no: sonce ju`no da ja sprì, severnoto pak zamrzni.Ni{to nema da ja spre~i da izle~i bolna brata, lek da najde ako takov ima.

103

BOLEN DOJÎN: Nemoj sestro za lekot ne zboruvaj: lek e lelek,vidar smrtta, vidaweto, a postra{no ne videno.

ANGELINA: Sestra ima, s# {to ima, edna du{a. Ona ¼ e peperuèbelo, }e go pu{ti sestra da poleta, da doleta na tvoeto ~elo za bolestada ja vpie, ta pod nea sestra da se svie. Bratot oren od postela dastani, negovite rani nejzina povela.

BOLEN DOJÎN: Angelino, bratot znae deka moè so qubovtasestrina, taa sina svetlina do beskrajot {to se {iri, bogovite da gismiri, rani quti da povie, da pokrie svod nebesen. Za mo}ta odmilosta tvoja bratot svesen... Tuk ti velam sestre, Angelino Lepa, nepovtoruvaj da me le~i{, iqa~ stra{en ne spomenuvaj. Ponapati samopodaj mi goltka vino niz godini dozreano, jadra smokva {e}eroa, putirvoda od tatkovata ni ~e{ma. A koga vidi{ zlata deka tonam vgore{tica, sekavica kaj me ega, ti zapej mi setna pesna, tihim glasomnajdaleku {to probiva i prefrla do tri gori, do tri reki, ta stasuvavo trlata, na trpeza, od ov~ari. Da mi ovci od slu{awa ne bleele, dami pcite sestre ne laele, a ov~ari blagotata ne jadele. Vrli maìprosolzile {to e Doj~in Solun~anin Bolen Doj~in... Vikni mi gidrugarite. (Angelina izleguva. Po izvesno vreme vleguvaat @oltaEvreina, Mitre Pomorjan~e i Pavle Pletikosa)

BOLEN DOJÎN: [to e Mitre so vojskata?MITRE POMORJANÊ: Vojska zbesna glave{ino, kaj {to odi

pepel ~ini, mesa kini, rasparuva, oti vojska ne veruva deka tvojatabolest od prokletstvo ide.

BOLEN DOJÎN: Ti {to stori?MITRE POMORJANÊ: Sega, mislam, se primiri... Pojasnuvav,

ubeduvav, molev besot da go sti{i. Ako taka prodolè{e od Solunani kamen, a na drug, ne }e ostane{e.

BOLEN DOJÎN: Za pofalba zdu{na ti e storenoto.

Blagoja Risteski ‡ Platnarot

Razmislete

Koi govorni formi gi otkrivte dodeka go ~itavte izvadokot?Kakvi ~uvstva otkrivaat likovite dodeka razgovaraat?Koi karakterni osobini na likovite gi otkrivte?Kako se ~uvstvuvala Angelina dodeka Doj~in bil vo besoznanie?[to napravila vojskata na Doj~in koga razbrala deka toj se

razbolel?[to sonuval Doj~in?Na kakov na~in Angelina se trudi da ja izle~i bratovata bolest?[to pora~uva Doj~in?

104

Zaklu~ete!

Vo dramskoto delo postojat dve izrazni formi vo govorot nalikovite:

monolog ‡ forma na prikaùvawe na dramskoto dejstvo vo kojaeden lik ne se obra}a na drug, tuku razgovara sam so sebe, ne o~ekuvaj}inikakov odgovor.

Dijalog ‡ razgovor me|u dva ili pove}e lika vo dramskoto delo.Toj ja pottiknuva i istaknuva sprotivnosta me|u likovite i gi doveduvavo situacija da gi otkrijat svoite ~uvstva i karakter, od edna strana,a od druga strana, da go razvivaat dejstvoto.

Zada~a

Preraskaète go izvadokot pretvoraj}i go od dramski vo ra-skaùva~ki.

Za naredniot ~as

Pro~itajte dramski tekst po dogovor. Na ~asot analizi-rajte ja sodrìnata otkrivaj}i gi osobinite na likovite prekuiskazot i izraznite formi. Napravete sporedba so osobinitena prozen tekst i otkrijte sli~nosti i razliki me|u niv.

105

MEDIUMSKA KULTURA

GLAVNI I SPOREDNI ARTISTI(vo film i vo teatarska pretstava)

Diskutirajte za gledan film, ili prosledena teatarskapretstava, i za toa koj gi tolkuva glavnite ulogi vo niv. Razmi-slete koi elementi go pravat filmot ili teatarskata pretstavaatraktivni za gledawe.

Pri ~itaweto na izvadokot sogledajte koj ja ima glavnata,a koj sporednata uloga vo teatarskata pretstava. Obrnete vnima-nie na na~inot na koj komuniciraat likovite.

SPASUVA^KA ULOGA

(Dejstvoto vo izvadokot se slu~uva vo bolnica za deca kadeteatarskata grupa izveduva pretstava. Goran e pacient vobolnicata i sosema neo~ekuvano dobiva uloga vo pretstavata<Gospo|a Ministerka> koja se izveduva pred bolnite deca.)

Goran go pogledna nepoznatiot ~ovek so o~ajni~ki izraz na licetoi razbra deka treba da se ufrli vo komedijata za da zameni nekoj {tobe{e otsuten. Spored trite re~enici {to mu gi spomnuva{e, znae{edeka stanuva zbor za nekoj epizodist. No, toa za nego be{e ne{to novoi neo~ekuvano, pa u{te nesoglasen, tremata po~na da mu go fa}a jazi-kot. Do nego dojde i ministerkata @ivka da go ohrabri.

- ]e kaè{ samo tri re~enici, Goran~e, }e ni ja spasi{ artis-ti~kata ~est i nie za toa }e ti bideme blagodarni!

- Dobro, }e se obidam! ‡ propelte~i i gi zbuni artistite nebarene umee ~isto da zboruva.

Reìserot po~na da mu objasnuva:- Ti ja ima{ epizodnata uloga na momokot ‡ ne znaej}i kako da mu

objasni ‡ no jas toa go prisposobiv kako po{tar. ]e te oble~eme vopo{tarska obleka i koga }e ti dadam znak, }e vleze{ na scenata kade{to }e te pre~ekaat artistite êdo i Dara i }e re~e{: - Daj mi gopismoto vamu, no ti nema da mu go dade{, razbira{? Mirno }e mu od-govori{: - Naredeno mi e da ¼ go predadam li~no na gospo|ata Popovi}!Potoa }e dojde gospo|ata ministerka Popovi} i }e ti re~e: - Za meneli e pismoto? ‡ a ti }e ¼ odgovori{: - Za tebe, gospo|o, li~no od sekre-tarot gospodinot Ninkovi}. Ete, toa e s#, Gorane, tri re~enici i spasi za mene i za pretstavata. Ajde sega da se obideme vedna{! ‡ im re~etoj na artistite {to treba{e da u~estvuvaat vo ovaa scena.

106

êdo i Dara zastanaa na edno mesto, a Goran pou~en od reìserotnebare vleguva odnadvor, zastana pred niv i povtori:

- Dobar den, imam pismo za gospo|ata ministerka Popovi}!- Daj mi go vamu pismoto! ‡ mu re~e artistot êdo.- Naredeno mi e li~no da ¼ go predadam na gospo|ata ministerka

Popovi}!Ministerkata @ivka se dobliì do nego nebare prvpat vleguva

na scena i mu re~e:- Za mene li e pismoto?- Da, gospo|o, li~no od sekretarot, gospodinot Ninkovi}! - ¼

odgovori Goran.Po ovaa replika site se vturnaa okolu nego i mu ~estitaa {to

tolku uspe{no go nadopolni otsustvoto na zaboraveniot epizodist.Reìserot Mitko vedna{ mu ja podade po{tarskata obleka, mu ja obesigolemata ~anta, mu gi zalepi musta}ite i go prekri so {irokatapo{tarska {apka. Za sekoj slu~aj, da ne se zbuni na scenata i da jarasipe pretstavata, mu re~e:

- Gorane, sine, ti treba da ni ja spasi{ na{ata artisti~ka ~esti morame da bideme pretpazlivi. Vo slu~aj da zapne{ i da ne moè{da se seti{ na tekstot, eve ti go napi{av na plikot od pismoto, koego drì{ v race i nema da mu go dava{ na êdo, a }e si gi pro~ita{replikite, razbira{?

- Razbiram ‡ mu odgovori Goran, po malku ohrabren i sre}en {tonabrgu }e se najde na scenata kako artist koj ja spasuva ~esta na drugiteartisti.

Nema{e vreme za gubewe i pretstavata zapo~na. Skrien zadscenata, reìserot Mitko, mu {epna:

- Gorane, samo spokojno, bez trema, jas }e ti dadam ni{an koga }etreba da se pojavi{ na scenata, jasno?

- Da, jasno! ‡ mu dade znak so tivok {epot i so ni{awe na glavata.Pretstavata poleka te~e{e. Nastapuva{e na krajot od vtoriot

~in i s# pove}e se vozbuduva{e. Mu se tresea kolenicite nebare ima{eispieno litar rakija. Reìserot Mitko go zabeleà toa i mu se do-bliì pregrnuvaj}i go i {epotej}i mu:

- Gorane, sine, oslobodi se od tremata, ova ne e ni{to. Zamislida gi nema tvoite drugar~iwa, taka zamisli, te molam!

Goran se sozede od tremata. Najposle dojde migot i toj da se pojavina scenata, a reìserot Mitko mu dade znak i mu dofrli:

- Gorane, samo hrabro napred, za mene i za tvoite drugar~iwa! -i gi stegna palcite.

107

Pri samoto vleguvawe toj se sprepna na dolgite pantaloni. Naednata strana mu letna {apkata, a na drugata se navedna so ~antata,pritoa mirno drèj}i go pismoto cvrsto vo racete. Posegna po {apkata,malku ja podnamesti ~antata, a za toa vreme od prisutnite deca koine znaeja deka e toa nivniot Goran, odekna silen aplauz za odglumenatascena na pijan po{tar. Vozbuden, reìserot Mitko glasno re~e:

- Otide s# po |avolite! ‡ i samo {to ne se rasplaka.

Kako vo son pogledna kon scenata i go vide maliot novope~enartist ‡ epizodist Goran Janeski kako se sozema i cvrsto drèj}i gopismoto vo racete, ja izgovara prvata replika:

- Dobar den, imam pismo za gospo|ata ministerka Popovi}...

Reìserot Mitko ne im poveruva na svoite o~i. Zaplaka odvozbuda i po~eka {to }e se slu~i so drugite dve repliki. Goran jaizgovori vtorata svrten kon êdo i s# ubavo te~e{e. Potoa se pojaviministerkata @ivka i Mitko slu{na kako go pra{uva taa:

- Za mene pismo?- Da, gospo|o, od sekretarot gospodin Ninkovi}.

Potoa @ivka mu re~e:- Blagodaram! ‡ mu dade znak da si odi od scenata.Goran se pokloni i so pogolema vnimatelnost zamina od scenata.

Reìserot odu{even i rasplakan, go zede vo pregratka i mu re~e:- Gorane, ako ima Gospod, a veruvam deka ima, }e go molam da

ozdrave{ u{te ovoj mig i da se najde{ vo na{ite prostorii kako ar-tist amater, no zapomni: ne epizodist, tuku glaven akter! Ti ni jaspasi na{ata artisti~ka ~est i nie ova nema da go zaboravime. Dodekasme ivi }e se se}avame i }e ja preraskaùvame ovaa scena {to be{etvoja verojatno prva uloga vo teatarska pretstava.

Goran ni{to ne mu re~e, tuku se zaslu{a vo aplauzot koj potoagromna vo salata, a be{e pozdrav i za nego, i za site {to u~estvuvaavo vtoriot ~in koj {totuku zavr{i.

Od Gorana se izbri{a tremata i toj kako golem artist koj ja odi-gral ulogata, posaka da sedne do drugar~eto, da se vrati kaj publikata,no reìserot Mitko go zadrà, a eve zo{to: koga zavr{i pretstavatago zedoa artistite zaedno so niv da se pokloni pred nasobranata pub-lika. Pred improviziranata bina dojde doktorkata Blagorodna Zdra-vevska i kako svoe dete go krena vo racete i go bakna. Toa go napravi i~ista~kata Natalija koja po~na da pla~e i ne znaej}i zo{to, a publi-kata duri toga{ sfati deka po{tarot bil nivnoto drugar~e.

Rajko Jov~evski

108

Razmislete i razgovarajte!

Kakva uloga dobil Goran vo pretstavata?Koj ja ima ulogata na organizator vo pretstavata?Kakvi upatstva mu davaat na Goran?[to se slu~ilo vo po~etokot na pretstavata?Kako postapil Goran?Kako reagiral reìserot?Kakva forma na iskaz (govorewe) koristat likovite vo pretstavata?Koj ja tolkuval glavnata uloga?

Zapomnete!

Artistite gi tolkuvaat likovite, go pretvoraat pi{uvaniottekst vo ìv govor, a na scena doa|aat do izraz nivnite tvore~kisposobnosti. Artistite upotrebuvaat dijalog i monolog, a sporedstepenot na zastapenost na artistot vo film ili vo teatarskapretstava, se delat na glavni artisti koi ja tolkuvaat ulogata naglavniot lik, dodeka sporednite artisti imaat pomali ulogi, no tesnopovrzani so glavniot lik.

Nau~ete pove}e!

Za povpe~atlivo pretstavuvawe na filmot ili na teatarskatapretstava osobena uloga imaat kaskaderite koi gi izveduvaat atrak-tivnite i opasni sceni namesto glavniot artist. Obi~no so nivniteulogi tie se ìvotno zagrozeni.

Akrobatite se artisti koi izveduvaat to~ki vo koi gi prezen-tiraat ve{tinite na dvièwata i praveweto figuri kako vo cirkus,so {to pomagaat za vnesuvawe atraktiven vizuelen i vozbudliv vpe-~atok vo sledeweto na filmot ili na teatarskata pretstava.

Zada~a

Prosledete film ili teatarska pretstava vo koi se zastape-ni kaskaderi ili akrobati i diskutirajte za sodrìnata na filmotili pretstavata, kako i za ulogata na artistite vo niv.

Bidete kreativni!

Podgotvete i izvedete mala teatarska pretstava od u~entekst. Obrnete vnimanie na interpretacijata na tekstot po ulogi. Pri-toa, oìvejte gi likovite i prostorot vo dramskiot tekst, a publikataneka go iznese svojot komentar.

109

SINOPSIS I SCENARIO

Pro~itajte go tekstot i sporedete go so umetni~ki tekstod u~ebnikot i diskutirajte za nivnite razliki.

Razmislete {to e potrebno da se ima za da zapo~neprocesot na pravewe film.

ANGELI NA OTPAD

Scenario: Tomislav OsmanliReìja: Dimitrie Osmanli

Filmot <Angeli na otpad> e so sovremena tematika. Likovite seod na{eto sekojdnevie koi tonat vo krajna siroma{tija {to ne zna~ideka poradi toa go izgubile i svoeto dostoinstvo.

Gavril, rabotnik vo fabrikata za staklo, tivok i ponizen ~ovek,so svoeto semejstvo ivee vo blizina na otpadot vo tro{na divogradba{to podocna e urnata.

Tuka ivee i eden porane{en cirkuski klovn po ime Icko, ~ovekkoj, isto taka, tone vo samotija i vo siroma{tija. Negovata porane{nasopruga, Mimi, sonuva za izminatite vremiwa i ne moè da go sfatisvetot vo koj ìvee. I Icko i Mimi stanale `rtvi na ognot voposlednata cirkuska pretstava pred o~ite na posetitelite.

Vpe~atliv e likot na Ru{ka,èna koja niz ivotot imala mnogumaì, no site tie na nekoj na~in ¼podvalile i ja iskoristile, poradi{to Ru{ka spas pobarala voalkoholot.

Lu|eto koi iveat na otpadotse u~esnici ili svedoci na sekoj-dnevni pogolemi ili pomaliincidenti, no nivniot ìvot pro-dolùva sledej}i ja sudbinata nasekoj poedinec.

Razmislete!

Koja e glavnata ideja za idniot film?Preraskaète ja nakuso negovata sodrìna.Kakva pretstava dobivte za glavnite likovi vo filmot? Na kakov

na~in se opi{ani?

Kadar od filmot <Angeli naotpad>

110

Zapomnete!

Za da zapo~ne da se snima film, potrebno e da se ima ideja,zna~i nakuso da se znae sodrìnata na idniot film. Poimot idejadoa|a od gr~kiot zbor ideal {to zna~i misla, misla vodilka, dosetka.Zatoa filmskata ideja e kamen temelnik nad koj se nadograduvaatdrugite elementi nu`ni za sozdavawe film. Taa treba da bide nova,originalna, realisti~na, verodostojna. Koga sodrìnata na filmot{to treba da se snimi }e se iznese nakuso vo pismena forma toa esinopsis. Terminot e gr~ki zbor i zna~i skica, pregled, op{t osvrt.Sinopsisot pretstavuva podgotovka za izgotvuvawe scenario.

Zada~a Pro~itajte go slednoto scenario i sporedete go so sinopsisot od istoimeniot film. Otkrijte koi oso-

benosti gi pronajdovte i kakvi razliki voo~ivte.

PODGOTOVKA ZA PROTEST

GRADSKI PARKEksterier-magliv den

[irok plan i mal goren rakurs na grupa penzioneri na ~elo soProfesorot doa|a vo Parkot me|u <svoite>. So doli-kran kameratabavno se spu{ta na edna klupa na koja e otvorena tablata za <dama>,no nikoj ne igra. Penzionerite zamisleno sedat. Kamerata mu se do-bliùva na ...

PROFESOROT: GOSPODA, NIE RE[IVME! NE MO@E BRELU\E, VAKA, CEL @IVOT RABOTEVME, A TIE PREKU NO] NEZABORAVIJA. OD [TO DA @IVEEME, OD SPOMENI?!...

Kruèn far po prisutnite penzioneri koi odobruvaat ...PROFESOROT: KOLEGI, KOJ SAKA, MO@E DA NI SE

PRIDRU@I, NIE ODIME PRED PARLAMENTOT, ODIME DAPOKA@EME DEKA SME @IVI I ...

EDEN PENZIONER: ... I MRTVI GLADNI!PROFESOROT: (Prekorno go poglednuva)...; I NAVREDENI, A

U[TE I ...DRUG PENZIONER: ... OTFRLENI!PROFESOROT: VE MOLAM, KOLEGI, ZA MALKU POVE]E

DOSTOINSTVO! ZNAÎ, KOJ E SO NAS, NEKA DOA\A. (Pateti~no)BASTIQA MORA DA PADNE!

Kamerata se kreva na doli-kranot i ja otkriva grupata od gorenrakurs. Profesorot prv trgnuva, a po nego i ostanatite...

(Izvadok od scenario i kniga na snimawe od filmot <Angeli na otpad>)

111

Zapomnete!

Scenario e vid literaturno delo {to pretstavuva osnova zasnimawe film. Vo nego e izloèna sodrìnata na slikite so naso-~uvawe na~ini kako tie treba da se oblikuvaat. Sodrì opis na fi-zi~ki i psiholo{ki karakteristiki na likovite koi se nositeli nafilmskoto dejstvo. Ako sinopsisot se izraboti spored zakonite nafilmskata dramaturgija, so opisi na vizuelni i akusti~ni poedinosti,so dijalozi na likovite se dobiva filmsko scenario. Vrednosta nafilmot zavisi od scenarioto koe obi~no go pi{uvaat poznati pisateliili lica koi se dobri poznava~i na filmskata dramaturgija.

Kniga na snimawe e prviot tvore~ki akt na filmskiot reì-ser vo koja se dava detalen opis na site sliki {to treba da gi sodrìfilmot, opis na dijalogot me|u licata, opis na {umovi, na muzika.Toa e baza na tehni~ko-organizaciska razrabotka na planovite nafilmskiot proekt.

Izraboti sam!

Odberete del od scenario spored dogovor i sporedete go sodramski tekst {to ste go pro~itale. Otkrijte gi karakteristikitena scenarioto, opisot na fizi~kite i psiholo{kite karakteristikina likovite koi se nositeli na filmskoto dejstvo. Potoa diskutirajteza sli~nostite i razlikite me|u scenario i dramski tekst.

Bidete kreativni

Obidete se da napi{ete scenario za iden film sporedpro~itan tekst za deca po prethoden dogovor. Koristete opisi navizuelni i akusti~ni poedinosti so dijalozi na likovite. Izgotvetekniga na snimawe so opisi na slikite {to treba da gi sodrìzamisleniot film. Napravete prezentacija na ~asot.

112

IZRAZUVAWE I TVOREWE

G O V O R

Prisetete se koga ste slu{ale obra}awe po povod nekojasve~enost, otvorawe na nekoja manifestacija, proslava napraznik... Obidete se da iskaète delovi od ona {to ste gozapomnile, pa diskutirajte za na~inot na koj e izvedeno obra-}aweto.

Pro~itajte go tekstot i voo~ete gi specifikite na obra-}aweto.

CVE]E NA MIROT

(Romanot e posveten na na{iot humanitarec i slikar @ivkoPopovski ‡ Cvetin. Toj prifa}a da bide gostin na sve~enosta,{to vo negova ~est se organizira vo edno u~ili{te vo ramkitena manifestacijata <Cve}e na mirot>. Romanot vo sebe splotuvaekolo{ka, humana i miroqubiva poraka.)

D o a | a w e. Pre~ekuvawe. Detski race ‡ spruèni kon nego ‡cve}e za d o b r e d o j d e - vozbudlivi rakuvawa so poznati sorabot-nici. So site go zdruùva CVE]ETO na MIROT... Ne iluzijata tukurealno ostvaruvawe. ‡ Koe po red e ova u~ili{te? ‡ zbuneto pomisluvaC v e t i n. Pogledot migovno mu se ispolnuva so naplivnati boi, sonasmevnati detski likovi.

- <Dragi u~enici, dragi prisutni gosti, roditeli, nastavni~ki,nastavnici, radosni sme i vozbudeni deka zaedno go ~estvuvame CVE-]ETO na MIROT. Eve, me|u nas e i na{iot poznat umetnik C v e t i n,inicijator na Karvanot CVE]E na MIROT ‡ so 40 avtorski dela ‡ zanas i so nas, a nie so nego i za nego vo ve~en kopne` za MIROT i zaCVE]ETO! Nasekade ‡ vo na{ata mila Tatkovina Makedonija i nase-kade vo svetot>.

Aplauzot eknuva pa nabrgu stivnuva, se slu{a konferansie ‡ma{ki glas:

- <Sega }e prisustvuvame na tvore~ki ~in. Umetnikot C v e t i nso Oliver, Jaglika i Mimi, ~lenovi na na{ata likovna sekcija, }etvorat pred nas. ]e gi izrazuvaat na{ite najiskreni èlbi ‡ MIR,S L O B O D A, S O N ^ E V I N A,

Q U B O V, U B A V I N A za sekogo i sekade vo na{ata T A T K O-V I N A M A K E D O N I J A!!! Za sekogo i nasekade vo S V E T O T!!!

- So gordost moème da re~eme deka CVE]E na MIROT gi krasiprostoriite na ON, UNESKO, UNICEF, Fakultetot za MIR vo

113

Hiro{ima i Nagasaki ‡ dvata japonski grada vrz koi 1945 godina bilefrleni atomski bombi, dvata grada na apokalipsa... gi krasi iprostoriite na Evropskata unija i nejzinite ~lenki. CVE]E na MIROTse {iri niz celiot svet na doplatni po{tenski marki, na karti~ki,kalendari, na naslovni stranici na spisanija i knigi, vo u~ebnici.Sekade kade {to stanuva zbor za HUMANOSTA I MIROT ‡ tamu eprisutno CVE]ETO na C v e t i n. ‡

Da upatime poraka:- NE SAKAME PODELBI I VOJNI ‡ SAKAME SPLOTENOST,

MIR I CVE]E!- SAKAME DA @IVEEME VO SLOBODNA TATKOVINA I

SLOBODEN SVET!- DA NEMA GRANICI ‡ PTICI DA SME VO NEBESNA [IR!- SO PESNA DA [IRIME ORO ‡ CVET DO CVET!- <Vsu{nost, toa go izrazuva i ovaa kompozicija>, re~e Cvetin, -

<pred vas ja sozdadovme na{ata Tatkovina Makedonija ‡ cvetna gradinaza site nas i mirisna za celiot svet. Nad nea sekoga{ neboto da esino, da e son~evo i beli gulabi da letaat ‡ gulabi na MIROT! Toaneka vi e misla vodilka, dragi moi qubiteli na umetnosta i site vie{to gi osposobuvate i naso~uvate pozitivno da rastat. Denes sumsre}en deka so vas sum na u{te edna sredba ‡ CVE]E na MIROT.Posakuvam nikoga{ da ne go zaboravite ovoj ~udesen den...>

114

- <Vi blagodaram za site ubavi zborovi za moeto tvore{tvo, zamirotvorna i humanitarna dejnost ‡ so site istomislenici ‡ kako viedenes na ovaa zaedni~ka sredba. Zaedni~ki go sozdadovme deloto ‡CVETNA MAKEDONIJA {to }e zra~i za vas i za generaciite po vas.>

C v e t i n gleda, mu prio|a viso~ok osmooddelenec:- <Pod mentorstvo na na{ata nastavni~ka Magdalena, nie,

~lenovite na literaturnata sekcija, vi podgotvivme rakopisna poetskazbirka ‡ na{ite najmili pesni.>

- <R a k o p i s n a?> C v e t i n e mo{ne vozbuden. <Blagodaram!Me trognavte ‡ ova mi e p r v a rakopisna zbirka. Od poznati poetiimam dobieno mnogu rakopisni pesni, site mi se mili, ama osobeno mie pri srce RU@A od Blaè Koneski, rakopis {to mi go podari vodale~nata 1986 godina na, 24 maj, i u{te mi napi{a deka nema cvet{to ne e ubav!>

Site prisutni vo holot vo potpolna ti{ina kako da o~ekuvaatu{te ne{to neobi~no da se slu~i. I toga{ - zagledan nekade nagore,kako u~enik koga recitira na sve~ena priredba ‡ C v e t i n po~na daizgovara poleka, jasno, so vnatre{en trepet.

- Ruò, so lisje kako meki usni, ti cutena na poljanka, te sledam,te sledam skri{no, devoj~ence moe, i samo gledam, i samo te gledam.

- Ruò, jas sakam ovoj rumen zvuk {to vo tebe se tai da go slu{am.- Ruò, jas sakam, i }e dojdam ve~er, }e dojdam ve~er skri{no da

te gu{nam.- I niz ti{inata - a p l a u z. Go prifa}a i Cvetin i pridruèn

od dvajcata konferensieja sleguva od binata.

Bistrica Mirkulovska


Kako e pretstaven Cvetin?[to pravi so decata na binata?Koja e porakata od negovoto obra}awe?Analizirajte ja pesnata <Ruà> koja ja recitira Cvetin vo svoe-

to obra}awe?

Zapomnete!

Obra}awe po povod praznik, sve~enost, manifestacija vo u~i-li{te, no i poradi nekoj problem iskaàn na konferencii, se vikagovor. Govoritelot se obra}a pred prisutnite iskaùvaj}i po~it, os-vrnuvaj}i se na povodot so odbrani zborovi, na razbirliv jazik, no sovozvi{en ton i ubav stil vo govoreweto. Govorot treba da bide is-polnet i so najbitnoto za da predizvika vnimanie so atraktivnostavo izrazot.

115

Individualna zada~a

Vo tekot na va{eto {koluvawe ste imale prilika da slu{netegovor po povod Denot na u~ili{teto. Obidete se da napi{ete pozdravengovor, a kako ideja neka vi posluì sledniov tekst.

NA[IOT SVEÊN DEN

Sekoj desetti april e na{ praznik. Ni go podari na{iotza{titnik da go prodolìme negoviot ìvot i delo, da gi ostvarimenegovite sakani, a neispolneti èlbi i ideali.

Pedeset kalendarski i u~ebni godini se zad nas pominati vometnovenie od prviot ~ekor, prviot u~ili{en den i yvon. Tolku mnogudenovi pominaa ispolneti so u~ewe, sre}ni nasmevki, radost i taga.Sive ovie godini se niàt redej}i zad sebe spomeni prosledeni somnogu radost, anga`man, uspeh i rezultati.

Po~ituvani gosti, sakame da bidete del od nas, da go spodeliteso nas ubavoto, inspirativno i veselo detsko tvorewe na koe smeosobeno gordi. Bidete del od na{iot detski svet.

(Govor po povod u~ili{en jubilej)

Bidete kreativni!

Odberete tema za nekoj problem i napi{ete govor koj }e gopro~itate pred u~enicite.

116

PISMENO I USNO IZRAZUVAWE

Pro~itajte go izvadokot i zabeleète {to nedostasuva vonego.

YVEZDI

Se setiv na edna èlba od detstvoto. Luda i neostvarliva, nomnogu silna i golema, ta duri i do sega se zadràla vo nekoe kat~e nase}avaweto - ~ista, svetla, nepomatena od maglata na godinite. Toga{se sramev da ja otkrijam, se pla{ev da ne pomislat, da ne re~at: toj elud! No sega... sega e daleku toa vreme. ]e vi raskaàm za taa golemai ~udesno ubava èlba.

Be{e planinska no}, dale~na planinska no} ‡ sveà, mirizliva.Leto. Neboto mi li~e{e na beskrajno sito {to see yvezden prav.

Ovcite bea zatvoreni vo trlo izgradeno od kolci i granki, ipreìvuvaa: siti i spokojni. Pcite polegnale pokraj ogradata, seprepravaa deka spijat.

Nie ‡ ov~arite, dedo mi i jas ‡ sedevme pred pragot na kolibatamol~alivo zagledani vo no}ta, vo yvezdenoto sito; sekoj na svoj na~ini so svoe uvo gi dolovuva{e tainstvenite glasovi {to se probivaaniz gorata, {umolewata i neobjasnivite zvuci {to izviraa oddlabo~inata na no}ta, grgorot na vodite i lepetot na nevidlivitekrilja od no}ni ptici... Toa se slu~uva{e obi~no pred legnuvawe, kogaov~arite }e gi zavr{ea prikaznite za divokozi i risovi ‡ osamenici,za belonogi srni i àr-ptici, pove}e nasleden od prikaznite nanivnite dedovci, otkolku videni vo gorata... Jas dolgo potoa ne moèvda se oslobodam od ~udesniot svet na nivnite prikazni i, dodeka sepra{uvav samiot sebesi {to e vistina, a {to izmislica, pogledotmi plove{e po nagrozdenoto so yvezdi nebo. Toga{ mi se pri~inuva{edeka yvezdite se tolku blizu, {to duri moàm da dofatam so raka,samo ako se poiska~am na bliskiot rid zad trloto.

I kako {to se slu~uvaat mnogu neobjasnivi promeni vo du{atana deteto, taka vo mene se rodi golemata neobjasniva èlba: ...

Vidoe Podgorec Razmislete i razgovarajte!

Na {to se setil raskaùva~ot vo raskazot?Kade se slu~uva dejstvoto?[to pravele ov~arite?Za {to raskaùvale tie?[to im se pora~uvalo dodeka go gledale yvezdenoto nebo?Kakva èlba se rodila?

117

Kreativna zada~a

Vo tekstot <Malo otrovno zmijul~e> nedostasuva kraj. Tvojazada~a e da smisli{ prodolènie na tekstot so kraj (zavr{en del)po sopstvena èlba i organizacija, upotrebuvaj}i gi elementite naraskazot. Organizirajte natprevar na najubavo osmislena tvorba.

MALOTO OTROVNO ZMIULÊ

Dobiv pismo od Ivana. Kone~no! Patuvalo celi tri nedeli odnea do mene.

Toa go vidov po pe~atot vrz markata. Nemav trpenie vnimatelnoda go otvoram plikot, pa celo go ispoiskinav za {to pobrzo dapro~itam {to mi pi{uva. Mi ima{e napi{ano ~udesni ne{ta: bila voAmerika! I vo Diznilend, ete {to mi pi{uva{e. Go koristele odmorotkaj nekoi prijateli {to im ìveat tamu i taka, mojata Ivana od Ka-zahstan, pravo vo Los Anxeles. Ne moàm da re~am deka ne se izradu-vav, ama isto taka ne moàm da re~am i deka ne me <kasna> ne{to vosrceto. Kako da imam malo otrovno zmiul~e {to {eta niz moeto srcei go gricka par~e po par~e. Celoto srce mi se raspar~i dodeka ~itavna celi dve strani od pismoto kako Iva go opi{uva nejzinoto leto voAmerika. A za Diznilend! Polovina mesto odvoila za samo toj edenedinstven den, {to go minala tamu. I s# vo detali mi opi{ala. Na{to se vozela, {to videla, kako se fotografirala so Diznievitejunaci, pa jadela ogromni sladoledi! Se mi napi{ala. Veli voDiznilend ostanale cel den, od utro do mrak, i deka i toa bilo malku,tolku s# bilo prekrasno i zabavno. Blaze si ¼ - si mislev ‡ ima sre}ataa Ivana. A, jas? Jas vo eden Ohrid i vo Kru{evo, pa Braj~ino, i toa es#. Koj ne ti go moè toa? Ama, Amerika! Diznilend! Oh ‡ vozdivnav -}e me snajde li mene nekoga{ takva sre}a? I pak go prepro~itav pis-moto za u{te edna{ da si go ma~am srceto. Ona zmij~eno, mi se ~i-ne{e deka vleglo i vo mojata du{a, pa i nea ja kasa i grize, par~e napar~e ni od nea da ne ostane.

Duri na krajot na pismoto, vo agolot, Ivana ima{e napi{ano deka~esto misli na mene i deka ¼ nedostigam, {to ne mi zvu~e{e ba{uverlivo, a sosema najdolu ‡ da gi pozdravam drugarkite, osobeno Milai Sneè.

Jagoda Mihajlovska ‡ Georgieva

(Individualna rabota)

118

TEKSTOVI ZA PRAKTI^NA PRIMENA

PI[UVAWE MOLBA, @ALBA

Sporedete!

Vnimatelno pro~itajte gi tekstovite i voo~ete gi nivnitestrukturi.

Do Osnovnoto u~ili{te <Ilinden>

Molbaod Jana Pavlova, u~enik vo VIII oddelenie

Go molam Sekretarijatot na u~ili{teto da mi izdade pot-vrda deka sum redoven u~enik {to }e mi posluì da dobijammese~en bilet za gradski prevoz.

Skopje, 20.II.2009 g. PotpisJana Pavlova

Do Sovetot na op{tina Centar

@alba

OD Petar Arsov, so stan na ulica <Ko~o Racin> ‡ Skopje,Broj na li~na karta 123456

Ja obàluvam odlukata na Sovetot so koja ne se dozvoluvapodignuvawe objekt na ulicata <423>. Smetam deka odlukata trebada se preispita za da se zemat vo obzir site dostaveni dokumenti.

Skopje, 25.II.2009 g. PotpisPetar Arsovski

Razmislete!

Koi se rezultatite vo strukturata na prezentiranite teksto-vi?

[to zabeleàvte vo odnos na jazikot na koj se pi{uvani?

Zapomnete!

Vo sekojdnevniot ìvot imame potreba da pi{uvame molbi,àlbi. Tie imaat specifi~na struktura i koristat jasna i preciznamisla so prezentirawe li~ni podatoci na slu`ben jazik. So niv sesluìme koga koristime uslugi vo banki, po{ti, sudovi i sl.

119

Dominantna stilska osobina na molbata i albata e jasnosta,konciznosta vo izrazuvaweto (treba da se napi{e najpotrebnoto). Netreba da se upotrebuvaat frazi, prenasilena qubeznost, drzok odnosi sl. (Na Primer: ]e vi bidam krajno blagodaren, go molam gorniotnaslov, se nadevam deka i dr.).

Zada~a Napi{ete primeri od molba i alba i pro~itajte gi na ~asot.

ZAPISNIK

Zada~a Dodeka go ~itate zapisnikot razmisluvajte za negovata forma i vremeto koga bil pi{uvan.

ZAPISNIK

Od odràniot sostanok na literaturnata sekcija, na 2.III 2009godina, vo 12 ~asot. Prisutni bea site ~lenovi na sekcijata, soisklu~ok na Pavlina Krstevska i Jane Velkovski, poradi bolest. Nasostanokot se rabote{e po sledniov

DNEVEN RED

1. Izve{taj od u~estvoto na literaturnite sredbi2. Programa za prestojnite aktivnosti3. Izbor na tvorbi za yidniot vesnik

Po prvata to~ka, pretsedatelot na sekcijata napravi osvrt nauspe{noto u~estvo na na{ite ~lenovi na literaturnite sredbi orga-nizirani po povod patroniot praznik. Ima{e pretstavnici od siteoddelenija koi gi pretstavuvaa svoite poetski i prozni tvorbi natema <Drugarstvoto n# pleni>. Site u~esnici bea pofaleni, a bea od-brani tri tvorbi kako nagradeni od komisijata koja ja so~inuvaa u~e-nici i nastavnici.

Po vtorata to~ka, be{e podgotvena i usvoena programa za pres-tojnite aktivnosti po povod <Denovi na ekologijata>. ]e bide raspi-{an literaturen konkurs za najuspe{ni poetski tvorbi na istatatema, }e se podgotvi yiden vesnik, kako i literaturno ~itawe so gosti‡ literati od sosednite u~ili{ta.

^lenovite na sekcijata odbraa tvorbi koi vo naredniot period}e go krasat u~ili{niot yiden vesnik.

Predlozite i zaklu~ocite bea prifateni od site ~lenovi nasekcijata.

Sostanokot zavr{i vo 13 ~asot.

Zapisni~ar PretsedatelMarko Popovski Nina Janevska

120

Razgovarajte!

Koga e pi{uvan zapisnikot?Koj e povodot za koj e napi{an?Diskutirajte za formata na zapisnikot, sporeduvaj}i go so

literaturen tekst.

Zapomnete!

Zapisnikot e pismen dokument.Se pi{uva vo tekot na odvivaweto na nastanot za{to nabrojuva

podatoci za odredena rabota, aktivnost, sostanok i sl.

Zada~a

Prosledete sostanok na oddelenskata zaednica, na sekcijatavo koja ~lenuvate, ili na roditelsko-u~eni~ko-nastavni~ka sredba, apotoa napi{ete zapisnik.

E S E J

Podgotovka za ~as

Prisetete se na tema koja ste ja obrabotuvale na ~asot, kadeste iskaàle li~ni vpe~atoci i diskutirajte za toa.

Pro~itajte go izvadokot i razmislete na kakov na~in avtorotja obrabotuva temata {to ja odbral. Sporedete go so izvadok od ras-kaz ili roman.

SKOPJE, PROLET

Pred re~isi trieset godini eden na{ poznat sovremen poetnapi{a edna neobi~na pesna za Skopje, pejzaòt {to se otkriva nizkvadaratot na otvoreniot prozorec viden me|u dvete pettokatnici.Ottoga{ pominaa mnogu proletti, se izgradija u{te mnoguvisokokatnici, a gletkata na Skopje {to od niv moè da se vidi, e s#povozbudliva kolku sme poblisku do neboto. A od mojot prozorec navisokokatnica, najvozbudlivi se proletni sliki na Skopje. Tienajmnogu vo sebe ja krijat du{ata i istorijata na gradot. I toa vo oviedenovi na april , koga pogledot go privlekuva ~udesnata mekost namovta od {totuku razzelenetite drvja na skopskite kejovi i bulevari.Vo urbanata sredina, postojano da se ima pred sebe rasko{na panorama

121

na gradot, e moèbi edno od retkite zadovolstva i privilegii. Serazbira, za sekoj onoj koj so qubov saka da go ~ita i da go tolkuva toabogatstvo od znaci. Gletkata po~nuva so blagoto vozvi{uvawe na Gazi-Baba, vo dale~inata. Naedna{ ni se pristoruva kako vo sinilito dagi gledame {arenite kni`ni zmejovi {to gi pu{tavme vo detstvoto.Malkumina znaat deka zmejovite moèa da bidat letani i no}e sospecijalno priklu~eni baterii na niv. Toga{ nalikuvaa na vistinskizmejovi od skaznite, onie {to isfrlaat plamen.

Taka vo eden nov zdiv na proletta, od prozorecot, se me{aatviziite, gletkite od nekoga{noto i od sega{noto Skopje...

A sega e mig koga razzelenuvaat i kostenite na skopskiotPlo{tad. Po~nuvaj}i od Gazi-Baba gletkata zavr{uva so padinite naVodno.Tamu se slu~uva vistinska eksplozija. Sletuvaat ne`nite belipadobrani od {totuku rascutenite ovo{ki.

Pogled kako od vol{ebniot kaleidoskop od detstvoto. Skopje,od mojot prozorec.

Danilo Kocevski


So kakva tematika bila pesnata za Skopje?Kakva e gletkata vo prolet i po trieset godini?îi vpe~atoci se iskaàni vo tekstot?Kako avtorot ja opi{uva proletta gledana niz prozorecot?Od koj del na Skopje go zapo~nuva opisot?Koja osobenost ja istaknuva?Kade, spored nego, zapo~nuva eksplozijata vo prolet?Koi poetski sredstva gi upotrebil pisatelot za na ~itatelot

da mu go dobliì sopstvenoto viduvawe na proletta vo gradot?

Zapomnete!

Poseben vid literaturna kritika vo koja avtorot gi izrazuvasvoite subjektivni vpe~atoci i razmisluvawa po nekoj literaturen,nau~en, politi~ki i drug problem, se vika esej. Tie vpe~atoci i razmis-luvawa pisatelot gi iskaùva argumentirano, ubedlivo, nau~no, za-nimlivo i originalno. Esejot, isto taka, zna~i i obrabotka na nekojproblem ili tema. Esejot e interesna tvorba so ubav stil vo pos-tapkata pri obrabotka na problemot. Vo makedonskata literaturanajpoznati eseisti se: Blaè Koneski, Slavko Janevski, Georgi Star-delov, Vlada Uro{evi}, Katica ]ulafkova, Venko Andonovski i dr.

122

Zada~a

Po prethoden dogovor, podelete se po grupi i odberete istotolku temi ili problemi so koi se sretnuvate. Obidete se da dadete,vo pismena forma, svoj li~en vpe~atok koj treba da bide to~en, jasen,ubedliv i napi{an so ubav izraz (pravilno jazi~no i stilski). Na ~asotprezentirajte go i diskutirajte za srabotenoto pri toa otkrivaj}i giodlikite na esejot.

Primenete gi znaewata! (Individualna rabota)

Izberete tema i napi{ete esej. Kako inspiracija moè daposluì gledana emisija, film, teatarska pretstava, novinarskitekst za koj ste zainteresirani da dadete sopstveno mislewe, ilipak literaturno delo koe ostavilo silen vpe~atok i sakate daprezentirate sopstveno gledi{te za temata koja e obrabotena.

Bidete kreativni!

Pronajdete i pro~itajte esei od makedonskata literatura izabeleète {to ste zapomnile, pa podelete go misleweto so sou~e-nicite.

123

A

azetisa - dopa|a

akam ‡ skitam

alajki ‡ sluginki

alova ‡ crvena

axamii - nezreli lu|e

aramija - buntovnik

B

batardisa - zapuste

baca - bakna

bozdogana - te{ka elezna topkaso bocki, starovremsko oru`je

V

veda ‡ molskavicave`di ‡ ve|i

vilaet - posed

vol~a - vol~ja

vrag - |avol

G

gajle - grià

gemija ‡ brod

D

daboa ‡ dabova

deli ‡ strojni lu|e

divan ‡ viso~inka, otoman, kau~

drobni - sitni

drum ‡ pat

Z

zamaen - zanesen

za~maen - povle~en vo sebe

zataala - sedi mirna vo molk

zdu{no - od du{a

zemnica ‡ sklad iskopan v zemja

I

isklesan ‡ izdlaben vo kamen

J

jazdi ‡ odminuva

K

kabanica - nametka

kaleidoskop - detska igra~ka vokoja se gledaat razni boi i {ari

kale{a ‡ so temen ten

karakamen ‡ crn kamen

kerali ‡ vizbeni odai

klade - stavi

klobodan ‡ del od obleka

koprina ‡ svila

korov - treva so jak koren

kumita - borec

L

leko - lesno

limwa ‡ dnevnica (zarabotka)

RE^NIK NA NEPOZNATI ZBOROVI

124

M

malinovki ‡ od selo Malino

mahrama ‡ marama, {amija

ma{tea ‡ ma}ea

N

naima - prifati

nafol ‡ nenadejna smrt

no}evi ‡ no}i

nunko - kum

O

opora - te{ka

P

pelivan - bora~

Perun - starolovenski bog nagromot

S

segna - skokot na potpazuvi

sor~e - mal kopa~ (zemjodelskaalatka)

srmajlija ‡ navezeno so zlaten konec

stra - strav

stu{ena - svenata

surdisa - uni{ti

T

tain ‡ hrana, obroci

tambura ‡ ì~en instrument kako gitara

tiposa - pe~ati

]

}erdosa ‡ posre}i

F

fidanlija - so mladi granki

fesoine ‡ fesovi - turski kapi

^

~emerna - ta`na

~emree ‡ taguva

X

xanam ‡ more - pri naglaseno obra}awe

xuzdan~e - svitkana hartija

[

{edba ‡ na pro{etka

{upeqka - naroden instrumentnapraven od drvo

125

LITERATURA

Blaè Koneski, <Gramatika na makedonskiot literaturen jazik(Skopje, 1982)>; <Istorija na makedonskiot jazik> (Skopje, 1982); <Zamakedonskiot literaturen jazik> (Skopje, 1952)

B. Vidoeski, T. Koneski, K. Koneski, R. U. Skalovska, <Pravopisna makedonskiot literaturen jazik> (Skopje, 1998)

Pravopis na makedonsiot literaturen jazik; Redakciski odbor:B. Vidoeski, T. Dimitrovski, K. Koneski, K. To{ev, R. U. Skalovska(Skopje, 1970)

<Makedonskiot jazik vo globalniot svet>; Redakciski odbor: M.Karanfilovski, Ilija Velev, S. Venovska-Antevska, J. Plevne{(Skopje, 2008)

R. Panoska, <Metodika na nastavata po makedonski jazik> (Skopje,1980)

J. Vladova, L. Minova-\urkova, T. Trenevski, <Stavovi zaliteraturata> (Skopje, 1996)

Q. Andreev, <Op{ta teorija na literaturata> (Skopje, 1990)

D. Jordanova - To{eva, S. Pal~evska, J. [undovska, <Sovremenimetodi i tehniki vo nastavata>

B. Toma{evski, <Teorija kwièvnosti> (Beograd, 1972)

N. Nikolovksa, V. Veljanovski <Vol{eben ekran> (Skopje, 2000)

Literaturi od razli~ni avtori: G. Stalev, G. Todorovski, Q.Andreev, S. Mickovi} i dr.

Stefan I. Verkovi}, <Makedonski narodni pesni> kniga prva i petta(priredil Kiril Penu{liski), Makedonska kniga (Skopje, 1985)

Milivoj Solar, <Moderna teorija romana>, Nolit (Belgrad, 1979)

Re~nik kwièvnih termina, Nolit (Belgrad, 1986)

Knigi - beletristika (za izvadoci, citati i sl.)

126

127

S O D R @ I N A

MAKEDONSKIOT JAZIK KAJ AVTORITE OD 19 VEK ............................. 5PRVITE MAKEDONSKI PROSVETITELI ...................................................... 5GRA\ANSKA LITERATURA VO MAKEDONIJA ............................................... 7MAKEDONSKITE UÊBNIKARI...................................................................... 8

FONETIKA(del od naukata za jazikot {to gi prou~uva glasovite) ....................... 11

AKCENTSKI CELOSTI ................................................................................... 11VIDOVI AKCENTSKI CELOSTI IPRAVILA ZA NIVNO AKCENTIRAWE .......................................................... 13

MORFOLOGIJA (del od naukata za jazikot {to gi prou~uvaformite na zborovite) ................................................................... 16

NELI^NI GLAGOLSKI FORMI ..................................................................... 18GLAGOLSKI PRILOG, GLAGOLSKA IMENKAI GLAGOLSKA PRIDAVKA.............................................................................. 20PROSTI I SLO@ENI GLAGOLSKI FORMI................................................. 21SEGA[NO VREME (Prezent) .......................................................................... 23

MINATO OPREDELENO NESVR[ENO I MINATOOPREDELENO SVR[ENO VREME (Imperfekt i aorist) .......................... 25

ZAPOVEDEN NAÎN (Imperativ) .................................................................. 28

PRILOZI .......................................................................................................... 30PREDLOZI ....................................................................................................... 32SVRZNICI ........................................................................................................ 34

SINTAKSA(del od naukata za jazikot koj ja prou~uva re~enicata) ................... 35

PREDMET ‡ vidovi predmet .......................................................................... 35UDVOJUVAWE NA DIREKTNIOT I NA INDIREKTNIOT PREDMET ........ 37APOZICIJA...................................................................................................... 38STRUKTURA NA SLO@ENATA REÊNICA ................................................... 39VIDOVI SLO@ENI REÊNICI .................................................................... 41VIDOVI NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI .............................................. 43SOSTAVNI NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI ......................................... 43SPROTIVNI NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI ....................................... 44RAZDELNI NEZAVISNOSLO@ENI REÊNICI ........................................ 46

A. Razdelni re~enici so ILI ................................................................... 46

128

B. Razdelni re~enici so povtorlivi svrznici ....................................... 46

NEZAVISNO SLO@ENI REÊNICI DOBIENI SO NI@EWE NA DEL -REÊNICITE ................................................................................................... 48RE^NI^KI SOSTAV NA MAKEDONSKIOT JAZIKSPORED POTEKLOTO NA ZBOROVITE........................................................ 50PRAVOPIS NA ODDELNI FORMI ................................................................ 52LIRSKI PESNISOCIJALNI PESNI ........................................................................................ 54

RABOTNIK................................................................................................... 54@ETVA .......................................................................................................... 55PLADNINA .................................................................................................. 55DENOVI ....................................................................................................... 57

LIRSKO-EPSKI PESNIELEGIJA ........................................................................................................... 58

MAJKA ANGELINA SI JA TA@I SVOJATA ]ERKA................................. 58ELEGII ZA TEBE ......................................................................................... 59

BALADABALADA ZA PRADEDOVSKATA PU[KA ................................................... 61ZAQUBILE SE DVE LUDI MLADI ........................................................... 62BALADA ZA NEPOZNATIOT....................................................................... 64

ROMANSAPITAL JA STOJAN BOJANA ...................................................................... 66VE^NA QUBOV............................................................................................ 67JANKA VLAHINKA ...................................................................................... 68

STILSKI FIGURIREFREN ............................................................................................................ 70

VETAR .......................................................................................................... 71AJDE MILKE DA BEGAME.......................................................................... 72MAKEDONSKO DEVOJÊ ........................................................................... 72

APOSTROFAMOJATA NENAPI[ANA PESNA ................................................................ 73RODNATA KU]A .......................................................................................... 74PESNA ZA SONCETO .................................................................................. 74KRAJ IZVOROT NA VARDAR ..................................................................... 75BISERA ....................................................................................................... 75

HIPERBOLA..................................................................................................... 77SILATA NA KRALE MARKO ...................................................................... 78NEVESTA MOMÊ FALE[E....................................................................... 80

NADE@ ......................................................................................................... 80NIKOLA I SOKOLOT ................................................................................. 81PESNA ZA TATKO MI ................................................................................. 81[UPEQKA ................................................................................................... 83BOLEN LE@I [IKO KAPIDAN ................................................................ 83

129

ROMANRAZDELBA ................................................................................................... 84IZLO@BA .................................................................................................... 88

LITERATURNO-NAUÊN VIDD N E V N I K ................................................................................................... 90

PLOÂ NA @IVOTOT ................................................................................. 90OD DNEVNIKOT NA ANA FRANK .............................................................. 91

AVTOBIOGRAFIJA ......................................................................................... 93SAKANIOT UÎTEL.................................................................................... 93MERAK PO KNIGATA .................................................................................. 94OD AVTOBIOGRAFIJATA NA MARKO CEPENKOV

DRAMSKI TEKSTISKAZ NA LIK................................................................................................. 96

RACIN .......................................................................................................... 96^ E S T .......................................................................................................... 99

DIJALOG ‡ MONOLOGLEPA ANGELINA....................................................................................... 102

MEDIUMSKA KULTURA ........................................................................ 103GLAVNI I SPOREDNI ARTISTI(vo film i vo teatarska pretstava)

SPASUVA^KA ULOGA .............................................................................. 105SINOPSIS I SCENARIO

ANGELI NA OTPAD ................................................................................... 109PODGOTOVKA ZA PROTEST ..................................................................... 110

IZRAZUVAWE I TVOREWEG O V O R ........................................................................................................ 112

NA[IOT SVEÊN DEN ............................................................................. 112PISMENO I USNO IZRAZUVAWE

YVEZDI ...................................................................................................... 116MALOTO OTROVNO ZMIULÊ ............................................................... 117

TEKSTOVI ZA PRAKTI^NA PRIMENAPI[UVAWE MOLBA, @ALBA ...................................................................... 118ZAPISNIK ...................................................................................................... 119E S E J ............................................................................................................. 120

RE^NIK NA NEPOZNATI ZBOROVI ................................................................ 123

130

131

Documents

MAKEDONSKI JAZIK - Ministry of Education and Science · 2019. 2. 19. · 5 MAKEDONSKIOT JAZIK KAJ AVTORITE OD 19 VEK PRVITE MAKEDONSKI PROSVETITELI Vo po~etokot na 19 vek makedonskiot