ISTORIJA POLITIČKIH TEORIJA 2

-APSOLUTISTIČKA TEORIJA DRŽAVE-

Jelena Topić

Dragana Zurovac

Suzana Svjetlanović

Marija Đerić

Ivana Leščen

Banja Luka, 15.04.2013.

1

POJAM  APSOLUTIZMA

 

Uslovi koji su doveli do pojave apsolutizma:

Od sredine 15 do kraja 16 vijeka države zapadne Evrope Engleska, Francuska i

Španije ostvaruju nove korake u svom unutrašnjem razvoju. Posebna karakteristika leži u

centralizaciji državne uprave sa ciljem da se uspostavi red i mir i učvrsti kraljevska vlast.

Vladari stvaraju institucije svojstvene modernoj državi. Razloga za to ima mnogo kao što su

građanski ratovi, klasni nemiri, feudalne pobune i razbojništva. Ipak među najpoznatijim

razlozima su stogodišnji rat, husitski ratovi, rat ruža, seljački ustanci, nemiri u gradovima

Flandrije itd. Centralna vlast jedva da postoji a srednjovjekovne skupštine (parlamenti,

kortesi) često imaju veću vlast od kralja, što omogućava nadmoćnost plemstva nad njim.

 Pojava i razvoj manufakturne proizvodnje ( a to znači i kapitalističke privrede) u

okvirima feudalnog sistema izazvala je velike promjene ne samo u ekonomskom nego i u

političkom životu države što se neminovno odrazilo i na njeno uređenje.   Nosilac te

proizvodnje bila je buržoazija. Da bi mogla unapređivati i širiti svoju djelatnost, buržoaziji je

bilo potrebno jedinstvo, unutrašnje tržište i sigurnost u prenošenju robe.

Takve težnje buržoazije u tom razdoblju mogle su se ostvariti samo u uslovima velike i čvrste

državne organizacije. Vladar da bi održao jedinstveno

državno područje, organizova činovnički aparat i naoružao vojsku bila su mu potrebna velika

materijalna sredstva. Zbog toga se obraćao mladoj buržoaziji koja ih je bila spremna dati ali

uz uslov da država suzbija samovolju plemstva i pomaže ekonomsku djelatnost buržoazije.

 Tako je saradnja apsolutne monarhije i buržoazije bila jako korisna obema stranama.

Sredinom XV vijeka vladari guše pobune i u tom procesu kraljevi jačaju svoju vlast i

nameću je nemirnom plemstvu, te time postižu unutrašnji mir. 

Podstiče se da je nasljedna  dinastija  jedini legitimni oblik vladavine, pa preko toga

kraljevi nastoje da osiguraju podršku gradova voljnih da u zamjenu za mir i bezbjednost

plaćaju poreze kraljevskoj blagajni. Taj novac kraljevi iskorištavaju za vojsku i lišavaju

plemstvo povlašćenog položaja u njoj.

2

Kraljevi počinju da donose zakone i sprovode  ih svojim autoritetom. Od sredine

XV vijeka ravnoteža između kraljeva i feudalaca mjenja se u korist prvih.

Tako u drugoj polovini XVI vijeka kraljevi uspjevaju da učvrste svoju vlast i pozivaju

se na "apsolutnu kraljevsku vlast" i     

vrhovnu jurisdikciju" nad svojim podanicima ali i suočavaju se s problemom njihove primjene

. Ove probleme oni različito riješavaju u skladu sa prilikama i mogućnostima.

Pojam apsolutizma

  Sama riječ apsolutizam vuče svoje korijene od latinske riječi "absolutus"- što znači

potpun. Apsolutizam  je politička doktrina i praksa neograničene centralizovane vlasti i

apsolutne suverenosti monarha ili diktatora. Osnovne karakteristike apsolutističkog sistema su

da vlast ne podliježe nikakvoj provjeri od strane bilo koje društvene institucije, kao što su

sudstvo, zakonodavstvo, religija, ekonomija ili izbori.

Apsolutizam se pojavio početkom XVI vijeka u Španiji, koja je postala uzor svim

evropskim monarhijama, tako da se do kraja tog vijeka pojavio u većini zemalja Zapadne

Evrope. Apsolutizam je bio najrašireniji u XVII i XVIII vijeku. Svoj vrhunac je imao u

Francuskoj za vladavine Luja XIV. ( pored Luja XIV najpoznatji apsolutistički vladari bili su

- španski kralj Filip II, engleski kralj Henrik VIII, car Petra Veliki, carica Katarina Velika,

carica Marija Terezija i dr. ) Apsolutizam je postojao u raznim drugim evropskim zemljama,

uključujući Prusiju, Austriju i Carsku Rusiju. Najrašireniji i oblik apsolutizma bila je

Apsolutna monarhija, koja je nastala na početku modernog doba na prostoru evropskih

zemalja. Ona se bazirala na pojedinim jakim vladarima novih nacionalnih država koje su

stvorene nakon raspada srednjovjekovnog poretka. Moć tih država bila je usko povezana sa

snagom svojih vladara. Moćan vladar značio je jaku državu, a ona je bila potrebna da ograniči

partikularne interese crkve, feudalaca i srednjovjekovnog običajnog prava. Apsolutistički

monarsi tražili su apsolutnu podanost svih svojih podanika, i svih tadašnjih institucija kao

neprikosnoveni šefovi države.

Apsolutizam je poprilično kasno  ušao u evropski politički rječnik. Svoju

terminologiju izveo je  iz teorije suverenosti. U njemu možemo pronaći prvu teorijski potpunu

formulaciju ideje države. Kao što savremeni teoretičari zapažaju, za razumijevanje

3

apsolutizma "neophodno je ostaviti po strani ideju države kao jedne od mnogih organizacija u

okviru složene društvene i ekonomske strukture."

Postoje neka rasprostranjena uvjerenja o prirodi apsolutizma koja bi trebalo odmah

odbaciti. Prvo, apsolutizam nije zastarjelo učenje koje se vezuje za srednji vijek, kao što ni

konstitucionalizam nije napredno učenje modernog doba. Zapravo je, kako to kaže Endrju

Vinsent, "prima facie", obrnuto. Konstitucionalizam ima mnogo više zajedničkog sa srednjim

vijekom, a apsolutizam u većoj mjeri predstavlja odlučan raskid sa feudalizmom. Nijedno

stanovište nije sasvim zadovoljavajuće. Obe ideje duboko su ukorijenjene u srednjem vijeku.

U praksi su one koegzistirale čak i u vrijeme vladavine jednog od najvećih apsolutističkih

kraljeva, Luja XIV, koji je ostao zapamćen po svojoj izjavi: "Država, to sam ja".

Iako teorija suverenosti predstavlja vjerovatno najvažniji elemnt apsolutizma, ona nije

nije i jedina. Teorija apsolutizma je daleko složenija nego što se često misli. Pored ovoga, ona

u suštini nije religiozno učenje iako sadrži veoma snažnu religioznu dimenziju, kao što je

slučaj sa nekim aspektima konstitucionalizma. Apsolutizam se značajno razlikuje od 

teokratije. Na kraju, je važno razdvojiti ga od drugih ideja: despotizma, prosvećenog

despotizma, diktature, proste lične vladavine, samovoljne tiranije ili totalitarizma. Neki

istoričari vide apsolutizam kao despotsku vladavinu zato što vladaru daju neograničena prava

nad pojedincem i imovinom. Drugi tvrde da je prosvijećeni despotizam faza između

samovoljnog tiranskog apsolutizma i buržoaskih monarhija XVIII vijeka.  Ideju o

prosvijećenom despotizmu su razvili filozofi i fiziokrati u XVIII vijeku, prepoznavajući u

monarhu prvog službenika kraljevstva, koji sluša svoj razum i djeluje pomoću racionalne i

prosvećene birokratije. U oksfordskom rječniku engleskog jezika despot se definiše kao

"apsolutni vladar...svaki vladar koji vlada tiranski". U ovom smislu, despotizam, tiranija i

apsolutizam se upotrebljavaju kao sinonimi za arbitrarnu vladavinu.

Apsolutistički vladari sebe su smatrali, kao i većina njihovih podanika, za

predstavnike poretka, zakona i pravde. U poređenju sa neredima građanskog rata u Francuskoj

u XVI vijeku sigurno su imali pravo. Prema tome, apsolutizam, u cjelini, nije predstavljao

samovoljnu vladavinu ili tiraniju. On takođe nije nužno bio tlačiteljski, niti je narušavao

konstitucionalne principe prava na vladanje. Prema tome, na osnovu većine teorija i prakse

apsolutizma može se zaključiti da despotizam i tiranija nisu odgovarajući sinonimi, a isto važi

i za totalitarizam. Apsolutisti su zagovarali centralizovanu vlast, ali način njenog teorijskog

obrazlaganja potpuno je stran zagovornicima totalitarne vladavine XX vijeka.

4

Apsolutizam je formulisan u vremenu u kojem su se poredak i hijerarhija posmatrali

kao kosmičke kategorije. Žan Boden je posvetio cijelu svoju knjigu samo ovom problemu.

Politika se posmatrala u sklopu kosmičke hijerarhije. Kao što Bog vlada univerzumom, tako i

ovozemaljskim državama treba da vlada jedan zaštitnički monarh. Isto kao što Bog ne traži

savjet, niti pristanak nižih stvorenja, ni istinski monarsi ne bi trebalo da traže pristanak svojih

podčinjenih. Zbog toga, nailazimo često na sledeću definiciju apsolutizma koja kaže: " ideje

da vladaru, ma koliko on bio odgovoran Bogu...za sprovođenje politike nije potreban

pristanak nekog drugog ljudskog zastupnika" ili da je to " oblik monarhističke valdavine u

kojoj je kraljeva vlast samostalna, te ne podliježe provjeri bilo koje više vlasti ili organa

narodnog predstavništva".

Apsolutizam je, kako kaže jedan savremeni teoretičar, "uvijek bio u nastajanju, ali

nikada stvoren". Teorija apsolutizma nastala je u vrijeme poodmakle apsolutističke vladavine

Luja XIV. Kod Bodena i Hobsa ona nije imala konačan oblik, ali su oni unošenjem nekih

važnih osnovih elemenata doprinijeli njenom upotpunjavanju.

Razvoj apsolutizma je u začetku bio sastavni dio kritike feudalizma. Srednjovjekovni

teoretičari su koristeći rimsko pravo sistematski dovodili u pitanje ideju feudalnog društva i

njegovo razumijevanje vođstva. Feudalizam je predstavljao ono što je Ulman nazivao

uzlaznom tezom o vladavini i društvu, odnosno da su se moć i vlast kretale naviše, sve do

vlade. Apsolutizam je klasičan primejr suprotne, silazne teze, gdje se odluke kreću od vrha

naniže.

Religiozne rasprave o papskoj suverenosti ( rasprave o tome da li moć crkve dolazi od

pape ili ne potiče od njega) i konstitutivnoj ulozi crkve su dobile svjetovni karakter tokom

XVI vijeka. Prenos atributa srednjovjekovne crkve i papske vlasti na svjetovnog monarha bio

je, mada nesvjesno, dovršen u periodu restauracije zahvaljujući Luteru, Cvingliju, Kalvinu i

drugima. Prema riječima Dž. N. Figisa: " Luter je...spiritualni predak teorije države." Bez

Lutera ne bi bilo ni Luja XIV. Reformacija je, iz više razloga, značajna kao priprema za

svjetovni apsolutizam. Luter je zagovarao pasivnost i neopiranje svjetovnim vladarima, on je

poput Makijavelija i pisaca poznog renesansog perioda, svjetovno kraljevstvo sve više

poistovjećivao sa najvišim dobrom čovječanstva.

Postoji niz povezanih empirijskih činilaca koji su ubrzali koncentraciju moći u XVI

vijeku, a osnovni su bili rat i nemiri. Rat je stvorio stalnu vojsku oko kraljevog autoriteta, a ne

5

zasnovanu na tradicionalnoj feudalnoj odanosti. Stalna vojska je zahtijevala od centralne

vlasti veću javnu potrošnju, a time i adekvatnije prikuplanje poreza. Ovakav porces vodio je

nastanku i razvoju centralizovanih organa sačinjenih od plaćenih službenika koji su bili

odgovorni kralju i kraljevskom vijeću i zavisili isključivo od njih.  Ovakav vid centralizovane

administracije najprije je počeo da se razvija u Francuskoj pod vlašću Fransoe I i Anrija II. Od

vladavine Fransoe I, francuska monarhija je zauzimala dominantniji stav u odnosu na

parlament i skupštine. Zagovornici apsolutizma su zastupali stav da uloga parlamenta ili bilo

kog drugog tijela nije da ratifikuje zakone ili kontroliše monarha. Apsolutni monrasi, posebno

pod uticajem savjetnika Mazarina, Kolbera i Rišeljea, postali su zainteresovani i za kontrolu

ekonomije. Merkantilizam je postao vladajuća ekonomska praksa.

Ovi empirijski činioci su samo ubrzali ideološko kretanje ka apsolutizmu tokom XVI

vijeka i većina istoričara se prilikom razmatranja apsolutizma bavi upravo na njima.

Na kraju ovog izlaganja navešćemo pet bitnih elemenata apsolutističke teorije države.

To su teorija potpune, apsolutne zakonodavne suverenosti, posjeda, božanskog prava,

državnog razloga i ličnosti. Ukratko, suverenost predstavlja osovinu oko koje se vrti

apsolutistička teorija države. Osnovna teza je -  da bi bilo države mora postojati suveren.

Teorija posjeda doprinijela je poistovjećivanju suverenosti sa državom. Kraljevstvo je

pripadalo monarhu, odnosno suverenu, i bilo je njegov posjed. Božansko pravo razlikuje se od

starih teokratskih ideja. Prema ovom učenju suveren vlada s božijim dopuštenjem. U pozadini

ovih ideja nalazi se teorija ličnosti iz rimskog prava. Postavlja se pitanje kako se monarh

može poistovjetiti sa čitavim kraljevstvom? To je središnja tema apsolutizma, koja se često ne

shvata na odgovarajući način. Ličnost suverena je država. Država je ličnost suverena. 

 

                                                                                                        Jelena Topić 337/11

BOŽANSKO PRAVO I APSOLUTIZAM

Božansko pravo kraljeva politička je i religijska doktrina kraljevskog i političkog

legitimiteta. Ona pretpostavlja da monarh nije subjekt nikakvog zemaljskog autoriteta, već

svoje pravo na vlast izvodi iz Božje volje. Kralj stoga nije subjekt volje svoga naroda,

6

aristokratije ili bilo kojeg drugog staleža uključujući ovdje i Crkvu. Prema ovoj doktrini,

budući da samo Bog može suditi nepravednom kralju, kralj ne može raditi pogrešno. Doktrina

implicira da svaki pokušaj svrgavanja kralja ili sputavanja njegovih moći protivi se Božjoj

volji i može tvoriti svetogrdan čin.

Poistovjećivanje monarha i države predstavljalo je vrhunac apsolutizma. Kao što je i

poznato, kraljevska i politička vlast uvijek su bile u tijesnoj sprezi sa religijom. U ranim

društvima i kulturama kraljevstvo i sveštenstvo bili su povezani. U prehrišćanskim društvima,

ova ideja je bila opšteprihvaćena. Sa judaizmom i hrišćanstvom ova tema dobija novi

podstrek. Mnoge biblijske ideje o božanskim kraljevima dale su jak podstrek ideji da sam bog

odobrava proces vladavine.

Kao nužni preduslovi za pojavu teorije o božanskom pravu bili su razvoj relativno

nezavisnih teritorijalnih jedinica, propadanje moći i uticaja Svetog rimskog carstva, i na kraju

opadanje uticaja pape. U teorijskom pogledu, rimsko pravo – posebno poslije oživljavanja u

XI i XII vijeku – davalo je vladarima, najprije papi Indokentiju IV, naizgled vrhovni i

neporecivi status. Ovo učenje, sa velikim entuzijazmom su preuzeli sekularni vladari.

Pored toga, politika više nije bila samo prolazna stanica ka raju ili paklu, nego važna

oblast ljudskog djelovanja. Božansko pravo je uzdrmalo ulogu i nadmoć crkve, na taj način

što je monarh izabran od strane boga, postepeno preuzimao svu političku moć prinude, čime

je oslabio stari teokratski ideal o dva mača. Ono što ne smijemo zaboraviti je to da učenje o

božanskom pravu mnogo duguje renesansi, koja je ujedinila imperijalnu vladavinu sa

religioznim i kosmološkim temama. Na osnovu toga, Frensis Jejts tvrdi da je

„srednjovjekovna i renesansna ideja imperijalizma...nužan uvod u izučavanje etosa i

simbolizma nacionalnih monarhija u Evropi“. Kraljevstvo je pružalo jedinstvo u jednoj

ličnosti, oslanjajući se na rimsko pravno objašnjenje cara imperator.

Tako su u Velikoj Britaniji, Henri VIII i Elizabeta I pretendovali na status imperatora, na

pravo da kralj „kao nasljednik božanske imperijalne moći...odbaci papsko sizerenstvo“.

Podsticaj razvoju teorije božanskog prava dali su najprije širenje luteranizma i

reformacije, a zatim i neuspjeh francuskih religioznih ratova (1585-1593). Luter je ubrzao

sjedinjavanje politike i religije, kao i propadanje imperijalne i papske vlasti. Francuski

religiozni ratovi djelovali su kao katalizator na mnoge mislioce, od kojih je najvažniji Žan

7

Boden. Njegova zamisao o zakonodavnoj suverenosti napravila je snažan proboj s obzirom na

to da je postojao društveni i politički nered. Iako Boden nije bio zastupnik učenja božanskog

prava, kasniji mislioci su njegovom pojmu suverenosti brzo pridodali božanski karakter.

Fundamentalni argumenti zastupnika božanskog prava, koje su njegovi protivnici vrlo

ozbiljno shvatili, bili su:

Monarhija je data od boga; Neotuđivost nasljednog prava;

Kralj stiče pravo po rođenju; Uzurpacija se ne može prihvatiti;

Kralj je odgovoran samo Bogu ( on je mimo svih pravnih ograničenja i njegova se

suverenost ne može ni otuđiti ni ograničiti, čime se ova teorija direktno naslanja

na teoriju apsolutne zakonodavne suverenosti);

Podanicima je, kao religiozna dužnost, zabranjeno da se opiru, oni moraju biti

pasivno poslušni;

Robert Filmer je kraljevstvo poistovjetio sa porodicom, ističući da je kraljevska vlast

paternalistička(očinska) i koja potiče od Adama. Po njemu je monarhija jedini ispravan

oblik vladavine, i pošto je očinska i apsolutna, između ostalog nikada ne može biti

tiranska. Međutim, ideja o shvatanju monarhijske vlasti kao očinske, mnogo je starija od

Filmera. Još je Toma Akvinski nazivao oca porodice malim monarhom.

Dakle, patrijalizam ima za cilj da pokaže na koji način su kroz razvoj porodice nastali

društvo i politička vladavina.

Od vladavine Anrija IV (1589-1610) do Luja XIV (1643-1715) apsolutna

zakonodavna suverenost je polako prerasla u božansko pravo. Kralj se češće posmatra kao

smrtni bog, pomazan svetim uljem iz bočice prilikom krunisanja i biće koje posjeduje

kraljevski dodir. Spajanjem božanstva sa zakonodavnom suverenošću i posjedovanjem

kraljvstva davalo je državi dodatnu mističnost. Kralj kao neko superbiće, može doslovno

da oslikava cjelokupno kraljevstvo u svojoj ličnosti. Očigledno i logično je da takva osoba

nema potrebu da konsultuje svoje podanike, jer ona oličava javno pravo i vlast, a bog je

njena vodilja.

Često se ne shvata da teorija o božanskom pravu, u ovom smislu, predstavlja moderno

učenje koje prevazilazi srednjovjekovno i moderno shvatanje politike. Pravo pripada

građanskom vladaru; papska i imperijalna vlast su okončane u ličnosti kralja. U

8

određenom kontekstu, radilo se o krajnje uspješnoj ideji. Prema Figisovoj tvrdnji:

„ Teorija o božanskom pravu nije izgubila popularnost zato što je apsurdna, već zato što je

obavila svoj posao“.

Sa druge strane, u ime fikcije koju nazivamo kolektivni interes, kolektivno pravo ili

kolektivna volja i sloboda, jakobinski apsolutisti, revolucionari Rousseauove i Robespierreove

škole proglašavaju teoriju apsolutnog prava države opasnom i neljudskom, dok je pristaše

apsolutne monarhlje s mnogo više logičke dosljednosti naslanjaju na milost božju. Liberalni

ideolozi, barem oni između njih koji liberalne teorije shvataju ozbiljno, polaze od principa

individualne slobode i postaju, kao što znamo, protivnici principa države. Oni su prvi rekli da

je vlada, tj. funkcionersko tijelo organizovano na ovaj ili onaj način i posebno zaduženo da

zastupa djelovanje države, nužno zlo, te da se čitava civilizacija zasniva na tome da joj umanji

nadležnost i prava. Međutim u praksi vidimo da svaki put kad je opstanak države ozbiljno

doveden u pitanje, liberalni ideolozi postaju isto takvi fanatični pobornici apsolutnog prava

države kao monarhisti apsolutisti ili jakobinci.

Dragana Zurovac, 343/11

''ŠEST KNJIGA O REPUBLICI''

                                                                                                                Žan Boden (1530 -

1596)

 

Bodenovo djelo ''Šest knjiga o republici'' pojavilo se 1576. godine - teorija o apsolutnoj i

nedjeljivoj suverenosti bila je proizvod vremena obilježenog građanskim i vjerskim ratovima,

dinastičkim borbama, stvaranjem nacionalnih država... Jedan od prekretnih događaja bila je

reformacija iz 1517. god. koja se u svom učenju oslanjala na razum pojedinca (zbog poziva na

novo tumačenje svetih knjiga) i na naciju i državu kao osnovnu društvenu zajednicu (što je

bilo neophodno za razbijanje univerzalne vlasti katoličke crkve, naglašavajući nezavisnost

države i potrebu osnivanja državnih crkvi potčinjenih nacionalnoj državi [1]).

Nakon niza vjerskih sukoba u Engleskoj, Nizozemskoj i Francuskoj došlo je do zlokobne

Bartolomejske noći, 1572. god.[2]  - 4 godine nakon toga pojavljuje se Bodenova knjiga u

kojoj je podržana apsolutistička monarhija. Razmišljanja o tome šta je republika (u smislu

države - res publica) i kako nastaje su izložena u vidu 6 knjiga koje se bave stalno prisutnim

9

pitanjima veze između religije i politike, oblicima državne vlasti, sukobima klasa i sl.

 

         Prva knjiga počinje raspravom o tome šta je republika: ''Republika je ispravno vladanje

nad vise domaćinstava, kao i nad onim što im je zajedničko, i to pomoću suverene vlasti.''

Republika postoji ako je suverenitet postavljen kao načelo, ako postoji pravni poredak

(razbojnička banda neće poštovati nikakva prava) i vlast definisana suverenitetom. U

definiciji koja kaže da je država neophodna da bi ljudima obezbijedila srećan život  Boden

primijeti nedostatke, jer država postoji i kad su ljudi nesretni - njen temelj su ''porodica (u

kojoj su samo starješine slobodni građani), suverenost i ono što je u jednoj republici

zajedničko''.

Prava sreća pojedinca i republike je vrhunsko dobro (souverain bien), a njena svrha je sreća

pojedinaca i republike obogaćena mudrošću i duhovnim uzdizanjem ljudi. Temelj republike je

niži dio - domaćinstvo, koje počiva na ispravnom vladanju i poslušnosti starješini. Građanin je

slobodni podanik koji ''zavisi o tuđoj suverenosti i učestvuje u životu države'', a nastaje na 3

načina: rođenjem, prihvatanjem i oslobodjenjem od ropstva. Postojanjem većeg  broja građana

nastaje republika, uz pretpostavku da postoji suverena vlast jednog ili više gospodara i da se

svi građani upravljaju prema istim zakonima. Tu se ne radi samo o republici, već i o

gradu( grad-država ili nacija) kao zajednici građana koji su podijeljeni na sela, gradove... 

Grad - državu čini više sela i gradova koji imaju iste običaje, u njoj je sve potčinjeno

jedinstvenoj suverenoj vlasti. Državljani su svi oni potčinjeni jednom suverenu i ne moraju

biti međusobno jednaki.

Osnovne teze o suverenosti su prisutne u VIII poglavlju: to je apsolutna i trajna vlast neke

republike koja nije ograničena zakonima. Može biti dodijeljena na određeno vrijeme jednoj

osobi ili više njih, koje su samo nosioci i čuvari te vlasti (ograničena je vremenski i zakonski i

ne karakteriše vlast vladara kao centra vlasti, već konstituiše republiku i njena je suština).

Vlast monarha je ograničena jer mora da poštuje prirodno i božansko pravo.

Zakonima koje donosi vladar se moraju svi pokoravati, jer su oni zapovijest onoga koji

posjeduje suverenost i razlikuju se od ugovora (jače su pravne snage od njih).

Oznake suverenosti koja je neotuđiva i nedjeljiva su neprenosive (ne mogu se prenijeti na

podanike) i sastoje se od samostalnog donošenja zakona, prava suverena (objava rata,

rasprave o miru...) , mogućnosti postavljanja glavnih dužnosnika, najviše nadležnosti i dodjele

pomilovanja.

         Druga knjiga obrazlaže tezu o nosiocima suverenosti, koji se utvrđuju na osnovu broja

vladara, pa u skladu s tim postoje 3 vrste država: monarhija (kad je suverena vlast u rukama

10

jednog), demokratija (vlast u rukama naroda) i aristokratija (vlast u rukama najbogatije

manjine).

Najbolji državni oblik je kraljevska ili legitimna monarhija u kojoj se kralj pokorava

prirodnim zakonima i drži se ''prirodne pravde'', koja je cilj svake dobro uređene države. Na

osnovu harmonične pravde monarh štiti bogati manjinu dajući joj ono što smatraju da im

pripada (aristokratsko načelo) i većinu naroda, davši mu minimum jednakosti i prava

(demokratsko načelo).

Aristokratija je oblik u kojem manjina pomoću suverene vlasti zapovijeda ostatku naroda i da

bi se održala treba uzeti nešto od čvrstine monarhije i od jednakosti i slobode u demokratiji.

Demokratija (narodna država) je oblik republike u kojoj ''većina ukupnog naroda suvereno

zapovijeda ostalima u zajedničko ime i svakome pojedinačno'' (donošenje odluka na osnovu

broja).

         U trećoj knjizi se raspravlja o pokornosti koju magistrat duguje zakonima i suverenu,

poslije kojeg je glavna osoba u republici i ima pravo da javno zapovjeda. Razlikuju se vladar

(koji ima suverenu vlast pod kojom su i podanici), pojedinac (nema podanika nad kojima bi

imao zapovjednu vlast) i magistrat (igra različite uloge i prilagođava se položajima višim ili

nižim od svog, ima javnu vlast prisile utemeljenu na zakonima).

Najviše moću posjeduju upravo sudski i magistratski cehovi[3].

         O nastanku, razvoju i propasti republike Boden piše u 4. knjizi. Porijeklo svake republike

je u porodici iz koje ona ''pomalo izrasta ili se odjednom uspostavlja od mnoštva ili naseobine

koju je načinila neka druga republika''. Nastaje silom ili odlukom ljudi da svoju slobodu

predaju dobrovoljno drugima koji će njome raspolagati pomoću suverene vlasti (bez ili uz

prisustvo zakona). Nakon početnog uspjeha u održavanju trenutnog statusa, neminovno je da

država posrne pod teretom problema koji su uzrokovani raznim promjenama (npr. prelaskom

iz jednog državnog oblika u drugi).

Pošto na ovom svijetu ništa nije slučajno propast republike je opravdana djelimično

božanskom i djelimično ljudskom naravi. Promjene se moraju postepeno provoditi imajući u

obziru prirodu svake republike, uzroke prodapadanja koji je mogu zadesiti, vrstama zakona

koji se uvode ili ukidaju... noviteti u zakonu su često predmet preziranja, a iskustvo starih

generacija i tradicija daje zakonu dovoljno snage da i bez magistrata nametne pokornost.

Mudar političar teba ''slijediti Božja djela u upravljanju ovim svijetom''.

Ono što Boden smatra opasnim i pogubnim za republiku je ''strančarenje'' koje se sprečava

''dobrim rasuđivanjem''. Stranka je skup ljudi koji su se međusobno udružili protiv  drugih, a

čija su djelovanja štetna po monarhiju i još više narodnu državu - zato vladar u slučaju pobune

11

i strančarenja nema pravo pridruživanja nijednoj strani. Ukoliko dođe do pobune dopuštena

mu je upotreba sile i sprečavanje djelovanja stranaka, a ako se desi da im se priključi ''umjesto

da zadrži mjesto suverenog suca biće samo vođa stranke''.

         Peta knjiga se bavi prilagođavanjem oblika republike građanima - da bi vladar mogao

donijeti novi zakon ili promjenu, on mora dobro poznavati narav svojih podanika i trenutno

narodno raspoloženje (''razumjeti beskrajnu raznovrsnost''), a da bi se otklonila mogućnost

pobune potrebno je spriječiti pretjerano bogatstvo manjine i krajnje siromaštvo većine.

Uzevši u obzir klimatske uticaje, Boden piše da su istočni narodi drugačiji od zapadnih, a

sjeverni od južnih[4].

         Šesta knjiga opisuje prednosti i nedostatke svake republike i izbor najbolje.

Razlozi izneseni protiv narodne države su: loša vladavina većine, kritikovanje te vladavine od

strane ''velikih ljudi'' ili elite, često okretanje protiv najboljih bez obzira na to koliko oni

doprinijeli razvoju vrlina, težnja da sve stvari budu zajedničke...

Između krajnosti se smjestila aristrokratija kao središnje rješenje - u njoj suverena vlast

pripada najuglednijim ljudima, ne jednom ili svima i što ima manje gospodara biće trajnija.

Propada zbog nesloge ili častoljublja, pa onaj koji se pokaže častohlepnim okreće se narodu i

upropaštava aristokratiju.

Prednost nad svim republikama ima monarhija, u kojoj postoji samo jedan čovjek sa

suverenom vlašću u državi (suveren i suverenitet može biti i imati je samo jedan). Boden je

predstavnik teorije suvereniteta monarha, a ne suvereniteta naroda[5]. Dobro je kad više ljudi

razmjenjuje mišljenja i stavove o nekom problemu, ali je još bolje kad za odlučivanje i

sprovođenje odluka postoji samo jedan, ne nekolicina. Na taj način se stvara velika, prirodna

država i najsigurniji oblik vladavine, jer imajući u vidu da je porodica osnov republike ona

može imati samo jednog poglavara.

Rasprava o republici završava se podjelom pravde na 3 vrste - komutativnu, distributivnu i

harmoničnu. Pravda je ''ispravna podjela nagrada i kazni, te onoga što svakome pripada u

pravnim okvirima'', a moguća je samo prema ''istodobnom razmjeru jednakosti i sličnosti, što

je istinski harmoničan razmjer kojeg niko nije dotakao'' (sadržan je u Božjem zakonu, a svijet

je prema tome razmjeru stvoren i on njime upravlja, kao što se i za platoničarski broj kaže da

upravlja dobrim i lošim rađanjima). Harmonična pravda sjedinjuje distributivnu (u kojoj

svako dobija prema zaslugama) i komutativnu (u kojoj svi podjednako dobijaju).

 

 

 

12

[1] ''Istorija političkih i pravnih teorija'', dr. Radomir D. Lukić; Zavod za udžbenike i nastavna

sredstva, Beograd

[2] Na dan Sv. Bartolomeja Katolička liga je izvršila masakr nad istaknutim hugenotima koji

su bili prisutni na svadbi Margarite od Valoa (sestre tadašnjeg kralja) i hugenota Henrija od

Navare, koji je kasnije primio katoličanstvo i postao kralj Henri IV, a usput je hugenotima

obezbijedio slobodu vjeroispovijesti.

[3] Republika je sastavljena od više cehova (porodica povezanih prijateljstvom) i zajednica,

koje se uspostavljaju radi vjere ili upravljanja državom, podjele pravde, dodjeljivanja

zadataka...

[4] Sjeverni narodi obiluju fizičkom snagom, južni vještinom i snagom duha, dok narodi

umjerenog pojasa imaju oba obilježja. Isto tako ratnička sposobnost odlikuje sjevernjake,

filozofski i umjetnički duh južnjake, a politička i pravna vještine narode umjerenog pojasa.

[5] ''Ma koliko mi umišljali da suverenost može pripadati tijelu sastavljenom od više

gospodara ili narodu, ona ipak nema pravog nosioca ni podrške ako ne postoji poglavar koji

raspolaže suverenom vlašću, da jedne ujedini s drugima, što ne može učiniti obični magistrat

koji nema suverenu vlast.''

TEORIJA POSJEDA I APSOLUTIZAM

 

Kao važna karakeristika apsolutističke teorije o državi navodi se teorija posjeda. U srednjem vijeku, i na početku novog vijeka, vladar se smatrao gospodarom cjelokupnog zemljišta na području države. Svojina je jedan od najvažnijih pojmova zapadne društvene misli. S obzirom da je riječ o feudalnom dobu, tu se posjed odnosio na zemlju, a iz koga je proizilazio određeni društveni položaj, a samim tim i vlasnikov ugled. Najveći posjed pripadao je kralju, on je imao pravo na posjed, odnosno imanje, ali sa određenim ograničenjima, čak i u njegovom slučaju vlasništvo i vlast su bili uslovni.  Svojinom se označava osnovni oblik pravom priznate vlasti na stvar. Rimljani su prvi dali svojini pravne ustanove, ali je nikada nisu definisali. Po prvi put je svojina definisana u srednjem vijeku, kao potpuna vlast nad stvari i stvar koja pripada vlasniku.  Ideji o uslovnom vlasništvu prethodila su shvatanja vlasništva iz rimskog prava:

Shvatanje vlasništva kao očevine, koju je mogao koristiti samo glava porodice, odnosno otac,

i koja se baš po tome razlikovala od javne svojine. I ovde su postojala određena ograničenja.

13

Novi staratelj bi se birao samo u slučaju da se otac počne ponašati nepromišljeno. Postojala su

određena ograničenja svojine, kada je bilo u pitanju način sticanja svojine, jer su u rimskom

pravu postojali razni načini sticanja. Pravnici su pokušali da primijene ideju očinskog posjeda

u feudalnoj praksi, nazvavši ga allodium, ali slobodan posjed je bio u suprotnosti sa idejom

feudalizma, kako je podrazumijevao bezuslovno pravo vlasništva. Možda bi ova ideja i

uspjela da feudalizam nije poistovijetio  vladavinu sa vlasništvom.

Jedan od načina kako da se prevaziđu posljedice apsolutne suverenosti formulisalli su papski

kakonski pravnici , još u 12. vijeku. Teorija službi, kako su je nazvali, podrazumijevala  je 

službu, kao oličenje vrhovne vlasti. M.P. Gilmor je dao definiciju službe, koja glasi: "Služba

ne može pripadati osobi, ali vlast može pripadati službenom položaju". Iz čega proizilazi da

su vlast i suverenost apsolutni po karakteru, pod uslovom da ličnost, koja obavlja službu, ne

može da je koristi da vlastite ciljeve. Po ovoj teoriji, vlast ne pripada jednoj ličnosti, nego

postoji kako bi služila cijelom kraljevstvu. U početku, ova ideja i nije imala tako snažan

karakter, jer je kraljevska porodica nastojala da utiče  na sva pitanja, pa i na pitanje

vlasničkog karaktera monarhije.

Alodijalalizam je oblikovao novu apsolutističku teoriju kraljevstva, jer je suverenost postalo

svojstvo kralja po rođenju. Kralj posjeduje sve ono što je u njegovom domenu. Odnosno, ova

ideja je prerasla u sjedinjavanje javne i privatne nadležnosti monarha. Njegov posjed su

predstavljali suverena vlast, pravo da vlada, kao i teritorija kojom vlada. Ova ideja je

apsolutna, jer nisu postojali ni dužnosti, a ni uslovi u vezi sa vlasništvom. Ideja vlasničke

suverenosti pojavila se u mnogim zemljama tokom XVI vijeka . Džejms I u govoru

parlamentu 1609. godine tvrdi da otac može  ostaviti svoje nasljedstvo po želji, ima

mogućnost, da ako želi starije dijete liši nasljedstva, a da kao nasljednika imenuje najmlađeg

sina.

Ključno pitanje u vezi sa posjedovanjem bilo je oporezivanje, kao i da li kralj može koristiti

svu imovinu kao da je njegova, bez saglasnosti njegovih podanika. Ako se kraljevstvo shvati

kao služba, onda je lako napraviti razliku ( javna i privatna svojina). Vrhunac pretenzija na

bogastvo kraljevstva karakterisao je vladavinu Luja XIV,  period poznat i kao dvorski

apsolutizam, kada je oporezivanje predstavljalo premještanje njegove svojine sa jednog

mjesta na drugo. Smatrao je da su kraljevi apsolutni gospodari i imaju potpuno pravo na

raspolaganje cijelim bogastvom, koje je u posjedu duhovnih i svjetovnih lica. Glavni

14

teoretičar apsolutizma, bio je Žan Boden, prema kome vladar ima neograničenu vlast i pravo,

a iznad njega je samo Bog.

Luj- država, to sam ja! Odgovor na ovu izjavu leži u apsolutističkim teorijama posjeda. Kada

je riječ o miješanju privatne i javne svojine, Luj je dostigao vrhunac. On je cjelokupno

kraljevstvo dovodio u vezu sa svojom voljom i ličnošću. Luj je počeo da se oslanja na

administraciju i birokratiju, što je postao dio njegove ličnosti, i prema tome dio države.

Država je zadržala zakonodavnu suverenost, centralizam, vlasništvo nad kraljevstvom, ali sa

povećanim brojem činovnika u administraciji, njena priroda je postala manje lična. Ovaj

proces ubrzala je teorija službe, koja je kralja posmatrala samo kao još jednog službenika

države.

15