1

UPRAVLJANJE KREDITNIM RIZIKOMSeminarski rad iz predmeta Menadment rizika

Banja Luka, jul 2010. godine

Studenti:

eljka Tomi Tatjana Jankovi ana Saji Ankica Franji

2

SADRAJ:1.UVOD...........................................................................................................3 2. BAZELSKI PRINCIPI I STANDARDI.................................................................4 2.1.Bazelski principi vezani za rizike u bankarstvu.......................................6 2.1.1.Kreditni rizik........................................................................................7 2.1.2.Rizik zemlje i rizik transfera.................................................................9 2.1.3.Trini rizik..........................................................................................9 2.1.4.Rizik kamatne stope............................................................................10 2.1.5.Rizik likvidnosti...................................................................................13 2.1.6.Operativni rizik...................................................................................14 2.1.7.Zakonski rizik i rizik reputacije............................................................15 2.1.8. Valutni rizik........................................................................................15 3.BAZELSKI PRINCIPI ADKVATNOSTI KAPITALA BANKE....................................22 4.BAZELSKI STANDARDI KAPITALA BANKE (Bazel II).......................................24 6. ZAKLJUAK.................................................................................................31 7.LITERATURA................................................................................................33

3

1. UVOD Bankarski sektor je uao u proces ubrzanih promjena, naroito na planu bankarskog menadmenta i tehnologije poslovanja. Povean broj naglih promjena na finansijskom trita dovodi do jaanja bankarskih rizika. Ostvarenje profitabilnosti u uslovima poveane konkurencije i uveanog rizika postaje izazov za savremeni bankarski menadment. Stoga se u novim uslovima postavljaju sloeni zadaci pred bankarske menadere, posebno na planu kreiranja operativnog koncepta kratkorone poslovne politike sa ciljem da se obezbjedi kontrola ukupnih rizika. Sadanje vrijeme zahtjeva novu poslovnu filozofiju i novi pristup u rjeavanju poslovnih problema u bankama i procjenu poslovnih rizika prije ulaenja u pojedine poslovne finansijske poduhvate. U dananjoj privredi koja je sve vie povezana sa globalnim tritem dolazi do poveanja operativnih i trinih rizika. Kao rezultat tih kretanja dolazi do postepenog suavanja stope profita za banke. Rizik predstavlja svaku neizvjesnu situaciju u poslovanju banaka, odnosno vjerovatnou gubitka (smanjenje dobitka) nastalu kao rezultat dejstva neizvjesnih dogaaja u poslovanju banaka. U zavisnosti od sklonosti bankarskih menadera prema riziku, svaka banka moe prihvatiti vie ili manje rizika, pozicionirajui se izmeu dva ekstrema: apsolutne averzije prema riziku i apsloutnog prihvatanja rizika. Nivo prihvaenog rizika mora biti srazmjeran sposobnosti banke da apsorbuje eventualne gubitke i da ostvari prihvatljivu stopu prinosa. Generalno, vii prinosi su mogui ukoliko banka preuzme i vee ri zike. U tom smislu, preciziranja, identifikacija, mjerenje i upravljanje rizicima, kao i uspjeno balansiranje odnosa izmeu prinosa i rizika, su najvaniji aspekti finansijskog menadmenta banke u pogledu ostvarivanja visokih performansi poslovanja. Upravljanje rizikom (risk management) je disciplina koja ini jezgro svake finansijske institucije i prati sve poslovne aktivnosti koje imaju rizian profil. Ono obuhvata identifikaciju, mjerenje, praenje (monitoring) i kontrolisanje rizika kako bi se obezbjedilo da: 1.osobe koje preuzimaju rizik ili njim upravljaju jasno sagledavaju taj rizik; 2.da je ukupna izloenost organizacije riziku (risk exsposure) u okviru limita koje je odredila uprava; 3.da su donijete odluke o preuzimanju rizika u skladu sa poslovnom strategiom i ciljevima koje je utvrdila uprava; 4.da e oekivani dobitak biti adekvatna kompenzacija za preuzeti rizik; 5.da su odluke o preuzimanju rizika eksplicitne i jasne; 6.da postoji dovoljno kapitala koji e amortizovati preuzeti rizik. Upravljanje rizikom u sutini se ne sastoji u tome da se minimizira rizik, ve da se optimizira nagrada za preuzeti rizik.

4

2. BAZELSKI PRINCIPI I STANDARDI Lista osnovnih Bazelskih principa efikasne supervizije banaka obuhvata 25 principa koji su donijeti da bi se kontrola nad bankama smatrala efikasnom. Prve ideje o principima supervizije banaka pojavile su se 1996. godine u Lionu od strane visoko razvijenih zemalja (G-7), sa ciljem da se definiu jedinstveni principi i standardi koji se odnose na sigurnost poslovanja banaka. Rjeavanje ovog zadatka povjereno je Bazelskom komitetu za superviziju banaka (osnovanom 1975. godine), te je tako definisan i sporazum o listi osnovnih principa koja je zvanino objavljena 1988. godine. Osnovni Bazelski principi (Bazel I) se odnosi na: I. II. III. IV. V. VI. VII. Preduslove efikasne supervizije banaka - Princip 1., Izdavanje licence bankama i njihova struktura - Principi 2-5, Razmjene regulative i zahtjevi banaka - Principi 6-15, Metode neprekidne supervizije banaka - Principi 16-20, Zahtjevi za informacijama banaka - Princip 21, Formalana ovlatenja supervizora banaka - Princip 22, Meudravno bankarstvo - Princip 23-25.

Bazelski princip 1. ukazuje, da efikasan sistem supervizije treba da posjeduje jasnu odgovornost i ciljeve za svaku agenciju koja je ukljuena u superviziju bankarskih organizacija. Svaka agencija treba da ima adekvatne resurse i da je nezavisna u obavljanju supervizije. Pravni okvir bankarske supervizije odnosi se na dozvolu za rad banke, stalnu kontrolu banke i ovlatenja banke saglasno zakonskim propisima. Sve informacije koje posjeduje suprvizor u vezi banke treba da imaju tretman zatienih informacija. Bazelski princip 2. odnosi se na jasno definisane institucije koje imaju dozvolu za rad. Ovaj Bazelski princip ukazuje, da je neophodno istai ime banke pri obavljanju bankarskih poslova (koristi rije banka). Bazelski princip 3. ukazuje, da institiucije koje su ovlatene za izdavanje dozvole za rad bankama treba da imaju pravo da definiu kriterijume i standarde koje je nuno ispuniti da bi banka dobila dozvolu za rad. Proces izdavanja dozvole za rad treba da se sastoji od ocjene: a)vlasnike strukture banke, b)direktora i najvieg rukovodstva banke, c)operativnog plana banke, d) ocjene interne kontrole banke, e)finansijskog poloaja banke u budunosti (ukljuujui i njen kapital). Ukoliko je vlasnik strana banka, tada je neophodno obezbjediti i saglasnost domaeg supervizora. Bankarski princip 4. ukazuje da supervizor banke treba da ima ovlatenja da izvede kritiku ocjenu, da pregleda i odbije svaki prijedlog transfera zvaninog vlasnitva ili kontrolnog interesa u postojeoj banci od nekog drugog lica (ukoliko je isto nezakonito sprovedeno). Bankarski princip 5. ukazuje, da supervizor banke treba da ima ovlatenja u vezi kritikog ocjenjivanja akvizicije ili investiranja od strane banke, kako se ne bi dovela banka pod uticaj nepotrebnog rizika ili onemoguila njena efikasna supervizija. Bankarski principi 6. ukazuje, da supervizor banke treba da postavi razumne i odgovarajue minimalne zahtjeve za adekvatnost kapitala banke. Takvi zahtjevi treba da su prilagoeni rizicima kojima je banka izloena, uzimajui u obzir njenu 5

sposobnost da apsorbuje rizik. Bankarski princip 7. ukazuje, da supervizor banke treba da izvede ocjenu o poslovnoj politici

banke o njenim procedurama (u vezi kreditiranja i investiranja). Takoe, ovaj princip ukazuje da je neophodno izvesti ocjenu o tekuem upravljanju kreditnim i investicionim portfoliom banke. Bazelski princip 8. ukazuje, da supevizor banke treba da je zadovoljan ako se banka pridrava adekvatne poslovne politike i procedura za ocjenjivanje kvaliteta banke. Takoe, ovaj princip ukazuje na neophodnost procjene potencijalnih kreditnih gubitaka i rezervi banke za pokrie dotinih potencijalnih gubitaka. Bazelski princip 9. ukazuje da supervizor banke treba da je zadovoljan ukoliko banka posjeduje sistem za informisanje njenog rukovodstva. Ovim sistemom se omoguava rukovodstvu banke da identifikuje svoj portfolio. Prema ovom principu supervizor banke treba da postavi razumna ogranienja izloenosti banke prema pojedinanom duniku ili grupi povezanih dunika. Bazelski princip 10. se odnosi na sprijeavanje mogue zloupotrebe banke pri kreditiranju povezanih lica (akcionara) banke. Supervizija polazi od injenice, da bi bilo nuno i efikasno pratiti takve oblike kreditiranja i iznos njihovih sredstava u kapitalu dotine banke. Bazelski princip 11. se odnosi na aktivnosti banke u vezi procedura: praenja i kontrole dravnog rizika (rizika zemlje), rizika transfera u aktivnostima meunarodnog kreditiranaj i investiranja. Ovaj princip se odnosi i na definisanje i odravanje odgovarajuih rezervi banke za pokrie navedenih rizika. Bazelski princip 12. se odnosi na praenje i adekvatno kontrolisanje trinih rizika od strane supervizora banke. Ovim principom se daje pravo supervizorima banke da odrede specifina ogranienja kapitala banke, ukoliko je banka izloena ovoj vrsti rizika. Bazelski princip 13. ukazuje, da supervizor banke treba da je zadovoljan ukoliko banka sveobuhvatno upravlja sa rizicima. Sveobuhvatno upravljanje rizicima podrazumjeva ukljuivanje nadzornog i upravnog odbora banke pri: identifikovanju, mjerenju, praenju i kontroli rizika. Bazelski princip 14. se odnosi na uspostavljanje i rad interne kontrole u banci. Prema stavovima supervizora banke, interna kontrola treba da ima ovlatanja i odgovornosti da moe da prati rad kreditne i raunovodstvene funkcije (plasman sredstava) i da objavljuje bilansne pozicije banke. Bazelski princip 15. se odnosi na procedure i pravila promovisanja visokih etikih standarda i profesionalnih u radu sa klijentima banke. Da ne bi bio ugroen rad ni klijenata , ni banke, neophodno je njihovo meusobno poznavanje (poslovno). 6

Bazelski princip 16. ukazuje na potrebu postojanja efikasnog sistema supervizije banke, s tim da je neophodno sprovoditi superviziju na samoj lokaciji banke, kao i superviziju sa daljine (ei kontakt supervizora i banke preko raunara). Bazelski principi 17. ukazuje, da supervizor banke treba regularno da kontaktira sa rukovodstvom (menadmentom) banke i da pri tome u potpunosti vlada sa svim bankarskim operacijama kako bi se izbjegle mogue zabune na relaciji supervizor-rukovodilac (menader) banke.

Bazelski princip 18. ukazuje da supervizor banke treba da je tako pripremljen da moe kritiki ocjenjivati i analizirati izvjetaje (o poslovanju i statistike izvjetaje) banke. Saglasno ovom principu izvjetaje mogu dostaviti dotine banke ili supervizori koji su sainili konsolidovani izvjetaj koji se odnosi na vie banaka. Bazelski princip 19. ukazuje, da supervizor banke treba da ima nain nezavisnog potvrivanja informacija bilo da su informacije prikupili supervizori (ispitivanjem na samoj lokaciji banke), bilo da su informacije dobili od eksterne revizije. Bazelski princip 20. ukazuje, da je vaan elemenat svake supervizije upravo sposobnost supervizora da kontrolie bankarske grupacije (bankarske holdinge) po konsolidovanoj osnovi. Bazelski princip 21. ukazuje, da supervizor banke treba da je zadovoljan ukoliko banka vodi ispravnu evidenciju i ima ispravnu dokumentaciju (saglasno raunovodstvenoj politici i praksi) na osnovu koje se moe izvesti prava slika o finansijskom stanju banke i njenoj profitabilnosti. Ovaj princip stavlja naglasak na redovno finansijsko izvjetavanje banke koje treba da je nepristrasno i koje treba da odgovara njenom stvarnom stanju. Bazelski princip 22. ukazuje, da supervizor banke treba da ima na raspolaganju adekvatne mjere u sluajevima kad banka ne ispunjava zahtjeve kao to je sluaj minimalno propisane stope adekvatnosti kapitala. Ove mjere treba da imaju popravni karakter kako bi se poboljao odnos prijema deponentima banke i prema obimu kapitala banke. Bazelski princip 23. ukazuju, da je neophodno primjenjivati superviziju (po konsolidovanoj osnovi) na meunarodnoj aktivne bankarske organizacije u cilju adekvatnog praenja i primjenjivanja normi o svim aspektima poslovanja banke. Isto se posebno odnosi na inostrane filijale i ekspoziture banaka. Bazelski princip 24. ukazuje, da je najvanija komponenta po konsolidovanoj osnovi banke uspostavljanje kontakta i razmjene informacija sa drugim institucijama koje su ukljuene u superviziju, a prvenstveno nadlene institucije za superviziju u drugim zemljama. Bazelski princip 25. ukazuje, da je supervizor banke u obavezi da trai od banke (koja posluje na domicilnom tritu) da svoje poslovanje obavlja po standardima kako to ine i domicilne banke. Banka je u obavezi da prua informacije neophodne supervizorima u drugim zemljama radi sprovoenja supervizije po konsolidovanoj osnovi. 7

2.1.

Bazelski principi vezani za rizike u bankarstvu

Zbog mogunosti d a bankarski sistem jedne zemlje ugroziti finansijsku stabilnost zemlje na meunarodnom planu, stvorila se potreba za meunarodnim principima i standardima bankarskog poslovanja. Voeni potrebom da se pobolja sigurnost finansijskog sistema, definisani su opti principi supervizije, koji su objavljeni kao Bazelski principi i standardi. Kljuni rizici sa kojima se banke suoavaju su: 1. kreditni rizik, 2. rizik zemlje i rizik transfera,

8

3. 4. 5. 6. 7. 8.

trini rizik, rizik kamatne stope, rizik likvidnosti, operativni rizik, zakonski rizik i rizik reputacije, valutni rizik.

2.1.1. Kreditni rizik Primarna aktivnost veine banaka je odobravanje kredita, uz stalno prisustvo kreditnog rizika. Kreditni rizik nastaje u uslovima kada potraivanja ne mogu biti realizovana na dan njihovog dospijea, po punoj knjigovodstvenoj vrijednosti. Kreditni rizik pokazuje trajnu ili trenutnu nelikvidnost dunika i njegovu nesposobnost da u dogovorenom roku izmiri obaveze. Kreditni rizik kao oblik rizika uslovljen je, u prvom redu, neizvjesnim okolnostima vezanim za poslovanje klijenata banke. Kreditni rizik uslovljava strukturu kredita koji banka odobava klijentima, kao i kvalitet odobrenog kredita (sumnjivi, dobri, neprihvatljivi krediti). Analiza kreditnog rizika je od izuzetne vanosti za menadment banke. Kreditni rizik se moe minimizirati definisanjem: 1. vremenskog perioda kreditiranja, 2. kreditne sposobnosti dunika, 3. kreditnog limita dunika, 4. kontrole koritenja kredita, 5. obezbjeivanja povrata kredita. Vremenski period kreditiranja uslovljen je karakterom poslovanja klijenta banke, kao i strukturom izvora i plasmana kredita. Kreditna sposobnost dunika podrazumjeva mogunost uzimanja, koritanja i vraanja kredita banci pod odreenim uslovima kreditiranja. Vaan faktor za ocjenu kreditne sposobnosti dunika jeste njegova imovinska struktura. Isto tako, ne treba u analizi kreditnog rizik a zanemariti znaaj oekivane projektovane dobiti budueg dunika. Ocjena kreditne sposobnosti budueg dunika treba da ukae: koliko je dunik sposoban i spreman da vrati kredit, onako kako je predvieno ugovorenim uslovima. Sposobnost budueg dunika treba shvatiti kao njegovo objektivno svojstvo, dok se njegova spremnost treba shvatiti kao njegovo subjektivno svojstvo. Analizom kreditne sposobnosti budueg dunika treba obuhvatiti sve poslovne promjene (iz prolosti i sadanjosti) njegovog poslovanja, koje e imati uticaja na njegovu poslovnu budunost. Kod analize kreditne sposobnosti dunika dominantni su sledei faktori: 1. veliina kredita, 2. veliina kapaciteta traioca kredita, 3. veliina kapitala traioca kredita, 4. uslovi obezbjeenja kredita, 5. uslovi poslovanja traioca kredita. U iroj literaturi se ovi faktori nazivaju 5 C's of credit (5 K), zbog njihovih poetnih slova (Character, Capacity, Capital, Collateral, Conditions).

9

Analiza navedenih faktora treba da prui odgovore na sledea pitanja: 1. koliko je preduzee spremno (koliko moe i stvarno namjerava) da na vrijeme izmiri svoje obaveze, 2. kolika su njegova likvidna potraivanja i zalihe, 3. koliku profitnu stopu moe ostvariti dunik odnosu na obim realizacije (prodaje), 4. koliko je dovoljan obim realizacije dunika da pokrije osnovno i obrtni kapital koji se koristi, 5. koji je najnii nivo smanjenja profitne stope, a da se pri tome ne ugrozi sposobnost dunika da na vrijeme izmiri dospjele obaveze, 6. koliko e se procenata smanjiti vrijednost dunikove aktive u sluaju likvidacije (bankrotstva) dunika, 7. koliko je finansijsko stanje dunika i da li se takvo finansijsko stanje smatra stabilnim ili nestabilnim stanjem. Analiza kreditne sposobnosti dunika treba da obuhvati: a)osobine linosti menadera (pozitivne i negativne osobine), odnosno vlasnika preduzea, b) dunikovo poslovno iskustvo, c) iskustvo dunikovih kupaca i dobavljaa, d) dunikova redovnost izmirenja obaveza, e) dunikova aurnost, preglednost i pouzdanost u voenju poslovnih knjiga. Analiza kapaciteta traioca kredita treba da se posmatra sa aspekta njegovog: 1) proizvodnog kapaciteta i 2) finansijskog kapaciteta. Finansijski kapacitet budueg dunika predstavlja njegovu sposobnost da ostvari dobit (profit) dovoljnu za povratak kredita, bez naruavanja kontinuelnog poslovanja preduzea. Finansijski kapacitet dunika se moe poveati: a) rastom dobiti, b) prihodima po osnovu prodaje aktive, c) prihodima po osnovu prodaje akcija, d) pozajmljenim sredstvima od drugih faktora. Kapital dunika se u analizama kreditne sposobnosti koristi kao veliina neto vrijednosti imovine vlasnika kapitala. Neto imovina vlasnika kapitala predstavlja limitirajui faktor gornje granice kredita, koji se odobrava zajmotraiocu. Analiza kreditne sposobnosti budueg dunika treba da obuhvati naprijed navedena kretanja, te da utvrdi i otkloni uzronike potencijalnih poremeaja u poslovanju traioca kredita. Takoe, analiza kreditne sposobnosti budueg dunika treba da degfinie nain obezbjeivanja povrata kredita, poev od zaloga po osnovu potraivanja kupaca budueg dunika. Koji e faktor analize kreditne sposobnosti biti dominantan zavisi od karakteristika preduzea traioca kredita. Ukoliko analiza kreditne sposobnosti korisnika utvrdi da je rizik plasmana kredita izuzetno visok, ista se prekida uz preporuku menadmentu banke da ne ulazi u kreditni aranman. Izvori informacija pri analizi kreditne sposobnosti budueg dunika mogu biti: 1. interni, 2. eksterni. Interni izvori informacija nalaze se u banci i dostupni su u cjelini bankarskom menadmentu. Eksterni izvori informacija nalaze se kod drugih lica, a to su najee: a) konsalting firme, b) statistike ustanove i c) revizorske ustanove. 10

U razvijenim zemljama trinog naina privreivanja struno lice banke (obino je to referent) je u obavezi da obavi intervju sa menadmentom budueg korisnika kredita. Intervju se najee sastoji iz sledeih pitanja: 1. ta je razlog traenja kredita (zaduivanja), 2. ta je razlog zbog kojeg traeni kredit odgovara poslovnoj politici banke,

11

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

ta je dokaz o sigurnosti kreditnog posla, kako se kretao kontinuitet rasta preduzea, kakva je kompetentnost menadmenta preduzea, kakav je karakter proizvoda i usluga (proizvodni program) preduzea, kakvi su izvori snabdjevanja preduzea sa sirovinama i repromaterijalom (njihova pouzdanost) kakav je konkurentski poloaj zajmotraioca u grani i djelatnosti, kakvi su planovi razvoja preduzea.

Dobijene informacije na osnovu obavljenog intervjua je neophodno analizirati u kreditnom odjeljenju banke i na osnovu istih donijeti odluke o kreditnoj sposobnosti ili nesposobnosti traioca kredita. 2.2.2. Rizik zemlje i rizik transfera Za razliku od kreditnog rizika koji je posljedica karakteristika korisnika kredita, meunarodno davanje kredita ukljuuje rizik zemlje (country risk) koji je vezan sa ekonomskim, socijalnim i politikim okruenjem zemlje korisnika kredita. Country risk se ispoljava u sledeim oblicima: 1. rizik neplaanja (predstavlja mogunost da dunik nije u stanju da ostvari dovoljan neto devizni priliv), 2. rizik transfera (podrazumjeva okolnosti u kojima dunik nije u mogunosti da doe do odreene valute za otplatu duga), 3. rizik garancije(predstavlja vjerovatnou da banka emitent obino izvrava inidbene garancije, odnsno garantovanu obavezu umjesto glavnog dunika, zbog ekonomske ili politike situacije u dotinoj zemlji). Analiza rizika zemlje podrazumjeva ocjenu dvije vrste neizvjesnosti: a) ekonomsku neizvjesnost rizika, b) politiku neizvjesnost rizika. Ekonomska neizvjesnost rizika se svodi na procjenu: da li e zemlja dunik (u periodu otplate) ostvariti dovoljan nivo deviznog priliva za servisiranje uzetih deviznih kredita. Politika neizvjesnost rizika odnosi se na spremnost zemlje dunika da se odreknu ostvarenog i raspoloivog deviznog priliva i da ispuni dospjele obaveze po kreditu. Visina ukupnih odobrenih kredita nekoj zemlji (koja je rangirana u najviu grupu) moe biti do 15% njenog kapitala, dok se zemlji u najnioj grupi moe odobriti do 1% od njenog kapitala. 2.2.3. Trini rizik Trini rizik predstavlja rizik od negativnih odstupanja vrijednosti otvorene trgovake pozicije na osnovu dnevnih cjena zatvaranja (market-to-market value) u portfoliu banke koji je predmet trgovanja tokom perioda neophodnog da transakcija bude likvidirana (zatvorena). Trini rizik se prevashodno odnosi na promjene kamatnih stopa, deviznih kurseva i cjene akcija. Sa ovim rizikom se uglavnom suoavaju banke koje se bave poslovima investicionog bankarstva kod dunikih hartija od vrijednosti sa fiksnom ili prome nljivom kamatnom stopom, transakcijama sa derivatima i akcijama i u 12

valutnim transakcijama. Bazelski komitet za bankarski nadzor je definisao trini rizik kao rizik gubitka na bilansnim i vanbilansnim pozicijama usljed kretanja trinih cjena.

13

Trini rizik je ogranien na period neophodan da se otvorena pozicija zatvori. Velika odstupanja kod instrumenata kojima se trguje se utoliko vie ispoljavaju to je period njihovog likvidiranja dui. Osnovu za ocjenu izloenosti trinom riziku predstavlja ispoljena nestabilnost trinih parametara, kao to su kamatne stope, devizni kursevi i berzanski indeksi. Da bi se kontrolisala izloenost banke trinom riziku, neophodno je da varijacije trinog portfolia u knjigama trgovanja budu odravane u okvirima planiranih graninih vrijednosti (limita). Trini rizik se obino kvantifikuje koritenjem metodlogije VAR. Bazelski komitet za bankarski nadzor preporuuje da banke izloene trinom riziku objelodanjuju set informacija o riziku, vezan za svaki portfolio. Vezano za zahtev o utvrivanju vrijednosti VAR na dnevnoj osnovi, Bazelski komitet je predvidio obavezu banaka da zahteve u pogledu visine kapitala, koji proistiu iz njihove izloenosti trinom riziku, ispunjavaju na dnevnoj osnovi. U RiskMetrics, model koji je dizajnirala banka J. P.Morgan, pretpostavljeno je da banka ima tri oblika finansijskih instrumenata za koje se izraunava visina trinog rizika i to na dnevnoj bazi (dealy earnings at risk - DEAR koncept): devize, obveznice i akcije. Na osnovu izraunatog trinog rizika za ova tri finansijska instrumenta, izraunava se i ukupan rizik za ceo poslovni portfolio koji podlee trinom riziku. U ovom kontekstu treba istai da je klasian nain upravljanja trinim rizikom u investicionom portfoliu diversifikacija portfolia, kao i kod svakog portfolia hartija od vrijednosti, a polazei od jednostavne injenice da svi rizici ne nastupaju istovremeno. 2.2.4. Rizik kamatne stope Rizik smanjenja profita usled promena u visini kamatnih stopa predstavlja kamatni rizik za banku. Izloenost banke ovoj vrsti rizika proistie iz toga to veina njihovih bilansnih stavki generie prihode i trokove koji se usklauju sa kamatnim stopama. Promene kamatnih stopa u aktivi i pasivi utiu na visinu kamatne mare (margine), u pozitivnom ili negativnom pravcu. Na primer, banka koja je odobrila kredit komitentu po varijabilnoj kamatnoj stopi (vezanoj za trinu kamatnu stopu) izloena je riziku da ostvari pad prihoda ukoliko nastupi pad trinih kamatnih stopa. I obrnuto, komitent e imati vee trokove (a banka vei prihod) ukoliko doe do skoka kamatnih stopa na tritu. S druge strane, kamatni rizik dijelom proistie iz nepotpune sinhronizacije promjena kamatnih stopa na strani aktive i pasive banaka, pri emu banke esto odobravaju kredite sa duim rokovima u odnosu na rokove izvora sredstava. Stoga porast trinih kamatnih stopa bre u tie na prilagoavanje kamata koje banke moraju da plate na izvore sredstava nego na kamatne stope na kredite. Bazinu mjeru kamatnog rizika predstavlja koeficijent izmeu stavki aktive osjetljivih na promjenu kamatne stope i stavki pasive osjetljivih na promjenu kamatne stope. Ovaj koeficijent odraava u sutini spremnost banke da prihvati rizik u pogledu predvianja buduih kretanja kamatnih 14

stopa na tritu, naroito u periodima velikih oscilacija trinih kamatnih stopa. Ukoliko doe do pada kamatnih stopa, a banka ima navedeni koeficijent vei od jedinice, njeni prihodi e se smanjiti, a u sluaju skoka kamatnih stopa oni e porasti. U cilju minimiziranja izloenosti kamatnom riziku, a zbog tek oa u predvianju budueg kretanja kamatnih stopa, neke banke su pribjegle bilansnom prestrukturiranju stavki aktive i pasive osjetljivih na kamatne stope, tako da koeficijent osjetljivosti na kamatnu stopu tei jedinici (to nije lako postii u pojedinim sluajevima).

15

Rizik promjene kamatnih stopa ima u sutini dva oblika: 1) rizik osnove koja slui za utvrivanje visine kamatnih stopa, kada su osnove kojima se utvruju kamatne stope na plasmane i obaveze razliite, i 2) rizik vremenskog neslaganja rokova u kojima dolazi do promjena kamatne stope (to je rezultat razliitih rokova za koje su ugovorene odreene kamatne stope ili rokova u kojima, pod uticajem promjene osnove, dolazi do promjene kamatne stope). U dananjim uslovima banke primjenjuju tri modela procjene kamatnog rizika: 1) model ponovnog utvrivanja vrijednosti ili revalorizacioni model (repricing); 2) model ronosti (maturity model), i 3) model trajanja ili duracioni model (duration model). Revalorizacioni model polazi od rone neravnotee pozicija na strani aktive i pasive, tj. sredstava i obaveza banke, imajui u vidu da te veliine mogu da budu revalorizovane u narednom periodu usled promena kamatnih stopa. Radi se samo o kamatnim stopama na aktivu i pasivu koje bi po ugovorima trebalo da budu revidirane u sukcesivnim periodima, imajui u vidu promjene kamatnih stopa na finansijskom tritu. Sva aktiva i pasiva strukturira se u segmente po kriterijumu ronosti revizije kamatne stope, na primer kamatne stope od 1 dana, od 1 dana do 3 meseca, od 3 meseca do 6 meseci, od 6 meseci do 12 meseci itd. U okviru svakog segmenta ronosti izraunava se iznos aktive i obaveza banke i visina neravnotee sa pozitivnim i negativnim znakom, i na toj osnovi banka za svaki roni segment izraunava efekat promena kamatnih stopa na kamatnu maru. Model ronosti je bolji model za sagledavanje efekata promjene kamatnih stopa na bilansnu poziciju banke. Ovaj model se zasniva na promjeni trinih vrijednosti aktiva i obaveza banke (naroito obveznica) koje nastaju usljed promjene kamatnih stopa. Ovde se aktiva i pasiva banke (tj obveznice) ne valorizuju po knjigovodstvenim (istorijskim) cijenama, ve po trinim cijenama, to se moe primjen iti i na kredite ukoliko postoji sekundarno trite kredita. U ovaj model je ugraen princip da porast kamatnih stopa smanjuje trinu vrijednost aktive i obaveza banke, dok pad kamatnih stopa poveava trinu vrijednost bankarskih aktiva i obaveza. Istovremeno postoji i princip da duina roka dospjea aktive i obaveza utie na promenu trine aktive i obaveza banaka. Ako je ronost aktive dua od ronosti obaveza banke, pri porastu kamatnih stopa, trina vrijednost aktive pada vie nego trina vrijednost obaveza. Poto se vrijednosti aktiva i obaveza banaka uravnoteava preko ekonomske vrijednosti kapitala banke, negativan efekat na promjenu trine vrijednosti aktiva i obaveza mora da bude kompenziran smanjenjem vrijednosti akcijskog kapitala banke. Duracioni model (model trajnosti) mjeri ponderisano prosjeno vrijeme ronosti aktive i obaveza putem korienja relativnih sadanjih vrijednosti novanih tokova kao pondera. Ovaj model naglaava tajming novanih r okova kredita i depozita. Kao tehnika upravljanja aktivom i pasivom banke, gep analiza se dugo koristi kod zatite od izloenosti kamatnom riziku, s tim da se ona esto koristi u kombinaciji sa drugim 16

tehnikama. Korienje rei gep u ovom kontekstu implicira razliku izmeu aktive osetljive na kamatnu stopu i pasive osetljive na kamatnu stopu, za unaprijed definisani interval ronosti stavki aktive i pasive. Gep, koji se sagledava preko koeficijenta gepa (aktiva osetljiva na kamatnu stopu podjeljena sa pasivom osjetljivom na kamatnu stopu), moe imati pozitivnu vrijednost kada je aktiva osetljiva na kamatnu stopu vea od pasive osjetljive na kamatnu stopu i negativnu vrijednost, kada je pasiva osjetljiva na kamatnu stopu vea od aktive osjetljive na kamatnu stopu. Samo u idealnom sluaju koeficijent gepa ima vrijednost 1, kada su osjetljivost aktive i osjetljivost pasive usklaeni. Ukoliko banka ima koeficijent gepa vei od 1, porast kamatnih stopa e prouzrokovati vei rast

17

prinosa na aktivu banke u odnosu na trokove mobilizacije sredstava, jer se vie kamatne stope, kao vie cijene, zaraunavaju (repricing) kod stavki aktive prije nego kod stavki pasive; i obrnuto, kod pada kamatnih stopa. U dogogodinjoj praksi poslovanja banaka u zemljama sa razvijenim finansijskim tritima, ustalilo se pravilo da se negativan gep vei od 10% u odnosu na aktivu smatra poetnom visokom vrijednou koja ukazuje da ovu poziciju treba detaljnije ispitati. Prednosti gep analize su: jednostavnost primene, vezana je za raunovodstvene sisteme, prihvatljiv je indikator (naroito kod banaka sa jednostavnijim bilansom stanja) i uklapa se u zahtjeve regulatornih organa. Najvee ogranienje gep analize je to to je statika mjera, odnosno ignorie vremensku neusklaenost aktive i pasive. Da bi se koristile prednosti gep analize u upravljanju kamatnim rizikom, smatra se da ju je najbolje kombinovati sa analizom trajanja i simulacionom analizom. Za razliku od gep analize koja potencira knjigovodstvene vrijednosti stavki aktive i pasive iz bilansa banaka, analiza trajanja (duration analysis) potencira njihovu trinu vrijednost. Analiza trajanja dozvoljava mogunost da kod date stavke aktive ili pasive postoje razlike izmeu njenog prosjenog vjeka (duration) i njenog roka dospjea. Do primene analize trajanja u upravljanju rizicima prvi put je dolo kod obveznica sa kuponima (koji se isplauju na kraju godine), jer je kod tih hartija od vrijednosti vrijeme trajanja krae od perioda na kraju koga se naplauje poslednji kupon i vri iskup obveznice. Sintetizovano iskazivanje izloenosti banke kamatnom riziku u izrazu gepa trajanja (GT) dobija se preko relacije: trajanje vrijednosti pasive GT = trajanje aktive - (trajanje pasive x _________________________) trajanje vrijednosti aktive Dobijena vrijednost gepa trajanja za dati deo bilansa banke e biti jednaka nuli samo ako je trajanje oznaenih stavki aktive i pasive usklaeno. to se tie veliine gepa trajanja za koji se opredjeljuje banka prilikom upravljanja aktivom i pasivom, ona je u direktnoj proporciji sa stepenom pouzdanosti prognoza koje ima banka o buduem kretanju kamatnih stopa. Metod simulacione analize se koristi u sklopu upravljanja aktivom i pasivom (ALM) za ustanovljavanje moguih efekata na rizik i prinos banke, pri odabranim razliitim scenarijima kod kojih variraju nivoi kamatnih stopa. Pri tome, oekivani prinos se definie kao verovatnoa ponderisanog proseka profitabilnosti koja je karakteristina za razliite scenarije, mjereno sa kamatnim prihodom ili sa neto sadanjom vrijednou bilansa stanja (za odabrane scenarije se vri preraunavanje svih kamatnih prihoda i trokova, kao i svih tokova gotovine po neto sadanjoj vrijednosti). 18

Simulaciona analiza je dinamiki koncept iji se rezultati mogu lake interpretirati, sa preciznijim obuhvatom vremenske dinamike tokova gotovine, mada model moe da zastari usled promjene u samom poslovanju banke ili u njenom okruenju i trai visoko kvalfikovano osoblje za oblast programiranja. U svakom sluaju, izloenost banke kamatnom riziku determinisana je strategijom koju banka koristi u pogledu prihvatanja ili neprihvatanja ulaenja u rizine poslovne aktivnosti. U operativnom smislu, osnovna strategija zatite banaka od kamatnog rizika sastoji se u reviziji kamatne stope u unaprijed utvrenim vremenskim intervalima koji obino iznose 3 ili 6 mjeseci

19

(rollover period). Za banku je naroito znaajno da povremeno vri reviziju kamatnih stopa na kredite sa duim rokovima kako bi se to vie suzio debalans izmeu kamatne stope na plasmane i kamatne stope na izvore sredstava. Pri tome banke mogu kao reper da koriste neku referentnu kamatnu stopu koja se formira na finansijskom tritu (LIBOR). Na tu baznu kamatnu stopu banka dodaje kamatnu maru marginu (margin) koja je razliita za razliite klase dunika, u zavisnosti od kreditnog rizika. 2.2.5. Rizik likvidnosti Rizik likvidnosti ili likvidnosni rizik predstavlja rizik da banka ne posjeduje dovoljno likvidnih sredstava za izmirivanje dospjelih obaveza ili da doe do neoekivanih odliva likvidnih sredstava. Kod likvidnosnog rizika (mada se moe upotrebiti i pojam rizika nelikvidnosti), banka se suoava sa dva problema - manjkom likvidnih sredstava ili nemogunou da na tritu mobilie likvidna sredstva. Likvidnost ima mnogo aspekata, ali se u velikoj meri zasniva na posjedovanju likvidnih sredstava od strane banke, njenog toka gotovine i njene sposobnosti da pozajmi sredstva na tritu. Pri tome, sluajevi ekstremne nelikvidnosti banke su uobiajeno rezultat preuzimanja drugih rizika. Likvidnost je bitna za kompenzovanja oekivanih i neoekivanih promena u poslovanju i omoguavanja sredstava za razvoj banke. Banka ima adekvatnu likvidnost ako moe da pribavi dovoljno sredstava, bilo poveanjem izvora ili pretvaranjem manje likvidnih sredstava u sredstva sa veom likvidnou, odmah i po prihvatljivim trokovima. Adekvatna visina likvidnih sredstava, koju banka mora da posjeduje, je promjenljiva veliina i likvidnost zavisi od trinih uslova i trinog prihvatanja rizika, kako kamatne stope, tako i kreditnog rizika, koji proizlazi iz bilansnog i vanbilansnog poslovanja banke. Izloenost banke riziku likvidnosti moe se izraziti statikim i dinamikim pokazateljima, pri emu su statiki pokazatelji adekvatni za uslove u kojima rizik likvidnosti zavisi iskljuivo od sposobnosti banke da, minimizirajui trokove, transformie svoju imovinu u novana sredstva. U cilju procjene nivoa likvidnosti, imovina banke se razvrstava u odreene kategorije. Imovina koja je klasifikovana kao likvidna uporeuje se ili sa ukupnom imovinom ili sa odreenim obavezama koje dospevaju u odreenom trenutku u budunosti. Prednost ovog metoda je njegova praktinost i jednostavnost, ali je u praksi tana diferencijacija sredstava, prema stepenu likvidnosti, oteana zbog neizvesnosti u pogledu kretanja na tritu. Dinamiki metod procjenjivanja likvidnosti bazira se na utvrivanju neusaglaenosti novanih tokova priliva i odliva depozita i kredita u buduem vremenskom periodu (praktino vri se projekcija novanih tokova i shodno tome se utvruju potrebe za likvidnim sredstvima) i u tom cilju se sva sredstva klasifikuju prema svojoj starosnoj 20

strukturi. Primjena ovog metoda je ograniena raspoloivou odreenih podataka vezanih za starosnu strukturu sredstava i obaveza, kao i mogunou procjenjiva nja stepena naplativosti potraivanja u rokovima dospjea. Uspeno poslovanje banke pretpostavlja upravljanje depozitima sa razliitim rokovima dospjea i njihovo plasiranje sa razliitim rokovima dospjea, pri emu banka mora voditi rauna da se rokovi dospjea prikupljenih i plasiranih sredstava slau, tj. da su usklaeni. Neusklaenost navedenih rokova, u smislu duih rokova pod kojima se sredstva plasiraju u odnosu na one pod kojima su pribavljena, uglavnom pozitivno utie na rentabilnost poslovanja banke, ali istovremeno poveava i rizik likvidnosti.

21

Razvoj metoda upravljanja likvidnou banaka doveo je do promjena metoda procjene izloenosti riziku likvidnosti, koji se ogleda u prelazu sa kvantitativnih na kvalitativne pokazatelje. Ovi metodi sadre kvalitativnu procjenu politika upravljanja likvidnou rukovodstva banke, kao i mogunost da banka pribavi neophodna sredstva na tritu aktivnim upravljanjem svojim sredstvima i obavezama. Bazelski komitet za bankarski nadzor je 1990. izdao prirunik za procenu upravljanja likvidnou, tj. Okvire za mjerenje i upravljanje likvidnou (A Framework for Measuring and Managing Liquidity), koji je dopunjen 2000. godine, a koji sadri principe upravljanja likvidnou banke i o ulozi nadzornih institucija u praenju politike likvidnosti koju sprovodi rukovodstvo banke.Cilj upravljanja likvidnosnim rizikom treba da bude izbjegavanje situacije da banka ima negativnu neto likvidnu aktivu i iz tog razloga proistie upravljanje aktivom i pasivom (asset-liability management - ALM). Koncept ALM se bazira na: prognoziranju toka gotovine, stratekom planiranju, odravanju adekvatnog pula visoko kvalitetnih lako utrivih stavki aktive i diversifikaciji u pogledu likvidnosti. Ukoliko se oekuje odliv likvidnih sredstava, usled pada nivoa depozita ili poveanja obima datih kredita, moraju se izviti odgovarajue kompenzacione promene u bilansu kako bi on ostao u ravnotei. Banka moe da obezbedi dodatna likvidna sredstva prodajom postojeih stavki aktive (upravljanje aktivom) ili pozajmljivanjem novca na tritu (upravljanje pasivom). Pri tome se razlikuje pozicija velikih i malih banaka. Za velike banke je karakteristino upravljanje likvidnou kroz upravljanje pasivom, poto one zbog visokog rejtniga i povjerenja koje klijenti imaju u njihovo poslovanje mogu relativno lako da popune kratkoroni gep u likvidnosti pozajmljujui sredstva na tritu novca (kupoprodaja preko noi i sl.). Meutim, prekomjereno oslanjanje banke na upravljanje pasivom moe da prouzrokuje tendenciju smanjivanja hartija od vrijednosti koje posjeduje banka (i koje se mogu lako prodati u sluaju potrebe). S druge strane, manje banke se u upravljaju likvidnou vie oslanaju na upravljanje pasivom i prodaju likvidnih delova aktive kako bi podmirile tekue potrebe za likvidnou, poto se ne mogu kao velike banke osloniti na to da mogu u sluaju potebe lako i pod povoljnim uslovima pozajmiti sredstva na tritu. 2.2.6. Operativni rizik Operativni rizici predstavljaju produkt neadekvatnog rada menadmenta u banci i interne kontrole. Operativni rizici direktno utiu na finansijski gubitak i to: 22

bilo grekom, prevarom ili proputanjem prilike da se pravovremeno reaguje na odreenu poslovnu aktivnost. Osoblje koje prekorauje svoja ovlatenja ili obavlja bankarske poslove netano i visokorizino kompromituju interese banke svojim operativnim rizicima. Primjeri iz prakse pokazuju, da na operativni rizik mogu uticati: 1. ljudski faktori, 2. tehniki faktori, 3. procesne radnje, 4. informacione tehnologije. Ukoliko je uzronik rizika ljudski faktor, rije je o grekama koje su posljedica: a) neiskustva menadmenta banke, b) nediscipline u primjeni bankarskih procedura, c) nepotovanja etikog kodeksa u bankarstvu (sklonosti prevarama i sl.). Ukoliko je tehniki faktor uzronik rizika, tada je isti produkt pogreno definisanog modela i pogrene primjene poslovne politike banke. Ukoliko su procesualne radnje uzronik rizika, tada je najee: a)

23

neadekvatno izvjetavanje i odluivanje u banci, b) neadekvatna obrada informacija u banci, c) neadekvatna kontrola procesa u banci i sl. Ukoliko je informacija tehnologija uzronik rizika, tada su prisutne manjkavosti u informacionom sistemu banke (neodreeni raunarski programi i sl.). Mjerenje operativnog rizika u banci podrazumjeva ocjenu vjerovatnoe: da li e se desiti nepoeljna situacija u banci i troak koji prati rizik. Praktina iskustva pokazuju, da mjerenje (pocjenjivanje) operativnog rizika u banci nije ni malo jednostavno, jer je neophodno prethodno klasifikovati dogaaje i objediniti podatke u vezi rizika. Bez obzira na tekoe, svaki od pobrojanih operativnih rizika treba procjenjivati da bi se izbjegao direktan ili indirektan gubitak koji proistie iz neadekvatnih ili pogrenih internih procesa, ili po osnovu eksternih dogaaja. Treba ocijeniti i pratiti vjerovatnou operativnog rizika i predvidjeti trokove, da ne bi dolo do veih gubitaka u poslovanju banke. Ostali operativni rizici potiu od velikih propusta informativno-tehnolokog sistema ili dogaaja kao to su: veliki poari ili druge katastrofe koje mogu izazvati velike gubitke u poslovanju banke.

2.2.7. Zakonski rizik i rizik reputacije Banke su u svom poslovanju izloene razliitim oblicima zakonskih rizika. Praktina iskustva pokazuju, da su esto zakoni neodgovarajui za rjeavanje pravnih pitanja koja se odnose na bankarsko poslovnje. Sudski proces u koji je ukljuen odreeni broj banaka moe imati ire negativne posljedice na njihovo poslovanje i moe izazvati vee trokove za banke nego to su oekivani pozitivni efekti od sudskih procesa. Zbog toga su promjene u zakonu koje se odnose na banke i nune i neophodne, radi efikasnijeg poslovanja banke. Banke su naroito osjetljive na zakonski rizik u vremenu kada zapoinju svoje nove bankarske transakcije i kada zakonom nisu utvrena prava klijenata da se mogu ukljuiti u bankarske transakcije. Rizik reputacije kredita proistie iz poslovnih slabosti banke, nepotovanja zakona, propisa kao i drugih aktivnosti koje su u indirektnoj vezi sa zakonskim propisima. Rizik reputacije je posebno tetan za banku, iz razloga to njeno poslovanje zahtjeva odravanje tajnosti informacija o: deponentima, tediama, korisnicima kredita i drugih bankarskih usluga. Zbog toga je neophodno da banka ima visoku reputaciju (ugled i imid) i da je 24

odrava na visokom nivou, radi povjerenja klijenata i radi suprostavljanja trinoj bankarskoj konkurenciji.

2.2.8. Valutni rizik Devizni ili valutni rizik predstavlja rizik da banka ostvari gubitke u svom poslovanju usljed promjena u deviznim kursevima. Rizik deviznog kursa nastaje kada doe do promjene deviznih kurseva kada se u aktivi i pasivi banke nalaze vievalutne kompozicije, s tim da je ova vrsta rizika dola do punog izraaja uvoenjem fluktuirajuih (plivajuih) deviznih kurseva poetkom sedamdesetih godina prolog vijeka. Ovaj rizik je posebno znaajan za banke koje posluju na globalnom planu sa vie valuta, tj. za meunarodne i multinacionalne banke. Izloenost banke ovoj vrsti rizika pretpostavlja postojanje neto kratke ili duge otvorene

25

pozicije u datoj valuti. Banka ima kratku poziciju kada su njene devizne obaveze vee u odnosu na deviznu aktivu, a dugu deviznu poziciju kada je njena devizna aktiva vea od devizne pasive. Faktori nastanka rizika deviznog kursa mogu biti vremenska izloenost, bilansna izloenost i ekonomska izloenost riziku deviznog kursa. Vremenska izloenost riziku deviznog kursa proizlazi iz razlike izmeu nastanka obaveze i njenog plaanja odnosno zakljuivanja ugovora i njegovog izvrenja. Promjena kursa moe da dovede do smanjenja planiranog prihoda u domaoj valuti. Vremenska, odnosno transakciona izloenost najee ima sledee karakteristike: 1) nepodudarnost izmeu valuta, u kojoj se izraava cijena i valute u kojoj se izraavaju trokovi, i 2) dobici i gubici su izazvani razlikama izmeu planiranih kurseva, koritenih prilikom odreivanja cijena i kurseva ostvarenih u trenutku naplate, kada se vri konverzija iz valute prodaje u valutu trokova. Bilansna izloenost riziku deviznog kursa proizlazi iz promene kurseva i njihovog uticaja na aktivu i pasivu u bilansu stanja i bilansu uspeha banke kada postoji neusaglaenost devizne aktive i devizne pasive, u razliitim vremenskim periodima, pod uslovom da su potraivanja, obaveze ili kapital banke izraeni u stranoj valuti, prevedeni i bilansirani u domaoj valuti. U periodu izmeu dva bilansiranja, moe da doe do promjena u kursevima, a time i do gubitka, ili dobitka evidentiranog u bilansima. Ekonomska izloenost riziku deviznog kursa proizlazi iz izloenosti riziku koji rezultira iz realne promjene kursa valuta u odnosu na valute konkurencije, u kom sluaju su mogui povoljniji konkurentski trokovi, profit, prodaja i sl. Banke koje se zbog svoje veliine i poslovne orijentacije (male banke i banke koje posluju u zemljama sa nestabilnim valutama) opredeljuju da u deviznom poslovanju samo opsluuju svoje klijente, tj. da prodaju ili kupuju devize u ime klijenata, izloene su deviznom riziku u vrlo kratkom vremenskom roku i ogranienom obimu, poto se ove pozicije zatvaraju u roku od nekoliko minuta, nemaju potrebu da posebno vode rauna o ovom riziku. U zemljama sa finansijskim tritima u razvoju (viim kamatnim stopama i inflacijom) mnoge banke se opredjeljuju da slijede strategiju kratke devizne pozicije, kao dijela politike upravljanja aktivom i pasivom. Banke sredstva alociraju na domae dravne obveznice i kredite sa visokim kamatama i ako je stopa devalvacije (depresijacije) nacionalne valute ispod stope inflacije, gubitak po osnovu devizne pozicije usled devalvacije je nadoknadiv. Meutim, banke koje imaju korespondentske veze za stranim bankama ili banke koje podupiru devizne transakcije svojih klijenata, odobravanjem kredita i uzimanjem kredita u stranim valutama, ulaze u otvorene pozicije ili imaju nesklad u deviznim pozicijama po 26

ronosti. Valutni svop Klasini valutni svopovi predstavljaju kombinaciju spot deviznih transakcija (spot prodaja valute A prema kupovini valute B) i terminskih deviznih transakcija (prodaja valute B prema kupovini valute A) sa istim partnerom. Za razliku od kamatnih svopova valutni svopovi ukljuuju konverziju glavnice i po toj osnovi predstavaljuju konverziju obaveza u razliitim valutama. Znai, u direktnom valutnom svopu (straight currency swap) partneri na bazi sporazuma prodaju razliite valute jedan drugom sa pravom ponovnog reotkupa te valute u istom iznosu po istom kursu na odreeni budui dan. (John Holliwel, The Financial Risk Manual, Financial Times, London, 1998, str. 258).

27

Velike internacionalne banke koje posluju na globalnom planu, aktivne na meunarodnim deviznim tritima, izvravajui veliki broj spot i terminskih deviznih transakcija, koristei i valutne svopove, imaju velike otvorene pozicije koje se praktino mijenjaju iz minuta u minut, te stoga moraju veliku panju da poklone upravljanju deviznim rizikom, to zahteva i odgovarajuu informatiku podrku. Najjednostavniji je metod izraunavanja neto efektivne devizne otvorene pozicije (priliva i odliva) po svakoj valuti (ili kljunim valutama), uzimajui u obzir kako bilansne, tako i vanbilasne stavke, po finansijskim instrumentima (glavnica i kamata, derivati). Ove banke, kao i banke koje posluju na razvijenim deviznim tritima, obino koriste heding kao deo strategije zatite od deviznog rizika. Inae, operativno upravljanje valutnim rizikom na nivou banke moe se sprovoditi na nekoliko naina. Jedan je da se odredi visina valutnog rizika koji banka prihvata u skladu sa svojom poslovnom politikom. Pri tome postoji diling (dealing) pozicija, koja oznaava deviznu poziciju nastalu na osnovu tekueg deviznog priliva i odliva, i strukturna devizna pozicija koja je dugoronijeg karaktera i rezultat je delovanja menadmenta banke. U praksi banka bira izmeu dve osnovne strategije. Jedna je korienje heding transakcija kojima se pokriva valutni rizik, a druga se sastoji u namernom formiranju kontrolisanog nivoa devizne izloenosti sa namerom da se ostvari pekulativna dobit iz oekivane promene deviznih kurseva. Za ublaavanje posljedica rizika deviznog kursa mogu se koristiti klasini oblici zatite ili oni inovativnog karaktera. Klasini oblici zatite su promptne ili spot transakcije i terminske ili forvard transakcije kupovine i prodaje odreenog iznosa strane valute, usaglaavanje pozicija devizne aktive i pasive itd. Tehnoloke inovacije su one koje omoguavaju brz transfer sredstava i automatizovano zaduivanje i odobravanje rauna (ime se ublaava ili u potpunosti eliminie vremenska komponenta u meusobnim plaanjima) i finansijske inovacije u cilju zatite od izloenosti riziku deviznog kursa kao to su pokrivanje (kreiranje toka date valute u suprotnom smeru od toka koji proizvodi izloenost riziku deviznog kursa u datom periodu, to se koristi kod izvozno-uvoznih transakcija i uzimanja finansijskih kredita u inostranstvu) i heding putem finansijskih derivata (terminski ugovori, fjuers ugovori, svopovi i opcije), kroz kreiranje dve finansijske transakcije sa divergentnim rezultatom u sluaju promene deviznog kursa (vidi navedena objanjenja kamatnih i valutnih svopova, opcija i kamatnih 28

forvarda). Kamatni svopovi u razliitim valutama Kamatni svop ( engl. Interest rate swap ) - Kamatni svop je aranman izmeu dva uesnika kojim se oni obavezuju da u toku trajanja ugovora plaaju jedan drugome odreeni iznos, koji odgovara dogovorenim kamatnim stopama. U kamatnom svopu nema zamene glavnice, ali se kamatne stope koje se ugovaraju raunaju prema pretpostavljenoj glavnici istog iznosa (tzv. uslovna glavnica ), kako bi se obezbedila jednakost obaveza ugovornih strana. Razliito vrednovanje dunika ogleda se u visini kamatne stope koja se od njih trai, tako da se od dunika sa veim kreditnim rizikom trai i via kamatna stopa, odnosno kamatna stopa koja se trai od prvoklasnih dunika uveana za odreeni

29

Pretpostavimo da na finansijskom tritu postoje dva uesnika, koji imaju razliit kreditni rizik i mogunost da se zaduuju po fiksnoj ili promenljivoj kamatnoj stopi Uesnik Fiksna kamatna stopa Promenljiva kamatna stopa A B 9% 11% LIBOR* LIBOR + 0,5%

* LIBOR (London InterBank Offer Rate) - kamatna stopa po kojoj se odobravaju kredite prvoklasnim dunicima. Libor se koristi kao referentna stopa za finansijske instrumente kao to su:

Kamate na valute, posebno na dolar Forvard ugovori Svop kamatnih stopa Fjuersi

Svaki dan u 11 sati prije podne po londonskom vremenu objavljuju se LIBOR stope, koje predstavljaju filtrirani prosek meubankarskih stopa. Tokom dana stvarna kamatna stopa e varirati. LIBOR je znaajan za sledee valute:

Dolar Funta sterlinga vajcarski franak Japanski jen Kanadski dolar Danska kruna

30

Za evro postoje Euribor stope, koje priprema evropska bankarska federacija. Za evro ne postoji LIBOR [Koristi se kao referentna stopa za finansijske instrumente kao to su

kamata na evro forvard ugovori svop kamatnih stopa fjuersi

Euribor odreuje Evropska bankarska federacija oko 11:00 prijepodne po centralnoevropskom vremenu. Predstavlja filtrirani prosjek meubankarskih kamatnih stopa. Euribor stope su kratkorone trenutne kamatne stope. Obraunavaju se po principu godine od 360 dana. Ako je Euribor na godinjem nivou na primjer 4% to znai da banke jedna drugoj posuuju novac po toj stopi. Klijentima posuuju novac po mnogo veoj stopi. Kako raste Euribor, tako raste i opti nivo kamatnih stopa u eurozoni.] Uesnik A moe se na tritu zaduiti po fiksnoj kamatnoj stopi od 9% ili po promenljivoj kamatnoj stopi LIBOR (koja se dnevno utvruje). On ima nii kreditni rizik i stoga e uvijek imati nie trokove zaduivanja u odnosu na drugog uesnika. Uesnik B moe se zaduiti po fiksnoj kamatnoj stopi od 11% ili po promjenjljivoj kamatnoj stopi od LIBOR + 0,5% Ukoliko se uesnik A zaduio po fiksnoj kamatnoj stopi od 9%, a uesnik B po promjenljivoj kamatnoj stopi od LIBOR+0,5%, pretpostavljeni uesnici mogu smanjiti svoje trokove zaduenja ako zakljue kamatni svop. Po osnovu ugovora o svopu, uesnik A prihvata da plaa uesniku B iznos obraunat po kamatnoj stopi LIBOR, a uesnik B prihvata da plaa uesniku A iznos obraunat po fiksnoj kamatnoj stopi od 10% (oba na uslovnu glavnicu od, recimo, milion novanih jedinica). Kao rezultat obavljenog svopa, neto trokovi zaduenja za svakog od uesnika iznosie: Uesnik A: (LIBOR) + 9% - 10% = (LIBOR - 1%) Uesnik B: (LIBOR+0,5%) + 10% - (LIBOR) = 10,5% Posle zakljuenog svop-ugovora, uesnik A poboljava uslove svog zaduenja, jer u stvari pribavlja sredstva po promjenjljivoj kamatnoj stopi od LIBOR-1% umesto po stopi LIBOR, a uesnik B pribavlja sredstva po fiksnoj kamatnoj stopi od 10,5% umesto da se zaduuje po fiksnoj kamatnoj stopi od 11%.

31

3.

BAZELSKI PRINCIPI ADKVATNOSTI KAPITALA BANKE

Bazelski principi polaze od injenice da sve banke trebaju da imaju minimum propisanog (obaveznog) kapitala. Minimalana stopa kapitala iznosi za banke 4% od njihovog osnovnog kapitala i 8% od ukupno g kapitala u odnosu na rizinu aktivu. Ove stope se posmatraju kao minimalni standardi i primjenjuju se na banke po konsolidovanim osnovama. Obzirom da je kapital vaan segment u okviru bankarskog potencijala, Bazelom I su predvieni izvori primarnog i sekundarnog kapitala. Primarni kapital (osnovni kapital) sadri: a) obine akcije, b) nepodjeljenu dobit, c) prioritetne akcije bez roka dospjea, d) prepoznatljivu odabranu nematerijalnu aktivu, e) druge oblike nematerijalne aktive. Sekundarni kapital, (dodatni kapital) sadri: a) alokaciju (rezervu) za kreditne gubitke (i na poslovima lizinga), b) instrumente kapitala za obligaciona pravna potraivanja, c)obavezna konvertibilna potraivanja, d) srednjorone prioritetne ak cije, e) kumulativne prioritetne akcije bez roka dospjea sa neisplaenim dividendama, f) hartije od vrijednosti akcijskog kapitala, g)druge instrumente dugoronog kapitala. Adekvatnost kapitala banke se moe izraunati preko sledeeg koeficijenta:

Ukupni zakonski kapital Koeficijent adekvatnosti kapitala po Bazelskom (primarni+sekundarni) sporazumu o meunarodnim standardima =---------------------------------------bankarskog kapitala (CAR) Ukupna rizikom ponderisana aktiva

x100

Da bi banka mogla da ostvari adekvatnost kapitala, treba da ispuni sledee uslove: 1. koeficijent odnosa primarnog kapitala i rizine aktive treba da je najmanje 4%, 2. koeficijent odnosa ukupnog kapitala (zbir primarnog i sekundarnog kapitala i ukupne aktive ponderisane rizikom) treba da je najmanje 8% 3. iznos sekundarnog kapitala treba da je ogranien na 10% od primarnog kapitala. Izmjenama Bazelskog sporazuma iz 1996. godine dolo je do promjena utvrivanja kapitala, po osnovu trinog rizika. Banke danas koriste sopstvene modele pri ocjeni izloenosti rizicima. Najpoznatiji model gubitka izazvanog rizicima, jeste model rizika vrijednosti (VAR). Model rizika vrijednosti predstavlja mogunost mjerenja cijena i trinog rizika portfolia aktive ija vrijednost moe da se smanji zbog negativnog kretanja kamatnih stopa, cijena akcija, vrijednost stranih valuta ili robnih cijena. Osnovni elementi rizika vrijednosti (VAR) polaze od:1 1. procjene maksimalnog iznosa gubitaka u vrijednosti aktive banke koja bi mogla da se pojavi na specifinom nivou rizika (kao to je 1%), 2. procjene vremenskog perioda u kojem bi aktiva bila smanjena, ako bi dolo do pogoranja uslova na tritu, 32

3. nivoa pouzdanosti koji menadment pridaje procjeni vjerovatnoe gubitaka u bilo kojem vremenskom periodu (95% ili 99% kao nivoa pouzdanosti koji se najee pretpostavlja).

Bazelski komitet je u vezi primjene modela rizika vrijednost (VAR) predloio da se veliina zahtjevanog kapitala (koja je utvrena na osnovu tih modela) pomnoi faktorom 3. Poslije izmjena Bazelskog sporazuma iz 1988. godine, sve pozicije kod utvrivanja neophodnog kapitala u banci (po osnovu trinog rizika) su iskljueni iz obrauna rizine aktive, radi izbjegavanja dvostrukog obrauna. Zemlje lanice Bazelskog komiteta sainile su 1988. godine dogovor oko metoda osiguranja adekvatnosti bankarskog kapitala. Metode polaze od sledeih aktivnosti: 1. rizinog nivoa kreditnog rizika koji proizilazi iz bilansa banke, 2. vanbilansne aktivnosti, koje mogu predstavljati znaajnu izloenost banke riziku. Ako o kapitalu2 su utvreni ponderi rizika (vidjeti emu br.1).Ponderi su podjeljeni na bilansne i vanbilansne, u skladu sa sveobuhvatnim kategorijama relevantne rizinosti. Okvir pondera obuhvata 5 razliitih pondera: 0%, 10%, 20%, 50%, 100%, kao faktor konverzije kod utvrivanja rizine aktive bilansnih i vanbilansnih stavki banke (vidjeti emu br.1)

33

ema 1: BILANSNE STAVKE I KATEGORIJE RIZIKA Kategorija rizika Bilansne stavke Ponder Opis Bez rizika 0% Gotovina, potraivanja od centralnih banaka zemalja OECED-a

Peter Rose i Silva C. Hudguns: Bankarski menadment i finansijske usluge, Data status, Beograd, 2005., str. 5011

Meunarodno usaglaena mjerenja kapitala i standardi kapitala, dio I priloga, Bazel, 1988 god,-BIS, Basel Accord with Amendments.2

34

35

Nizak rizik

10%

Potraivanje iz javnog sektora, iskljuujui centralne banke (tj. Nacionalizovane komunalne slube) Potraivanja od drugih banaka iz OECED-a, multilateralnih banak, uesnika na tritu hartija od vrijednosti (securities firms) za koje vae slina pravila (u pogledu adekvatnosti kapitala) kao i za banke. Potraivanja od banaka iz zemalja koje nisu lanice OECED-a sa preostalim rokom dospjea kraim od godinu dana. Hipotekarni zajmovi (krediti) i potraivanja od druge strane u poslu po osnovu derivata kojima se normalno pripisuje ponder rizinosti od 100% (to je predmet diskrecije nacionalnih regulatornih tijela) Sva ostala aktiva i svi krediti dati privatnom nebankarskom sektoru. Potraivanja od banka iz zemalja lanica OECED-a sa rokom dospjea duim od godine dana i stalna sredstva.

Nizak rizik

20%

Umjeren rizik

50%

Standardni rizik

100%

ema 2: VANBILANSNE STAVKE I KATEGORIJE RIZIKA Kategorija rizika Vanbilansne stavke (faktor konverzije) Ponder Opis Stend baj (Standby pogodnosti (sredstva) za period krai od godinu Bez rizika 0% dana, koje mogu biti uskraene u bilo koje vrijeme prije njihovog koritenja. Uslovne obaveze na kratak rok (dokumentarni akreditiv). Standby pogodnosti Nizak rizik 20% (sredstva) sa orginalnim rokom dospjea duim od godinu dana. inidbene garancije i druge Umjeren uslovne 50% rizik obaveze vezane za specifine transakcije. Kreditna linija podrke sa kojima se dunicima na tritu euro-valuta omoguuje da izdaju euro-obaveznice sa dospjeem kraim od godinu dana (note issance facility)

36

37

Standardni rizik

100%

Generalne garancije i standby pogodnosti na strani trgovanja (sporazumi o rekupovini i drugim terminskim kupovinama)

Primjeri prezentirani u emama br.1 i br. 2 pokazuju, da je mogue i kod bilansnih stavki i kod vanbilansnih stavki sve rizike svrstati u kategorije koje su: a) bez rizika, b) sa niskim rizikom, c) sa umjerenim rizikom i d) sa standardnim rizikom. Svaka od navedenih kategorija nosi odreene pondere koji se evidentiraju sa 10%, 20%, 50%, 100% rizika. Da bi se utvrdila vrijednost pojedinih bilansnih i vanbilansnih stavki neophodno je njihovu minimalnu vrijednost pomnoiti sa odreenim ponderom (procentom rizinosti). Stopa minimalne adekvatnosti kapitala u banci treba da stvori uslove reduciranja rizika i gubitka izazvanog po osnovu rizika, kako za deponente tako i za ostale klijente banke, u cilju opte sigurnosti bankarskog poslovanje. 4. BAZELSKI STANDARDI KAPITALA BANKE (Bazel II)

Bazelski odbor za superviziju banaka (grupa 10 zemalja) je pokrenuo 1999. godine pitanje u vezi meunarodnog usklaivanja revizije i nadzorne regulative, koje su u funkciji upravljanja sa adekvatnou kapitala kod meunarodno aktivnih banaka. Bazelski odbor je 2001. i 2003. godine objavio dodatne prijedloge ( koji su poboljali izvorni prijedlog), a posebno prijedlog, u vezi dodatne procjene uinka banke. Tako je definisan konaan okvir meunarodnog sporazuma o mjerenju kapitala i standardima kapitala (Bazel II)3. Isti e biti dostupan za implementaciju krajem 2006. godine, dok e studija izraunavanja biti u primjeni krajem 2007. godine. Cilj odbora za revidiranje sporazuma odnosi se na razvoj okvira meunarodnog sporazuma koji treba da ojaa sigurnost i stabilnost meunaraodnog bankarskog sistema, uz naglaavanje da regulativa o adekvatnosti kapitala nee biti zanajan izbor konkurentske nejednakosti izmeu banaka. Ovim putem je Bazelski odbor doao do kapitalnih zahtjeva osjetljivih na rizik, uz snanu podrku kljunih elemenata o adekvatnosti kapitala koji su definisani 1998. godine. Pri tome nije zanemaren opti zahtjev banke da od ukupnog kapitala dri minimum 8% svoje rizine aktive. Takoe se podrava osnovna struktura amandmana o trinom riziku iz 1996. godine, posebno u pogledu trinog rizika i definisanja prihvatljivog kapitala. Osnove Bazelskog sporazuma II se odnose na: 38

1. veu osjetljivost za arbitrane poslove i inovacije na finansijskom tritu, 2. prepoznavanje razliite izloenosti riziku, kod razliitih banaka, uz primjenu raznih metoda za procjenu njihove jedinstvene izloenosti riziku, 3. proirenje vrsta rizika, pri procjeni nivoa potrebnog kapitala za pokrivanje kreditnog, trinog i poslovnog rizika, 4. zahtjev da sve banke razviju interne modele za upravljanje rizicima i testove za stres pri procjenjivanju sopstvenog stepena izloenosti riziku (VAR),

3

Bazelski odbor za nadzor banaka - Meunarodni sporazum o mjerenju kapitala

i standardima kapitala - revidirani okvir, prevod Potecon, Zagreb 2004. godine

39

5. zahtjev da svaka banka utvrdi sopstvene potrebe za kapitalom koje su bazirane na proraunatoj izloenosti riziku, uz mogunost revizije prorauna od nadzornih organa, 6. promovisanje uea javnosti, uz primjenu veeg trinog rizika kod banaka koje 4 po procjeni preuzimaju velike rizike. Bazelski sporazum II omoguava da svaka banka sama procjeni svoje minimalne potrebe za kapitalom na osnovu njene izloenosti rizicima. S druge strane nadzorni i kontrolni organi imaju obavezu da prate i izvjetavaju o promjeni procedura pri procjeni rizika banke i adekvatnosti kapitala banke. Na ovaj nain se obezbjeuje realnost banke kod primjene propisa. Ovakav pristup podrazumjeva evoluciju sistema izvjetavanja, kao i pojaano informisanje janosti o stvarnom finansijskom stanju banke. Bazelski sporazum II predvia unapreenje prakse, upravljanje rizicima unutar bankarskog sistema sl. Sporazumom je usvojen naelni pristup po kojem se revidirani okvir zasniva na: 1. minimalnom kapitalnom zahtjevu, 2. nadzornom (supervizorskom) ispitivanju, 3. trinoj disciplini. Revidirani okvir prezentiran je u emi 3 koja se odnosi na strukturu Bazela II. Kljuni cilj Bazelskog sporazuma II jeste unapreenje upravljanja rizicima, uz minimalne kapitalne zahtjeve svake banke bazirane na pristupu internih procjena - IAA (internal assessment approach). Ovaj sporazum prua niz opcija za utvrivanje kapita lnih zahtjeva koji se odnose na kreditni, operativni i trini rizik, kako bi bankama i supervizorima bilo omogueno da odaberu najprihvatljivije dijelove infrastrukture na finansijskom tritu. U prvom stubu Bazela II predvieni su minimalni kapitalni zahtjevi, kao i procjene kreditnog, operativnog i trinog rizika. Izraunavanje ukupnih minimalnih kapitalnih zahtjeva po navedenim rizicima izvodi se na osnovu kapitalnih parametara, koritenjem definicije garantovanog kapitala i rizika ponderisane aktive. Ukupan pokazatelj kapitala ne smije biti nii od 8%. Kapital drugog reda (kapital po osnovu rezervisanja i revalorizacije) ogranien je na 100% kapitala prvog reda (osnivaki kapital i kapital po osnovu tekue dobiti). U uslovima kada je ukupan iznos oekivanih gubitaka vei od ukupno prihvatljivih rezervacija, tada banka treba da odbije razliku. Odbijanje razlike se sprovodi na osnovu 50% kapitala prvog reda i 50% kapitala drugog reda.

40

Peter Rose i Silvia C. Hudguns: Bankarski menadment i finansijske usluge, Data status, Beograd, 2005. godina, str. 504.4

41

em a br.3: Struktura Bazelskog principa II

STRUKTURA BAZELA II

RASPON PRIMJENE 1.(PRVI STUB) *Minimalni kapitalni zahtjev 1.1. *Kreditni rizik (standardizovani pristup) 1.5. *Trini rizik(knjige trgovanja

2.(DRUGI STUB) 2.1.Proces supervizijskog ispitivanja adekvatnosti kapitala (u odnosu na profil rizika i odravanje nivoa

3.TREI STUB 3.1. trina disciplina (adekvatno izvjetavanje u banci na osnovu sigurnih i pouzdanih finansijskih informacija u banci)

1.4. *operativ ni rizik(neadekvatno upravljanje

internom rangiranju)

1.2. *Kreditni rizik (pristup baziran na 1.3. *Kreditni rizik

menadment a sa bankom

portfoliom i poremeaji na tritu)

kapitala 2.2. Individualno rjeavanje rizika (dranje iznosa kapitala u rezervama banke).

(okvir sekjuritizacije)

U uslovima kada je ukupni iznos oekivanih gubitaka manji od ukupno prihvatljivih rezervacija, tada banka moe priznati razliku u kapitalu drugog reda do maksimuma od 0,6% rizikom ponderisane aktive. Standardizovani pristup kreditnog rizika se primjenjuje (I stub) kod: 1. pojedinanih potraivanja, 2. spoljnih kreditnih procjena, 3. ocjene pri implementaciji, 4. ocjene pri ublaavnaju kreditnog rizika. Interno rangiranje (IRB) je vezano za: a) odobravanje kredita, b) upravljanje rizicima, c)internu raspodjelu kapitala, d)funkciju korporativnog upravljanja. Izrada sistema internog rangiranja predstavlja prvi korak ka ublaavanju kreditnog rizika saglasno Bazelu II. Banke koje vre interno rangiranje, pored primjene statistikih modela, treba da primjene razne informatike i analitike aplikacije i strune procjene njihovog ranga. Svako izvreno interno rangiranje je potrebno pratiti i proirivati informacionim aplikacijama u cilju njihovog periodinog rangiranja. Sve ovo omoguava bankama da standardizovanim pristupom upravljaju postupkom dodjeljivanja rangova i ponovnim rangiranjem. Prema IRB pristupu, banke treba da izvr e kategorizaciju izloenosti svoje aktive rizicima: preduzea, drave, druge banke, maloprodaje, vlasnikih hartija od vrijednosti, klijenata banke. Nezavisne slube u banci su dune da vre kontrolu kreditnog rizika. One prate: kretanje kreditnog rizika, analizu procesa rangiranja rizika, promjene u procesu rangiranja klijenata, predvianje buduih kreditnih rizika i sl. Bazelski sporazum II (prvi stub) kod kreditnog 42

rizika regulie okvir sekjuritizacije kredita (kod kojih kredita treba sprovesti postupak sekjuritizacije). Bazelski sporazum II (prvi stub) definie operativni rizik kao rizik gubitka, koji je posljedica neadekvatnog upravljanja menadmenta banke sa unutranjim procesima u banci i sistemskim dogaajima. Pored aktivnosti menadmenta banke, ova definicija ukljuuje i pravne rizike izazvane raznim kaznama, penalima, odtetama, prinudnim poravnanjima i sl. Operativni rizik se moe izraunati: a) analizom osnovnih pokazatelja, b) analizom standardizacije, c) praenjem projektovanih pokazatelja.

43

(drugi od

Bazelski sporazum II stub) polazi

supervizorskog ispitivanja adekvatnosti kapitala u odnosu na profil rizika i strategiju odravanja nivoa kapitala banke. U ovom dijelu Bazelskog sporazuma se analiziraju: a) naela supervizijskog izvjetaja, b) smjernice upravljanja rizicima, c) supervizijska transparentnost i odgovornost. Supervizijska analiza se sprovodi nad kreditnim rizikom (rizik na stres, rizik zbog neispunjavanja obaveza, rizik koncentracije kredita), rizikom kamatnih stopa, operativnim rizikom (bolja komunikacija sa inostranstvom, sekjuritizacija kredita i sl.). Rizici u drugom stubu polaze od individualnog rjeavanja rizika i iznosa kapitala koji banka dri za te rizike. Poveani kapital u rezervama (zbog poveanog rizika), ne bi smio biti zamjena za neadekvatnu kontrolu rizika u banci. Za procjenu adekvatnosti kapitala u banci znaajan je odnos izmeu iznosa kapitala koji banka dri za svoje rizike i uinak njenog upravljanja sa rizicima. Radi upravljanja rizikom banke, neophodno je u banci formirati organe koji e se baviti kapitalom banke i rizicima banke (kao to je Komitet za politiku upravljanja kapitalom banke). Kompleksno upravljanje rizikom u banci podrazumjeva sveobuhvatno upravljanje rizikom banke saglasno obimu poslovanja banke. Bazelski sporazum II (trei stub) obuhvata trinu disciplinu. Trina disciplina se ostvaruje primjenom adekvatnog izvjetavanja u banci na osnovu sigurnih i pouzdanih finansijskih informacija u cilju minimiziranja rizika u banci. Finansijsko informisanje u banci treba je konzistentno, kako bi se moglo vidjeti kako menadment i bord direktora banke procjenjuju i upravljaju rizicima u banci. Prema Bazelskim standardima banke mogu prihvatati sledee oblike izvjetavanja o: 1. finansijskim rezultatima banke, 2. finansijskom stanju (likvidnost, solventnost i kapital banke), 3. strategiji upravljanja rizikom banke, 4. izloenosti banke kreditnom riziku, trinom riziku, operativnom riziku, riziku 44

likvidnosti, riziku kamatnih stopa, valutnom riziku, zakonskom riziku, riziku vlasnikih hartija od vrijednosti, riziku od kriminala i sl. Razlozi uvoenja sistema upravljanja kvalitetom banke zasnivaju se na injenicima: a) brzog i efikasnog zadovoljenja potreba korisnika bankarskih usluga, b) anticipiranja njihovih buduih potreba, c) minimiziranje tehnikih rizika (rizika u poslovanju banke), d) poboljanju konkurentske pozicije banke na finansijskom tritu. Prednosti primjene standarda ISO 9001 u bankama mogu biti internog i eksternog karaktera. Interne prednosti se odnose na: a) poveanje produktivnosti u banci, b) sniavanje trokova poslovanja banke, c) unificiranja procesa pruanja bankarskih usluga, d) poboljanja procesa odluivanja u banci, e) bolje kontrole procesa rada u banci, f) permanentne edukacije zaposlenih u banci. Eksterne prednosti primjene standarda se odnose na: a) stabilan rast i razvoju banke, b) unapreenje kvaliteta bankarskih usluga, c) smanjenje trokova u banci (reklamacija, papirologija i sl.), d) uveanje broja klijenata banke, e) kontinuelno poboljanje pozicije banke na finansijskom tritu, f) profitabilno poslovanje banke i sl. Sistem kvaliteta u bankama nije statina ve promjenljiva veliina koja se permanentno usavava i unapreuje saglasno rastuim zahtjevima klijenata banke. Koncept upravljanja TQM polazi od upravlj anja totalnim kvalitetom banke, za ukljuivanje svih zaposlenih u procesu unapreenja poslovanja banke. Koncept TQM se esto tumai kao posebna filozofija menadmenta banke (nain miljenja i djelovanja koja usklauje interese razliitih uesnika u poslova nju banke). Koncept TQM se razvio iz modela TQC (Total Quality Control) i CWOC (Company Wide Quality Control) koji je primjenjivan u Japanskoj privredi poslije drugog svjetskog rata. Poetkom 80ih godina XX vjeka amerika vlada donosi nacionalni program unapreenja amerike privrede na TQM principima. Osnovni koncept ovih principa okrenut je ka proizvodnim organizacijama u cilju zadovoljenja interesa zaposlenih, vlasnika, partnera, kupaca, dobavljaa i drave.

45

46

Analiza primjene TQM koncepta i koncepta tradicionalane banke ukazuje na odreene specifinosti koje imaju sledeu sadrinu.

ema br. 4: Odnos tradicionalne i savremeno organizovane banke u upravljanju kvalitetom bankarskih usluga Koncept savremene banke Koncept tradicionalne (TQM koncept) banke 1. Naglasak na interesima banke 1. Naglasak na organizaciji banke 2. 2. Definie se kvalitet usluga svakog Zanemaruju se interesi klijenata pri klijenta definisanju kvaliteta 3. Usluge klijenata su 100% (potpune 3. Usluge klijenata su manje od 100% usluge) (nepotpuna usluga) 4. Usmjerenost banke na poslovne 4. Zanemareni su poslovni procesi procese banke 5. Polazi se od stava da se radi bez greke u 5. Prihvataju se greke i propusti u poslovanju banke poslovanju banke 6. Prvo se pribavljaju injenice 6. Poslovne odluke se te se potom donose bez prikupljenjih donose poslovne odluke injenica 7. Prisutan je preventivni pristup u radu (eliminiu se uzroci koji dovode do 7.Prisutan je korektivni pristup u radu problema u poslovanju banke) (menadment reaguje na promjene kada 8. Prioritet je dugorona nastanu) profitabilnost (kontinuirano 8. Prioritetna je profitabilnost na kratak poboljavanje) rok 9. Prisutno je kontinuirano smanjenje 9.Prisutni su visoki trokovi i nizak nivo troova i visok kvalitet bankarskih usluga kvaliteta bankarskih usluga 10. Prisutan je sistemski pristup kvalitetu 10. Nesistemski pristup kvalitetu bankarskih usluga (integralni bankarskih usluga (u okviru bake) pristup) 11. Nedovoljna povezanost odjeljenja i 11. Horizontalna povezanost funkcija u slubi u banci (slaba meusobna banci, baninih odjeljenja i slubi 12. Prisutna je ukljuenost svih saradnja) zaposlenih u procesu upravljanja 12. Prisustvo hijerarhijskog upravljanja kvalitetom banke. kvalitetom banke (odozgo na dole) Analize prezentiranih navoda pokazuju, da su prednosti na strani TQM koncepta kod upravljanja kvalitetom banke. Prednosti su izraene preko: a) smanjenja trokova poslovanja, b) poveanja profitabilnosti poslovanja, c) poveanja kvaliteta bankarskih proizvoda i usluga, d) poveanja zadovoljstva klijenata banke, e) poveanja konkurentske sposobnosti banke, f) poveanje ugleda i vrijednosti banke i sl. Paralelno se primjenom standarda ISO 9000, u veem broju zemalja svijeta unapreuje se kvaliteta preko razliitih oblika drugih nagraivanja. Najpoznatiji oblici nagraivanja primjenjivani su u SAD kao nacionalna 47

nagrada za kvalitet Melcom Baldrige (MBNQA) u Evropi kao evropske fondacije za menadment kvaliteta (EFQM), u Japanu kao Demingova nagrada, a Australiji kao Juranova nagrada i sl. Nagrada MBNQA polazi od kriterijuma kvaliteta koji se boduju razliitim poenima : 1. voenje banke (90 poena), 2. informacije i analize performansi banke (80 poena), 3. strategijsko planiranje kvaliteta usluga (60 poena),

48

4. razvoj i upravljanje ljudskim resursima u banci (150 poena), 5. upravljanje procesom kvaliteta u banci (140 poena), 6. rezultati kvaliteta proizvoda i usluga (180 poena), 7. orijentacija banke ka klijentu i zadovoljenju njegovih potreba (300 poena). Da bi baka mogla dobiti nagradu u vezi unapreenja kvaliteta neophodno je da pokazuje performanse izvrsnosti u oblasti kvaliteta. Prvu ovakvu nagradu je dobila banka Los Alamos National Bank u SAD. Evropski model izvrsnosti (EFQM) zvanino je promovisan 90-ih godina XX vjeka. Prva evropska nagrada za kvalitetu je 1992. godine u Madridu firmi Rank Xerox iz Engleske. Evropski model polazi od vrijednovanja 9 kriterijuma kao to su: 1. liderstvo (10%), 2. zaposlenost (8%), 3. politika i strategija banke (8%), 4. partnerstvo i resursi (9%), 5. procesi (14%), 6. rezultati zaposlenih (9%), 7. rezultati u odnosu na klijente (20%), 8. rezultati u odnosu na drutvo (6%), 9. rezultati kljunih performansi (15%). Kriterijum liderstvo polazi od svih nivoa menadmenta u banci i njihovog uticaja na kvalitet (vrijednosti) u banci. Kriterijum zaposleni objanjava odnos banke prema zaposlenih u banci (pojedinac-banka). Kriterijum politika i strategija polazi od napora banke pri izradi njene strategije (politike, planova i procedura). Kriterijum partnerstvo i resursi polazi od efikasne upotrebe resursa u banci (interni i eksterni). Resursi mogu biti: informacioni, tehnoloi i materijalni. Kriterijum procesi se odnose na primjenu procedura u poslovanju sa klijentima banke i sa nastupom banke na finansijskom triptu. Kriterijum rezultati zaposlenih odnosi se na model obrazovanja zaposlenih u banci (permanentno podizanje znanja u svakodnevnom obavljanju bankarskih transakcija. Kriterijum rezultati u odnosu na klijente banke odnosi se na veze izmeu banke i njenih eksternih klijenata. Pri tome se prate performanse koje se odnose na: a) imid banke, b) lojalnost banci, d) zadovoljenje potrebe klijenata banke, d) bankarske inovacije i sl. Kriterijum rezultati u odnosu na drutvo odnosi se na injenice, ta banka treba da preuzima da bi se zadovoljile potrebe i oekivanje lokalne zajednice, nacionalen i meunarodne zajednice. Pri tome se prate performanse koje se odnose na: a) ukljuivanje banke u aktivnosti drutvene zajednice, b) ukljuivanje banke u realizaciju monetarne politike, c) integraciju drutvenih interesa u razvoju bankarskog sistema i sl. Kriterijum rezultati kljunih performansi odnosi se na finansijski rezultat banke (ostvareni profit, izgubljenu dobit, koeficijent obrta, indeks trine vrijednosti akcija, indeks inovacija i sl). Analize EFQM modela pokazuju da je model fleksibilan i da se moe koristiti bez obzira na privredne grane, zemlje iz kojih dolazi, veliinu banke i sl. Juranova nagrada (Juranova medalja) je prvi put dodjeljena 2001. godine Robertu W. Galvinu koji je radio u kompaniji Motorola. Ovom nagradom se eljelo pokazati, koji su to pojedinci u kompanijama i bankama koji su se dokazali kao lideri primjeni kljunih principa upravljanja kvalitetom proizvoda i usluga. Demingova nagrada je prvi put dodjeljena 1951. godine kompanijama ili dijelovima kompanija koje su uspjeno promovisali i razvijale kontrolu kvaliteta u Japanu (JUSE). Demingova nagrada se dodjeluljuje i uspjenim pojedincima koji znaajno doprinose prouavanju TQM i primjeni

koncepta TQM. Demingova nagrada je za sada dodjeljivana japanskoj industriji, s tim da niti jedna banka nije dobila ovu nagradu.

Six Sigma, predstavlja novi koncept poslovanja koji se zasniva na filozofiji zero defect. Ovakav oblik mjerenja kvaliteta najavio je 1961. godine Philip Crosby. Six Sigma predstavlja virtualno savrenstvo, jer se kae da na milion proizvoda i usluga moe biti 3 do 4 greke (defekta), to znai skoro raditi bez greke. Koncept kvaliteta Six Sigma dosta je prisutan u praksi finansijskih organizacija, jer je izuzetno disciplinovan proces koji stvara uslove da se bankarski proizvodi i usluge distribuiraju skoro bez greke ka njihovim klijentima. Ovaj koncept upravljanja kvalitetom postao je sastavni dio poslovanja velikih svjetskih banaka, kao to su: Bank of America, City Bank i sl. Primjera radi primjenom ovog koncepta banka je poveala tranju usluga od klijenata za 25% i ostvarila utedu od oko 2 milijarde dolara. City Bank kao dio City group implementirala je u postupak upravljanja kvalitetom, pored poslovanja bez greke i metodologiju skraenja vremena ciklusa (CTR), bez obzira na kojoj se lokaicji u svijetu pruaju njene usluge. Skraenje vremena ciklusa (CTR) je mogue primjenom karte procesa gdje se tano vremenski projektuje: a) kako se trenutno obavljaju transakcije, b) kako treba obavljati transakcije, c) kako poboljati postojee stanje (analizom defekata i mjerama za njihovo prevazilaenje), d) kako osposobiti menadment timove za pojedine bankarske aktivnosti i sl. Primjena pareto metoda (ukljuivanje manjine klijenata banke) je uticalo na kvalitetniju analizu profitabilnosti banke. Naime, ovaj model pokazuje koliki procijenat klijenata uestvuje u stvaranju biznis banke. Ukoliko su u pitanju male banke, tada 10% klijenata uestvuje u stvaranju 90% profita banke. Ukoliko su u pitanju vee banke, tada 15% klijenata uestvuje u stvaranju 85% profita banke. Radi primjene pareto metode neophodno je sve klijente banke svrstati u sledee kategorije: 1. super klijent bake, 2. marginalne klijente banke, 3. neprofitabilne klijente banke. Super klijenti bake su 5% ili 15% klijenata bake koji stvaraju najvii profit u banci. Banka treba da najvei dio svog vremena i najvei dio svojih resursa posveti i usmjeri ka ovim klijentima. Marginalni klijenti utiu na neznatnu profitabilnost banke, jer izjednaavaju gubitke sa dobitcima u banci. Banka njima treba da posveti vie panje. Radi njihovog ukljuivanje u ostvarivanje vee profitabilnosti banke. Neprofitabilni klijenti banke stvaraju gubitke u bankama , te je iz tih razloga neophodno izvriti zamjenu ovih klijenata sa novim profitabilnijim klijentima banke. Znaajan segment u radu banke jeste zadravanje njenih klijenata, posebno ako su super klijenti banke. Analize studija vodeih banaka u svijetu ukazuju, da 5 do 10 puta vie kota banku da privue novog klijenta nego da zadri postojeeg klijenta. Radi efikasne primjene pareto metode neophodno je da menadment banke vodi rauna o fluktraciji klijenata, njihovom kvalitetu i uticaju na 50

profitabilnost banke.

6. ZAKLJUAK

Iz moe rizik trajnu

da u roku

svega navedenog se zakljuiti: Kreditni pokazuje ili trenutnu nelikvidnost dunika i njegovu nesposobnost dogovorenom izmiri obaveze.

Osnovni

Bazelski principi (Bazel I) se odnose na: I. Preduslove efikasne supervizije banaka - Princip 1., II. Izdavanje licence bankama i njihova struktura - Principi 2-5, III. Razmjene regulative i zahtjevi banaka - Principi 6-15, IV. Metode neprekidne supervizije banaka - Principi 16-20, V. Zahtjevi za informacijama banaka - Princip 21, VI. Formalan ovlatenja supervizora banaka - Princip 22, VII. Meudravno bankarstvo - Princip 23-25. Voeni potrebom da se pobolja sigurnost finansijskog sistema, 52

definisani su opti principi supervizije, koji su objavljeni kao Bazelski principi i standardi. Kljuni rizici sa kojima se banke suoavaju su: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. kreditni rizik, rizik zemlje i rizik transfera, trini rizik, rizik kamatne stope, rizik likvidnosti, operativni rizik, zakonski rizik i rizik reputacije, valutni rizik.

Analiza kreditne sposobnosti dunika treba da obuhvati: a) osobine linosti menadera (pozitivne i negativne osobine), odnosno vlasnika preduzea, b) dunikovo poslovno iskustvo, c) iskustvo dunikovih kupaca i dobavljaa, d) dunikova redovnost izmirenja obaveza, e) dunikova aurnost, preglednost i pouzdanost u voenju poslovnih knjiga. Analiza kapaciteta traioca kredita treba da se posmatra sa aspekta njegovog: 1) proizvodnog kapaciteta i 2) finansijskog kapaciteta. Finansijski kapacitet budueg dunika predstavlja njegovu sposobnost da ostvari dobit (profit) dovoljnu za povratak kredita, bez naruavanja kontinuelnog poslovanja preduzea. Finansijski kapacitet dunika se moe poveati: a) rastom dobiti, b) prihodima po osnovu prodaje aktive, c) prihodima po osnovu prodaje akcija, d) pozajmljenim sredstvima od drugih faktora. Da bi banka mogla da ostvari adekvatnost kapitala, treba da ispuni sledee uslove: 1. koeficijent odnosa primarnog kapitala i rizine aktive treba da je najmanje 4%, 2. koeficijent odnosa ukupnog kapitala (zbir primarnog i sekundarnog kapitala i ukupne aktive ponderisane rizikom) treba da je najmanje 8% 3. iznos sekundarnog kapitala treba da je ogranien na 10% od primarnog kapitala. Bazelski sporazum II (prvi stub) definie operativni rizik kao rizik gubitka, koji je posljedica neadekvatnog upravljanja menadmenta banke sa unutranjim procesima u banci i sistemskim dogaajima. Pored aktivnosti menadmenta banke, ova definicija ukljuuje i pravne rizike izazvane raznim kaznama, penalima, odtetama, prinudnim poravnanjima i sl. Operativni rizik se moe izraunati: a) analizom osnovnih pokazatelja, b) analizom standardizacije, c) praenjem projektovanih pokazatelja.

53

Bazelski sporazum II (drugi stub) polazi od supervizorskog ispitivanja adekvatnosti kapitala u odnosu na profil rizika i strategiju odravanja nivoa kapitala banke. U ovom dijelu Bazelskog sporazuma se analiziraju: a) naela supervizijskog izvjetaja, b) smjernice upravljanja rizicima, c) supervizijska transparentnost i odgovornost. Supervizijska analiza se sprovodi nad kreditnim rizikom (rizik na stres, rizik zbog neispunjavanja obaveza, rizik koncentracije kredita), rizikom kamatnih stopa, operativnim rizikom (bolja komunikacija sa inostranstvom, sekjuritizacija kredita i sl.). Rizici u drugom stubu polaze od individualnog rjeavanja rizika i iznosa kapitala koji banka dri za te rizike. Poveani kapital u rezervama (zbog poveanog rizika), ne bi smio biti zamjena za neadekvatnu kontrolu rizika u banci. Bazelski sporazum II (trei stub) obuhvata trinu disciplinu. Trina disciplina se ostvaruje primjenom adekvatnog izvjetavanja u banci na osnovu sigurnih i pouzdanih finansijskih informacija u cilju minimiziranja rizika u banci. U cilju uspostavljanja i odravanja kvalitetnog portfelja banke te u tom smislu i formiranja adekvatnih potencijalnih rezervi za kreditne gubitke banka je uspostavila vlastitu politiku za kategorizaciju klijenata koja je u skladu sa klasifikacijom ABRS. U skladu sa tim, klasifikacija se vri na kompletnu aktivu banke izloenu kreditnom riziku, procjenjuje se i klasifikuje svaki pojedinani plasman pri emu se vodi rauna da vie plasmana datih jednom klijentu ili grupi povezanih lic a bude klasifikovano u istu kategoriju rizika sa odreenim procentom rezervisanja. Klasifikacija aktive se vri tako to se u obzir uzimaju sva nenaplaena potraivanja od klijenta u toku prethodnih i tekue godine, a kategorizacija se vri na osnovu n ajloijeg pojedinanog potraivanja. klasifikacija aktive se vri oznaavanjem kategorije potraivanja, a najmanje u procentima rezervisanja kako slijedi: > > > > > Kategorija A - Dobra aktiva Kategorija B - Aktiva sa posebnom napomenom Kategorija C - Podstandardna aktiva Kategorija D - Sumnjiva aktiva Kategorija E - Gubitak 2% 5-15% 16-40% 41-60% 100%

54

55

7. LITERATURA 1. Milutin irovi, Bankarstvo, Bridge Company, Beograd 2001. godina; 2. doc. dr Predrag Kapor, Bankarstvo, Megatrend univerzitet Beograd, 2006. godina; 3. prof. dr Ljubomir D. Kovaevi, Nenad Vunjak, Bankarski menadment, Subotica 2006. godine; 4. Zakon o bankama Republike Srpske; 5. www.abrs.ba; 6. Uro N. uri, Bankarski portfolio menadment, Feljton, Novi Sad 1995. godina; 7. Bazelski odbor za nadzor banaka - Meunarodni sporazum o mjerenju kapitala i standardima kapitala - revidirani okvir, prevod Potecon, Zagreb 2004. godine; 8. Peter Rose i Silvia C. Hudguns: Bankarski menadment i finansijske usluge, Data status, Beograd, 2005. godina; 9. Program upravljanja kreditnim rizikom i koncentraciom rizika banke XYZ.

56

57