Trò Chuyện Triết Học - sachvui.com · gì làm nên bản chất của một sự vật? Triết học, từ thời cổ đại, cũng xuất phát Triết học, từ thời

Tênsách:TròChuyệnTriếtHọc

Tácgiả:BùiVănNamSơn

Thựchiệnebook:tamchec

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MụcLục

Chỉbánphởmớilàquánphở?SocratesvànghệthuậtđốithoạiGainhọnhayhoahồng?PlatonvàviệcthựchiệnýtưởngKhungcửahẹphayconđườngvươnggiả?ProtagorasvàkhaiminhHyLạpHãydámbiết!(haytưduynguyêntắc)AristotelesvàsựquảntrịtrithứcKẻđạináocũngcầnmộttrậttựCổthụngànnămhaychậukiểngmộtmùa?Tưduyvàtựdo:quảtrứngvàcongà?SángnhưtơmàchiềuđãnhưsươngĐâunhấtthiết…cóghếmớingồiđược!Hệthống:coichừngđứttay!Sángmaixoãtócthảthuyềntachơi!Bấthoạinhưnhữngvìsao…ThướcđocủatựdoCầncóanhhùng?“Xãhộinguycơ”:sốngtrongsợhãiChỉcóthểhyvọngkhibiếtsợ!NgườiphụnữtháchthứcbạoquyềnĐừngtinvàongẫutượng!Concóctronghang…Lưỡikhôngxương…Bịtmắtbắtdê“Trọnglựccủatinhthần”TừtiếnghátnhânngưChiếckínhvạnhoaCáithuởbanđầu…

NhưongănmậtThiênngađenKhoahọcpháttriểnnhưthếnào?CáchmạngtrongkhoahọcĐộibóngAnhvà…tôiKhoahọc:chânlýhaycôngcụ?LýtưởngkhoahọcKhoahọccókháchquankhông?“Hiểu”và“giảithích”:haiphươngtrờicáchbiệt?2+2=?“Sựnghiêmchỉnhcủalýtưởng”“Daosắcmớicắtđượcmọithứ”(*)ChungquanhdisảncủaHumboldt(*)Bóngmátcủamộtvĩnhân(*)ConngườitựnhiênvănhoáConngười:quenmàlạLuậnvềbiếutặng:ẩnngữcủanhữngmónquàConngười:sinhvậtbiếthànhđộng!Conngười:giữahaithếgiớiPhụchưng:trỗidậynhưphượnghoàngCácdanhtácthờiPhụchưngDeusinterra:ôngtrờicontrênmặtđất!KhaiminhvàtrưởngthànhBướcvàothờicậnđạiBứctranhvănhoáthờicậnđạiConngườivàchínhtrịtiền–hiệnđại“Giaolưutrựctuyến”vớiHobbes,LockevàRousseau–3MộtnềnnhânhọcdấnthânGiữtựnhiênvàvănhoáVănhoánhưlà...thahoáKhaiminhvề...khaiminhThahoánhưlà...vănhoá

VănhoávàvănminhCácthướcđocủavănhoáCóhaivănhoá?Vănhoávàđờisống?NghịchlýcủavănhoáVănhoáhiệnđạiVănhoáphảntỉnhTriếthọcvàhiệnđạihoáKantvàvănhoáhiệnđạiKantvàHegel:haimôhìnhtưduyChữtrinhcònmộtchútnày...Tiếnbộkỹthuật:phúchayhoạ?TừkỹthuậtđếncôngnghệNhữngchặngđườngcôngnghệKỹthuậthiệnđại:kỳdiệuvàđángsợKỹthuậtvànghệthuật,phươngtiệnvàmụcđíchKỹthuậtchỉlàkhoahọcứngdụng?“Tàitìnhchilắmchotrờiđấtghen”“Trithứclàsứcmạnh”

CầnbiếtvàcầnnghĩSGTT-Môngìcũngcầngiảilaohuốnghồtriếthọc!Xinbạnđọcthamdựgiờrachơicủa“ngườikểchuyện”BùiVănNamSơn,nhântiệnôngsẽcóđôilờitraođổicùng“ngườihâmmộ”vềnhữngýkiếnđãnhậnđược.

Minhhoạ:HoàngTường

Thưabạnđọcquýmến,

MụcChuyệnxưachuyệnnaymớichậpchữngđãđượckhánhiềubạnđọcquantâm,khuyếnkhích,gópý,traođổi.Mộtsựanủichongườiviết,nhưngcũngbuộcngườiviếtcótráchnhiệmthưarõhơnnữamụcđíchđểkhônglạmdụngthìgiờvàsựrộnglượngcủabạnđọc.

ThậtthíchthúvàbiếtơnbạnNguyễnVănHàđãlàmhộchođiềuấy:“Tôinghĩđâylàmộtmụchaymột“mónnhậu”mới(…)Côngchúngbâygiờđâuchỉcần“biết”màhọcần“nghĩ”nữa”.Vâng,“biết”thìkhôngcùng,vàkhôngrõtaphảisốngbaonhiêukiếpnữađểhọchếtchữnghĩatrongthiênhạ?“Biết”làbữacơmhằngngày.Nhưng,“nhậu”làmđờivuihơn!Takhôngsốngđểtriếtlýmàtriếtlýđểsống,hayítra,đểsốngvuihơn,cóhươngvịhơn.Bữacơmvàmónnhậu,đờisốngvàtriếthọcđềulà…nhữngphầntấtyếucủacuộcsống:làmsaođểtriếthọcvuisốngvớicuộcđời,vàcuộcđờicũngngẫmnghĩ,ưutưcùngvớitriếthọc?

“Nghĩ”đểnhậnrarằngmọiviệckhôngđơngiảnnhưmớithoạtnhìn.Và“nghĩ”sẽbuộctatìmraconđườngmới,cáchđặtvấnđềkhác,hyvọngđếngầncái“biết”hơnchăng.ỞphươngTây,bàihọcvỡlòngtriếthọclàmấy“Đốithoại”củaPlaton,đượcviếttheophongcáchcủaSocratesmàtamớilàmquen.Toànnhữngcâuhỏitưởngnhưgiảndị:Dũngcảmlàgì?Tìnhbạnlàgì?v.v..Nhữngcâuhỏi“làgì”nàycàng“nghĩ”,càngrối!

Laches,mộttướngquân(vìthế,đốithoạimangtênông),trảlời:dũngcảmlàxônglêntrongchiếntrận.Hẹpquá!Rútluicókhicũngdũngcảmchứ?Thửnhớđếncuộc“hồibinhTamĐiệp”củaNgôThìNhậmvà“kéopháora”ởtrậnĐiệnBiênPhủ!Vảlại,đâuphảichỉtrongchiếntrậnmớicósựdũngcảm?

Vậy,vấnđềkhôngphảilàkểranhữnghìnhthứcbiểuhiệncủanómàphảiđịnhnghĩabảnthânsựdũngcảm!Thửxemnào:dũngcảmlàsựkiênđịnhtrongtinhthầnchăng?Chưachắc,vìhayhogìsựkiênđịnhtrongmêmuộivàbảothủ!Làkiênđịnhtrongsựsángsuốtchăng?Ítaigọimộtthầythuốctuântheophácđồđiềutrịlà“dũngcảm”cả!Làsựsángsuốtkhilườngtrướcđượcnguycơchăng?Nguycơlàchuyệnnhấtthời,trongkhicáibiếtđíchthựcphảivượtthờigianchứ?Vậynólàsựtườngminhvềđiềuthiệnvàđiềuác?

Nếuthế,lấygìđểphânbiệtnóvớinhữngđứctínhkhác?Cuộcđốithoạilâmvàobếtắc.Hoạchăng,phảitìmchođượcmộtcáchđặtvấnđềkiểukhác:khôngthểhiểuđượcsựdũngcảmnếuxétnónhưmộtđứctínhcôlập,vàtrướckhiđặtđượccâuhỏimới,rắcrốihơnnữa:đứchạnhlàgì?

ĐốithoạiLysiscũngthúvịkhôngkém.Trongmộtgiaithoại,cụKhổngtừngphảithan“hậusinhkhảuý!”khibịcậubéHạngThácbắtbẻ.Ởđây,Socrateslạichịukhóđốithoạirấtdàivàrấtsòngphẳngvớihaibạntrẻmớimườihaituổi:MenesenosvàLysis.Baôngcháuxoayquanhcâuhỏi:“Làmsaođểgọiaiđólàmộtngườibạn?”.

Theođịnhnghĩa,Socrateschỉthấycóbakhảnăng:thứnhất,“bạn”làkẻyêuthíchmộtaihaymộtđiềugìđó(vídụ:yêubóngđáthìgọilàbạncủabóngđá).Thứhai,“bạn”làngườiyêuvàđượcyêu,tagọiđólàtìnhbạnhaytìnhyêugiữahaiconngười.Thứba,“bạn”làkẻđượcyêu.NhưngrồiSocratestìmmọicáchchứngminhrằngcảbatrườnghợpđềukhôngổn.

Rútcục,MenesenosđànhđồngývớikếtluậncủaSocrates:khôngthểcócáigìđượcgọilà“ngườibạn”hay“tìnhbạn”cả!BấygiờLysismớicanthiệp

vàocuộcđốithoại.Cậuphảnđối:Làmsaocóthểvôlýthếđượckhibảorằngkhôngcótìnhbạn?Rõràngcósailầmgìđâyởtronglậpluận.SocrateskhenngợiLysiscónăngkhiếutriếthọcvàbiểuđồngtìnhvớiLysis.

Nhưng,đốithoạikếtthúcởđó,vàônglẫnLysiskhôngchotabiếtsailầmnằmởđâu.Vuinhấtlàkhiôngbảo:Thôi,tụimìnhbànchuyệnkhácchơiđi,làmviệcấymệtquá!Ôngđùncôngviệcấylạichongườiđọcchúngta:phântíchlậpluậnvàpháthiệnsailầmkhôngphảidễ,nhưngaiđảmnhậnviệcấylàtựmìnhthựcsựlàmtriếthọc!

Chínhsựbếtắcvànanđềkhiêukhíchvàtháchthứcngườiđọcđểtựhọđitìmgiảipháp.BạnTTNha(HàNội)“bựcmình”trướcsựlằngnhằngcủa“chaconôngchủquánphở”(SGTT,2.6.2010)vàlạithấyngườitườngthuậtcứbỏlửng,khôngđưara“mộtkếtluậnrốtráovàrõnghĩa”nàocả,bạnđãtựđặtlạivấnđềđểthửtìmlấymộtcáchgiảiquyếtchomình.Thưabạn,bạnđã“triếtlý”đúngtheotinhthầnvàsựchờđợicủaSocrates!

“Mộtkếtluậnrốtráovàrõnghĩa”làlýdotồntạicủatriếthọc.Nhưng,nócũnglàmộtchântrời,càngđếngần,cànglùixa.Thầnthánhthìkhôngthế.Họkhônglàmnghệthuật,vìhọđâubiếtcáixấulàgìđểthấycầnthiếttạonêncáiđẹp?Họcàngkhôngcầnđếntriếthọc,vìbảnthânhọkhôngthấy“cóvấnđề”gìcả!Chỉcóchúngta,conngườihữuhạnvàbấttoàn,mớilàmtriếthọc,đúngtheonghĩa…yêusựminhtriết(philo-sophia).Yêu,vìtakhôngcósẵnnónơimình.

Thưabạnthânmến,

Loạtbàinàysẽlầnlượtxoayquanhmấyvấnđềthiếtthựcđãnêulầntrước:hiểuhậucảnh,quyếtđịnhcócơsở,hànhđộngcótráchnhiệm,truyềnthôngrõràng,sốngthanhthản,hạnhphúc.Trongkhảnăngvàkhuônkhổchophép,chúngtacũngsẽchỉcốtiếpcậnchúngnhưmột…ngườiyêu,hơnlàmộtkẻbiết.Tạisaoyêu?Yêuthếnào?Xindànhchomấybàikếtiếp,vàotuầnsau.

Cònvềkhuyếtđiểmtrongcáchtrìnhbày,đôikhi“cóphầncứngnhắcvànhồinhét”nhưbạnLêThanhToànlưuý,thìquảlàmộtcốtậtkhósửa,bởi“quenmấtnếtđirồi”.ChỉxinbắtchướccôKiềuvàhứa:

LờivàngvânglĩnhýcaoHoạdầndầnbớtchútnàođượckhông!

Xincảmtạcácbạn.

BùiVănNamSơn

Chỉbánphởmớilàquánphở?SGTT-Haichaconôngchủmộtquánphởgiatruyềnnổitiếngkhôngđồngývớinhau:ngườichamuốnchỉtiếptụcbánphởthôi;ngườicon,cóócnăngđộng,muốnbổ sung thêmmấymónđiểm tâmnữa.Nhưng, “bổ sung” tớimứcđộnàothìquánphởvẫncònlàquánphở?

Hai cha con vô hình trung đụng đếnmột trong những câu hỏi quan trọngnhấtvàcũngnhứcđầunhấtcủatriếthọc:cáigìkhảbiến,cáigìbấtbiến?Cáigìlàmnênbảnchấtcủamộtsựvật?Triếthọc,từthờicổđại,cũngxuấtpháttừkinhnghiệmđờithường:cáicâyvẫnlàcáicâydùmùathulàmrụnglá.Chặtcáicâytớimứcnàothìnóvẫncóthểhồisinh?Cưatậngốcthìtuyvẫncònbộrễnhưngkhôngcònlàcáicâynữa.Cáicâyđãbịpháhuỷtận“bảnthể”củanó.

Conngườicũngvậy.Xemlạitấmảnhlúctuổithơ,tanhậnrađólà“tuổithơcủamình”chứkhôngphảicủamộtđứatrẻkhác.Chừngnàomìnhcònxưng“tôi”làcònmuốnnóiđếncáigìkhôngthayđổi,khôngthểlẫnlộn,dùtócđãphaimàu!Lậptức,tavấpngaymộtkhókhăn:cáithựcsựtạonênsựvậtthìkhôngthểdùngmắtđểnhìnmàphảidùngđầuđểsuynghĩ.Nhưng,suynghĩtừcáigì?Cũngphải từnhữnggìmắt thấytainghe!Nhữnggìmắt thấytainghe đều là khả biến, vô thường, vậy có thể xem những gì khả biến, vôthườnglàbảnchấtcủasựvật?Nóithếcũngcónghĩalàsựvậtkhônghềcóbảnchất!Song, thực tếcãi lại:khimuamộtmónhàng, tamuốnmuamộtmónhàngthật,dù“cáithật”ấyẩnsâutrongmónhàng,khónhậnthấy.Gia

đình,xãhộicũngthế.Sốngtrongmộtgiađình,mộttổchức,mộtxãhội,đâuphảiailophậnnấymàcòncómộtmụctiêuchung.Khimụctiêunàymấtđi,giađình,tổchức,xãhộikhôngcònlàchínhnónữa.Vậy,taphảicóýthứcvềmộtcáibảnthểthườngtồnthìmớicóthểnhậnra lúcnàonóbịđedoạchứ?Haicáchđặtvấnđềtươngphảnnhưthếlàmcáctriếtgiađiênđầutronghơnhaingànnămnay!

ỞphươngTây,Aristoteleslàngườinỗlựcgiảiquyếtvấnđềnày.Ôngkhẳngđịnh:bản chất của sựvật làbản thể củanó.Vậybản thể là gì?Là cái gì“nằmbêndưới”sựvật,làcáigìbềnvữngmànếukhôngcónó,khôngcònsựvậtnữa.HãythửđọchaicặplụcbátsauđâytrongTruyệnKiềutheokiểu…triếthọc:

(1)ThuýKiềusắcsảo,khônngoanVôduyênlàphậnhồngnhanđãđành

(2)ThịtdaaicũnglàngườiLẽnàohồngrụngthắmrờichẳngđau!

Câu(1)chobiếtcôKiềulànhưthếnào.Nhưng,cácđặcđiểmấykhôngổnđịnh(côKiềucókhicũng…dạidột!)vànhấtlà,khôngthểtồntạiđộclậpmàkhônggắnvớicôKiều.Chúngcóthểthayđổi,nghĩalà,khôngnhấtthiếtcứnhư thếmãi (hậuvậncôKiềuđâucó…vôduyên!).Vì thế,Aristotelesbảo:ThuýKiều(nhưlàcáigìcábiệt)làbảnthể,còn“sắcsảo,khônngoan,vôduyên…” lànhững tuỳ thể (accidents, từ nghĩa gốc là ngẫunhiên, tìnhcờ).Nhưngcâu(2)thìkhác,conngườikhôngthểlúcthìcó“thịtda”,lúcthìkhông.Vậynónóilênconngườilàgì.Cáikhôngthểthayđổiấyđượcgọilànhững thuộc tính. Thuộc tính thì tất nhiên không tồn tại độc lập, nhưngnhữngthuộctínhnàothuộcvềbảnchấtcủasựvậtthìcũnglàbảnthể,thậmchí còn là bản thể theo nghĩa cao hơn cả những sự vật cá biệt.Vậy, theoAristoteles, tacóhai loạibản thể: cái cábiệt (ThuýKiều)vàcáiphổbiến(“thịtda”,“người”…)Ônggọicáitrướclàbảnthểsốmột,cáisaulàbảnthểsốhai.Tưởngxong,nhưngrồilạithấykhôngổn!Việcphânbiệtấychẳngrõràngchútnào.KhiThuýKiềukhenTừHải:“Rằng:Từlàđấnganhhùng!”,thì nếu rút bỏ thuộc tính “anh hùng” đi, có còn làTừHải hay chỉ làmộtngườitrùngtên?

Platon, thầy của Aristoteles, làm ngược lại; ông chỉ quan tâm đến mộtphươngdiệnthôi.Chỉcócáiphổbiến(“người”,“thịtda”,“sắcsảo”,“khônngoan”…)mới lànhữngcáiduynhấtcó thật.Ông là tổsưcủa thuyếtduytâmkháchquan,vìtheoông,nhữngcáiphổbiếnấylàthuầntuý,hoànhảo,

mẫumựcchứkhôngnhếchnháckhitrởthànhnhữngthuộctínhởtrầngian,vìthế,chúngởmộtthếgiớikhác,trongkhinhữngsựvậtcábiệttrênthếgiannàychỉlànhữngbảnsaotồitàn,mờnhạtcủachúng.

ThomasAquino,đạitriếtgiaKitôgiáothờiTrungcổ,đồngývớiAristoteleslàphảixuấtphát từnhữngsựvậtvàbảnthểtrêntrầngiannày,nhưngcầntìmchochúngmộtnềntảngsâuhơn.Theoông,khôngphảingẫunhiênkhisựvậtcómộtbảnchất, tứccóbảnthểbềnvững.Đólànhờcóthượngđế.NếukhôngcóthượngđếvàýchíbềnvữngcủaNgàiđểsángtạovàduytrìthếgiớinày,tấtcảđềutanrãhết.

RenéDescartes,chađẻcủatriếthọccậnđại,cũngdànhchothượngđếmộtchỗđứngđặcbiệt,nhưngcóchỗkhácvớiAquino.Theoông,chỉduynhấtthượngđếmớicóbảnthểvĩnhhằngtheonghĩatuyệtđối,còntoànbộthựctạichialàmhailoạibảnthể:bảnthểcóquảngtính(vậtchất)vàbảnthểcótưduy(tinhthần).Nơiconngườicũngthế:ngàynay,tađiđếnbácsĩđểkhámbệnh và đi đến trường để học, chứ không đến cùngmột nơi là nhờ có…Descartes!

Sốngtrongmộtgiađình,mộttổchức,mộtxãhội,đâuphảiailophậnnấymàcòncómộtmụctiêuchung.Khimụctiêuchungnàymấtđi,giađình,tổchức,xãhộikhôngcònlàchínhnónữa

Descartesgặpmộtđốithủcóhạng:GottfriedWilhelmLeibniz.Leibnizbảorằng chính những “đơn tử” (monad)mới tạo nên bản chất của sự vật.Nó“khôngcócửasổ”,nghĩalàkhôngthểnhìnvàobêntrongnó,nótựtồnvàkhôngcógìbênngoàilàmthayđổinóđược.Quantrọnghơn,đơntửcólực!Lựckhổnglồnữalàkhác.Khôngcầnphảilànhàvậtlýnguyêntử,tacũngtinvàosứcmạnhcủanănglượngnằmbêntronglòngsựvật.Chỉcầnnhìnmộtđộibóngđangvùnglênlàđủnhậnracáigìthúcđẩynó,đồngthờiđócũnglànguồnnănglượngcủanó.

Immanuel Kant thấy các khẳng định của Descartes, Leibniz nghe thì haynhưngkhôngthểkiểmchứngđược,nênchorằngbảnthể làcáigìchỉhiệnhữu trongđầuócconngườinhưmộtphạmtrùđểsuynghĩvềsựvật thôi,cònbảnchấtcủasựvậtlàđiềukhôngthểnhậnbiếtđược.

G.W.F.Hegelnghĩđếnquanhệbiệnchứnggiữabảnchấtvàhiệntượng:hiện tượng làgìnếunó thiếuđicáibảnchất;bảnchất làgìnếunókhôngtrìnhhiệnra?

EdmundHusserlchorằng,đốivớiconngười,khôngcócáibảnchấtnàoẩngiấuđằngsausựvậtcả,tấtcảđềulànhữnggìtrìnhhiệnchota,nêntriếthọccủa ông được gọi là hiện tượng học. Từ đó, Jean Paul Sartre, một trongnhữngôngtổcủachủnghĩahiệnsinh,chorằnghiệnhữucủaconngườicótrướcbảnchất.Xácđịnhtrướcmộtbảnchất, làhạnchếsựtựdochọnlựacủaconngười!ĐốivớicáctriếtgiaAnh,nhấtlàDavidHume,JohnLocke,chỉcónhữnggìtrigiácđược,đođếmđượcmớicóthực.Mộttưtưởngđượcthờiđạibấygiờhoannghênh,vìnóhoàntoàntươnghợpvớiphươngphápcủakhoahọctựnhiênthờicậnđại.

Ở thế kỷ 20, triết học và khoa học luận tìm cách thay thế khái niệm bảnthể/bảnchấtquátrừutượngbằngkháiniệmchứcnăng.Lýthuyếthệthốngcũngvậy:sựvậtđượcxácđịnhkhôngphảitừbảnchấtcủanó,màtừchứcnăngcủanótrongmộthệthốngnhấtđịnh.

Nhưng,nhiềungườivẫnchưatrọntinvàolýthuyếtấy.Họvẫncứthànhtâmhướngđếnmộtcáigìsiêuviệthơnđờithường,và…chaconôngchủquánphởvẫncứtiếptụctranhluận.

BùiVănNamSơn

SocratesvànghệthuậtđốithoạiÔnglàngườithầycủaphươngpháplàmtriếthọcvàkhoahọc.Hơnthế,ônglàtượngđàilẫmliệtcủanhâncách:nhâncáchcủangườitríthứcđíchthực.Vậy là, ngay từ buổi bìnhminh của triết học, phương Tây đã được thừahưởnghaibảovậtvôgiá:cáchlàmtriếthọcvàcáchsốngtriếthọc.

Batrongmột:tríthức,nhànhânquyền,triếtgia

Socrates(khoảng470–399trướcCôngnguyên)connhànghèo:chalàmđồgốm,mẹlàbàmụ.Nghềcủamẹ(vàchắccũngcủachanữa)thườngđượcvívớiphongcáchsốngcủaông:làmngười“đỡđẻ”vàhunđúcchoviệcđitìmchânlý.Họcvấnuyênbácvàđãtừnglàmộtchiếnbinhdũngcảm,nhưngrútcụcông thấycôngviệc“hộsinh tinh thần”mới thực làsứmệnhđángchoông dâng hiến trọn đời. Socrates không triết lý trong tháp ngà. Ông langthanggiữachợAthens(HyLạp)đểbànthảo,tranhluậnvớithanhniên,vớinhữngngười“họcthật”và“học…giả”.

Tới50tuổimớicướivợ:bàXanthippe,nổidanh(vàđồngnghĩa)vớihìnhảnhmộtbàvợhungdữ,khótính.Khôngphảikhôngcólỗicủaông:chẳngmangđượcđồngxunàovềnhà!Khácvớinhữngbiệnsĩđươngthờibántríkhônkiếmtiền,ôngdứtkhoátdạymiễnphí.Khôngrõbàhaycãicọcóphảivì ông cương quyết không chịu… thương mại hoá giáo dục hay không,nhưng“chânlý”sánggiáđượcôngkhámphálà:“Nênlấyvợ!Gặpvợhiền,bạn được hạnh phúc; gặp vợ dữ, bạn thành… triết gia; đàng nào cũng có

lợi!”

ThửtháchthựcsựđếnvớiSocratesvàonăm399trướcCôngnguyên.Ôngbịtốcáotội“dụdỗthanhniên”và“bángbổthánhthần”,bịkếtántửhìnhbằngcáchuốngthuốcđộc.Ngườinhưôngmàkhôngbịchụpmũ,tốcáo,lênánmớilàchuyệnlạ,nhưngthậtra,thờiđó,ántửhìnhcũnghiếmvàôngcóthểdễdàng thoátchếtbằnghaicách:xinchừahoặcbỏ trốn.Không thểđược!Xin chừa là phản bội sứmệnh bảo vệ chân lý. Bỏ trốn là phản bội tráchnhiệm công dân. Vậy, chỉ có con đường chết: ung dung uống thuốc độctrướcmặtbạnhữuvàmônđệ,saukhicùnghọ…đàmluậntriếthọc!

Platon, cao đồ của Socrates, đã tường thuật quang cảnh bi tráng nàymộtcáchthậtcảmđộngvànhấtlàđãghilạilờitựbiệnhộbấthủcủaSocratestrướctoàmàhậuthếxem“làbảntuyênngônđầutiêncủatrithức”(Socratestựbiện,NguyễnVănKhoadịch,NXBTriThức,2006).Hãynghetómtắtvàilờigiớithiệucủadịchgiả:

TạisaolạibắtđầuvớiSocrates,ngườichưatừngtựtayviếtmộtchữnàođểlạihậuthế?Vìtuykhôngviếtchữnào,nhưngnhưđứcPhật,đứcKhổngởphươngĐông,SocrateslàtriếtgiagâyảnhhưởngsâuđậmnhấtlênlịchsửtưtưởngTâyphương.

–Socratelàtriếtgiađầutiên,vì“sống”đồngnghĩavới“triếtlý”:“Thưaquýđồnghương,…khinàocònchúthơisức,tôisẽkhôngngừngsốngđờitriếtgia,khuyênnhủvàkhuyếncáoquývịrằngphảitựxétmìnhvàxétngười,bởivìsốngmàkhôngsuyxétkhôngđánggọilàsống”.

–Socrateslànhànhânquyềnđầutiên,vìôngxáclậptựdotưduy,tựdophátbiểu,tựdosốngcuộcđờimìnhchọnlựa,nhưmộtthứquyềnconngười,caohơnbấtkỳbộluậtcủamộtcộngđồngngườiđặcthùnào:“Trướcsựthểnày,tôichỉcầnthưavớiquývị:cótrảtựdochotôihaykhông,khôngthànhvấnđề; Socrates này sẽ chẳng bao giờ làm chuyện gì khác, dù phải bỏmạngngànlần”.

–Socrateslàngườitríthứcđầutiêntheonghĩahiệnđại,vìdámtinvàomộtthứ chức năng thiên phú: phê phán không nhân nhượng xã hội ông đangsống:“Thậtlàsailầmnếuquývịnghĩrằngchỉcầngiếtngườilàtrốnthoátlờichêtráchsốngkhôngsuyxét.Cáchloạibỏsựkiểmtraấyvừabấtchínhvừabấtkhảthi,còncáchvừachínhđángvừadễdànglà:thayvìtìmcáchbịtmiệngkẻkhác,hãytựtuthânsửatính”(sđd,tr.35-36).

Ngườiđỡđẻtinhthần

TathườngbiếtđếncâunóinổitiếngcủaSocrates:“Tôibiếtrằngtôikhôngbiết gì cả” và câu châm ngôn ông theo đuổi suốt đời – “Hãy biết chínhmình!”Nhưng,cốnghiếnlớnnhấtcủaônglàđãmangtriếthọctừtrờixuốngđất.Thayvìbànchuyệnvũ trụcaoxanhưcácbậc tiềnbối,ôngquan tâmđếnnhữngvấnđềcủacuộcsốngconngười.Vìôngtinrằngmọingườiaiaicũngbiếtlẽphải,sẵnsànglàmtheolẽphảinếuđượcthứctỉnh.

Dođó,nhiệmvụcủaôngkhôngphảilàraogiảng,thuyếtphục,tráilại,bằngphươngphápvàkỹ thuật đặt câuhỏi, giúpmọingười tự tìm thấy lẽphải,chânlývốncònbịchephủbởisựmêmuội.Dựatheophươngpháphộsinhcủabàmẹ,Socratestiếnhànhnghệthuậtđốithoạibằngbốnbước:

–Giảvờkhôngbiếtđểnhờngườiđốithoạigiảngcho.Rồibằngnhữngcâuhỏitrúngđích(cókhichâmbiếm,mỉamai)chứngminhrằngngườiđốithoạithậtrachẳngbiếtgì!

Khônngoanlàkẻbiếtđiềumìnhkhôngbiết!Khôngbiếtkhôngđángtrách,đángtráchlàkhôngchịuhọc

Ôngquantâmđếnnhữngvấnđềcủacuộcsốngconngười.Vìôngtinrằngmọingườiaiaicũngbiếtlẽphải,sẵnsànglàmtheolẽphảinếuđượcthứctỉnh.

–Tiếp theo làdùngphươngphápquynạpđểxâydựng từngbướccáibiếtvữngchắc.Đólàphântíchchínhxácnhữngvídụcụthểtrongđờithường,từđórútranhữngkếtluậnvàđịnhnghĩatạmthời.

– Bằng phương pháp định nghĩa, làm cho những khẳng định tạm thời ấyngàycàngtinhvivàchínhxáchơn.

–Saucùng,cóđượcnhữngđịnhnghĩarõràng,phổquátvềvấnđềđangbàn.

Phươngphápđốithoạiấytrởthànhcơsởchosựpháttriểntriếthọcvàkhoahọccủabaothếhệvềsau.

TahọcđượcgìtừSocrates?Bêncạnhtấmgươngchínhtrựcvàdũngcảmmàmỗikhinảnlòng,tahãynhớđếnđểcònvữngtinvàogiátrịcủaconngười,còncóthểrútramấykinhnghiệmhay:

–Biếtnghevàbiếthỏi làyếu tốcơbảnđể thànhcông.Nhưng,hỏikhôngphảiđểtruybức,đểbắtbímàđểngườiđượchỏicódịpsuynghĩvàtựtrả

lời:câutrảlờivàgiảipháplàdochínhhọtìmra.

–Kiểmtracóphêphánsựhiểubiếtcủachínhmình.

–Nềnmóngcủađối thoại làsựtrungthựcvàminhbạch, làsựtincậylẫnnhau:“Quantoàphảicóbốnđứctính:lắngnghemộtcáchlễđộ,trảlờimộtcáchrõràng,cânnhắcmộtcáchhợplý,vàquyếtđịnhmộtcáchvôtư”.

–Tránhmọi sự cựcđoan: “Sự cựcđoanbaogiờ cũng tạo ra sự cựcđoanngượclại.Thời tiếtcũngthế, thânthểtacũngthế,nhànước,quốcgiađềuthếcả”.

– Không cần sống khổ hạnh (“ăn và uống mới làm cho xác và hồn gặpnhau!”),nhưngnênbớtdụcvọngvàđừngthởthanquámức:“Dồnhếtmọinỗibấthạnhtrênđờinàylạirồichiađềuchomỗingười,chắcaicũngxinrútphầncủamìnhlạivàvuivẻbỏđi”.

Socrates từ biệt chúng ta nhẹ nhàng: “Thôi, bây giờ đến lúc chia tay.Tôichếtđây,còncácbạncứsống.Nhưngaisướng,aikhổ,chưabiếtđâuđấy!”Socratesyêuquêhương,sẵnsàngchếtchứkhôngnỡbỏđi,nhưngluôngiữcáinhìn“toàncầu”:“TôikhôngphảilàngườiAthenshayngườiHyLạp,tôilàcôngdânthếgiới!”

BùiVănNamSơn

Gainhọnhayhoahồng?SGTT-Tađãthửlàmquenvớimộttrongnhiềukháiniệmcơbảncủatriếthọc:bản chất vàbản thể (SGTT,2.6.2010), nhưng chưa chi đã thấy… rốimù!Mỗingườitrảlờimộtphách,màtoànlànhữngđầuócthượngđẳngcả!Takinhngạc tựhỏi: triếthọcbànnhữngchuyệngì thếvà tại saobànmãikhôngxong?Triếthọckhôngthểbỏquathắcmắcnàyđượcđểcứungdungtiếptục…xốctới.

Cáidạcontrốngrỗng

Câuhỏilạichínhlàcơhộiđểnótrởlạivớichính“bảnchất”củamình:tự-phảntư.Cónhiềuchuyệnđể“tự-phảntư”,tựsoilạichínhmìnhlắm:Triếthọcbànchuyệngì?Bànnhưthếnào?Tạisaolạibàn?Aibàn?Cácđặcđiểmcủa tưduy triếthọc làgì?...Takhông thểđi tiếpnếu trướchếtkhông“tựvấn”nhữngđiềuấyđã.Hômnay,xin thửbànđiều thứnhất: triếthọcbànnhữngchuyệngì(vàtạisaobànmãikhôngxong?)

Tacó thểbànvềchuyệnnày,chuyệnkia, íthaynhiềucặnkẽ.Từđóhìnhthành những ngành khoa học riêng lẻ, mỗi ngành có đối tượng của riêngmình.Ranhgiớikhônghoàntoànrạchròinhưngítnhiềucũngcóthểphânbiệt được. Tuy có các môn liên ngành như hoá-lý hay sinh-hoá, ta vẫnmườngtượngđượcđạikháivậtlý,hoáhọc,sinhhọccóphạmviriêngbiệtnào.

Thếphạmvivàđốitượngcủatriếthọclàgì?Phảichăngnóbànvềgiớitựnhiên (hay vũ trụ), về không gian, thời gian, về đời sống con người vớinhữngnănglựccủanó,vàvềcáigìthầnlinh,siêuviệt?Nhưngcũngđãcóvôsốnhữngchuyênngànhvềcácđốitượngấyrồi,nàolà:vũtrụhọc,khoahọctựnhiên,nhânhọc,tâmlýhọcvàtôngiáo…

Ði vào các lĩnh vực ấy, triết học chỉ có thể dựa cột mà nghe. BertrandRussellthườngvítriếthọcnhưmộtbàmẹcócáidạconrấtlớn,baochứahếtmọingànhkhoahọc,nuôilớnchúng,rồichochúngraởriêngvớimónhồimônhậuhĩnh.Cònbàmẹvẫnmãimãichỉcòn làbàmẹvớichiếcdạconngày càng trống rỗng!Càng trống rỗng, nó càng có thể tiếp tục bao chứanhiềuhơn!Vậy,chắccólẽnókhôngbànvềnhữngđốitượngấytheonghĩahẹpmàchỉbànvềnhữngnguyênlýthôi:nguyênlýcủatồntại,nhậnthứcvàhànhđộng,vềmọinguyênlý,thậmchívềnguyênlýtốicao!Nhưng,đócóphảilàchủđềtrungtâmcủanókhông?

Cónhiềuchủđềthậtcơbản,nhưngkhôngthểgiớihạntriếthọcvàonhữngchủđề“vĩnhcửu”nàocảnếukhôngmuốncưỡngbứcnóhayđẩynóvàochỗmâu thuẫn.Thế thì chỉ cònmột cáchđịnhnghĩakhác: triếthọckhôngchỉbànvềthựctạinóichung,vềtrậttựvànhữngnguyênlýchiphốitrậttựấy,tứckhôngchỉbànvềcáiđangtồntạimàcònbànvềviệccócáiđangtồntại,hay,nóitrừutượnghơn,vềcáitồntạixétnhưcáitồntại,cũngnhưvềsựtồntạicủacáiđangtồntại.

Thêm vào đó, có lẽ nó cũng bàn về ý nghĩa của tồn tại nữa.Đặt câu hỏingược lạicó thểdễ trả lờihơn: triếthọckhôngbànnhữngchuyệngì?Tấtnhiên,khôngbàn(vìkhôngcòncầnbànhaythấymìnhthừa)vềnhữngcông

việccủacáckhoahọcriênglẻ.Thếnhưng,baolâuchưachứngminhđượcrằngcáckhoahọcriênglẻthựcsựcóthểgiảiquyếtđượcmọivấnđề,thìvẫncòncầnđếnmộttưduykhácvớitưduykhoahọcriênglẻ.Tưduynàykhôngcònlàtiền-khoahọc(nhưgiaiđoạnsơkhai)màlàhậu-khoahọchay“siêu”-khoahọc,trầmtưvềcơsở,sựphânbiệtvàmốiquanhệcủamọilĩnhvựctồntạivànhậnthức.Khôngmộttrithứcnàokhôngcầnđượctái-phảntư,vàđólàlýdohìnhthànhtriếthọcvềkhoahọc, triếthọcvềnhậnthức.Vậy, tạmthờicóthểkếtluận:triếthọccóthểbànvềmọicáivàmỗicái,vềthựctạilẫnvềnhậnthứcthựctại.

Làtấtcảvàkhônglàgìcả

Nhưng,triếthọcđâuchỉbànvềcáiđangtồntại,nócũngcóquyềnbànvềcáiđãtồntạilẫncáichưa,thậmchí,cáikhôngvàcáikhôngthểtồntạinữachứ!Nóicáchkhác,xácđịnhlĩnhvựccủatriếthọclàđiềucựckhó,vìbảnthânviệcxácđịnhấyđãlàmộtvấnđềtriếthọc.Nếukhôngkểđếnnhữnglýdongoạitại,hầunhưkhôngcógìcóthểhạnchếhayngăncấmtưduytriếthọccả,ngoạitrừ…chínhbảnthânnó!

Thậtthế,triếthọccóthểsuytưởngvềmọiđiều,nhưngkhôngaicóthểnghĩmột lúc vềmọi điều. Triết học, trong thực tế, luôn biết tự giới hạn chínhmình.Mộtphầndolýdokháchquan:conngười,dùmuốnhaykhông,suytưởngvàchọnlựachủđềsuytưởngtrongkhuônkhổchântrờikhảhữucủamình.Triếthọcđíchthựcbaogiờcũngmangtínhlịchsửvàvìthế,khácbiệtnhautrongnhữngcâutrảlờivốncũngcótínhlịchsử.Khôngxétđếnnhữnglýdocưỡngchếđến từbênngoài,chẳnghạn tôngiáo,chính trị…thìbảnthânviệctựgiớihạncũnglàmộthànhvitriếthọc.

Tacóquyềntựhỏiviệctựgiớihạnấycóchínhđángkhông,nhưngkhôngaicóthểquênsựhữuhạnhiểnnhiêncủabảnthânconngườivànănglựcnhậnthứccủaconngười.Rồiđếnlượtphươngpháptưduycũnglàmộtcáchtựgiớihạn,hay,đúnghơn,tựđặtmìnhvàokỷluật.Phươngpháplàmộtsựgiớihạn,nhưngnócũngcầnthiếtđểtưduycóhiệuquả,cótrậttự.Chỉcóđiều,nếutriếthọcđánhmấtquanhệvớicáitoànthể,thìcónguycơtrởthànhnạnnhâncủamộtphươngphápnhấtđịnhnàođó.Mộtngườisuốtđờichỉquendùngchiếcbúa,mộtngàynàođóắtsẽ thấymọiviệcđềuchỉ lànhữngcáiđinh.Vả chăng, triết gia cònmongmuốn trở thành cái gì nhiều hơnmộtchuyênviên…“gỡrốitơlòng”!

Nếutriếthọccóthểbànvềmọiviệcthìnócũngbànvề…bảnthântriếthọc.Khinhàvậtlýrờiphòngthínghiệmđểbànvềvậtlýhọc,ôngkhôngcònlà

nhàvậtlýnữamàtrởthànhnhàtriếthọcvềvậtlýhọc.Vàchỉcótriếtgialàmãimãiởtrongnhàcủachínhmình.Aiđặtcâuhỏivềtriếthọcngoàibảnthânnhàtriếthọc?Vìthế,bảnthântriếthọcbaogiờcũnglàtriếthọcvềtriếthọc,khitriếtgiasuytưvềchínhviệclàmcủamình.Triếtgialànhàkiếntạođồngthờilànhàkiểmsoátcơngơicủamình.Ngườitagọiđólàtưduyphảntư,tưduytự-quyđịnh,tưduytựquyết.Thếđấybạnạ,triếthọckhôngcóđốitượngriêngnhưcáckhoahọcriênglẻ,vì“đốitượng”củanólàtấtcảhaycóthểlàtấtcả.Làtấtcảvàkhônglàgìcả,nêntriếthọcmớiđượcI.Kantbanchodanhhiệucaoquý:chiếcvươngmiệncủaTinhthầnconngười.Nhưng,chiếcvươngmiệnấyđượckếtbằnggainhọnchứkhônghẳnbằnghoahồng,nhưtasẽthấy.

BùiVănNamSơn

PlatonvàviệcthựchiệnýtưởngSGTT - Với Platon, ý niệmmạnh hơn thực tại, vì nó định hình thực tại.Phẩmchấtđíchthựcvàviễnkiếncócăncứlàbảobốichomọisựứngxử.Đólàthôngđiệpthenchốtnhấtmàôngdànhchohậuthế.

Dụngônhangđộng

Cáctùnhânbịtróichặttronghangđộng,mắtchỉđượcphépnhìnthẳng.Dokhôngthểcựaquậy,tầmnhìncủahọbịgiớihạnvàováchhangtrướcmặt.Saulưnghọlàmộtđốnglửa,giữađốnglửavànhómtùnhânlànhữngvậtthểđượcgiươngcaoqualạiđểhắtbónglênváchđộng.Cáctùnhânkhôngthểthấyđốnglửavànhữngsựvậtấy,và,theothóiquenlâungày,xemcáchìnhbóngtrênváchhanglà thựctại.Giảsửtagiải thoátchomộttùnhân,ngườiấykhônghẳnđãvuimừng,tráilại,thấyđauđớnvìbịloámắttrướcánhsángmặttrời.Phảilâulắmngườiấymớilàmquenvớisựthật,nhậnrarằngmặttrờimớilànguồnsángvànguồnsinhlựcchovạnvật.Thấmthíathânphậncủanhữngngườibạntù,ngườiấytrởlạihangđộngđểkểlạisựthật. Thay vì hoan nghênh, những người bạn tù – do thói quen dần biếnthànhsựxác tín, thậmchícuồng tín–đãphảnđốikịch liệt, thậmchícònmuốngiếtchếtngườibạntốtbụngấynữa.ĐóchínhlàsốphậnbithươngđãdànhchoSocrates,nhưtađãbiết.

Minhhoạ:HoàngTường

Câuchuyệnấy–nổitiếngvớitêngọi“dụngônhangđộng”–đượcPlatonkểlạitrongtácphẩmCộnghoàcũngnổitiếngkhôngkém.Câuchuyệnmuốnnói:biếtđượcsựthậtđãkhó,chịuđựngđượcsựthậtcònkhóhơn!Vìthế,theoông,nhiệmvụcủatriếtgialàphảinhậnrõ“thânphậncủaconngười”(conditiohumana),và…đừngsợchếtđểnóilênsựthật.“NàybạnGlauconthânmến, những khó khăn của nhà nước, vâng, của toàn bộ nhân loại sẽkhôngbaogiờkết thúc,chotớikhi triếtgia lên làmvuahoặcnhữngkẻ tựxưnglàvuahiệnnayhãytrởthànhnhữngtriếtgiađíchthựcvàtrungthực”.ƯớcvọngấycủaPlatonkhótrởthànhhiệnthực,nhưngđiềuôngmuốnnóikhôngvìthếmàmấtđigiátrịđángsuyngẫm.

Platon (427 – 347 trước Công nguyên) – học trò của Socrates, thầy củaAristoteles–làkhuônmặttrungtâmcủatriếthọcvàtưtưởngTâyphương.AlfredWhitehead, triếtgiavànhà toánhọcnổi tiếngngườiAnh thậmchícònbảo:toànbộlịchsửtriếthọcTâyphương“khônggìkháchơnlànhữngcướcchúchotriếthọcPlaton”.Xuấtthânquýtộc,nhưngôngkhôngchịunổithóicơhộicủabọncầmquyềnAthens.ChúngđãphạmtộiáclầnthứnhấtđốivớitriếthọckhixửtửSocrates.Cáichếtbitrángấycủangườithầyđãámảnhôngsuốtđời,thôithúcôngđitìmnhữngphươngcáchđểnângcaochấtlượnglãnhđạo.Ônglập“việnHànlâm”,cơsởgiáodụctựdođầutiênởphươngTây,đểđàotạođượcnhữngngườihọctròtầmcỡnhưAristoteles.Aristoteles–thầycủaAlexandreĐạiđế–cólúcđãđànhrờibỏAthenssaucơnbiếnloạn,vìkhôngmuốnquêhươngmình“phạmtộiáclầnthứhaiđốivớitriếthọc”!Mỗingườichọnmộtcáchhànhxửchoriêngmình,nhưngđềuthống nhất ở nhiệm vụ hàng đầu: đi tìm chân lý. Trên con đường ấy, tròkhôngnhất thiếtphảiphục tùng thầy.Aristoteles làbằngchứng.Hãyngheôngnói:“Platonlàbạntôi,nhưngtôiphải làmbạnvớichânlýtrướcđã!”.“Bạnvớichânlý”chínhlàtừnguyêncủachữ“triếthọc”trongngônngữTâyphương:philo-sophia.

Khiquyếtđịnhviệcgì,phảinghĩđếnlợiíchcủatoàncục.Vàcơquanlãnhđạophảitrởthànhchỗhiệnthâncholýtưởngđểmọingườicóthểtinđược.

Ýniệmmạnhhơncảthựctại

TheoPlaton, thếgiớiđíchthựcgồmnhữngýniệm, tứcnhữngbảnchấtcógiá trịvĩnhhằngvàbấtbiến, là cơ sởcho thếgiớikhảgiáccủachúng ta.Chẳnghạn,nhữngconvậttrênthếgianchiasẻcùngmộtýniệm“độngvật”.Dùkhácnhauvềloài,convoivàconkiếnđềulàđộngvật.Ýniệmlýtưởngấychỉđượchiệnthựchoámộtphầntrongthếgiớikhảgiáccủachúngtanhư

nhữngbảnsaomờnhạt.Khôngmột sựvậtcábiệtnàocó thể làhiện thântrọn vẹn của ý niệmvề nó.Dù tán thànhhaykhông, ta cũngphải đồngýrằng:chodùcóđạttớiđỉnhcaonàođinữa,vẫnkhôngcólýdogìđểtựmãn,ngủquêntrênthànhtíchvàkhôngnỗlựccảithiệnnó!

HọcthuyếtcủaPlatonvềýniệm,thoạtnhìncóvẻxavờivàkhótin–ngườitagọiônglàôngtổcủathuyếtduytâmkháchquan–nhưngquảđãmanglạinhiềugợihứngthúvịchosuynghĩ:

–Ngàynay,khôngaicòncóthểxemnhẹnhững“yếutố”haynhững“sứcmạnhmềm”!Chínhchúngmanglạinhữnglýtưởng,nhữnggiátrịhầunhưvĩnhcửuđểconngườivươntới.“Tắtlửalòng”trướcnhữnglýtưởngvàgiátrị,conngườichỉcònlànhữngđộngvậtthảmhại.Socratessẵnsàngtrảgiábằngchínhcuộcđờimìnhchonhữnglýtưởngvàgiátrịấy.

–VớiPlaton,cácýniệmcũngkhôngphải lànhững“sángkiến”chủquanđến từmộtcái“tâm”haymộtcái“tầm”vôcăncứnàođó.Trái lại,chúngphảilàkếtquảcủalaođộngtrítuệ,vìkhôngthểtìmthấychúngmộtcáchdễdàngtrongđờithường.Khôngmộtcơquan,tổchứchayxãhộinàocóthểtrườngtồnmàkhôngtìmravàbảovệnhữnggiátrịcốtlõi.

–KhôngphảingẫunhiênkhiPlaton–cùngthầycủamìnhlàSocrates–sửdụngphươngphápđốithoạivàquynạp,bởitrênbìnhdiệnvậtchất,sựvậtthườngkhôngphảigiốngnhưnóbiểuhiện.Conngườiphải tìmcáchcùngnhauđưachânlýraánhsáng,bằngconđườngthuthậpthôngtinchínhxácvàxửlýchúngbằngsựkiểmtratoàndiện.Xãhộithôngtinngàynaycàngxácnhậnyêucầuấy.

–Platon,hơnaihết,tinvàosứcmạnhkiếntạocủanhữngýniệmvàvàosựthống nhất giữa thế giới quan, tư duy và hành động.Vì thế, ông đặc biệtquantâmđếnchấtlượngvàphongcáchlãnhđạo.Khôngcóbàibảnnàocósẵnđểđiềutiếtcôngviệcấycả,ngoàiviệcdàycôngxâydựngmộtvănhoátổchứcvàvănhoácánhân,vừabámrễ trongthựctại,vừachắpcánhchotươnglai.Aixemthườngnguyêntắcnày,sẽtựmìnhđánhmấtlòngtincậynơingườikhác:“Sựbấtcôngghêgớmnhấtlàsựcôngbằnggiảtạo,đạođứcgiả”.

–Platoncũngrất tiếnbộtrongcáchnhìnvềgiới tính:“Nàybạn,khôngcónghềnàophùhợpchophụnữchỉvìhọlàphụnữ,cũngkhôngcónghềnàolàphùhợpchođànôngchỉvìhọlàđànông.Năngkhiếuđượcchiađềuchocảhaiphái”.

–Conngườicònlàsinhvậtcóýthứctráchnhiệm:“Conngườikhôngphảiđượctạorachoriêngmìnhmàcònchotổquốcvàđồngbàocủamìnhnữa”,“khiphấnđấuvìhạnhphúccủangườikhác,tavunbồihạnhphúcchochínhmình”.

–Lý tưởngcủaông trongviệc tổchứcxãhội làphảiphân tích thực trạngchínhxác,đồngthờicóviễnkiếnchomộttươnglaitốtđẹphơn.Khiquyếtđịnhviệcgì,phảinghĩđếnlợiíchcủatoàncục.Vàcơquanlãnhđạophảitrởthànhchỗhiệnthâncholýtưởngđểmọingườicóthểtinđược.Vìthế,ôngvững tin vào sứcmạnh của gươngmẫu: “Liệu người ta có thể áimộmàkhôngnoigương?”

Tóm lại, với Platon, ý niệmmạnh hơn thực tại, vì nó định hình thực tại.Phẩmchấtđíchthựcvàviễnkiếncócăncứlàbảobốichomọisựứngxử.Đólàthôngđiệpthenchốtnhấtmàôngdànhchohậuthế.

BùiVănNamSơn

Khungcửahẹphayconđườngvươnggiả?SGTT-Triếthọccóthểlàmộtsựmạohiểm,nhưngócmạohiểmkhôngthôichưaphảilàđộnglựcchủyếu.Ngườixưabảorằngtriếthọcbắtđầuvớisựkinhngạc.Triếthọchiệnđạilạichorằngnóbắtđầuvớinhữngkinhnghiệmkhổđau,nghingờ,tuyệtvọng,sợhãi.

Làmthếnào?

Vươngmiện được kết bằng gai nhọn là do lính LaMã đặt lên đầu ChúaGiêsu để chế nhạoNgài trước khi hành hình. Hình ảnh này cũng còn cónghĩa:sựvinhquangnàocũngphảitrảgiábằngnỗithốngkhổ!

Minhhoạ:HoàngTường

Triếthọccũngluônbịchếnhạo:nếuđốitượngcủanólà“tấtcảvàkhônglàgìcả”(Gainhọnhayhoahồng,SGTT16.6.2010)thìphươngphápcủanósẽlàgì?Chỉlàmộtphươngphápchungchung,trịbáchbệnhtheokiểu:“Hãysuynghĩrõràngvàmạchlạc!Hãysuynghĩhợplôgíc!”?Cuộcthảoluậnvềphươngpháp trong triết họckéodài bất tận, vì nókhôngchỉ là cuộc thảoluậnvềphươngphápđúngmàtrướchếtlàcuộcthảoluậnchungquanhmộtkháiniệmđúngvềphươngpháp!Nghĩalà,trướchếtphảihỏi:làmsaotiếnhànhcóphươngphápđểtìmramộtphươngpháp(nếucó!).Quảlàmộtvòng

trònluẩnquẩn.Phươngphápđúng–nếukhôngphảitừtrờirơixuống–làmsao tìm thấy được,một khi nó chưa có!Do đó, bản thân việc đi tìmmộtphươngpháptriếthọcđãlàmộtvấnđềtriếthọc.Khitriếthọcđãgắnbóvớimộtphươngphápnhấtđịnhnàođó,ắtnósẽtựđộngxemcácnềntriếthọccònlại(theophươngphápkháchoặcđangđitìmphươngpháp)làchưaphảitriếthọc,khôngphảitriếthọchaythậmchíphản-triếthọc.Rồinócũngxemcảconđườngđãdẫnnóđếnvớiphươngphápấychưaphải là conđường“đúngđắn”.Làmnhư thể từkhicóđượcphươngpháp,nómới thực sự làtriếthọc, trongkhiquên rằngchínhconđườngchưađượcđịnhhình trướcđâymớilàngườimẹđẻđíchthựccủaphươngpháphiệnnay.

Thêmmộtkhókhănnữa:bảnthânphươngphápkhôngthểtựbiệnminhchochínhmìnhmột cách…cóphươngphápđược!Cũngnhưkhông thểdùngchínhphươngphápđãgâyravấnđềđểgiảiquyếtvấnđề:condaosắckhônggọtđượcchínhnó!Dođó,câuhỏilà:đitìmmộtphươngphápchotriếthọcphảichăngcũnggiốngnhưmongmuốncókiếnthứctrướckhicókiếnthức,muốnhọcbơiởtrêncạnmàkhôngchịunhảyxuốngnước?Nóikhácđi,triếthọcđíchthựccónênđểmìnhbịcộtchặtvàomộtphươngphápnhấtđịnhhayphải dám suy tư và đối diện với những gì chưa chắc chắn, chưa ổn định,chưarõràng?Nếutriếthọckhôngmuốnchỉlànơisảnsinhnhữngconvẹt,nókhôngnênđi“conđườngNhưLai”đãđi(hưuhướngNhưLaihànhxứhành)màphảikhaiphá,tìmđường.Giữchotưtưởngcótrậttự,có“kỷluật”khôngcónghĩalàrơivàochủnghĩahìnhthức,tráilại,khaiphá,tìmđườngvớiýthứctráchnhiệm,nghĩalà,theosựhiểubiếtvàlươngtâmchânthậtcủamình.Descarteskhuyênrằng:cứkiênquyếtđi theođườngthẳngsẽcó lúcthoátkhỏi rừng rậm.Montaigne thìe rằng: rừng rậmbiếtđâuquá rộngvàquádài…sovớimộtđờingười,dođó, tanênđiđườngvòngđể thoả sứcngắmnhìnbaokỳhoadịthảovà…vừađivừahuýtsáođểtựtrấnan!

Tạisao?

Tạisaolạilàmtriếthọcmộtkhinókhôngphảivàcũngkhôngthểtrởthànhmộtkhoahọctheonghĩachặtchẽ?Nókhôngphảilàmộtkhoahọcriênglẻđãđành,màcũngkhôngphảilàmộtkhoahọcnềntảnghayphổquát,khôngphải khoa học của khoa học, càng không phải là sự tổng hợp những kiếnthứckhoahọc.Khitriếthọcbànvềnhữngvấnđềnhưýnghĩacuộcđời,bảnchấtconngườihayvềcáigìsiêuviệt,phảichăngchỉvìtòmò?Vâng,cóthể,nhưngcólẽđâylàmộtthứtòmòđặcbiệt,mộtsựtòmòvượtrakhỏisựtòmòthườngnhậthaycảsựtòmòkhoahọc.

Triếthọccóthểlàmộtsựmạohiểm,nhưngócmạohiểmkhôngthôichưa

phảilàđộnglựcchủyếu.Ngườixưabảorằngtriếthọcbắtđầuvớisựkinhngạc.Triếthọchiệnđạilạichorằngnóbắtđầuvớinhữngkinhnghiệmkhổđau,nghingờ,tuyệtvọng,sợhãi.Cáinàocũngcólýcả,nhưngphảichăngđộnglựckhiếntalàmtriếthọccònnằmsâuhơn,ởtrong“bảntính”củaconngười?Conngườilàmộtsinhvậtđặcbiệt,luôntrahỏi,luônđitìmýnghĩa,mongmuốnsoisángchochínhmình.Nhưthế,cónghĩa:tasuytưtriếthọc,vì…takhông thể làmkhácđược!Thật thế, lịchsử triếthọc là lịchsửcủanhữngcâuhỏi,củanhữngcáchđặtcâuhỏivàrấtnhiềukhi,nhữngcáchđặtcâuhỏimởrộngbảnngãvàchântrờicủatahơncảnhữngcâutrảlời.“Câutrảlờiđíchthựcchocâuhỏichỉlàbướcđisaucùngcủamộtchuỗidàinhữngbướcđặtcâuhỏi.Câutrảlờichỉcógiátrị,baolâunóbắtrễtrongviệchỏi”(MartinHeidegger).

Ai?

Triếthọccóthểlàmộtsựmạohiểm,nhưngócmạohiểmkhôngthôichưaphảilàđộnglựcchủyếu.Ngườixưabảorằngtriếthọcbắtđầuvớisựkinhngạc.Triếthọchiệnđạilạichorằngnóbắtđầuvớinhữngkinhnghiệmkhổđau,nghingờ,tuyệtvọng,sợhãi.

Aicũngcóthểtriếtlý.Aicũngcóthểkhôngcầnđếntriết lýgìcả.Nhưngchỉmộtsốítngườitrởthànhnhững“triếthọcgia”(Philosophologen).Mộtsốíthơnnữamớixứngdanhlà“triếtgia”.Nhưng,khôngaicóthểtriết lýmàkhôngthấybănkhoăn,thắcmắc,đauđáu.Tấtnhiên,đauđầu,đaubụng,cảđauđờihaytínhtìnhrầurĩkhôngđủđểlàmtriếthọc!Ngaycảkhiđangcựckỳhạnhphúchoặcvôcùngbấthạnh!Triếthọccònlàcáigìnhiềuhơntrải nghiệm về sự khổ đau hay hạnh phúc.Nó trước hết phải làmột hoạtđộngtinhthần,dùbanđầuchỉđơnthuầnlàphảnứng.Triếthọckhôngchỉcầnsựnhạycảmmàcòncầnsứcmạnhvànănglựccủaýchíđể tựkhẳngđịnh,đểđươngđầuvớinghịchcảnh:khôngphảiđểdồnnén,haythivịhoámàđểthấuhiểuvềnó.Sựkinhngạchayđaukhổlàsựbắtđầunhưngcũngcóthểlàsựkếtthúccủatriếthọc.Triếthọccầnphải“bẻgãy”trảinghiệmcánhânvề thực tạibằng trí tuệ,biếnhiện thực thànhkhả thểbằngsứcmạnhvượtthoátcủatinhthần.

Nóikhácđi,tưduytriếthọcđòihỏitaphảibiếtgiữkhoảngcáchvớichínhmình,xemxétcácvấnđềcánhân,cábiệtmộtcáchphổquát,thoátlykhỏicáiđặcthùbằngmộtsựtrừutượnghoánàođó.Xinhẹnlầnsausẽđềcậpbađặc điểm của tư duy triết học: tư duy về nguyên tắc (vượt lên khỏi kinhnghiệmthườngngày),tưduycóhệthốngvànhấtlà,tưduytựdo.

BùiVănNamSơn

ProtagorasvàkhaiminhHyLạpSGTT.VN-Protagoras(490–420trướcCôngnguyên)–sinhtrướcSocrates20năm–kýhợpđồng…thươngmạihoágiáodụcvớicậuhọctròEuathlus:trảtrướcmộtnửahọcphí,nửacònlạisaukhicậucãithànhcôngtrướctoà.Euathlusrútcụcthấtbại,nênkhôngchịu…thanhlýhợpđồng.

Ảnh:HoàngTường

NhưngôngthầyProtagorasvẫncứkiệnđòicậuphải trả,với lập luận:nếutoà xử cậu thua, đương nhiên cậu phải trả, nếu toà xử cậu thắng, tức hợpđồng đã được thực hiện! Cậu học trò cũng không vừa: “Nếu toà xử thầythua, đương nhiên tôi không phải trả, nếu toà xử thầy thắng, thì tôi… lạithua,tứchợpđồngkhôngđượcthựchiện!”

Có câu chuyện na ná ở ta:một người vớt đượcmột tử thi.Nhà “tư vấn”khuyên:“Anhcứnêugiáthậtcao,thânnhâncủangườichếtkhôngmuacủaanhthìmuacủaai?”Rồilạikhuyênthânnhân:“Anhđừngdạimuagiácao,hắnkhôngbánchoanhthìbánchoai!”

GiaithoạicóthểlàbịađặtnàylàmchoProtagoras(vànhữngtêntuổilừngdanhkhácnhưGorgias,Prodicus…)bịmangtiếnglànhữngnhànguỵbiện.Nhưng,luậnđiểmtriếthọc:bấtkỳviệcgìcũngcóthểcóhaicáchnhìntráingược nhau thì lại không thể xem thường!Thật ra, chữ “Sophist” nguyênnghĩalàngườithôngthạomộtlĩnhvựckiếnthứcnàođấy,dịchlà“biệnsĩ”

hay “biện giả” thì sòng phẳng hơn. Tri thức là có thể dạy và học được.Socratescũngđồngýnhưthế,nhưngkhácnhaucơbảnởchỗ:Socratesvànhấtlàmônđệcủaông,Platon,xemviệcdạyhọclấytiềnlàbỉổi,vàchínhcáchđánhgiánàyđãlàmôdanhcác“biệnsĩ”tronglịchsử.SựphêpháncủaPlatoncòncótínhthuyếtphụchaykhông,nếunhìntừquanđiểmngàynay?Platonđốilậpcách“làmăn”củapháibiệnsĩvới“lýtưởng”giáohoávôvịlợicủatriếthọcvàkhoahọc.Nhưng,liệunhàkhoahọcchỉbiếtsốngvìkhoahọchaycònphảisốngnhờkhoahọc?Mộtcâuhỏihócbúavàdằnvặt!

Cóthểnói,trongthựctế,pháibiệnsĩđãkhaimàochomộtphongcáchhoàntoànmớimẻcủaviệctruyềnbátrithức.Thaychỗchonhữngbậctriếtnhân“anbầnlạcđạo”lànhữngnhàgiáovàdiễngiảchuyênnghiệp.Thayvìtậphợpquanhmìnhmộtsốítmônđệtâmtruyền,cácbiệnsĩ“chiêusinh”ồạt!Mặttíchcựcaicũngdễthấy:nóphávỡlốidạyvàhọcmangtínhquýtộc,đặctuyển.“Côngcụhoá”triếthọcvàkhoahọcđiliềnvớiviệcdânchủhoátrithức,songhànhvớitiếntrìnhdânchủhoácácquanhệxãhội.Nếumuốnngàycàngđôngngườithamgiarộngrãivàmạnhmẽvàođờisốngchínhtrị,xã hội, công cụ lý thuyết phải đến được với quảngđại quần chúng.Bướcngoặtấyxứngđángđượcgọilà“khaiminhHyLạp”,phongtràokhaiminhđầutiênởphươngTâyvàđãphảihếtsứcvấtvảmớibừngsángtrởlạitrongthếkỷ18,nổidanhvớitêngọi“thếkỷánhsáng”,đưađếnsựrađờicủatầnglớptríthứcđộclậpvàchuyênnghiệp.

Nhưđãnóitrên,cáigìcũngcóhaimặt:takhôngthểphủnhậnrằngviệcbiếntriết học và khoa học từ một “thiên chức” (Berufung/calling) thành một“nghề nghiệp” (Beruf/profession) theo cách dùng chữ của nhà xã hội họcMaxWeberẩnchứakhôngítnguycơ:việc“kinhdoanh”trithứccóthểlàmphainhoàtinhthầntriếthọcđíchthựcvàkìmhãmsứcsángtạocủatưtưởng.Điềunàyquảđãxảyraởthếhệcủacácbiệnsĩhậukỳ,họkhôngoankhibịmangtiếnglàcácnhà“nguỵbiện”.Nhưng,trongsốhọ,cókhôngítcácđạibiểunghiêmchỉnhmangtinhthần“khaiminh”sánggiámàlịchsửcầnghinhận.

ĐầutiênphảikểđếnXenophanes,sinhtrướcProtagoras80năm.Trongxãhộicổđạicònđầyrẫythầnlinh,màôngdámdứtkhoáttừbỏlốitưduythầnthoại: “Nếuconngựa,conbòbiếtvẽ, chúngsẽvẽ thần linhcủachúngcóhìnhngựa,hìnhbò!”Ôngvừanghingờnhữngkiếnthứckhôngxuấtpháttừkinhnghiệm,vừakêuđòinhậnthứclýtính.KhôngthuagìKarlPopperởthếkỷ20,ôngchorằngmọitrithứcđềuchỉcótínhphỏngđịnhvàmọilýthuyếtđềucầnvàcóthểđượccảithiệndầndần.

Khoahọclàđểbiếtthêmmộtđiềugìđó,dựavàosựnghiêncứukháchquan,cóphươngpháp.Cònkhaiminhlàđểbớtđimộtảotưởng,dựavàoócphánđoántựchủcủamỗingười.

Tinh thần hoài nghi khoa học thực sự hình thành ở Protagoras. Câu khẩuhiệu nổi tiếng của ông: “Con người là thước đo của vạn vật” có nhiều ýnghĩa.Cáchthứcmàsựvậtxuấthiệnrachotakhôngchỉphụthuộcvàobảnthânsựvậtmàcònvàophảnứngcủatatrướcnhữngkíchthíchcủasựvật.Ôngđãthựcsựđặtcơsởbanđầuchovấnđềnhậnthức,mộtbướctiếnquantrọngtrongtưduytriếthọc.Thếthì,conkhỉ,conbòcũngcóthểtuyênbốchúng là “thước đo của vạn vật” chăng?Ta không biết Protagoras có chủtrương“chủquanchủnghĩa”và“tươngđối luận”cựcđoannhư sự lênángay gắt của Platon không.Nhưng, ít ra, ông cho thấy rằng: khoa học, kỹthuậtlẫnchínhtrị,luậtpháp,luânlýđềupháttriểntheothờigian,vìthếcầnlàmchúngthíchnghivớicácđiềukiệnxãhộiđangkhôngngừngthayđổi.Takhôngthểnàobiếtđượcchânlýtốihậu,vàkhôngnêntinvàocáigìtựxưnglàchânlýtốihậu,bấtbiến,vậychỉcóthểnỗlựckhôngngừngđểđạttớisựđồngthuận,vàcũngcầnkhôngngừngxétlạisựđồngthuậnấy.

Protagoras và phong trào khai minh Hy Lạp không phải từ trên trời rơixuống! Đó là kết quả tất nhiên của những biến chuyển xã hội: sự ra đờinhững ngành khoa học mới mẻ (thời đó chủ yếu là sử học với Herodot,Thukydides, y học với Hippocrates, khoa học tự nhiên và nghệ thuật vớiPolyklet,Euripides,Perikles…)vànhất làsự tiếpxúcvớicácnềnvănhoákhác, ngoàiHyLạp.Ởđâu có sự “mởcửa”, có sựgiao lưu, cóxuhướng“toàn cầu hoá”, ở đó không còn chỗ đứng chonhữngphán truyền có tínhcáchtiên trichodùcó là“thiên tài”đinữa(theokiểucác triếtgia trước–Socrates từThaleschođếnEmpedokles)màphảinhườngchỗchoócphântíchvàlýtínhphêphán.

PlatonvàAristoteleslàcácphảnứnglànhmạnhtrướcxuhướngnày.Họlongạitrướctinhthầnhoàinghicựcđoan,nêncốgắngđitìmcăncứvữngchắccholýtínhkhoahọc.Khoahọclàđểbiếtthêmmộtđiềugìđó,dựavàosựnghiêncứukháchquan,cóphươngpháp.Cònkhaiminhlàđểbớtđimộtảotưởng,dựavàoócphánđoántựchủcủamỗingười.Kểtừđó,“khoahọc”và“khaiminh”điliềnvớinhaunhưhìnhvớibóng.Cảhaigiằngcovàtácthànhchonhau.Khôngcókhoahọc,khaiminhsẽsađoạthànhnguỵbiện.Khôngcókhaiminh,khoahọcsẽrơivàochỗmùquáng,giáođiều.Làđịchthủcủanhau, nhưng nếu không có Xenophanes, Protagoras thì cũng không cóSocrates,Platon!

BùiVănNamSơn

Hãydámbiết!(haytưduynguyêntắc)“Khẩuhiệu”củasựkhaiminhlàgì?ImmanuelKant(1724–1804)hôlênbằng…tiếngLatinh:“Sapereaude!”,“Hãydámbiết!”Phảicógannhưthếmới thoát ra được vòng tù hãm của đời thường. Phải “dám” như thếmớithoátrakhỏisựkhôngtrưởngthànhvìlườivànhát.Lườivìngạinhứcđầuvànhátvìesợquyềnuycủangườikhác,củangườiđitrước.Trẻconđươngnhiênlàchưatrưởngthành,nhưngchínhtrẻconlàkẻ…dámbiếthơnaihết!

Trẻconkhôngngầnngạihỏi“làgì?”và“tạisao?”luônmiệng.Chúngmuốnđirađàngsausựvật,muốnbiếtcănnguyêncủamọisự.Ngườilớnthường…nháthơntrẻcon,nhưng,tấtnhiên,tinhvihơn.

Khoahọcđi tìmnguyênnhânvàđịnhluật.Nhàkhoahọccólẽchỉnêulạinhữngcâuhỏicủa trẻconmộtcáchchi tiếthơn, rắcrốihơn!Triệtđểhơnnữa, triếthọcđặt ranhữngcâuhỏicơbảnvàđòihỏinhữngcâu trả lờicơbản,nghĩalà,cótínhnguyêntắc.Theonghĩarộng,tưduynguyêntắclàtưduytrừutượngnóichung.Còntheonghĩahẹp,nólàtưduychuyêntrahỏivề…nhữngnguyêntắc,gồmbốncấpđộ:xácđịnhkháiniệm,tìmbảnchất,tìm nguyên nhân, và sau cùng, tìm nguyên tắc, kể cả nguyên tắc hay cănnguyêntốihậu.

Tưduybềngangvàtưduybềdọc

Muốnxácđịnhkháiniệm,cầntốithiểumộtnănglựctrừutượnghoánàođóđểtừnhữngcáicábiệtrútracáichung,cáiphổbiến.Cáiphổbiếnbuộclòngphảigạtbỏnhiềunétphongphútrongsựvật;nóluônlàsựgiảnlược,vàđólà chỗ yếu của nó.Khái niệm “chó” bao hàmmọi con chó,mọi loại chó,nhưngkhôngthểchobiếtnhữngđặcđiểmriêngcócủachúchócưngcủatôi.Nhưng,bùlại,nógiúpngườitađisâuhơnvàosựvật,vìsựvậtcóthểcònlàcáigìnhiềuhơnvẻbềngoài,haycònlàcáigìkháchơnđiềunóbộclộra.Nếukhôngcósựhoàinghicơbảnấyđểphânbiệtgiữahiệntượngvàbảnchất,giữatồntạivàvẻngoàiv.v…,ắtsẽkhôngcótriếthọcvàcảkhoahọcnữa.Nhưng,cóchỗkhácnhau.Triếthọcphát triểnmộttưduynguyêntắckhôngchỉ theobềngang, theođường thẳng tuyến tínhđểđi từhiện tượnghaykinhnghiệmđếnchỗphân loạivàđềraquy luậtnhư trongcácngànhkhoahọc, cũngkhông chỉ hướngđếnmột tưduy trừu tượngvàhình thứcnhưtrongtoánhọc.Nólàmcáchkhác:trừutượnghoátheobềdọchaycòngọilàtưduy“siêuhìnhhọc”.Đólàmộtcáchtiếpcậnkhácvớithựctại.Bạnchămchúđếmtiềnvàđãhọcđượcvôsốcáchđểquản trịvà làmsinhsôiđồng tiền.Triếtgiakhôngmấyquan tâmđếnviệcấymà lạihỏi“cắccớ”:Tiềnlàgì?Consốlàgì?Tasaymêbaovẻđẹpvàtạoravôsốcáiđẹp,triếtgiađứngnhìnvàhỏi:Đẹplàgì?Thếnàomớilàđẹpđíchthực?Tấtnhiên,triếtgiakhônglẩmcẩmđếnđộchặnmộtngườiđangvộivãtrênđườnglạiđể thayvìhỏi:“Xin lỗi,mấygiờrồi?” lạihỏi:“Thờigian làgì?!”Nhưng,nhưbạnthấyđó,haicáchhỏikhácnhauhoàntoàn.Theothuậtngữtriếthọc,câuhỏitrướcthuộcvềphạmviápdụngcủamộtkháiniệm,gọilàngoạidiên(extension),câuhỏisaumớithuộcvềnộidungthựcchấtcủakháiniệm,gọilànộihàm(intension).Hầuhếtcác“đốithoại”nổitiếngcủaPlatonđềuvấtvảởchỗlàmchongườiđốithoạibiếtphânbiệthaiđiềuấy.

Giữmộtkhoảngcáchvớithựctạitrựctiếpvớichínhmình,trướcsauvẫnlàđòihỏitốithiểutrongtưduytriếthọc.Tuynhiên,nếukhôngquaylạivớikhởiđiểm,nếubỏrơikinhnghiệmthựctại,mảimêvới“nguyêntắc”,triếthọcchỉcònlàsựviễnmơ,mấthếtsứcsống.

Bềdọccũngcóhaichiều!

Bêncạnhviệcxácđịnhkháiniệmvàtìmbảnchất,việctrahỏinguyênnhâncũnglàđặctrưngcủatưduytrừutượng.Nhưng,ởđâycũngcó…bềngangvàbềdọc.Nhàkhoahọchỏivềcáicótrướchaycáiđầutiên,cáikhởiđộngmột chuỗi những yếu tố. Từ đó có sự phân biệt nguyên nhân và kết quả.Nhưng,tuynguyênnhânsinhrakếtquả(chúngcóthểlàtrướcsauhayđồngthời!) nhưng,về thực chất vàvề “nguyên tắc”, cảhaiđứng trên cùngmộtbình diện, đó là bình diện hiện tượng của kinh nghiệm, tức, vẫn thuộc bề

ngang, như convi trùng là nguyênnhângâybệnh tuykhó tìmnhưngvẫnnằmngaytrongcơthểta.

Triếthọcđẩycâuhỏiấyđếnchỗtriệtđể,mởrộngchuỗinhânquảđếntậncùngđểhỏivềnguyênnhânđầutiênhaytốihậu,vượtrakhỏikinhnghiệmvàhiệntượng.Nócóthểlàmviệcấybằnghaicách:đitìmmộtnguyênnhânthuộcloạihoàntoànkhác,tứcnguyênnhânphi–thờigian,làmnềnmóngcho tấtcảnhữnggìở trong thờigian.Nócũngcó thểđi tìmcáikhôngcónguyênnhân,cáinằmbênngoàiluậtnhânquả,thậmchítrahỏivềbảnthânnguyêntắcnhânquả.Trongtrườnghợpđó,nókhôngcònlàmộtnhậnthứcvềnguyêntắcnữa,nhưng,ýđịnhđitìmcâuhỏitriệtđểcótínhnguyêntắcvẫn còn đó. Triết học có thể đểmở câu hỏi này, xem đó như làmột thửnghiệm,mộtgiảđịnhcủatưduy.Triếthọccũngcóthểgáclạicâuhỏinày,thậmchígạtbỏnóđivìchorằngkhôngthểgiảiđápđược.Nhưng,dùdướihình thứcnào,câuhỏi triệtđểvề“cănnguyên tốihậu”,vềcái“ontoson”(“thựctạiđíchthực”)theocáchnóicủangườiHyLạpcổđạivẫnmãimãilàmộtcâuhỏiđeođẳng,nhứcnhối.Đólàchiềuđilêncủacâuhỏivượtkhỏikinhnghiệm,hiệntượng.Triếthọcgọilốitưduybềdọctheohướngđilênnàylàtưduysiêuviệt(transcendent).

Cũngvượtrakhỏithếgiớikinhnghiệm,hiệntượng,nhưngcòncóchiều“đixuống”nữa,hayđúnghơn,đilùilại,giữmộtkhoảngcách.Tưduynguyêntắccótínhtriệtđểvềmặtkháchquannhưtrênđâycầnđiliềnvớimộttưduycũngtriệtđểvềmặtchủquannữa.Đólàcâuhỏi theotinhthầnkhaiminh(“ProtagorasvàkhaiminhHyLạp,SGTT,14.7.2010):yêusáchtriệtđểvềmặtkháchquannhưthếcócơsởkhông?Đâulànhữngđiềukiệnchủquanđểnhữngnhậnthứcnhưthếcóthểcóđượchoặckhôngthểcóđược?Đólàcâuhỏi của sựphêphánvà tự–phêphánvềnăng lựcnhận thứccủaconngười.KhôngngạcnhiênkhiImmanuelKant,ngườiđềrakhẩuhiệu“Hãydámbiết!”cũngchínhlàngườidámđặtracâuhỏi“thụtlùi”ấy!Vàôngđặtcholốitưduytự-phêphánấymộttêngọi,cóảnhhưởngquyếtđịnhđếntoànbộ triết học hiện đại: tư duy siêu nghiệm (transcendental). “Siêu nghiệm”cũnglàvượtrakhỏikinhnghiệm,nhưngkhôngphảibaybổngtheochiềuđilênnhư“siêuviệt”,màlàđixuống,đilùilại,tựvấn.CảhaiđềubắtnguồncùngmộttừcănLatinh:transcendere:vượtrakhỏi.

Quảthật,takhôngthểtriệtđểtrongcâuhỏi“kháchquan”nếukhôngđồngthờitriệtđểtrongcâuhỏi“chủquan”.Giữmộtkhoảngcáchvớithựctạitrựctiếpvàvớichínhmình,trướcsauvẫnlàđòihỏitối thiểutrongtưduytriếthọc.Tuynhiên,nếukhôngquaylạivớikhởiđiểm,nếubỏrơikinhnghiệmvềthựctại,mảimêvới“nguyêntắc”,triếthọcsẽchỉcònlàsựviễnmơ,mất

hết sức sống như chàng dũng sĩ Achilles bị tách khỏi lòng đất mẹ. “Giữkhoảngcách”khôngđồngnghĩavới“sốngtrêntrời”.

BùiVănNamSơn

AristotelesvàsựquảntrịtrithứcSGTT.VN-Tronglịchsửcổkim,khôngcóaitíchluỹnhiềutrithứctrongthờiđạimìnhbằngAristoteles(384-322tr.CN).Khôngchỉtíchluỹ,ôngcòngópphầnquyếtđịnhtrongviệckhaisinhrachúng.Tri thứcnhiềuquádẫntớiviệclàmsaoquảntrịnó.Ngàynay,việcquảntrịtrithứccàngquantrọngvàkhôngchỉđặtrachocáccôngty,xínghiệpmàchotừngcánhânvàcảxãhội.

Minhhoạ:HoàngTường

Vấnđềlớnnhấtcủasựquảntrị tri thứclà:nhữngthôngtinvàsựkiệnchỉthựcsựhữuíchkhiđượcđặttrongtoàncảnhcủamộtnhậnthứctổnghợp,củanhữngnhiệmvụ,mụctiêucủangườisửdụng.Đâuphảilàthờithượngkhitronghầuhếtcácnước,những“think-tank”liêntụcrađời,khingàycàngnhiềunhữngtổchức,xínghiệpthànhlậpbộphậnchuyênmônvớicácchứcdanhmớimẻvềquảntrịtrithức.Quảntrịtrithứcđãtrởthànhmộtphươngphápquản lýhệ trọng.Mộtcánhân,mộtxãhộicũngnhấtđịnhsẽ tụthậunếukhôngbiếtđếnnó.Vànócũngchỉđượcđặtramộtkhisốlượngtrithứctrở nên quá lớn và phức tạp.Aristoteles có lẽ là người đầu tiên phải giảiquyếtvấnđềnày,bởihơnaihết,chínhôngđã…tạoranó!

Thanhxuấtưlam

“Màuxanhtừmàuchàmmàranhưngxanhhơnchàm,băngtừnướcmàra

nhưnglạnhhơnnước”Thanhxuấtưlamnhithắngưlam,băngxuấtưthuỷnhi hànư thuỷ – người xưa thường dùng cách ví von ấy để khen trò hơnthầy.ĐóđúnglàtrườnghợpcủatròAristotelesvớithầyPlaton.Aristoteleslàmột“vạnthếsưbiểu”củaphươngTâyvềmặttri thức.Suốthàngnghìnnăm,vàởnhiều lĩnhvực,chẳnghạn, sinhvậthọc,chođến tận thếkỷ19,phươngTâyxem trọngnhững lời“Aristotelesđãdạy rằng”khôngkhácgì“Tửviết”ởta,kểcảnhững…sailầmhiểnnhiên!

Hầunhưkhôngcó lĩnhvựckhoahọcvànghệ thuậtquan trọngnàokhôngđượcôngquan tâmhaygópphầnxâydựngnên:vật lý, hoáhọc, sinhvậthọc,độngvậthọc,thựcvậthọc,tâmlýhọc,chínhtrịhọc,sửhọc,đạođứchọc,lýluậnvănhọc,tutừhọcvànhấtlàlogichọc.Nhữngnghiêncứubaoquát,vượtrakhỏicácchuyênngànhthìđượcgọilàsiêuhìnhhọc,mộtmônhọcnền tảngcủa tưduyTâyphương.Từđóôngcũng trở thành tiếngnóithẩmquyềntrongcảtôngiáovàthầnhọc.

Đứchạnhcủalýtrívàđứchạnhcủatínhcách

Trithứclàkinhnghiệmcótổchức.Dođó,nóvừaxuấtpháttừkinhnghiệm,vừavượtlêntrênkinhnghiệm:“Tatinrằngviệcbiếtvàhiểuthuộcvề“nghệthuật”hơnlàthuộcvềkinhnghiệm,vàtaxemngườinắmvững“nghệthuật”làthôngtháihơnngườidàykinhnghiệm,bởichínhsựthôngtháimớimanglạichoconngườithướcđocủatrithức.Sởdĩnhưvậy,làvìngườithôngtháibiếtrõnguyênnhân,cònngườichỉcókinhnghiệmthìkhông.Ngườicókinhnghiệmchỉbiếtcáinhưthếnào,trongkhingườithôngtháithìbiếtcảcáitạisaonữa”.

Tacóhaiđứchạnh:đứchạnhcủalýtrívàđứchạnhcủatínhcách.Sángsuốtlàkếthợpđượccảhaitrongnhữngquyếtđịnhcủamình.

Aristoteles

Vìthế,cáitạisaohayhọcthuyếtvềnguyênnhânlàtrungtâmcủahọcthuyếtAristoteles. Theo ông,mọi sự biến đổi và phát triển kỳ cùng đều có bốnnguyên nhân. Thứ nhất là nguyên nhân tác động, làm phát sinhmột tiếntrình.Tiếntrìnhấydiễntiếnnhưthếnào,lạiphụthuộcvàohainguyênnhânkhác:đặctínhcấutạocủanóhaynguyênnhânvậtchất,vàhìnhthứcbiếnđổi của nó hay nguyên nhân hình thức. Sau cùng là nguyên nhân thứ tư:nguyênnhânmụcđích,xácđịnhmụctiêucủatiếntrình(theonghĩanguyênnhânvàkếtquảhayphươngtiệnvàmụcđích).Mọitiếntrìnhđềuxâuchuỗivớinhau.Mụcđíchcủatiếntrìnhnàylạilàphươngtiệnchomộttiếntrìnhkhácđểphụcvụchomộtmụcđíchkhácnữa.Quanniệmđượcgọilà“mục

đíchluận”ấytấtyếuphảiđiđếnchỗgiảđịnhmộtnguyênnhânđầutiênkhởiđộngtấtcảvàmộtmụcđíchtốihậumàmọitiếntrìnhđềuhướngvề.Nguyênnhânđầu tiênvàmụcđích tốihậuđồngnhấtnhưmộtvòng trònkhépkín.Khôngchỉcóconngườimớibiếtđặtramụcđích,màmọisựvậtđềucómụcđíchtựthân.Mộttưtưởngđộcđáovàsẽảnhhưởngsâuđậmđếntưduyvềlịch sửvũ trụ cũngnhư lịch sử conngười!Hegel rất tán thưởng tư tưởngnày,trongkhitriếthọchiệnđạinghingờvàphêphánnó!

Nếutoànbộgiới tựnhiên làmộtsựphát triển từchỗchưahoàn thiệnđếnchỗngàycànghoànthiện,thìquyluậtcơbảnđượcrútralà:tựnhiêncũngnhưconngườiluônởtrongmộtdiễntrìnhhoànthiệndầnđểthựchiệntrọnvẹnđíchđếnhaysứmệnhcủamình.Nhưng,vìconngườilàsinhvậthướngđếnxãhội,nênchỉcóthểđạttớicấpđộhoànthiệnvàhạnhphúccaohơnởtrongcộngđồngvớinhữngconngườikhác.Tàinăngcánhânchỉcóthểtồntại,phát triểnvàhoànthiệntrongmộtcộngđồng.Tuynhiên,khácvới thúvật,conngườicónhiềukhảnănglựachọnđểthithốtàinăngcủamình.Nếuthúvậtthườngchỉbịngoạicảnhchiphốivàcảntrở,thìconngườicòncóthểbịchínhbảnthânkìmhãmvàgâyhại.

Vìthế,theoAristoteles,đểsốngtốtvàhạnhphúc,cầnphảitránhnhữngtháicực.Tiềnbạc,quyềnlựcvừacóthểhữuíchvàcógiátrị,vừacóthểgâyhoạchocộngđồng,gieorắcsựthùđịchvàhuỷhoại.Xácđịnhmụcđíchđểsốngmột cách đúng mực ở “trung đạo” là quy tắc vàng của đạo đức họcAristoteles.Khoahọclýthuyếtlàmviệcvới“nhữngchânlýkhôngthểkhácđược”,chẳnghạn,toánhọc,vậtlýhọc,logichọc,siêuhìnhhọc.Trongkhiđó,khoahọcthựchànhlạilàmviệcvớithếgiớinhânsinh,với“nhữnggìcóthểthayđổivàlàmkhácđược”.Đạođứchọcvàchínhtrịhọcthuộclĩnhvựcnày,vàvì thế,đó làniềm tựhàocho sự tựdovàquyền tựquyết củaconngười.

Như thế, theoAristoteles, ta có hai đức hạnh: đức hạnh của lý trí và đứchạnhcủatínhcách.Sángsuốtlàkếthợpđượccảhaitrongnhữngquyếtđịnhcủamình.Nhữngquyếtđịnhlémlỉnh,vìlợiíchnhấtthờikhôngtựđộnglànhững quyết định tốt.Quyết định tốt là khi nómang lại lợi ích cho cộngđồngvềlâudài.Muốnthế,quytrìnhlấyquyếtđịnhphảithoảứnghaitínhchất:khoahọcvànhânbản.AristoteleskhiêmtốnvàthiếtthựchơnPlaton:hãy tập quyết định sáng suốt từ những việc nhỏ! Ta học được gì từAristoteleschosựquảntrịtrithứcngàynay?Xinhẹnlầnsau!

BùiVănNamSơn

KẻđạináocũngcầnmộttrậttựSGTT.VN-Mộtnắmcát,mộtđoáhoavà…mộtnồinướckhácnhauchỗnào?Nắmcátvẫnchỉlànắmcátrời,dùtaxáotrộnhaythêmbớt.Tráilại,đoáhoa làmộthệ thống,vìnógồmnhiềubộphận.Vậy,bátcơmcũng làmộthệthống?Thưakhông,vìnóthiếuđặcđiểmthứhaicủađoáhoa:cácbộphậnphảiđượckếtnối thànhmộtmạng lưới, theomột cấu trúcnhấtđịnhnàođó.

Minhhoạ:HoàngTường

Hệ thống làmộtcái toànbộmớimẻ,hoàn toànkhácvànhiềuhơncácbộphậnhaycáctiểu–hệthốngcủanó.Trongkhiđó,nồinướclàmộthệthốngmở:nótraođổinănglượng(nhiệt)lẫnchấtliệu(hơinước)vớimôitrườngchungquanh.Không có nhiệt, nó khôngbao giờ sôi.Không thoát hơi, nósẽ…nổtung,nhưsốphậnthườnggặpcủanhữnghệthốngđóng,khépkín.Sựsống,xãhội, tưduyđều lànhữnghệ thống,vì thế,cầncó tưduy…hệthống!

Triếthọcvàtưduyhệthống

Triết học thường được xem là nghệ thuật của tư duy hệ thống, thậm chí,khônghiếmkhiđượchiểulàviệc“nghĩra”nhữnghệthống.Thậtra,tưduynàoítnhiềucũngmangtínhhệthống,bởinólàsựnốikếtnhữngtưtưởng.Triếthọc,cóchăng,chỉ làmviệcấymộtcách triệtđểhơn,vềchấthayvề

lượng.Ýmuốnấythườngthểhiệnởhaiphươngdiện:phêphánnhữngtrậttựhaynhữnghệthốnghiệntồnvàđặtcâuhỏivềtrậttựhayhệthốngmớicủacáitoànbộ.Triếtgiahiếmkhivừalòngvớinhữngtrậttựhaynhữnghệthốngsẵncó.Vớihọ,chúngchỉ lànhữngcáivôtrật tựchưađượcnhậnramàthôi.Làtưduyvềcáitoànthể,triếthọcítquantâmđếnnhữngtrậttựđặcthù,bộphậnmàluônđitìmcáitrậttựbaoquát,phổquát,vànhiềukhitưởngrằngmìnhđãtìmđược!

Nỗlựctìmrahaytạoramộttrậttựtinhthầnkhôngchỉđểthoảmãnnhucầutrítuệmàcònlàmộtnhucầu“hiệnsinh”.Bấtkỳai,dùlàmộtkẻ“đạináo”,cũngcầnmột“trậttự”nàođótrongcuộcsống.Dođó,nếutưduylàsắpđặttrậttự,vàtriếthọclàsắpđặttrậttựcơbản,nghĩalàtrậttựvượtrakhỏihiệntượngvàcótínhnguyêntắc(SàiGònTiếpThị,Tưduynguyêntắc,28.7),thìnóluôncóxuhướnglàmộttưduycóhệthống.Ởbìnhdiệnlýthuyết,triếthọcchốnglạisựhỗnloạncủanhậnthức,tức,ítnhiềuphảicótínhhệthốngtrong thao tác khẳngđịnh, xâydựng lẫnphủđịnh, phêphán.Triết học cótính hệ thống về nguyên tắc, đồng thời có tính nguyên tắc một cách hệthống!

Trậttựhayhệthốngđượcsuytưởngbằngnhiềucáchkhácnhauvàđượctạorabằngnhiềubước.Phânbiệtnhữngcáikhácnhau, tậphợp lạinhữngcáithuộcvềnhau(theonhữngtiêuchuẩnhaynguyêntắcnhấtđịnh),rồisắpxếpchúnglạitheotrậttựtiếpdiễnhoặctheotrậttựphụthuộc.Từđó,tacóđượcnhữngtrậttựhàngngangvàhàngdọc,theochuỗihaytheothứbậc,cótínhphứchợp ít haynhiều, và ta gọi những trật tự bên trênvàbêndưới ấy lànhữnghệthống.Nhữnghệthốngấy(củatưduyhoặccủasựvật)cóthểrấtkhácnhau,nhưngđều lànhữngcái toànbộđược sắpxếpdựa theonhữngnguyêntắchaynhữngyếutốchủđạonàođó.

Mộthệthốngtuyệtđối?

Vấn đề gay go nảy sinh khimột hệ thống như thế được suy ra bằng conđườngdiễndịch, tức từmột sốhay thậmchí từmộtnguyên tắcduynhất.Nếutoánhọcvẫnthườngdiễndịchmộtcách“vôhại”từnhữngtiênđề,thìphảichăngtriếthọc–nhưlàviệcnghĩranhữnghệthốngđượcdiễndịch–cóthểhồnnhiênsuyratoànbộthựctạitừmộtnguyêntắcduynhất?Triếthọccốđitìmmột“côngthứcduynhất”chovũtrụ?Mộttrậttựtuyệtđối–nếucó–ắtphảiđượcsuyra từbản thânmộtcái tuyệtđối.Nếu làmđượcđiềuấy, triếthọc trở thành…cáibiết tuyệtđối.Thếnhưng(lại“nhưng”!),mộtnguyêntắctuyệtđốinhưthếliệucóthểchứađựngsẵnmọinộidungcóthể có, dù chưa được giải thích? Thêm nữa,một nguyên tắc tuyệt đối thì

khôngchỉ tuyệtđốivềnộidungmàcònphải tuyệtđối sáng tỏđểai cũngnhậnthứcđược.Trongthựctế,mộtsựhiểnnhiêntuyệtđốikhôngđượcmọingườithấylàhiểnnhiênthìchỉlàmộtkhẳngquyếtgiáođiều,vàcàngnguyhạihơnkhidùngnóđểchêtráchngườikháclàdốtnát,vôtri.Trongchừngmựcđó,mọihệthốngtuyệtđốiđềutiềmtàngtính“khủngbố”!Nhưconmắtkhôngthểnhìnthấychínhmình,mọihệthốngtựxưnglàtuyệtđốiđềukhócókhảnăngtựphêphán.Hơnthế,chúngdễdẫnđếnsựmùquángvìbỏquênthựctạihoặccưỡngbứcnóvàotrongkhuônkhổcủahệthống.Nếutachỉcóthểnhìncáitoànbộtừnhãnquancủacáitôihữuhạnthìmọihệthốngtuyệtđốichỉcóthểđượcduytrìbằngsựcuồngtínvàsự…thiếutửtế.

Nếucónhữngngườithấycâykhôngthấyrừngthìviệcthấyrừngmàkhôngthấycâycũngkhônghẳnlàtrithứcmàcókhichỉlàmchomìnhthêmmùmịt.

Thấycâyvàthấyrừng

Khôngthểphủnhậnrằngmộthệthốngtuyệtđốilàcóthểsuytưởngđược,thậmchí,làmộtsựtấtyếucủatưduy.Nhưng,khôngphảivìthếmànótrởnênkhảthinhưcóthểxâynênmộttoànhàtiềnchế,chìakhoátraotay.Vậyphải chăng ta đành rút ra kết luận “thựcdụng” rằng cần tạmgác lại thamvọngvềmộttrậttựtốihậu?Khôngaitrongchúngtacóđủthờigianđểchờđợimột hệ thống hoàn chỉnh cả, dù tư duy triết học bao giờ cũngmongmuốn là một tư duy “lôgíc”, “có phương pháp”, “có hệ thống”. Nếu cónhữngngườithấycâykhôngthấyrừngthìviệcthấyrừngmàkhôngthấycâycũngkhônghẳnlàtrithứcmàcókhichỉlàmchomìnhthêmmùmịt.Triếthọc,xétvềýtưởngvàmụcđích,lànỗlựchệthốnghoá,tứclàmộtsựsắpxếptrậttựtoàndiện.Nhưng,trongthựchành,nóbaogiờcũnglàmộtthànhtựu tạmthời,khônghoànchỉnhvàkhôngkết thúc.Chân thậtvàdunghoàhơnkhi tacốđisâuvàonhữngnhậnthứcbộphận,đồngthời thulượmvàgiữvữngmộtcáinhìntoànbộ.Mộttrậttựtấtyếunàođótựnósẽmanglạichota.Tưduycóhệthống(nhưngkhôngtựtróimìnhtronghệthống)mởrakhônggianchotínhchấtthứbacủatưduytriếthọc:tưduytựdo.

BùiVănNamSơn

Cổthụngànnămhaychậukiểngmộtmùa?SGTT.VN-Cũngchỉtừmộthạtmầmnhỏbéthôinhưngrồisẽcómộtcâycổthụnghìnnămhoặcchỉlàmộtchậucúcgọilà“vạnthọ”màkhôngquanổimộtmùa.Chúngkhácnhauở tiềmlựcđượctậphợpvà triểnkhai:cácđiềukiệnbanđầugiữvaitròquyếtđịnh.Tíchluỹtrithứcvàsựquảntrịtrithứccũngnanánhưthế.

Trở lại vớiAristoteles (SàiGònTiếpThị, 4.8.2010). Sự quản trị tri thức,theoông,cầncảhaiđiềukiện:kiếnthứccơbảnlẫnthôngtincậpnhật.Trithứclýthuyếtlàđầuvào,làcơsởchoviệctiếpthu,pháttriểnnhữngtrithứcmới và vận dụng chúngvào việc giải quyết nhữngvấn đề của cuộc sống.Khôngcótrithứccơbảnthìmọinỗlựcvềsausẽrấtvấtvả,thậmchívôbổ,khôngkhácgìhoàicôngchămbónchomộthạtmầmèouột.

Nămloạihìnhtrithức

TrongtácphẩmĐạođứchọcNichomachus,Aristotelesnêunăm“đứchạnh”củatưduy,thậtralànămloạihìnhtrithức.Chúngbổsungchonhauhơnlàtheothứtựcấpbậc:

1.Episteme:trithứckhoahọccơbảnvà“thuầntuý”,chẳnghạnvềtoánhọc,lôgíchọc,vàcáckhoahọcchínhxáckhác.

2. Techne: tri thức kỹ năng, hướng đến hành động. Techne làm việc vớinhữngsựvậtluônthayđổihơnlàvớinhữngquanhệtươngđốiổnđịnhvàbất biến như trong episteme.Techne phản ánh bản tính năng động của trithức,chẳnghạn,cáckhoahọctựnhiênvàxãhội.

3.Phronesis:trithứcthựchànhdựatrênkinhnghiệmđểtạonênsựvậthay

hànhđộng.NếuTechnecóthểdạyvàhọc, thìphronesischỉcóthểchiasẻbằngkinhnghiệmthựchànhcụthể.

4.Nous: tri thức trựccảm.Đâylà loại tri thứcđặcbiệt,chỉnảysinh từsựquenthuộc,nhuầnnhuyễnvớihailoạitrithứctechnevàphronesis.Nănglực“trựccảm”càngcao,conngườicàngdễđiđếnnhữngđộtphá,sángtạotrêncơsởnhữngtrithứcvữngchắc.Noussẽchuyểnhoáthànhepistemekhibiếnnhững“trựccảm”từtrạngtháimặcnhiênthànhtrithứcminhnhiên.

5. Sophia: sau cùng là tri thức lý thuyết về những chân lý phổ quát haynhững“đệnhấtnguyênlý”củatriếthọc.MặcdùAristotelescũngdànhchotriếthọcmộtchứcnăngthựchành,nhưngôngchorằngnóchỉlàmđượcđiềuấy,baolâunólàlýthuyếttrướcđã:đểhànhđộngđúng,phảibiếtcáigìlàđúng.Ôngbácbỏviệcgiớihạnlýtínhvàtriếthọcvàochứcnăngphươngtiện.Vì thế,ôngđánhgiácao“tháiđộvàcuộcsốngtronglý thuyết”(biostheoretikos)nhưlà lốisốnghướngthượng,vôvị lợivàxứngđángthựcsựvớiphẩmgiácủaconngười.Tấtnhiên,đàngsauquanniệmnàylàlòngtinvàochânlýkháchquanvốnkhôngphảidoconngườilàmramàchỉcóthểpháthiệnvàchiêmngưỡng.Từ“lýthuyết”(theoria)nguyênnghĩalà“ngắmnhìn”!Cácthếhệvềsaucóthểkhônghoàntoànđồngývớiông:trithứcchủyếu là để phục vụ nhữngmục đích thực tế, và, hơn thế,mọi tri thức đềumangđậmyếutốchủquan.Điềunàythểhiệnởmôhìnhmớivềtưduykhoahọc từ thời cận đại với Galileo Galilei (1564 – 1642) và Immanuel Kant(1724–1804): thayvì“ngắmnhìn”, tứcquansát,môtảgiớitựnhiênmộtcáchđầytônkính,conngườihiệnđạidùng“thínghiệm”để“buộctựnhiênphảitrảlời”bằngnhữngđịnhluậtcủanó.Nhưngđólà…câuchuyệnkhác!

Cóthể“quảntrị”đượctrithức?

Khôngmộtkỹthuậtquảntrịnàocóthểthaythếconngườisángtạo.Vàkhôngmộtsựthôngminhtàitrínàocóthểđịnhhướngconngườivềmặtđạođứccả.

PeterDruckerlàngườiđầutiênnhậnravaitrònổibậtngàynaycủa“ngườilaođộngtrithức”từnăm1959vàdunhậpkháiniệm“xãhộitrithức”vàonăm1969.KarlWiig–vàgầnnhưđồngthờivớiônglàKarl-ErikSveiby,ngườiThuỵĐiển–đềrakháiniệm“quảntrịtrithức”vàonăm1986.Nhưngnăm2001,Sveiby viết thư choWiig: “Khi nghĩ đến sự sáng tạo, học tập,chiasẻ(chuyểngiao)vàsửdụngtrithức,chúngtađãhiểunónhưmộtchuỗinhữngtiếntrìnhxãhộivànăngđộngcầnphảiđượcquảntrị(…).Vàchúngtađãkhôngbiếtdùngtừnàohayhơnlà“quảntrịtrithức”.Nhưnghômnay,

tôirấttiếclàtạisaochúngtalạikhôngtìmđượcmộtcáchdiễnđạttốthơn!”Tại sao có sự “hối tiếc”đó?Lẽ ra phải ngược lạimới phải chứ, khi côngnghệthôngtinngàycàngpháttriển,tạothêmnhiềuthuậnlợichoviệc“quảntrị”?Lýdochủyếucólẽlàvìthuậtngữ“quảntrị”(management)quáthờithượngđếnchỗsáomòn.Ngườitadễcócảmtưởngrằng“quảntrị”làmộtvấnđềđơn thuầnmangtínhkỹ thuậthayphươngpháp, trongkhikỹ thuậthayphươngpháp(technevàphronesis)cũngchỉlàcácbộphậncủatrithức!Thậtthế,“quảntrịtrithức”theonghĩahẹpgồmbabộphận,vàmỗibộphậngồm bốn chức năng: tiếp thu tri thức (phát hiện, thu thập, đánh giá, sángtạo);tổchứcvàtàngtrữtrithức(môhìnhhoá,phânloại,địnhvị,tíchhợp);phânphốitrithức(chiasẻ,táisửdụng,bảotrì,phổbiến).Sovớisơđồấy,ítracóhailoạihìnhtrithứcrấtkhóhoặcthậmchíkhôngthể“quảntrị”:trựccảmsáng tạo(nous)và tri thức triếthọcvốnmangbản tính tựdo,vượtrakhỏimọiràocản(sophia)!Đólàchưanóiđếnmộtkíchthướckháccủatrithức:kíchthướcđạolý.Khôngmộtkỹthuậtquảntrịnàocóthểthaythếconngườisángtạo.Vàkhôngmộtsựthôngminhtàitrínàocóthểđịnhhướngconngườivềmặtđạođứccả.ConngườicànghiệnđạicàngnhớđếnhailờidặndòvàcảnhbáosauđâycủaAristoteles:“Aimuốnnhậnthứcđúngđắnthìtrướcđóphảibiếtnghingờđúngcách”,và“Điềumàngaycảthầnlinhcũngphảibótay:đãlỡlàmrồithìânhậncũngđãmuộn!”

BùiVănNamSơn-minhhoạ:HồngNguyên

Tưduyvàtựdo:quảtrứngvàcongà?SGTT.VN-Mộtnữsinhđảmnhậnđềtàithuyếttrình“Tưduytựdolàgì?”đã lênmạngcầu cứu: ai biết, làmơnchomộtđịnhnghĩangắngọngiùm!Mộthồiâm:tưduytựdolàcứtìmhiểuthếgiớimàkhôngcầntheoquytắcnàohết!

Côhỏilại:Saokỳvậy?Trảlời:Kỳgìđâu?Phảitìmhiểuđãrồimớicóquytắcchứ!

Tưduyvàtựdo,lạimộtcâuchuyệncủaquảtrứngvàcongà?Tựnó,mọitưduyđềutựdo,chỉcóđiều:trongthựctế,nóthườngbịcảntrởbởiđủthứthếlực: thầnquyền, thếquyềnvàcả thóiquencủabản thânngười tưduy.Tưduynàocũngbịmộthoàncảnhnhấtđịnhgiớihạnnó,nhưngtưduytriếthọc–ítravềbảntínhvàýhướng–baogiờcũnglàmộttưduytựdo,tứcvượtkhỏinhữngngụctùtinhthần.Mặcdùtươngđốivàhữuhạn,nhưngtưduytriếthọclàvôgiớihạn,vượtbỏràocản,nghĩalà,tựdotriệtđể.Sứcmạnhcủaýchívàsứcmạnhcủatưduyđểthoátkhỏimọicưỡngchếtưtưởnglàlinhhồnvàlẽsốngcủatriếthọc.Nóingắn:khôngthểcótriếthọcnếukhôngcósự tựgiảiphóng tâmhồn.Điềuấyđòihỏisựdũngcảm,kểcảsựdũngcảmdấnmìnhvàochỗbấpbênh,nghingờ,thấtvọng.

Tựgiảithoátkhỏicáigì?

Ngườitathườngxétsựtựdoởhaigiácđộ:tựdokhỏicáigìvàtựdođượclàmgì.Trướchết,làtựgiảithoátkhỏitấtcảnhữnggìràngbuộctưduy,màhàngđầulàkhỏinhữngthóiquen“vôtưtưởng”củanhịpsốngthườngngày.Quađó,cóýthứcmuốnthoátrakhỏinhữngnộidungvàhìnhthứctưduyquenthuộc.Triếthọc,vìthế,trướchếtbaogiờcũnglàsựphêphán.Sựphêpháncònđượcnânglênthànhsự“phêphánýhệ”(“Ideologiekritik”)nhằmbóctrầnnhữnglốigiảithíchthếgiớimàlạitrởthànhxalạvớithếgiớivàtạonên những huyền thoại lừamị.Mục đích là để phân biệt giữa tri thức vànguỵ tri thức, giữa ảo ảnh và thực tại, giữa ướcmuốn và hiện thực. Thếnhưng,bảnthântriếtgiacũngdễrơivàothếgiớiảoảnh,vôtìnhhaycốýtạoranhững“huyềnthoại”mới.Dođó,khimởranhữngchântrờimớicủatưduy, triếthọc luônphảiphản tỉnhvà tựphêphán: tưduycủamìnhchỉcótínhgiảđịnh,thửnghiệm,vìmọiviệccóthểkhácsovớiđiềumìnhnghĩ.Tưduy tựdocòn làbiếtđặtchínhmình thànhvấnđề, là luônnhớrằngmìnhphảibiếttựgiảithoát…khỏichínhmình.

Tựgiảithoátbằngcáigì?

Nếukhôngxétđếnnhữngtrởlựctừbênngoàithìtriếthọcchỉcóthểtựgiảithoát trongtưduyvàbằngtưduy.Triếthọc“dựavàosứcmìnhlàchính”,nhưng,đểkhôngthoáihoáthànhnhữngkhẳngquyếtvôbằng,nóphảibiếtvềnhữnggiớihạncủachínhmình,nghĩalàthậntrọngvàcânnhắc.Làmộtlýtínhđếnvớithựctạimộtcáchtựdo,triếthọckhôngphảilàgiáctínhcótínhcôngcụ,cơgiớihaykỹthuật,dođó,cũngchỉcóthểtựgiảithoáthaytựthanhlọcbằnglýtính.Tấtnhiên,tưduyconngười–baolâucònlàtưduycủaconngười–khôngbaogiờ là tuyệtđối tựdo: ta luônsuy tưởng trongmộtchân trờinhấtđịnh.Thêmnữa, tưduy tựdokhôngphải là tưduy tuỳtiệnmàbaogiờcũnggắnliềnvớimộtnộidungvàphụcvụchonộidungấy.Nhưng,khácvớitưduycơgiới,côngcụhaykỹthuật,tưduytriếthọckhôngđi tìmnhữngphươngtiệnđểđápứngnhữngmụctiêuvàmụcđíchcụ thể,tráilại,đitìmchínhnhữngmụctiêuvàmụcđíchmớimẻ,donótrahỏiđủthứ,gõcửamọinơi,kểcảởnhữngchỗtưởngnhưvôvọng.

Tựgiảithoátđểđivềđâu?

Khôngthểcótriếthọcnếukhôngcósựtựgiảiphóngtâmhồn.Điềuấyđòihỏisựdũngcảm,kểcảsựdũngcảmdấnmìnhvàochỗbấpbênh,nghingờ,thấtvọng.

Làtưtưởngtựgiảithoát,triếthọcthườngxuấthiệntronghìnhthứccủasựphủđịnh,thậmchí,củasựpháhuỷ.Nóphêphán,đảkíchkhôngthươngtiếc

nhữngniềmtinngâythơvàgiáođiều,nhữngtrithứctránguỵ,nhữnghìnhthứctưtưởngsailầm.Cóthểnói,bảntínhcủatriếthọclàkhôngngừngxétlạimọichuyện:khiđitìmmộtchỗdựavàchỗđứngvữngchắc,nóđàobớivàquậtngãngaycảchỗdựavàchỗđứngcủamình:nóluôn…khủnghoảngniềm tin!Nhưng, không chỉ phủ định, triết học còn làm công việc khẳngđịnh. Do bị điều kiện lịch sử quy định, triết học thường phải chấp nhậnnhữngđiểmxuấtpháttươngđối.Câuhỏinàocũngbaohàmđiềukhôngthểhỏi.Sựphêphánnàocũngdựatrênnhữngtiêuchuẩnkhôngthểđồngthờibịphêphán.Trongchừngmựcđó,triếthọcbaogiờcũnglàniềmtin,thậmchílà sự xác tín đếnmức giáo điều. Dù chỉ có tham vọng tìm hiểu thực tại,nhưngtrongthựctế,triếthọckhôngchỉtáitạomàcònsángtạo,khôngchỉmô tảmà cònmang tính quy phạm.Nhiều triết gia không “xây” được gìnhiềuvìhọ“phá”chưađủ,trongkhinhiềutriếtgiakhácchỉthích“phá”hơnlà“xây”!Triếthọcchotamộthìnhảnhrấthàmhồ:nóluôndaođộnggiữaphávàxây,giữagiảihuyềnthoạivàtáilậphuyềnthoại.Nhiềutriếtgiabảothủlạibịnghingờlàcáchmạng,nhiềutriếtgiatưởnglàcáchmạnglạibảothủgiáođiều!Đócũnglàcáigiácủasựtựdo:triếthọclàmảnhđấtsỏiđáhơnlàmộtxứsởthầntiênđầysữavàmật!

Côđơnvàtựdo

NóinhưWilhelmvonHumboldt(1767–1835),ngườikhaisinhnềnđạihọchiệnđại,“côđơnvàtựdo”làconđườngcủacánhânđiđếnthànhtựuđỉnhcaotrongkhoahọc.Vàđiềunàycàngđúngvớitưduytriếthọc.Côđơnvìkhôngai làmthaychohọđượccả.Tựdovìhọtựlựachọnvàkhaiquangconđườngđicủachínhmình.Nhưngcôđơnkhôngphảilàcôđộc,vàtựdokhông trở thành tuỳ tiện,nếuchungquanhhọ làmộtcộngđồnghọc thuậtđúngnghĩavàsaulưnghọlàmộtmôitrườngxãhộivàvănhoálànhmạnh.Đólàlýdotạisaotriếthọc,khoahọcchỉcóthểđâmchồinảylộcởnơinàocóđủhaiđiềukiệnấy.

BùiVănNamSơn-minhhoạ:HoàngTường

SángnhưtơmàchiềuđãnhưsươngSGTT.VN-“Biểnxanhbiếnthànhruộngdâu”trongthếgiớibênngoài.Vànơiconngười:“Trăngsánglầucaobuồnsoimáitóc.Sángnhưtơmàchiềuđãnhưsương”(LýBạch).Aiaicũngdễchiasẻvàđồngývớinhau trongcảmthứcvềsựvôthường,biếndịchcủavạnvật.Nhưnglạikhôngdễnhấttrívớinhau:làmsaolýgiảisựbiếnđổivàpháttriểnkhôngngừngấy?

Biếndịch:sựthậthayảogiác?

VàobuổibìnhminhcủatưtưởngTâyphươngđãcósựxungđộttriệtđểgiữahaicáchnhìn.VớiHeraklit(520–450trướcCôngnguyên),toànbộthựctạiđềukhôngngừngbiếnđổi:khôngcógìvữngbền,khôngcókhởiđầu,khôngcómụctiêu,khôngcósựngừngnghỉ.“Ngườitakhôngthểtắmhailầntrongmộtdòngsông”làcâunóinổitiếngcủaông,vìgiữahailần“tắm”,cảdòngsônglẫntađềuđãbiếnđổi.ĐốithủcủaônglàParmenides,cũngsốngđồngthờivàothếkỷthứ5trướcCôngnguyên.Tấtnhiên,Parmenidescũngthấydòngsôngtrôi,cũngthấybốnmùathayđổi,và thấychínhmìnhngàymộtgiàđi(vàcólẽkhônngoanhơn!)Chỉcóđiều:ôngxemtấtcảnhữngviệcấychẳngcóýnghĩagì.Vớiông,sựbiếnđổivàpháttriểnchỉđơnthuầnlàảo

giáccủaconngười,vìđằngsaunó,thựctạilàbấtbiến,vĩnhhằng.

Khôngcầntriếtlýcaoxagì,mỗingườitrongchúngtaluônítnhiềuđứngvềmộtphía,tuỳtheovịtrívàcả…lợiíchcủamình.Nhậnnhiệmvụcảicách,aicũngmuốn nhìn sự việc theo chiều hướng năng động và có thể biến đổiđược.Ởvịtríngượclại,ngườitalosợtrướcsựbiếnđổi,họsợmấtchỗđứngvàquyềnlợi,muốnmọiviệccàngítthayđổicàngtốt!

Tháiđộđốivớisựbiếndịchcũngsẽảnhhưởngđếncáchnhìnvềtươnglai.Vớingườinày,“toàncầuhoá”làmộtcơhộilớn.Nếucácnềnkinhtếngàycàngchuyênmônhoá,sựphâncôngquốctếcàngpháttriểnthìhiệuquảtăngtrưởngcàngnăngđộng,manglạisựthịnhvượngchotấtcả.Ngườikháccócáinhìnbiquan:họhìnhdung“chiếcbánh”thị trườngthếgiớilàbấtbiếnvà…“consãigiữchùavẫnquétláđa”!

Biếndịchvàbấtbiến:mộthayhaithếgiới?

Platon là người đầu tiên tìm cách giải quyết vấn đề do Heraklit vàParmenidesđểlại.TuyđứngvềphíaParmenides,nhưngôngphânbiệtgiữathếgiớibiếndịchcủanhữngsựvậtcábiệtvới thếgiớibấtbiến,đíchthựccủanhữngýniệm.Chẳnghạn,mộtcáicâythìthayđổi,nhưngýniệmvềcáicâythìvĩnhcửu,bấtbiến.

Học trò ông, Aristoteles, và các triết gia theo phái Aristoteles trong thờitrungcổ,nhìnrasựkhókhăn:nếuthếgiớibaogồmvôhạnnhữngthựcthểbấtbiến(những“nguyêntử”theopháiDemokrit)thìsựkếthợpcủachúngthànhnhữngsựvậtcábiệtlàhoàntoànngẫunhiên,khônggiảithíchđược,cònnếu thếgiớibấtbiếnvà thếgiớibiếndịch tách rờinhau (Parmenides,Platon)thìlàmsaogiảithíchđượcmốiquanhệgiữahaithếgiới,nghĩalà,làmsaogiảithíchquátrìnhhìnhthành,pháttriểncủasựvậtmàaicũngphảithừa nhận? Vì thế, theo Aristoteles, không thể có hai thế giới mâu thuẫnnhau, trái lại, chỉ có thể khámphá bản chất của sự vật thôngqua sự biếndịch:khôngcócáikhảbiến,cũngkhôngthểcócáibảnchất.Thậtdễhiểu:nếubảnchấtcủasựvậtlàbảnthểcủanó(Chỉbánphởmớilàquánphở?,2.6.2010),tứclàcáigiữvữngvànângđỡcáikhảbiến,thìkhôngthểkhôngcócáikhảbiếnđểnógiữvữngvànângđỡ!Cảhaiphảikếthợpvớinhaunhưlà giữa khả thể và hiện thực. Mọi vật không trôi chảy vô định như nơiHeraklit,cũngkhôngtĩnhtạinhưnơiParmenides,tráilại,chúngtựbiếnđổivà phát triển theo đúng bản tính của chúng, với vô vàn khả thể. Nhưng,không phải khả thể nào cũng được.Cắmhoa trongmột cái cốc, thậm chítrồnghoatrongmộtchiếcgiàyvẫnđược,nhưngđókhôngphảilàmụcđích

nộitạithuộcbảntínhcủacáicốc,chiếcgiày.

Khẳngđịnhcómộtmụcđíchnộitạitrongnhữngsựvậtkhôngdoconngườilàmralàmộtđiềugâytranhcãi,trongkhitadễđồngýrằngconngườitựđặtramụcđíchchochínhmình.Thếnhưng,điềunàylạitiền–giảđịnhphảicótínhcánhânvàsựtựdo.Nếucáicâykhôngtấtyếusẽđơmhoakếttráivìcònphảiphụthuộcvàonhiềuyếutốbênngoài,thìnhữngmụcđíchcủaconngườicàngkhôngdễdàngđểthànhtựu.Sựtựdocủaconngườicũngđồngthờilàsựtựdo…đónnhậnthấtbại.

Conngườikhôngthểhoàntoànchiphốitiếntrìnhbiếndịch,nhưngítra,vẫncóthểtựquyếtđịnhvềphảnứngcủamình,trongtinhthần“nhânđịnhthắngthiên”.

Cólẽchínhyếutốbấtantrướcsựbiếndịchvàpháttriểntựdovàkhôngthểlườngtrướcđượcnàycủathếgiớivàconngườiđãluônthôithúcnhiềutriếtgia đi đến quan niệm về sự tiền định và tất yếu. Đến đầu thời cận đại,Spinoza(1633–1677),đại triếtgiaHàLan,chorằngkhôngcógì làngẫunhiênởtrongthếgiớicả.Tấtcảđềulàsựtấtyếutựnhiên.Lậpluậncủaông:thượngđếcómặttrongtấtcả,vàbởithượngđếlàhoànhảo,nêntấtcảđềutiếnlêntheomộtconđườngduynhất.

TưtưởngnàycóảnhhưởngsâuđậmđếntoànbộtriếthọccổđiểnĐức.Toànbộthựctạilàmộtcáiđạithốngnhất,vàsựbiếndịchlàmộttiếntrìnhvĩđại,độclậpvớiýchícủanhữngconngườicábiệt.

Tínhcáchlàsốphận

Heraklitvítiếntrìnhbiếndịchcủavũtrụnhưmộtngọnlửabấtdiệt,nhưngkhôngphảilàhỗnđộn,vôtrậttự.Cómộttínhquyluậtnàođógiữacácmặtđốilậpchiphốitiếntrìnhpháttriển.Nhậnra“lẽĐạotựnhiên”(Logos)nàylàmụctiêu tốicaocủaconngườiđểkhôngbiếnmìnhthànhbất lựcvàvônghĩa.Sựbiếndịchlàtháchthứchàngngàyhànggiờđốivớiconngười,và,vềlâudài,nótrởthànhmộtnhiệmvụvănhoá.Mộtvănhoátổchứcthùđịchvớisựbiếndịchnhấtđịnhsẽthấtbại,vìnóđingượclạinguyêntắctựnhiêncơbản:“Khôngcógìbềnvữngngoàisựbiếndịch”.Conngườikhôngthểhoàntoànchiphốitiếntrìnhbiếndịch,nhưngítra,vẫncóthểtựquyếtđịnhvề phản ứng củamình, trong tinh thần “nhân định thắng thiên”.Heraklit:“Biếtnhiềuchưacónghĩalàhiểu.Hiểulàbiếtchờđợiđiềutakhônghềchờđợi.Vìthế,tínhcáchcủatalàsốphậncủata”.

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HoàngTường

Đâunhấtthiết…cóghếmớingồiđược!SGTT.VN-Đọcbài“tưduyhệ thống”(Kẻđạináocũngcầnmột trật tự,SGTT 11.8), bạn đọc Lê TrầnNgang gửi đến người viết câu hỏi rất hay:“Ngườitathườngdùngtừ“lỗihệthống”đểchỉnhữngtrụctrặctrongquảnlýdữliệuhayquảntrịmạng.Đốivớinhữngvấnđềxãhộibứcxúc,cácvấnđềthuộcvềquảntrịđôthị,quảntrịđấtnướchayquảntrịcôngty,ngườitahayquykếtnguyênnhân:đólàdolỗihệthống!

Cóquanhệnàokhônggiữaphươngpháptưduyhệthốngvàlỗihệthống?Vàphươngpháptưduyhệthốngtrongtriếthọccógiúpíchgìchoviệckhắcphụctìnhtrạnglỗihệthốngnêutrên?”

Thưa bạn, không chỉ có quan hệ mà còn có quan hệ rất mật thiết giữaphươngpháp tưduyhệ thốngvà lỗi hệ thống,bởi theonghĩa rộng, lỗi hệthốngkhônggìkháchơnlànhữngsailầmtiêubiểukhitakhônghiểuvàđingượclạitưduyhệthống!Lỗitronghệthốnglàlỗicụcbộ,cóthểkhắcphụcđược.Cònlỗihệthốngthìđòitaphải…thayđổitưduy.Xindànhhaikỳđểtacùngtìmhiểuvấnđềnày.Trướchết,cầnbànrõhơnvềhệthốngvàtưduyhệthống,trướckhichẩnbệnhvàtrịbệnhchonó.

Nhìnhệthốngtừchứcnăng

Cáighếđểngồi,bóngđènđểchiếusáng,xínghiệpđểsảnxuấtvàbánhàng.Đểđạtđượccácmụcđíchấy,tacóthểtìmcácgiảiphápcóchứcnăngtươngtự,vìđâunhấtthiết…cóghếmớingồiđược!Vậy,hệthốngkhôngphảilàthựcthểchếtcứngmàlàsựtậphợp(chứkhôngchỉlàsựcộngdồn)nhữngbộphậnmộtcáchcótổchứcvàđượcmôtảtheochứcnăng.

Dođặcđiểmtổchứccủanó,hệthốngtươngphảnvớimôi trường:nóvừa“hút”vàotronglòngnómộtsốyếutốcủamôitrường,vừa“đẩy”mộtsốyếutốkhácrakhỏinó.Quanhệ“hệthống–môitrường”làtươnghỗ.Khôngthểcóhệthốngmàkhôngcómôitrường.Ngượclại,môitrườngkhôngtồntạiđộc lập,mà chỉ có trong quan hệ quy chiếu vớimột hệ thống.Và vìmôitrườnglàphứctạp,vôtổchức,nênngườitathườngquanniệmrằnghệthốnglàmộttổchứcnhằmgiảmthiểusựphứctạp.Đâychínhlàđiềuđánglưuý:vìmôi trường chỉ có khi được quy chiếu vớimột hệ thống, nên chính hệthốngsẽxácđịnhmôitrườnglàgì.Chẳnghạn,hệthốnglàmnónghaylàmlạnhquygiảnmôi trườngvàoba trị sốduynhất:nóngquá, lạnhquá,vừaphải.Nókhôngquan tâmđến những trị số khác: căn phòngđặt giànmáyđiềuhoàấylàlớnhaybé,đẹphayxấu,ởthànhthịhaynôngthôn,hướngtâyhayhướngđông,sạchhaybẩn,ồnàohayyêntĩnh…Cácyếutốấykhôngquantrọng,vìmãcấutạocủahệthốngnàytuyệtnhiênkhôngnhậnrachúng.Dođó,mộthệthốngcàngphứctạpthìcàngbaohàmđượcnhiềukhảnăng,và càng có thể phản ứng nhiều cách.Điều ấy phụ thuộc vào tổ chức bêntrongcủahệthống.Tuynhiên,phứctạpđếnmấy,ởtrongmộthệthốngvẫnlàởtrongmộtcáilồng.Mộthệthốngkhôngthểhìnhdungmôitrườngnằmbênngoàitổchứcđặcthùcủanócómặtmũirasaođốivớinhữnghệthốngkhác.Chỉđứngngoàihệthống,tamớithấyđượcrằngmôitrườngcũngđượccấutrúchoá.Nhưthế,mộttrongnhữngnguồngốcgâyra“lỗihệthống”nằmngaytrongbảntínhcủahệthống!

Từlýthuyếthệthốngđếnđiềukhiểnhọc

Vào những năm 40 thế kỷ 20, Ludwig von Bertalanffy (1901 – 1972) làngườiđầutiênxâydựng“lýthuyếthệthống”đểthửápdụngkháiniệmhệthốngvàocholĩnhvựcsinhhọc.Dunhậpsơđồ“hệ thống–môi trường”,ôngxemsinhthểhữucơ–vớisựtraođổithườngxuyênvềchấtliệu,nănglượngvà thông tinvớimôi trườngxungquanh– lànhững“hệ thốngmở”,khácvềchấtvớinhữnghệthốngkhépkíncủavậnđộngcơgiới.

R.Maturana và F. J. Varela tiếp thu vàmở rộng sơ đồ “hệ thống –môitrường”nàybằnghàngloạtkháiniệmmới:tựtổchức,tựquychiếu,tựgiớihạn,tựnhậnthứcvàtựpháttriển.

Theonghĩarộng,lỗihệthốngkhônggìkháchơnlànhữngsailầmtiêubiểukhitakhônghiểuvàđingượclạitưduyhệthống!Lỗitronghệthốnglàlỗicụcbộ,cóthểkhắcphụcđược.Cònlỗihệthốngthìđòitaphải…thayđổitưduy.

CảBertalanffyvàMaturanađềuphânbiệtcáchệthốngsinhhọc,mở,vớicáchệthốngcơgiới,khépkín,vốnlàlĩnhvựcchuyênbiệtcótínhkỹthuậtcủamônđiềukhiểnhọc(cybernetics),bắtnguồntừlýthuyếttựđộnghoácơgiớitừ thờiDescartes.Nhưng,nếuDescartescũngđã thửgiải thíchnhững tiếntrình sinhhọcnơi conngười (hệ thống tuầnhoàn, hôhấp…)một cáchcơgiớithìmônđiềukhiểnhọchiệnđạiđãcónhữngbướctiếnvượtbậc.Thànhcôngvangdộicủanólàtrítuệnhântạo(tanhớđếnDeepThought,máytínhđánhcờvuanổi tiếng!),môphỏngnhữngnăng lựcđặc thùcủaconngườinhưnănglựcnhậnthức.Điềukhiểnhọchiệnđại(vớiNorbertWiener,1894–1964)khôngchỉhoànthiệnlýthuyếttựđộnghoácổđiểnmàcònvượttrộiởphátkiếnmớimẻvềnguyêntắc:cáctiếntrìnhđượcxácđịnhvàđiềukhiểntừmụctiêuchứkhôngcòntừconđườngdẫnđếnmụctiêu(đócũnglànguồngốccủachữ“điềukhiển”trongđiềukhiểnhọc).Nếukỹthuậttựđộnghoácổđiểnchỉcóthểmôphỏngnhữnghệthốngkhépkín,khôngcóquanhệtươngtácvớimôitrường,thìkỹthuậtđiềukhiểnhọchiệnđạimôphỏngcảnhữnghệthốngmở,cótươngtácvàthíchnghivớinhữngảnhhưởngvàhoàncảnhbênngoài,nghĩalà,ởgiữamụctiêuvàtiếntrìnhcómặtmộthệthốngphảnhồivàđiềuchỉnh.Sựmôphỏng tínhhướngđíchcủahệ thốnghữucơ thểhiệnởtiếntrìnhliêntụcthửvàsai,chứkhôngđi thẳngmộtmạchtớimụctiêuđịnhtrướcmộtcáchmáymóc.

Lýthuyếthệthống:thamvọngvàvấnđề

Thamvọngcủalýthuyếthệthốnglàmuốngiảithíchmọiloạihệthống,từhệ thống tựnhiênđếnhệ thốngnhân tạo (nhưchính trị,xãhội,pháp luật,kinhtế…)kểcảnhữnghệthốngtâmlý,xúccảm,ýnghĩađặcthùcủaconngười(ýthức,tựýthức,trithức,ngônngữ,truyềnthông…)bằngconđườngthuầntuýcơgiới,dođó,lýthuyếthệthốngcókhiđượcđồngnhấthoávớiđiềukhiểnhọc.Liệuthamvọngấycóchínhđángkhông,vàphảichăngvẫncómộtsựdịbiệtkhôngthểvượtquagiữanănglựctựgiácvàcácmôhìnhcơgiớilàđiềukhôngthểbànởđây.Điềukhôngthểphủnhậnlàảnhhưởngmạnhmẽcủanóđanglantrànhầunhưtrênmọilĩnhvực:yhọc,tâmlýhọc,xãhộihọc,trithứcluận,kinhtếhọcvàquảntrịxínghiệp…“Lỗihệthống”,dođó,làtháchthứccầnphảigiảiquyếtđốivớibảnthânlýthuyếthệthống,đồng thời là nguy cơ đối với chúng ta, những người hàng ngày hàng giờđangsốngbên trongvôvànnhữnghệ thống,đồng thờiphải tiếpcận, thấu

hiểu và xử lý chúng. Xin hẹn tuần sau với những loại hình hệ thống vànhữnglỗihệthốngtiêubiểu.(còntiếp)

BùiVănNamSơnMinhhoạ:HoàngTường

Hệthống:coichừngđứttay!SGTT.VN -Không ai có thể sống bên ngoài những hệ thống.Chúng dàyđặc,baophủvàchiphốicuộcsốngcủata,từhệthốngsinhhọc,hệthốngtựnhiênđếnhệ thốngxãhội…Tưduyhệ thốnggiúp tabiết tuân thủnhữngquy tắchệ thống,cải thiệnnhữnghệ thốngsẵncó,phát triểncáchệ thốngmớivàphòngtránhnhữnglỗihệthốngtiêubiểu.Tadễmắclỗihệthống,vìbảnthânhệthốnglàmộtcondaohailưỡi.

Minhhoạ:HoàngTường

Củkhoaithaythếrừngthông

Từvôvànnhữnghệ thống, người ta thườngphân thànhba loại: hệ thốngtĩnh,hệthốngđộngvàmạnglưới.

Hệthốngtĩnhđượcnhìnnhưcáigìdàntrảitrongkhônggianvớinguyêntắctổchứcriêngbiệt.Nơisảnphẩmnhântạo(vídụ:mộtxínghiệp),nguyêntắctổ chức nằm bên ngoài: nhà doanh nghiệp hoạch định và thành lập nó.Nhưngkhiđãđượcthànhlập,nólạigiốngmộtsảnphẩmhữucơ,cónguyêntắctổchứcbêntrongđểtựvậnhành.

Mộtnguyêntắcphânloạikháclàphươngphápsắpxếpcácbộphậncủahệthống.Trướchết lànguyên tắc thốngnhấtnhư trongnhiềuhệ thốngquenthuộc.Đólàtrậttựthứbậc,cóhìnhchópnhiềutầngnhưmộtcâythông.Dựa

theođó, taphânbiệtgiữa loài,giống,nhánh,phânnhánh…nhằmsắpxếpthếgiới tựnhiên.Phươngpháp thốngnhất ấy cũngcó thểmang tínhbiệnchứng:khôngđểchohaiyếutốđốilậptriệttiêunhau,cầncómộtyếutốthứbagiữvai trò trunggian, tổnghợp,nhưngđềunhằmmụcđíchbảo tồnvànângcaotínhthốngnhấtấylên.

Khácvớinguyêntắctổchứcthốngnhấttheothứbậcnóitrên,tưduy“hậu–hiệnđại”nghĩđếnnhữngnguyêntắctổchứctươngtác,chấpnhậnsựcómặtcủanhiềunguyêntắc,xemtrọngnhữnghìnhthứctổchứcmangnhiềutínhdânchủhơn.KhiGillesDeleuzevàGuattari–haitriếtgiaPhápđươngđại–cốýđặttênchotácphẩmnổitiếngcủamìnhlàMillePlateaux(Nghìncaonguyên),haiôngkhôngcònmuốnnóiđến“mộtcaonguyên”haymột“đỉnhcao”duynhấtnữamàđếnhàngnghìncaonguyên…caobằngnhau.Hìnhchópnhiềutầngcủacâythôngđượcthaythếbằnghìnhảnh…củkhoaiđâmrễramọiphía!Nóchốnglạitrậttựthứbậc,khôngchấpnhậnmộttrungtâmduynhất, trái lạichủtrươngđatrungtâm,hayđúnghơn,phi trungtâmđểthựcsựmangtínhchấtcủamạnglướikếtnốingàycànglantoả.Tưduynốimạngdầnthaythếtưduyhệthốnghaycảhaibổsungchonhaunhưthếnàolàcâuchuyệnđangnóngbỏngtính thờisựvàcâu trả lờisẽđến từ thực tếcuộcsống.

Nhữnghệ thống tĩnhnói trênsẽ trở thànhnhữnghệ thốngđộngkhi taxétthêmyếutốthờigian.Bấygiờchúngtrởthànhnhữnghệthốngliêntụchoặcbấtliêntục.Cóhệthốngliêntụcvôhạnvềlượngnhưnhữngdãysố;cóhệthốngliêntụcvôhạnvềchấtnhưcáctiếntrìnhngàycàngphứctạp(vídụ:các nền vănminh) hoặc ngày càng đơn giản (ví dụ: đơn giản hoá thủ tụchànhchính,dùtrongthựctếbaogiờkếtquảcũngngượclại!)Trongkhiđó,nhữnghệthốngliêntụchữuhạnlànhữnghệthốnghướngđíchvànhữnghệthống tuần hoàn.Điểm chung của hệ thống hướng đích và hệ thống tuầnhoànlàkhépkín,hữuhạn.Tronghệthốngtrước,cáikhởiđầuđãbaohàmcáikếtthúc,vàcáikếtthúcvẫncònchịutácđộngcủacáikhởiđầu.Tronghệthốngsau,cáikếtthúclạilàcáikhởiđầumới,nhưconrắncắnđuôi.Trongkhiđó,nhữnghệ thốngbất liên tục lànhữnghệ thống tiếnhoá,mang tínhđộtbiến,cóđịnhhướng(tiếnbộ)hoặckhôngcóđịnhhướng(khôngcósựtiếnbộ,chỉcósựthayđổi).Biếthệthốngnàothuộcvềloạihìnhvànguyêntắctổchứcnàovàchúngkếthợpvớinhaurasaolàđiềukhókhăn,phứctạphơnthoạtnhìn!

Nhữngmôhìnhđiềukhiển

Tadễmắclỗihệthống,vìbảnthânhệthốnglàmộtcondaohailưỡi.

Bêncạnhsựphân loạikhá trừu tượngấy, tacũngcó thểnhậndiệncáchệthốngthôngquacácmôhìnhđiềukhiểnhọc:môhìnhvònghồitiếp(vídụ:cái tủ lạnh;cơchếtựđiềuchỉnhthânnhiệt; tănghaygiảmsảnxuấtvà laođộngtuỳ thuộcđầuracủasảnphẩm…);môhìnhchương trìnhhoá(vídụ:cáimáygiặt;quá trình trưởng thànhcủasinhvật…);môhìnhbiếthọchỏicáimớithôngquaphươngphápthửvàsaihayphươngphápphảnxạcóđiềukiện.Vàsaucùng,làmôhìnhtựtổchức,cónănglựctựbảotồn,táisinhsảnvàtiếnhoá.

Lỗihệthống:chủnhânhoánạnnhân

Nhưđãnói, lỗihệ thốngbắtđầu từchỗ takhôngxácđịnhđượchoặcxácđịnhkhôngchínhxácloạihình,nguyêntắctổchứcvàmôhìnhđiềukhiểncủa hệ thống mà ta muốn tìm hiểu hay xây dựng. Nhìn chung, người tathườngkểracáclỗihệthốngchủyếusauđây:

Đimột chân : thiết kế hệ thống theo kiểu “độc canh”, không dự liệu khảnăngthaythế,chẳngkhácgìmộtchiếcxekhôngcóbánh“xơcua”.Toànbộhệthốngsẽsụpđổkhigặpkhủnghoảng.

Độcbộ võ lâm : từ “đimột chân”đến chỗđộc tôn, độcquyền chỉ làmộtbướcnhỏ:mấtmốiquanhệliênthôngvớinhữnghệthốngkhácvàlàmáchtắctoànbộđạihệthống.

Nếutôikhôngcần,thìchắcmọingườikháccũngkhôngcần!:đánhgiáthấpcácgiá trị,vìchỉbiếtvậndụngnhữngthướcđohaynhữngtiêuchuẩnchủquancủariêngmình.Mộtsailầmtiêubiểucủaócduyýchí.

Sẽcóaiđódọndẹpđốngrác!:mộthệthốngkhivậnhànhtấtyếusẽtạora“chất thải”.Cónhững“chất thải tựnhiên”(vídụ:cácphếphẩmtrongquátrìnhsảnxuất,nhữngthísinhthihỏng…),nhưngcũngcónhững“chấtthảiphản tự nhiên” (ví dụ: sản phẩm giảmạo, bằng giả, bằng thật học giả…)Chúnggâynhữngtáchạighêgớmchohệthống,mộtkhikhôngdựphòngvàđảmbảođượccôngđoạn“thugom”vàtái–xửlýchúng.

Khônglưuýphảnhồi :những tiến trìnhphảnhồidiễn ra liên tụcvàngàycànggiatăngcườngđộsẽpháhuỷhệthốngvàcácbộphậnđượcphảnhồinếuchúngkhôngđượclưuývàxửlýkịpthời,bởimọibộphậnđềucósứcchịuđựngnhấtđịnh,sẽđạt“côngsuất”tốiđamộtlúcnàođó.

Khônglưuýđếnnhững“trịsố tớihạn” :cáigìcũngcóranhgiới.Khônglưuýsẽdẫnđếntổnthất,thậmchíđổvỡdo“tứcnướcvỡbờ”.

Tacònkhối!:chủquantrongviệctựđánhgiávềtiềmlực,dẫnđếnviệclãngphínguồnlựcluôncóhạn.

Hànhđộngdựatrênnhữngdữkiệnsailầm:sửdụngnguồnthôngtinkhôngđángtincậyvàthiếucơsởkhoahọc,dobảnthânbộmáyvàphươngphápthuthậpthôngtinkhôngphùhợphoặcthiếuhiệuquả.

Khôngđủnhạycảmvàviễnkiến:đểápdụngtưduynốimạngvàcáctưduytiêntiếnkhác,bêncạnhtưduyhệthốngcổđiển.

Tómlại,cónhữnghệthốngtựnhiênmàconngườichỉcóthểtìmcáchthíchnghi,đồngthờicũngcóvôsốhệthốngmàconngườilàchủnhânvà…sẽlànạnnhâncủachúng,nếukhôngkịpthờinhậnthứcvàkhắcphụccáclỗihệthống.

BùiVănNamSơn

Sángmaixoãtócthảthuyềntachơi!SGTT.VN-Khônghẹnmàgặp, trongcáccâuhỏibạnđọcgởiđếnchotôinhiềubạnđềcậpbakhíacạnhkhácnhaucủacùngmộtvấnđề:bảnchấtcủatựdo, tựdo trongđờisốngchính trị, tựdo tronghoạtđộngkhoahọc,hayrộnghơn,trongđờisốngvănhoá,tinhthần.

BạnđọcTrầnThanhTâm“muốnđượclýgiảithêmnhữngquanniệmvềtựdo:phảichăngmỗiquốcgiacómộtkiểu tựdocủa riêngmình theonghĩađơnthuầnvềchínhtrị?Nếu,nhưGSNgôBảoChâunói,tựdotuyệtđốilàmôitrườngcầnthiếtnhấtchomộtnhànghiêncứukhoahọcthìnhàkhoahọccócôđơnkhông?Bảnchấtcủatựdolàgìvậy?”BạnLêNguyễnMinhÂnthìhỏi:“Ngàynay,trênkhắpthếgiới,ngườitađangđòihỏirấtquyếtliệtvềquyềncôngdân,quyềnlàmngườitựdotrênquốcgiađộclậpcủamình.Phảichăngđâylàýtưởnghiệnđạihaylàchuyệnxưacũtronglịchsử?Cácnhàtriếthọc,cácnhàtưtưởnglớncủachúngtanóigìvềvaitròcôngdân,quyềnlợivànghĩavụthựcsựcủahọ?”Tuytấtcảmàmột,nhưngcũngxintạmtách

rađểdễbàn.

Giannanhaichữ“tựdo”

Dường như ai trong chúng ta cũng biết “tự do” là gì.Nhưng, xét kỹmộtchút,takhôngkhỏikinhngạckhibiếtrằng“tựdo”thựcralàmộtkháiniệmđược“nhậpkhẩu”vàocácnướcĐôngÁ,trongđócóViệtNamta,mớihơnmộtthếkỷnay.CôngđầuthuộcvềcácnhàtruyềngiáoởNhậtBảnkhichữ“jiyü”(tựdo)đượcghilầnđầutiênvàotừđiểnLa–Bồ–Nhậttừnăm1595đểdịchchữlatinhlibertas.Cólẽkhôngbiếtđếnviệcấy,nênnăm1654,khibộ Tổng luận thần học của Thomas Aquino được dịch sang tiếng TrungQuốc,chữlibertaslạiđượcdịchlàtựchủ,tựlập.Cáccáchdịchtiênphongấy,dùsao,cũngchỉlưuhànhtrongphạmvitruyềngiáonênítphổbiến.PhảiđợiđếnthờiCanhTânMinhTrị,từtựdo(jiyü)mớiđượcFukuzawaYukichi(PhúcTrạchDụCát)dunhậpchínhthứcvàonăm1866,vàđượcđịnhhìnhdứtkhoáttừnăm1872khiNakamoraMasanaodịchquyểnBànvềtựdo(Onliberty) (1859)nổi tiếngcủaJohnStuartMillsang tiếngNhật thànhTựdochilý(bảntiếngViệtđầutiêncủaNguyễnVănTrọng,NXBTriThức,2005vàđượctáibảnnhiềulần).

“Tựdo”(jiyütrongtiếngNhật)thậtrakhôngphảilàmộtsángtạohoàntoànmớivềngônngữ.Nóbắt nguồn từkho thuật ngữPhật giáovàNhogiáo,nhưngvớiýnghĩahoàntoànkhác.TrongPhậtgiáo,nógầnđồngnghĩavớitừNiếtbàn,chỉmộtcảnhgiớianlạctuyệtđối,còntrongNhogiáo,nólạicónghĩaxấucủasựtựtungtựtác,vôphápvôthiên!Vìthế,FukuzawaYukichi,ngọncờđầu trongphong tràoCanhTânNhậtBản,phảihết sứcvấtvảđểbiệnminhrằngchữ“tựdo”củaphươngTâykhôngdínhdánggìđếncáchhiểuquen thuộccủaNhogiáovề từnàycả!Trongmột trật tựxãhộivốnxemtrọngsựtuânphụcbềtrênvàkhôngcótruyềnthốngvề“phápquyềntựnhiên”,mộtsựdịứngnhưthếquảkhôngcógìlạ!

Từ“tựlập”đến“tựtrị”

Takhôngkhỏikinhngạckhibiếtrằng“tựdo”thựcralàmộtkháiniệmđược“nhậpkhẩu”vàocácnướcĐôngÁhơnmộtthếkỷnaymàthôi.

Trở lại vớikháiniệm“tựdo”, người tanghĩngayđếncáchphânbiệt củaImmanuelKant(1724–1804)haygầnhơn,củaIsaiahBerlin(1958)trongluậnvănnổitiếngHaiquanniệmvềsựtựdocủaông.Theođó,conngười,mộtmặt,làtựdokhithoátkhỏimộtđiềugì,và,mặtkhác,làtựdođểlàmmộtđiềugì.Tựdo“khỏi”điềugìlàphươngdiệntiêucựccủakháiniệm.Đó

là sự vắngmặt của những cưỡng chế, ràng buộc, quy ước, giới hạn, ngạingùngđếntừbênngoài.Theonghĩaấy,conngườilàtựdokhikhôngbịcảntrởtronghànhđộng:khôngbịbỏtù,khôngbịđánhđập,khôngbịbịtmiệng,khôngbịdụcvọnglàmchomùquáng…

Tựdo“khỏi”điềugì luôngắn liềnvớicảmxúc:chẳnghạn, tacó thểcảmthấythênhthang,dễthởkhisốngởđôthị,dùđôthịchậthẹp, tùtúnghơnnôngthôn,chỉbởivìởđótacảmnhậnđượcsựnăngđộngcủacuộcsống,sựcởimởcủagiaotiếp.Tiềnđềsâuxacủacảmxúcnàylàmộtvịthếđặcbiệtnàođócủaconngườitrongtựnhiên.Tựdochỉcóthểcó,khiconngười–dùcóý thứchaykhông– thấymìnhkhônghoàn toànbị lệ thuộcvàonhữngđịnhluậttựnhiên,nhữngdụcvọngbảnnăng,nhữngquyđiềusẵncócủaxãhội.Thờicổđại,phươngTâygọiđólàsự“tựlập”(autarchy)củaconngười:“sởhữuchínhmình”,“ởtrongnhàcủamình”nhưcâunóicủaAristoteles:“Tựdolàtựsảnsinhrahànhđộngvàthấychínhmìnhnhưlànguyênnhântốihậu”.Nhưng,sựvắngmặtcủanhữngràngbuộc,tiếcthay,cũngđồngthờilànhữngranhgiớichosựtựdocủaconngười!

ỞđờilắmchuyệnlophiềnSángmaixoãtócthảthuyềntachơi(LýBạch)

“Lýhọcsĩ”cóthểnhấtthờithấymìnhthoátkhỏinhữngphiềnmuộncủalợidanh,thếsự,nhưng…nếuthuyềnchìm,chàngkhôngthểtungcánhbaylênnhưchim;đồngthờivẫnphảinhìnhướnggió,phảiănuốngvàmộtlúcnàođó,quayvàobờ!Cảmgiáctựdochưanóiđượcgìnhiềuvềphạmvithựcsựcủatựdo.

ThisĩhọLývẫnchưathựcsựtựdo,nếukhôngbiết…láithuyềnđiđâu,vềđâu.Sửdụngsựtựdo“tiêucực”nàynhưthếnàođểtrởthànhsựtựdo“tíchcực”(tứcsựtựdo“để”làmgìvà“vì”cáigì,theocáchnóicủaI.Berlin)tuỳthuộcphươnghướngcủanhữngquyếtđịnhcủaconngười.Đóchínhlàsựtựdo xác địnhmục tiêu đã được nhận thức rõ và thiết kế nó theo ý chí củamình.Conngườicósựchọnlựaphươnghướngvàpháttriểnsựchọnlựaấy.Ngườicổđạigọiđólàsự“tựtrị”(autonomy)củaconngười.

Gánhnặngcủasựtựdo

Tựtrịkhóhơntựlập.Vớisựtựtrị,cảmgiácthoảimáicủasựtựdonhanhchóngtiêutan.Tráilại,nótrởthànhmộtgánhnặng.Khốingườiđã…tựtửvìkhôngbiếtlàmgìnữavớicuộcđờimình!Conngườicóthểtựdothiếtkếcuộc đờimình cũng có nghĩa là phải thường xuyên chịu áp lực của sự tự

quyếtđịnh.Mộthìnhthứcmớicủasựcưỡngchế,khácchăng,là“tựcưỡngchế”.“Conngườibịkếtánphải tựdo”,nóiđộcđáonhưJeanPaulSartre!Ngaycảsựthụđộngcũnggâyhậuquảvànhiềukhiphảitrảgiá,nhưởnhiềunước,luậtpháptrừngphạtcảnhữngai“khônglàm”,chẳnghạn,khôngchịucứugiúpngườigặpnạn.

Nhưthế,sựtiếpcậnđầutiêncủachúngtavớichủđề“tựdo”làphânbiệtgiữasựvắngmặtcủacưỡngchế(tựdotiêucực)vàsựtựquyếtvềmụcđíchmuốnvươntới(tựdotíchcực).Nóicáchkhác,đólàsựphânbiệtgiữa“tựdohànhđộng”và“tựdoýchí”.Cảhai“cònlắmđiềuhay”vàkhôngkémphầnrắcrối,xinhẹntiếptuầnsau.

BùiVănNamSơn

minhhoạ:HoàngTường

Bấthoạinhưnhữngvìsao…SGTT.VN - Thần thoạiHyLạp kể chuyện Prometheus xông lên trời cao,cướp lửa về cho loài người.Lửakhông chỉ giải phóng conngười khỏi sựlạnh lẽo, sống sít, tạo ramộtbướcngoặtvănminh.Lửacònngụý là ánhsáng,xuatanbóngtốiđangbaophủtâmhồnvàngoạicảnh,khẳngđịnhsựtựdocủaconngười.Vìthế,sựtựdotiêucực(Sángmaixoãtócthảthuyềntachơi,SGTT29.9.2010)–hiểunhưsựgiảiphóngkhỏinhữngcưỡngchế,trởlựcchohànhđộng–tuyệtnhiênkhôngcónghĩalàthụđộng,tráilại,làcuộcđấutranhlâudài,quyếtliệtcủaloàingườisuốtbaothiênniênkỷ.

Cuộcđấutranhấykhôngchỉphảichốnglạinhữngcưỡngchếcủatựnhiênmà còn của chính con người áp đặt lên con người.Hãy đọcmấy vần thơcháybỏngcủathihàoFriedrichSchiller(1759–1805),ngườicùngvớithihàoGoethenhưmộtcặpbàitrùng:

Không!BạoquyềnchuyênchếcómộtgiớihạnKhikẻbịđànápkhôngbiếttìmcônglýởđâuKhigánhnặngtrởnênkhôngchịuđựngnổiKẻbịápbứcdũngcảmlêntậntrờicaolấyxuốngnhữngquyềnhạnvĩnhcửucủamìnhnhữngquyềnhạnbấtkhảxuấtnhượngđượctreolêntrờicaovàbấthoạinhưnhữngvìsao…

Nhữngquyền“bấthoại”ấyđượcgọilànhữngquyềntựnhiên.VàhọcthuyếtvềphápquyềntựnhiênlànguồnmạchcủatưtưởngchínhtrịTâyphương.Chúnglà“nhữnglẽphảikhôngaichốicãiđược”,vàtrởthànhlinhhồnchocácbảntuyênngônđộclậpvàtuyênngônnhânquyềnnổitiếngtrênthếgiới.Nhưng, từ chỗ cùng nhau “giành lấy” những quyền tự do đến chỗ “dànhcho”mọingườilàmộtchặngđườngxathẳmđầychônggai.Ngườitadễsátcánhvới nhauở côngviệc trước, nhưngkhôngdễđồng thuậnvới nhauởcôngviệcsau.Chẳnghạn,thừanhậnquyềntựdongônluận,khôngbịkiểmduyệt(tựdotiêucực)làmộtchuyện,dànhchonónhữngphươngtiệntruyềnthôngđểthựcthiquyềnấy(tựdotíchcực)làmộtchuyệnkhác!Mộtvídụnữa:tinhthần“tựdophóngkhoáng”(liberal)thìaicũngthích,nhưng“chủnghĩa tự do” (liberalism) lại là một cương lĩnh chính trị bên cạnh nhữngcươnglĩnhchínhtrịkhác,vàchúngkhôngdễhoàhợpvớinhau.

Từtựdonộitâmđếntựdochínhtrị

Tựdonộitâmlànănglựctựnắmlấyvậnmệnhcủachínhmình.ĐólàhìnhtượngcủaSocratesđượcPlatonkhắchoạ,khiôngchọncáichếtchứkhôngtrốnchạy,vìtrốnchạylàphảnbộiđứctrungthựcvàthúnhậnsựhènkémtrướckẻthù.Nócũngđồngthờinóilênsựgiảithoátkhỏinỗisợhãivàviệchànhđộngtheolýtrí.Tựdonộitâmcòncónghĩalàbiếttậndụngvàpháthuymọinănglựcbảnthân,vìthế,nơiAristoteles,mụctiêutốithượnglàtừđóphảitạochođượcmộtkhuônkhổnhànướcphụcvụchoviệcấy.

Nơi phái Khắc kỷ, tự do nội tâm được đẩy đi xa hơn, biến sự tự lập(autarchy)thànhsự“bấtđộngtâm”(apathie)trướcmọitácđộngvàcámdỗcủabảnnăng.Sựtựdoấytuycaothượngnhưngquákhôkhan!NóchỉđượctiếpthêmsứcsốngkhitiếpthuKitôgiáo.ThomasAquinoxemmụctiêutốihậucủaconngườilàngàycàngtrởnêngiốngthượngđế.Nếuthượngđếlàsựtựdohoàntoànthìconđườngđiđếnthượngđếcũnglàconđườngcủaconngườiđiđếnsựtựdo.Ởđây,tựdocónghĩalàlàmconngườiđíchthựcnhưlàmộtchủthể.

ImmanuelKantchuyểncáilýtưởngvềtựdocótínhchấttôngiáonàyvàotronglýtínhcủaconngười.TheoKant,tuytakhôngthểchứngminhsựtồntạicủa tựdobằngmắt thường,nhưng taphải thừanhậnnó làcó thậtnhưmộtphẩmcáchđặcsắccủaconngười.Chẳnghạn,trongviệccứungườichếtđuối,tachỉthấynhữnghànhvi(nhảyxuốngnước,đưangườibịnạnlênbờ,cấpcứu…),nhưngkhôngthấyđượcquyếtđịnhcủangườicứunạn.Chínhýchítựdoấy(quyếtđịnhcứungười)mớinóilêngiátrịluânlý(vàcảviệctựchịutráchnhiệm)củangườihànhđộng.Kantdùngmộthìnhảnhrấtđẹp:con

ngườiđồngthờilàcôngdâncủahaithếgiới:thếgiớikhảgiác(cóthểnhìnthấyđược)vàthếgiớikhảniệm(cóthểdùngđầuócsuytưởngđược).Cảhaikhôngmâuthuẫnnhaumàthốngnhấtởtrongconngười.

Hegelmởrộngkích thướchiện thựccủasự tựdo.Tựdo lànhận rachínhmìnhởtrongcáithoạtđầuvốnkhácbiệtvàxalạvớimình.Vídụdễhiểu:ngoạingữlàxalạ,nhưngkhiđãthôngthạo,talạithấynóthânthuộcvàthahồtựdovẫyvùngtrongnó!Mởrộngra,tasẽcótựdoởtrongtựnhiên,xãhội,nhànước…khichúngkhôngcònlàcáigìxalạ,thậmchíthùđịchvớitanữa.Hệluận:chỉcómộttrậttựxãhộihợplýmớicóthểbiếntựdocủaconngườithànhhiệnthực.Mộtnhịpcầuđãnốiliềngiữatựdochủquanvàtựdokháchquan,giữatựdonộitâmvàtựdochínhtrị.

Nhữngkẻháisao

Kẻbịápbứcdũngcảmlêntậntrờicaolấyxuốngnhữngquyềnhạnvĩnhcửucủamìnhnhữngquyềnhạnbấtkhảxuấtnhượngđượctreolêntrờicaovàbấthoạinhưnhữngvìsao...

(FriedrichSchiller)

ChínhsựrađờicủacácnhànướcdântộcvớichếđộquânchủchuyênchếcựcquyềnởchâuÂuthếkỷ17,18mớilàmbùngnổyêusáchvềcácquyềntựdochính trị.Từsựđềkhángchống lạiáchápbức“trởnênkhôngchịuđựng nổi” (Schiller) đã hình thành phong tràoKhaiminh với thế kỷÁnhsánglừngdanhtronglịchsử.Tưtưởngtriếthọcvàchínhtrịcủacácnhàkhaiminh Đức (Kant, Hegel…) và Pháp (Diderot, Voltaire, Rousseau,Montesquieu…) là nhữngmồi lửa cho cuộc Đại cáchmạng Pháp (1789),nhưngthùngthuốcnổđãđượcchuẩnbị trướcđóởnướcAnhvớiThomasHobbes(1588–1679)vànhấtlàJohnLocke(1632–1704).

JohnLockelàngườiđầutiênkhẳngđịnhrằng“quyềnsống,quyềntựdovàquyềnmưucầuhạnhphúc”lànhữngquyềnbấtkhảxuấtnhượngcủangườicôngdân.Trong tácphẩmnổi tiếngHai khảo luận về chínhquyền (1690)(bảntiếngViệtKhảoluậnthứhaivềchínhquyềncủaLêTuấnHuy,NXBTriThức, 2007), ông viết: “Trạng thái tự nhiên là trạng thái của sự tự dohoàn toàn(…)đểconngười làmchủhànhđộng,sởhữuvànhân thâncủamìnhmàkhôngcầnxinphépaicảvàkhông lệ thuộcvàoýchícủangườikhác”.JohnLockequảđã“lêntậntrờicao,lấyxuốngnhữngquyềnhạnvĩnhcửucủamình”.TừLockevàphongtràoKhaiminh,sựtựquyếtvềluânlý,sựtiếnbộxãhộivàviệcngănchặncườngquyềntrởthànhcácchủđềtrungtâmcủasựbànluậnvềtựdo.Tựdo“khỏi”cáigìbắtđầuthựcsựsonghành

vớitựdo“để”làmgì.Tacòncódịptáingộnhững“nhàháisao”vĩđạinàyvàotuầnsau.

BùiVănNamSơnminhhoạ:HoàngTường

ThướcđocủatựdoÔngchủlòbánhmìcốlàmbánhmìthậtngonđểbánđượcnhiềuvàgiữchânkháchhàng.Khôngaichờđợihayđòihỏilòngvịthaởđâycả.Nhưng,hàngtriệungười“vịkỷ”nhưthếlạitạonênsựphồnvinhchungchoxãhội.Đólànguyên tắc vận hành của nền kinh tế thị trường tự do.Nhiều người cũngđồng ý với nguyên tắc ấy, nhưng vẫn e ngại rằng sự tự do có thể bị lạmdụng,gâytổnhạiđếnngườikhác.

Từ“kinhtếtựdo”đến“kinhtếthịtrườngxãhội”

Cáchnhìn trước (phổbiếnởkhuvựcAnh–Mỹ)xemsự tựdosẽkhuyếnkhíchhànhvitốtlành,độclậpvớithiệnýchủquan.Vềlâudài,cáchhànhxử tích cực ấy sẽ ngày càngđược củng cốvànềnđạođứcxãhội nhờđócũngsẽvữngmạnh.

Cáchnhìnsau(cácnhàtưtưởnglụcđịaÂuchâu)tánđồngquyềntựdocánhân, với lòng tin rằng con người về căn bản là tốt và sẽ sử dụng nhữngquyềntựdochođiềutốt.Nhưng,khácvớicáchnhìntrước,ởđây,nhànướccó nhiệm vụ canh chừng, giảm thiểu hay dẹp bỏ kịp thời những hậu quả

ngoàiýmuốncủaviệclạmdụngquyềntựdo.

ChỗmạnhcủacáchnhìnAnh–Mỹlàkhôngvìviệccóthểbịlạmdụngmàđiđếnchỗphủđịnhhaycảntrởnguyêntắctựdo.ChỗmạnhcủacáchnhìnÂuchâulụcđịalàởchỗkhôngtrọntinvàonănglựctựđiềuchỉnhcủacơchếthịtrường,vớitêngọilà“bàntayvôhình”.Dođó,hệthốngansinhxãhội,khuônkhổluậtphápchốngđộcquyềnvàcạnhtranhbấtchínhlànhữnggiải phápbổ sung.Từ sauThế chiến thứhai, nhiềumôhình kinh tế khácnhauđãrađờiởcáclụcđịanhằmđiềuhoàhaiyêucầuấy.Cócáitươngđốithànhcông,cócáithấtbại,cócáiđangđượcthửthách.ỞTâyÂu,môhìnhđángchúýlànền“kinhtếthịtrườngxãhội”.

“Kinhtếthịtrườngxãhội”(sozialeMarktwirtschaft)vốnlàmộtkhẩuhiệutừ năm 1949 của bộ trưởng Kinh tế và sau đó là thủ tướng CHLB ĐứcLudwigErhard,thoạtđầuđốilậpvớikhẩuhiệucủađảngcánhtả:“chủnghĩaxãhộidânchủ”.Nhưngđếnnăm1959,cánhtả(đảngXãhộidânchủĐức)cũng tiếp thu nhiều yếu tố của chủ trương này vào trong cương lĩnhGodesbergnổi tiếngcủađảngnày,và từnăm1990,“kinh tế thị trườngxãhội”trởthànhđườnglốikinhtếchungcủaCHLBĐứcvànhiềunướcTây,BắcÂu.“Kinhtếcàngtựdocàngmangtínhxãhội”,đólàthamvọngcủamôhìnhnày:kếthợpnhữngquyềncốhữucủanềnkinhtếthịtrường(quyềntưhữu, tựdokýkếthợpđồng, tựdokinhdoanh, tựdo tiêu thụ, tựdo lựachọnnghềnghiệp, tựdo thamgia thị trườngvà tựdocạnh tranh)vớinhànướcphápquyềnvàchếđộphúc lợixãhộihiện làmôhìnhđangbị cuộckhủnghoảngkinhtếthửtháchquyếtliệt,nhưngdườngnhưchưathấycókhảnăngthaythế.

Ônlạilịchsửcủacôngcuộchiệnđạihoá,bàihọcchothấy:cácquyềntựdokinhtếcũngnhưcácquyềntựdodânsựkhác,trướchết,đềuphảilấyviệcgiảiphóngvàkhẳngđịnhcánhânlàmđiềukiệntiênquyết.

Đếmđầutốthơnlà...chặtđầu!

Tôikhôngđồngývớibạn,nhưngtôiđấutranhđểbạnđượcnóiVoltaire

“Hệthốngđơngiảnvàrõràngvềsựtựdotựnhiên”(AdamSmith)trongđờisốngkinhtếđiliềnvớiphươngdiệnchínhtrịnhằmgiảiphóngconngườirakhỏicấutrúcxãhộitiền–hiệnđại.Đólàtiếntrìnhxâydựngnhànướcthếtục(táchkhỏithầnquyền),giớihạnquyềnlựcnhànướcbằnghệthốngcácquyền căn bản của công dân, kiểm soát quyền lực nhà nước bằng cơ chế

phânquyền.Nhưng,trênhếtvàtrướchếtlàthaythếsựbiệnminhchoquyềnlựcnhànướcbằng“thiênmệnh”hay“ânsủngcủaThiênChúa”bởilợiíchthựctếcủanhữngcánhânriênglẻ.Đơnvịhìnhthànhnênxãhội,nhànướcbâygiờlàtừngconngườicánhân,dođó,việctôntrọngýkiến,lợiíchcủatừngcánhânrútcụcdẫnđếnchếđộdânchủ.

Nềndânchủhiệnđạikhácvớinềndânchủcổđạivàcácchếđộphongkiếnđặcquyềnthờitrungđạicảvềlượng,chấtlẫncơchếthựchiện:

–Vềlượng,nómởrộngchotoàndân,vìđặtcơsởtrênnguyêntắcbìnhđẳngcủamọinhânthântrongxãhội.

–Vềchất,nóxáclậpnhữngquyềntựdocơbảncủanhânthânmànhànướckhôngnhữngkhôngcanthiệpmàcòntôntrọngsựthoảthuậntựnguyệncủanhữngcánhân.Rồingayphạmvicốtlõinàycũngngàycàngđượcmởrộng:bên cạnh những quyền tự do kinh tế, còn có quyền tự do tư tưởng, tự dolươngtâm,tựdobáochí,tựdolậphội,bímậtthưtín,tựdohoạtđộngkhoahọc,nghệthuậtv.v..CácquyềnnàyđượckhẳngđịnhvềmặtcôngphápquốctếtronghàngloạtcôngướcmàhầuhếtcácnướcthànhviênLiênHiệpQuốcđãkýkết(côngướcquốctếvàcácquyềndânsựvàchínhtrị;côngướcvềcácquyềnkinhtếvàvănhoá,côngướcvềcácquyềncủatrẻem…).Vớisựthamgiacáccôngướcnày,hầuhếtcácquốcgiatrênthếgiới(trongđócónướcta)đãminhnhiênthừanhậntínhchấtphổquátvàgiátrịhiệulựcphổquátcủanhữngquyền tựdocơbảnấy,độc lậpvớihoàncảnhvà trìnhđộpháttriểncủamỗinước.

–Cơchế thựchiệnchếđộdânchủhiệnđạichỉcó thể lànềndânchủđạidiện.Vấnđề là làmsaođểnềndânchủấy thực sựmang tínhđạidiệnvàkhônglạmdụngquyềnđạidiện.Hơnhaitrămnămđầynhữngthăngtrầmvàthửnghiệmcònđọnglạihaicôngthức:phổthôngđầuphiếuvà“kiềmchếvàcânbằng”.Ngaytừnăm1748,Montesquieu(1689–1755)đãtừnglậpluậnrấtgiảndịvàđanhthéptrongTinhthầncủaphápluật:“Cùngmộtngườihaymộtcơquannắmcảquyềnlậppháplẫnhànhphápthìsẽkhôngcótựdo,vìhọsẽvừabanbốvừathựcthinhữngđạoluậtđộctài.Tựdocũngkhôngthểcó, nếu không tách quyền tư pháp ra khỏi quyền lập pháp và hành pháp.Quyền quyết định sinhmệnh và sự tự do của công dân ắt sẽ vô hạn, nếuquyềnấylạigắnliềnvớiquyềnlậppháp,bởibấygiờquantoàsẽthànhkẻbanbốphápluật.Vàquantoàcũngắtsẽthànhkẻápbứcnếuchoôngtanắmcảquyềnhànhpháp!”

Quyềncủathiểusố:thướcđocủatựdo

Nềndânchủvớinguyêntắcđasốlàmộtbướctiếnlịchsử.Nhưng,bảnthânnguyên tắc đa số không tự độngbảovệ được sự tự do, vì nó dễ dàng trởthànhmiếngmồingonchonhữngkẻmịdân.Biếtbaochếđộđộctài,phátxítlêncầmquyềnhợpphápbằngconđườngđa số! JohnStuartMill (1806–1873) (Bàn về tự do vàChính thể đại diện,NXBTri Thức) vàAlexis deTocqueville(1805–1859)(NềndântrịMỹ,NXBTriThức)làhaingườilêntiếngcảnhbáosớmnhấtvềnguycơ“độctàicủađasố”.Ngàynay,việcbảovệsựtựdovànhữngquyềnhạnchínhđángcủathiểusốngàycàngtrởthànhthướcđođíchthựcchochấtlượngcủamộtnềndânchủ.

BùiVănNamSơn

Cầncóanhhùng?SGTT.VN-“Đốivớingườihoạtđộngtinhthần,lòngsaymêchânlýlàlòngsaymêmạnhmẽnhất(…)Thếnhưng,hãythửhìnhdungcảnhtượngmộtvịlãotrượngđángkính,lừngdanhvìsuốtđờiđãhiếnmìnhchoviệcduynhấtlà nghiên cứu tự nhiên, phải quỳ gối thề bỏ những bằng chứng của chínhlươngtâmmìnhvềchânlýmàmìnhđãchứngminhmộtcáchthuyếtphục”.

Đó làmấy câu của nhà thiên văn học Laplace trong tường thuật của ông(1796)vềthảmkịchcủaGalileoGalilei(1564–1642):sựxungđộttrườngkỳgiữacườngquyềnvàtựdohọcthuật.

Khôngmuốnlàm“anhhùng”

Ảnh:

Đólànăm1634,khiGalileibuộcphải“quỳgối”tuyênbốtừbỏthuyếtnhậttâm (trái đất quay quanhmặt trời) để tránh số phận của Giordano Bruno(1548–1600)bịđưalêngiànhoảtrướcđókhônglâu.BertoltBrecht,trongvởkịchnổitiếngCuộcđờiGalilei,dựngnênmẫuđốithoạibấthủ:Andrea,

mônđệ,đauđớnvà thấtvọng trước thầymình,đãphẫnuấtkêu lên: “Bấthạnhthayđấtnướckhôngcóanhhùng!”Galileimệtmỏitrảlời:“Bấthạnhthayđấtnướccầncóanhhùng!”

Nhàkhoahọctrongtaykhôngtấcsắtchắcchẳngmuốntrởthành“anhhùng”làmgìmàchỉmuốnngườitađểyênchomìnhvớicâybútvà…chiếckínhviễnvọng.Nhưng,từthảmcảnh“đốtsách,chônnho”thờiTầnThuỷHoàng,sựbứctửSocratesđếnbikịchBruno,Galileivàcònnhiềunữa,lịchsửvănhoáđầynhữngtranghuyếtlệ.

Lịchsửkhoahọcnóichung,nềnkhoahọcvàđạihọchiệnđạinóiriêng,làmộtthiêntrángca,vừađồnghành,vừaphảivượtlênhoàncảnhvàtâmthứccủamỗithờiđại.

“Universitas”

PhươngTâybắtđầuchuyểntừnềnvănhoáphongkiếnsangvănhoáđôthịtừthếkỷ13,14.Nhữngđạihọcđầutiênđượcthànhlập:ýtưởngvàsựtồntạicủachúnglàmộtbộphậnthenchốtcủanềnvănhoánày.Chữ“đạihọc”(universitas) (theo hiến chương thành lập đại học Vienna năm 1365) baogồmhaibộphận:nghiêncứuvàgiảngdạytrithứctrongtínhphổquátcủanó;vàhìnhthànhmộtcộngđồngkhoahọcgiữathầyvàtrò,vìtrithứcchỉcóthểcóthôngquatraođổi,đối thoại.Việcxáclậphaiý tưởngnguyênthuỷnàyvềđạihọclàmộtthànhtựulịchsử,nhưngnógặpphảihaitrởlực:mộttrởlựckhôngbấtngờ,đólàcácthếlựcthầnquyềnvàthếquyền(màGalileilàtrườnghợptiêubiểu);vàmộttrởlựcbấtngờ,đólàsựrađờicủaxãhộicôngnghiệphoá.

Từthờikhaiminh(thếkỷ17–18),conngườihiệnđạiđượchiểunhư“conngườilaođộngvàchủsởhữu”(homofaber).Laođộngvàsởhữutrởthànhcốtlõicủaconngười,đồngthờisẽbảovệsựtựdocủaconngười.Trongbốicảnhấy,mụcđíchhàngđầucủakhoahọclàphảiphụcvụchosảnxuấtbằngnhữngphátminhkỹthuật.Cácngànhkhoahọctựnhiên,trongchừngmựcgópphầnvào“sựgiàucócủacácquốcgia”–vìlàmcơsởchokỹthuậtvàsựthịnhvượngkinhtế,chứkhôngphảidotínhphổquátcủachúng–giữvịtríthốngtrịtuyệtđối.Cáchtiếpcậnthựcdụngnàyđãdẫnđếnmộtsựkhủnghoảng trầmtrọngchohệ thốngđạihọcvàocuối thếkỷ18,đầu thếkỷ19.Trong thời gian từ 1790 đến 1820, nhiều đại học trong khu vực nói tiếngĐứcbịđóngcửa,nhườngchỗchocáctrườngkỹthuật,trựctiếpphụcvụchoquátrìnhsảnxuấtvàlaođộng.

Nhưng,đãbắtđầucónhữngtiếngnóichốnglạixuhướngcôngcụhoákhoahọcnày.ChínhAdamSmith,chađẻkinhtếhọchiệnđại,sớmnhậnrarằngsựphâncônglaođộngđơnđiệuvàphiếndiệntrongxãhộicôngnghiệpsẽdẫn đến sự tha hoá và phi nhân hoá người lao động, “biến họ trở thànhnhữngngườicàngnguxuẩn,càngdốtnátcàngtốt,làmchotìnhcảmcủahọbịquèquặtvàkhôngcònnănglựcphánđoánphảitráinữa”(Sựgiàucócủacácquốcgia).

WilhelmVonHumboldtvà“lýtưởngđạihọc”

“Mọitôngiáo,nghệthuậtvàkhoahọcđềulàcànhnhánhcủamộtthâncây.Tấtcảnhữngkhátvọngấyđềunhằmhướngconngườiđếncuộcsốngcaoquývàtựdo,vượtlênkhỏisựtồntạivậtchất”.

AlbertEinstein

W.v. Humboldt (1767 – 1835) lãnh sứ mạng canh tân đại học, mang lạithànhcôngvangdộichonềnkhoahọcĐứcsuốtthếkỷ19đếnnửađầuthếkỷ20.ĐạihọcBerlintrởthànhmôhìnhđạihọcchuẩnmựcchocácnướcÂu– Mỹ và các nước phát triển khác. Ông kết hợp ý tưởng “Universitas”nguyênthuỷvớitưtưởngtiếnbộcủathờikhaiminhvàyêucầucủaxãhộihiệnđại.“Lýtưởngđạihọc”củaHumboldtxoayquanhhaitưtưởngchủđạovàhaiđiềukiệncần:

Haitưtưởngchủđạo:cánhântựtrịvàtinhthầncôngdânthếgiới.Đạihọcphảilànơiđàotạonhữngcánhântựtrịvàconngườicôngdânthếgiới,hay,nóiđúnghơn,lànơiconngườiấytựhìnhthành.Cánhântựtrịlàngườibiếttựquyếtvàbiếtsửdụnglýtrícủamìnhmộtcáchtrưởngthànhtrêncơsởtrithứcphổquátvàtoàndiệnmàlinhhồncủanólàtưtưởngtriếthọcnhânbản.Côngdânthếgiớilàmốidâyliênkếtmọicánhântựtrị,độclậpvớinguồngốcvàtrìnhđộvănhoá,xãhội.Trởthành“côngdânthếgiới”làbiếtquantâmđếnnhữngvấnđềtoànnhânloại:nỗlựcchohoàbình,cônglý,sựđốithoạivănhoá,sựbìnhđẳnggiớivàbảovệthiênnhiên.Giáodụcđạihọc,vìthế,cònlàdạylàmngười,độclậpvớinhữnglợiíchkinhtếtrướcmắt.

Haiđiềukiệncần:sựtựdohọcthuật(độclậpkinhtế,độclậpquảntrị,tựdochọn lựa và tổ chức việc học, việc nghiên cứu…); kết hợpnghiên cứuvàgiảngdạy,hướngđếnsựthốngnhấtcủatrithức.

“Tựdotuyệtđối”tronghọcthuậtđượchiểutheonghĩaấy,mặcdùmọiviệctrênđờiđều…tươngđối!

Tấtcảphátxuất từtiềnđề:khoahọctựnócónhữngphươngtiệnriêngđểlớnmạnh;mỗinghiêncứumớidẫnđếntrithứcmớivàđếncáichưabiết.Tựdo khoa học là sự phát triển tự thân; nó loại trừmọi sự can thiệp từ bênngoài.Quyếtđịnhchânlýkhoahọcbằngnhữnggìbênngoàinó(tôngiáo,đạođức,chínhtrị,chủngtộc…)sẽdẫnđếncáichếtcủakhoahọc.Lýdo:tấtcảcácthếlựcấyđềuchỉtinvàomộtkhẳngquyếtduynhất,trongkhikhoahọcsẵnsànglàmviệcvớinhiềugiảthuyếtkhácnhauvàkhôngbaogiờtựmãn.

“Universitas”vàxãhộitrithức

Thếgiớiđangchiatayvới“xãhộicôngnghiệp”cổđiểnđểbướcvào“xãhộitri thức”.Ngaycảviệccungứngnguồnnhân lựcchonềnkinh tếcũngđãkhác trước:nềnđạihọchiệnđạikhôngchỉnhằm trangbịmộtkhối lượngthông tin (Einstein:“thông tinkhôngphải là tri thức”)màchủyếu làgiúpngườihọctáicấutrúcthôngtinđểcóthểsửdụngvàgiaolưuvớingườikhácmột cách sáng tạo và khác biệt. Bất chấpmọi sức ép, “lý tưởng đại họcHumboldt”(tínhphổquátvàtínhtựdođốithoạicủatrithức)khôngphảiđãlỗithời!Nótỏracòncầnthiếthơnsovớithờikỳcôngnghiệphoá.

BùiVănNamSơnMinhhoạ:HồngNguyên

“Xãhộinguycơ”:sốngtrongsợhãiSGTT.VN-“SàiGònđanglún”,“Mekongsẽchết”,“thảmhoạbùnđỏ”,“lỗtửthần”,“thựcphẩmnhiễmđộc”,“đạođứcxuốngcấp”…Chúngtađangbịbaovâybởinhữngnguycơrìnhrập.Một“xãhộinguycơ”đãcómặtởmộtđấtnướcchưahoànthànhcôngcuộccôngnghiệphoá,sớmhơndựkiếnvàphântíchcủanhiềunhàkhoahọc,tiêubiểulàUlrichBeck(Xãhộinguycơ.Trênđườngđếnmộthiệnđạikhác,1986).

Logiccủasự“sảnxuấtnguycơ”

Luậnđiểmchínhyếu củaUlrichBeck là: chúng ta đang chứngkiếnbướcngoặtcủaxãhộihiệnđại,đitừxãhộicôngnghiệpcổđiểnchuyểnsanghìnhtháimới:xãhội(côngnghiệp)nguycơ,giốngnhưxãhộicôngnghiệpđãthếchỗxãhộinôngnghiệptrướcđâyđểhìnhthànhnền“hiệnđạithứnhất”.Nếunềnhiệnđại thứnhất tuântheo logiccủaviệcsảnxuấtsựgiàucó, thìnềnhiệnđạithứhaituântheologiccủasựsảnxuấtnguycơ.Và,điliềnvớinólàsựthayđổitừlogiccủasựphânphốisựgiàucósanglogiccủasựphânphối

nguycơ.

Conngườitrướcđâylànạnnhâncủanềnkinhtếkhanhiếmvàcácnguycơchủyếuđếntừcácthảmhoạtựnhiên.Conngườihiệnnaythườngtrởthànhnạnnhâncủanhữngnguycơdochínhconngườigâyra.Xãhộinguycơdonhân taidần thếchỗchoxãhộibất trắcdo thiên tai,và,ngaycả thiên taicũngcóphầnđónggópkhôngnhỏcủaconngười.

Xãhộinguycơ,theocáchgọicủanhàxãhộihọcUlrichBeck,mangnhiềuđặcđiểmchưatừngcótrướcđây:

–Cácbấttrắccủaxãhộitiền–hiệnđạivànhữngkhuyếttậtcủaxãhộicôngnghiệpcổđiểndễđượcnhậndiệnvàxửlý.Tráilại,cácnguycơngàynaykhôngdễdàngnhậndiện,khônglườngtrướcđượcvàảnhhưởnglâudàiđếncác thếhệ tương lai:phóngxạ,ônhiễmnguồnnước,pháhuỷmôi trườngsống,biếnđổigen…

–Nhữngđạinguycơdochínhconngườitạora,nhưngthủphạmlạirấtdễtrốn tránh trách nhiệm và xã hội không biết phải xử lý làm sao vì chúngkhôngthểbùđắpđượcbằngtiềnbạcvàcũngkhôngthểbảohiểm.Nóikhácđi,đólàmộtsựvôtráchnhiệmcótổchức!

–Trong xã hội công nghiệp cổ điển, tác động của nền kinh tế khan hiếm(bóclột,nghèođói,bấtcông…)đượccảmnhậnkhácnhautuỳtheovịtríxãhội.Trongxã hội nguy cơ ngàynay, không còn ranh giới giai cấp: ngườigiàu,kẻmạnhcũngkhôngthoátnạn.“Sựtúngquẫnthìcótínhđẳngcấp,cònsựônhiễmthì…dânchủ!”

–Cácnguycơvượtrakhỏiranhgiớiquốcgia.Xãhộinguycơtrởthànhxãhộinguycơtoàncầu(thảmhoạbùnđỏbôxítởHungarylàvídụ).

–Nóikhácđi,sựmấtantoànsẽthaychỗchosựkhanhiếm.Cộngđồngnhucầutrởthànhcộngđồngloâu.Ướcmơcủaxãhộiphânchiagiaicấplàaiaicũngmuốnvàcầngiànhđượcmộtphầncủachiếcbánh.Còn trongxãhộinguycơ,ướcmơlàlàmsaochomìnhtránhkhỏitainạnvàsựđầuđộc.

Có lẽ cầnphảibổ sung thêm rằng“hiệuứngboomerang” (loại vũkhíkhinémđisẽquayngượctrởlạingườinémtheokiểugậyôngđậplưngông)sẽcòntrầmtrọnghơnởcácquốcgiađangpháttriển,khicơchếphòngvệcònyếukém,cácchínhsáchdễdàngbịbiếndạngvàvôhiệuhoábởinạnthamnhũngvàsựlũngđoạncủacácnhómlợiích,cũngnhưviệcvôtìnhhaycốýbiếnmìnhthànhbãiráccủacácnướcpháttriển.

Mộtcáchnhìnkhácvềtựnhiên

Ướcmơcủaxãhộiphânchiagiaicấplàaiaicũngmuốnvàcầngiànhđượcmộtphầncủachiếcbánh.Còntrongxãhộinguycơ,ướcmơlàlàmsaochomìnhtránhkhỏitainạnvàsựđầuđộc.

Trongđàhưngphấncủaquátrìnhcôngnghiệphoávàtrướccácthànhtựurựcrỡcủakhoahọckỹthuật,AugusteComte(1798–1857),ôngtổcủaxãhộihọc, lạcquantinrằngmột thờiđạimớiđãđến:cácnhàkhoahọcthaychỗcácgiáosĩ,nhàcôngnghiệpthaychocácchiếnbinh.Hoạtđộngchínhyếucủaconngườikhôngcònlàgâychiếnvớinhaumàlà“chiếnđấuvớitựnhiên để khai thác các nguồn tài nguyên tự nhiênmột cách có hệ thống”.Comtekhông thấycóvấnđềgìcả trongviệcconngườicảibiến tựnhiên,tráilại,cònthanthởrằng“sứcmạnhtácđộngtrựctiếpcủaconngườilêntựnhiêncòncựckỳyếuớtvàhoàntoànkhôngtươngxứngvớinhữngnhucầucủa chúng ta”. Herbert Spencer (1820 – 1903) và Ernst Haeckel (1834 –1919,nhàtiếnhoáluậnduyvậtvàlàtácgiảcủatừ“sinhtháihọc”)nhìntựnhiên và xã hội như những hệ thống tự điều chỉnhmột cách cơ giới. Tưtưởng“sinhtháihọctựđiềuchỉnh”rấtmớimẻnhưnglạimangtínhcơgiớinày đã ảnh hưởng lớn đến lý thuyết hệ thống trong thế kỷ 20, khiNiklasLuhmann(1927–1998)muốn tướcbỏhếtmọi thứ“đạođứchọc”,vìđạođứchọccónghĩalàconngườihướngtheonhữngthướcđonằm“bênngoàihệthốngvàchỉdẫnđếnsựbấtquânbình”.Đểtránhnguycơấychohệthốngsinh tháivàxãhội, tachỉ còncáchhình thànhnhững“tiểuhệ thống”nhỏhơn,nhưngcũngcótínhcáchtựđiềuchỉnh.

Tuynhiên,xãhộinguycơhiệnnayđangđòihỏiphảiđiềuchỉnh lại cáchnhìn khámáymóc ấy của lý thuyết hệ thống.Khôngphải ngẫu nhiên khingàycàngnhiềungườinhậnrarằngthiênnhiên–hiểunhưmôitrườngsốngcủaconngười–làhoàntoànkhácvớitựnhiênhiểunhưlàđốitượngcủacácngànhkhoahọctựnhiên.TiếpthunhữngtrảinghiệmvànhậnđịnhcủacácnhàdântộchọcnổitiếngnhưMaussvàMalinowski,tanhớrằngconngườinguyên thuỷứngxửvới tựnhiên theonguyên tắcđềnđáp: lấyvà trảmộtcáchsòngphẳngvàâncần.Theocáchhiểuấy,giớitựnhiênlàmộtphầncủaxãhội,haynóinhưMarx,là“cơthểvôcơcủaconngười”.Khinguyêntắcđềnđápbịthaythếbằngnguyêntắcnhânquảvàphéptính“chiphí–lợiích”lạnh lùng, khi định luật tự nhiên bị tách rời khỏi quy phạmxã hội, thì tựnhiênvàxãhộitrởthànhhaihệthốngbiệt lập.Sựphânlynàysẽdẫnđếnthảmhoạ.

Trithứctrongxãhộinguycơ

Khi nguồn nước bị ô nhiễm, người giàu có thể dễ dàng khắc phục bằngcách…uốngnướcđóngchai!Nhưng,theoBeck,vấnđềcủaxãhộinguycơlàtrithứcchứkhôngphảilàsựgiàucó.Đànhrằngngườigiàu,khilâmnguy,có phương tiện để tạm tránh được nguy cơ, nhưng khả năng lựa chọn ấycũngkhôngthểcókhikhôngýthứcrằngnguycơđanghiệndiện!Dođó,trithức,sựphảntỉnhvàsứcmạnhđềkhángcủacôngluậndựatrênthôngtinminhbạchlàliệuphápcầnthiếtvàhiệuquảnhấtđểđốiphóvớixãhộinguycơđangđedoạsinhmệnhcủamỗingườivàmọingười.

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

Chỉcóthểhyvọngkhibiếtsợ!SGTT.VN-“Nhânloạicóđượcphéptựsáttậpthểhaykhông?”–đâykhôngphảilàmộtcâuhỏivớvẩnhayđểgây“sốc”chovui.Nóđangtrởthànhmộttravấnhếtsứcnghiêmchỉnhvànghiêmtrọngởcấpđộđạođứchọcvàtriếthọc.

Nếuvềmặtkỹthuật,từmấythậpkỷtrước,conngườiđãhoàntoàncóthểtựsát, thì chođếnnay, triết họcvẫn chưa thực sự tìmđượccâu trả lời thíchđángchocâuhỏitrênvàcáccâuhỏicóliênquantrongkỷnguyênkhoahọc–côngnghệ.

Mộtthếgiới“trậtđườngrầy”

Con tàu thường trật đường rầy vì chạy quá nhanh trên một… đường rầykhôngvữngchắc.Tươngtựnhưthế,nềnkinhtếthếgiới–bấtkểtheomôhìnhnào–đãpháttriểnnhanhchóngdựachủyếuvàoviệckhaitháccạnkiệttài nguyên thiên nhiên. Trong khi đó, bản chất của hành động con ngườikhôngtheokịptìnhhìnhấy.Bảnchấtcủahànhđộngnóiởđâylàthóiquenđãtrởthànhnguyêntắcđạođứchướngdẫnhànhđộng.Nguyêntắcđạođứctrướcnaytậptrungvàophạmvitráchnhiệmgầngũicủaconngười,vớibảnthân,giađình,làngmạc,địaphương,quốcgia,dântộc(ởphươngTây,thểhiệnởchâmngôn“Yêuthươngngườisátbêncạnhmình”).Trongxãhộicổtruyền,khôngphảingười takhôngnghĩđếnnhữngphạmvi rộng lớnhơn:nhân loại,chúngsinh,hậu thế,vũ trụnhất thểv.v...nhưngtrongnềncông

nghiệptiền–hiệnđạivàlạchậu,tầmhoạtđộngcủaconngườichưathựcsựđượcmởrộng.Tráchnhiệmcụthểđốivớicácthếhệđãquavàcácthếhệtươnglai,tráchnhiệmđốivớimôitrườngkhuvựcvàtoàncầu,tráchnhiệmđốivớisựđadạngcủacácgiốngloàicũngnhưđốivớicácnềnvănhoáxalạvàxaxôichưatrởthànhnhữngvấnđềthờisựthiếtthân.Vớisựtiếnbộvượtbựccủakhoahọc–côngnghệvànềntruyềnthôngtoàncầu,nềnđạođứcdựatrên“tráchnhiệmhữuhạn”ấynhất thiếtphảiđược thayđổi.Nềnđạođứctheochâmngôn“yêungườisátbêncạnhmình”cầntrởthànhnềnđạođức“yêungườiởnơixanhất”!ĐólàýtưởngrấtnghiêmchỉnhvàthậtđángsuynghĩcủaHansJonas(1903–1993)trongtácphẩmNguyêntắctráchnhiệm.Phácthảomộtđạođứchọcchonềnvănminhcôngnghệ(1979).

Nguyêntắctráchnhiệm

HansJonasxuấtpháttừsựkiệnhiểnnhiên:nghĩavụcủaconngườiđốivớisựtồntạicủabảnthânvàvạnvật.Lýdothậtgiảndị:conngườilàsinhvậtduynhấtchịutráchnhiệmvềhànhđộngcủamình,dođócũngphảicótráchnhiệmgiữcholoạisinhvậtcónănglực“đặcbiệt”ấyđượctrườngtồn.Mộtsựtựsáttậpthểcủanhânloạilàmộtnghịchlý,phảibịbácbỏvềmặtđạođức. Ông đề nghị “cải biên”mệnh lệnh đạo đức nổi tiếng của ImmanuelKant:“Hãyhànhđộngsaochochâmngônhànhđộngcủabạnlúcnàocũngcó thể trở thành một quy luật phổ biến” thành “Hãy hành động sao chonhững hậu quả của hành động của bạn phù hợp với sự trường tồn của sựsốngđíchthựccủaconngườitrênmặtđất”.Tacầnlưuýchữ“đíchthực”.Jonasmuốnnóiđếncáibiếthiện thựcvàcáibiết lý tưởngcủabấtkỳmộtnềnđạođứcnàotrongtươnglai:

-Kantmuốnđặt cơ sởchođạođứchọc trên sự thoả thuậngiữanhữngcánhân tự trị. Jonas đề nghịmở rộng cơ sở ấy: có rất nhiều những thực thểkhôngcónăng lực tự trị lẫn lý tính trên thếgiannày,đó là thếgiớimênhmôngcủađộngvậtvà thựcvật.Chúngvẫnphảiđượcdànhchovị thếcủanhữngchủthểcónhiềuquyềnhạn;đólàquyềnđượcnuôidưỡng,chămsóc,bảovệmàmôhìnhquenthuộcởđâylàquyềnvàtráchnhiệmgiữachamẹvàconcái.

-Bêncạnhthếgiớihữusinh,cầnvượtbỏquanniệmdửngdưngđốivớithếgiớivôcơ.Khôngthểcómộttriếtlýhaymộtchínhsáchbảovệthiênnhiênvàbảovệmôitrườngđúngđắn,nếucứthẳngtaybóclộtthiênnhiênvôđộ,nhândanhlợiíchkinhtếthiểncậnvàthamlam.Nỗlựcđặtcơsở“bảnthểhọc”chomộtgiátrịnộitạicủathếgiớihữucơlẫnvôcơcủaJonaskhôngkhỏi gây nhiều tranh cãi, nhưng tác phẩm của Jonas quả thật có tác dụng

cảnhtỉnhvàbuộcmọingườiphảixétlạinếpnghĩvàcáchlàmđầybạolựccủamình.

Nguyêntắchyvọng?

Vìconngườicóquyềnsinhsátđốivớivạnvật,nêncũngphảicótráchnhiệmđạođứctrongviệcbảovệchúng.

“Nguyêntắctráchnhiệm”củaHansJonasthựcralàđểđáplại“Nguyêntắchyvọng”nổi tiếngkhôngkém trong tácphẩmcùng têncủa triếtgia tân–MácxítErnstBloch (1885 – 1977).Bloch cũng lo âu về nguy cơ của nềncôngnghệhiệnđại, của lối “tưduy–hànghoá”, chỉmuốnnhìnmọiviệcbằngconmắtđịnhlượngđơnthuần.Blochhiểuconngườilàkẻsángtạonêngiátrị,vàcũnghiểutựnhiênlàcáigìcónănglựcsángtạo.Ôngtinvàomộtsự “liênminh” trong tương lai giữa hai bên; nhờ đó cái không tưởng củacôngnghệcũng trở thànhcái “không tưởngcụ thể”,vàđó sẽ làcơ sởvậtchấthiệnthựcđểcáikhôngtưởngxãhộicũngsẽtrởthành“cụthể”.Vìthế,khẩuhiệucủaBlochlà:“Hãybiếthyvọng!”

HansJonasđặtvấnđềkiểukhác.Vìlẽrấtkhóđạtđượcsựantoàntrongviệcđánhgiánhữnghậuquảphứctạpcủakhoahọccôngnghệ,nêncầnưutiênxem trọng và xuất phát từ những kịch bản, những tình huống xấu nhất,nhữngdựbáokhôn lườngvề táchại (thậmchícó thểdẫnđếnsự tiêuhuỷmộtbộphậnlớnconngườivàcảloàingười).Lòngtinmơhồvề“nhữngconngườingàycàng tốt lànhhơn”,niềmhyvọngvềmột “liênminhhàihoà”giữaconngườivàtựnhiênkhôngkhéochỉtiếptụctạonêntácđộnglừamịvàsẽdẫnconngườixuốnghố.Dođó,khẩuhiệucủaHansJonas là:“Hãybiếtsợ!”trướcnhữngviễncảnhđentốivànguyhiểm,vìchỉcónhưthếtamớithấmthíagánhnặngtráchnhiệmđangđặttrênvaiđểbiếtphảibảovệnhữnggìvàphảitừbỏnhữnggì.

Tacóthể“dunghoà”haiôngchăng:chỉcóthểhyvọngkhibiếtsợ!

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

NgườiphụnữtháchthứcbạoquyềnSGTT.VN-Nhắcđến“nguyêntắctráchnhiệm”củaHansJonas(Chỉcóthểhyvọngkhibiếtsợ!–SGTT3.11.2010), takhôngthểkhôngnhớđếnmộtnhânvậtcùngthời:HannahArendt(1906–1975),khuônmặtnữkháhiếmhoi tronghàngngũnhữngnhà tư tưởnghàngđầu thếkỷ20, chungquanhmốiquanhệgiữaquyềnlựcvàtráchnhiệm.

“Sựtầmthườngcủacáiác”

GốcDoThái,bàphảihailầnchạytránhhoạphátxít:năm1933,sangPhápsaukhiHitlerlêncầmquyền,rồinăm1941sangMỹkhinướcPhápbịHitlerchiếmđóng.Từtrảinghiệmbảnthân,bàđisâunghiêncứucáccơchếquyềnlực,suyngẫmvềnhữnghậuquảcủachúngvàđặtlạivấnđềtráchnhiệmcủaxã hội trước những hậu quả ấy.Theo dõi phiên toà xét xửEichmann, taytrùmphátxít thântíncủaHitler,bàđưaranhậnxétnổi tiếng:Eichmannlàmộttayquanliêuđầythamvọng,hiệnthânchosự“tầmthườngcủacáiác”.“Tầmthường”,vìhắntachỉhànhđộngđơnthuầntheomệnhlệnh,vàlạnh

lùngxemviệcgiếtngườihàngloạtchỉtừgiácđộcủasựhiệuquảvàquántínhcủabộmáytổchức.

Từđó,H.Arendtnhấnmạnhđếnmốiquanhệbảnchấtgiữaquyềnlựcvàcái“khônggian”trongđónóthểhiệnra.Bàkháiquáthoá,vàkhônggiớihạnmốiquanhệnàychỉtrongcáctổchứcchínhtrị.Bấtkỳtổchứcnàocũngtrởthành“chínhtrị”cả,khicáccấutrúcquyềnlựcđượcxâydựnglênthôngquamộttiếntrìnhtổchức:“Mọitổchức,chodùgồmnhữngnhàchínhtrịhoặcnhữngnhàkhoahọc–vốnkhôngcanthiệpvàocáccuộctranhchấpchínhtrị–cũngđềulàmộtđịnhchếchínhtrị,khiconngườitổchứclại,sửdụngtổchứcđểhànhđộngvàchiếmhữuquyềnlực”.

Nóicáchkhác,khiconngườitậphợplạiđểđưaranhữngquyếtđịnhthìtậphợp ấy trở thành không gian thể hiện quyền lực.Những quyết định sẽ vônghĩa,nếukhôngcónhữngkẻtuânlệnhvàthựchiệnchúng.Câuhỏinghiêmtrọngđặt raquabàihọcđiểnhìnhcủa tội ácphátxít: nhữngkẻ“chỉ” tuânlệnhthôithìcóphảichịutráchnhiệmhaykhông?Arendtdứtkhoáttrảlời:“Trongthếgiớichínhtrịcủangườilớn,từ“tuânlệnh”chỉ làmộtcáchnóikháccủasựtánđồngvàủnghộ”.Mọihìnhthứcbạoquyềnđềudựatrênsựtánđồngcôngkhaihoặc thầm lặngcủa sốđông,vàkhông thànhviênnàotrongsốđôngấycóthểrũbỏtráchnhiệm.

Arendtcũngýthứcvềảnhhưởngngàycànggiatăngcủakinhtếlênchínhtrị. Vì thế, khi kinh tế tác động đến chính sách, nó phải được phê phánnghiêmchỉnhvàsớmmuộnsẽbịvạchtrần tráchnhiệm,nhất là trongthờiđại thông tin ngày nay. Trong lĩnh vực kinh tế, không hiếm trường hợpngườitanhấnmạnhđếnviệc“tuânlệnh”và“hoànthànhnhiệmvụ”màhiếmkhitựđặtmìnhtrướctráchnhiệmđạođức.Eichmanncũngđãlậpluậnnhưthế, nhưng không thể thoát khỏi sự trừng phạt. Arendt rút ra kết luận từnhữngphântíchcủamình:“Sựthậtđángbuồnlàphầnlớnnhữngthảmhoạđềudonhữngkẻkhônghềbiếtcânnhắcđếnthiệnácgâyra”.Điềudễthấy:khikếtquảrõrànglàtồitệ,ngườitalạiviệnlýdorằngquyếtđịnhbanđầuđềuđãđượcmọingườinhấttrícả,vàvìthế:“Khiaicũngcólỗi,thìkhôngaicólỗihết”.

Laođộng,tạotácvàhànhđộng

“Trongngônngữcủathếkỷ18,cácnguyêntắccủatinhthầncáchmạnglà:tựdocôngcộng,hạnhphúccôngcộngvàtinhthầncôngcộng”.

HannahArendt

Cáchìnhthứcbạolựckhủngkhiếptrongthếkỷ20,theoArendt,đềunhằmchứngtỏconngườihoàntoàncóthểkhốngchếđược!Muốnthế,chúngphảitiêudiệtbảnngã,tínhđadạngvàtínhtựkhởicủaconngười.Chẳnghạn,trạitậptrungcủachếđộphátxítnằmbênngoàimọihệthốngtrừngphạthaythihànhánbìnhthường.Nókhôngchỉnhằmtiêudiệtconngườivềthểxácmàcòntiêudiệtconngườipháplý:tướcbỏquyềnhạnlàđiềukiệntiênquyếtđểkhốngchếtoàndiệnconngười.Tiếptheođó,làtiêudiệtconngườiluânlý:cáichếttrởthànhvôdanhvàmọihànhviluânlý,mọiquyếtđịnhlươngtâmđềukhông thể thựchiệnđược.Vì thế, theoArendt,đểngăncảnviệcbiếnconngườithành“nhữngcáixácbiếtđi”,chỉcòncáchphảihợplựcđểbảovệ“bảnngãvàsựkhácbiệt”củaconngười.ThayvìxuấtpháttừýthứcvềcáichếtnhưlàbệphónghướngđếntươnglainhưHeidegger,Arendtxuấtpháttừsựsinh racủaconngười.Từkhichàođời, conngườibắtđầunăng lựckiến tạo của mình. Cá nhân có trách nhiệm xây dựng thế giới cùng vớinhữngconngườikhác.Bađiềukiệncơbảncủacuộcsốnglàlaođộng,táctạovàhànhđộng:

–Laođộngđểduytrìsinhmệnhcủacánhânvàgiốngloài,điểmchungcủamọisinhvật.Laođộngtựnókhônggắnliềnvớisựtựdomàlàmộtsựtấtyếuđicùngconngườiđếnhếtcuộcđời.

–Qualaođộng,conngườibắtđầunhậnrasựhữuhạncủakiếpngười.Đểđitìmsựtrườngtồn,conngườidùngmọivậtliệuđểxâynênmộtthếgiớinhântạobêncạnhthếgiớitựnhiên.Chínhthếgiớiấymớimanglạichoconngười

cảmgiácđược“trởvềnhà”.

–Saucùng,khiconngườithànhlậpvàduytrìnhữngcộngđồngchínhtrị,chínhhànhđộngmớitạoranhữngđiềukiệnchoviệctiếpnốicácthếhệ,chokýứcvàlịchsử.Hànhđộnglàsợidâynốikếtnhữngcánhân,đồngthờibiểulộ tínhduynhất, tínhkhácbiệtvà tínhđadạngcủaconngười.Hànhđộngchínhlàsựtươngtácvềchínhtrịtheonghĩarộngnhất.Sựtươngtácấyrõràngchỉcóthểdiễnratrongkhônggiancôngcộng.KhôngphảingẫunhiênkhinềndânchủcổđạiHyLạpquanniệmrằnglaođộnglàcôngviệcnặngnhọcmangtínhcưỡngbáchtrongkhuônkhổgiađình,cònhànhđộngmớidiễnratrongkhônggiancôngcộngcủa“nghịhội”.Khônggiancôngcộngấychínhlànơigiaolưuchínhtrị,nơikiếntạocộngđồngvànơithểhiệnsựtựdocủanhữngconngườibìnhđẳng.

“Vitaactiva”

HannahArendtgọiđólà“vitaactiva”(“đờisốnghoạtđộng”)mộtcáchcôngkhai và tích cực của con người tự do đúng theo tinh thần của Kant: conngườilàkẻbanbốquyluậtvàđồngthờilàthẩmpháncủachínhmình:“Chỉcó bạo lựcmới câmnín, và chính vì thế, bạo lực trần trụi không bao giờđượcvỗngựctựxưnglàvĩđại!”

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

Đừngtinvàongẫutượng!SGTT.VN-“Trithứclàsứcmạnh!”:câukhẩuhiệudứtkhoátnhưtiếngkènxungtrậncủanamtướcFrancisBacon(1561–1626)đánhdấubướcngoặttừ thờiTrung cổ châuÂu sang thời hiện đại.Tri thức là hoa trái.Nhưng,muốnthuhoạchvụmùa,trướchếtphảivunxớimảnhđấttrồngtrọt,gạthếtsỏiđá,cỏgai.

TượngBacontrongnguyệnđườngTrinityCollege,Cambridge(Anh).

Gần20nămtrướcLuậnvănvềphươngpháp(1637)củaRenéDescartes,70nămtrướcLuậnvănvềsựhiểubiếtcủaconngười(1689)củaJohnLocke,mộtthếkỷrưỡitrướcPhêphánlýtínhthuầntuý(1781)củaImmanuelKant,Baconđãđặtviênđáđầu tiêncho tưduykhoahọchiệnđạivới tácphẩm

Côngcụmới(NovumOrganum–1620).

Bốnngẫutượngbắttùbinh

TạisaođặttênlàCôngcụmới?RõràngFrancisBaconmuốnbiênsoạnmộtcôngtrìnhđểđốitrọngvớibộCôngcụlừngdanhsuốtgầnhaingànnămcủaAristoteles.BaconhoàinghicảquyềnuytưởngnhưbấtkhảxâmphạmcủaAristoteles, không còn tin vào logic học và triết học Aristoteles nữa, vàmuốnđặtmộtcơsởmớimẻchoviệcthuhoạchtrithứcthựcsựvữngchắc.Nhớơnbậctiềnbối,ImmanuelKantđãtrântrọngtríchdẫnmộtcâunóicủaFrancisBaconlàmđềtừchoấnbảnlầnthứhaiquyểnPhêphánlýtínhthuầntuý(1787)bấthủcủamình.

BacondànhphầnthứnhấtcủaCôngcụmớiđểlàmcôngviệc“dọnsạchmặtbằng”:vạchtrầnnhữngnguyênnhântâmlýgâyralầmlẫncủaconngười.Những thái độ sai lầm– từ đó nảy sinh những lỗi tư duy – bị ông gọi lànhữngngẫutượng(idole).Ngẫutượnglàmộthìnhảnhbámrễrấtsâu,chiếmlĩnhtinhthầnconngười,đượctônthờnhưnglạikhôngcóthựcchấtnàocảvàlànhữngràocảnchonhậnthức.Ngẫutượnglàthầntượnggiảmạo.Vớicáchđặtvấnđềnhưthế,Baconkhôngchỉlàngườimởđầuchothuyếtduynghiệmmàcònkhaisinhmôntâmlýhọchiệnđại.

Trong“Cáchngôn” thứ39 thuộcphầnđầucủaquyểnsách,F.Baconviết:“Cóbốnloạingẫutượngbắtđầuóctalàmtùbinh...: loạithứnhấtlàngẫutượngBộlạc,loạithứhailàngẫutượngcáiHang,loạithứbalàngẫutượngcáiChợvàloạithứtưlàngẫutượngSânkhấu”.NgẫutượngBộlạcthuộcvềbảntínhchungcủaloàingười.NgẫutượngcáiHangnảysinhtrongđầuóccánhânmỗingười.Loại thứba (cáiChợ) là những sai lầm liênquanđếnngônngữ,vàloạithứtư(Sânkhấu)làdosựnguỵbiệnvàkhiếmkhuyếtvềhọcvấn.Ôngdùnghìnhảnh“sânkhấu”vớitấmmànnhungcủanónhưlàmộtbiểutrưngchobaotấntròđời.Khôngphảingẫunhiênkhicuốithếkỷ19,ngườitacứnghĩôngmớilàtácgiảđíchthựccủanhữngvởkịchmangtênShakespeare!

NgẫutượngBộlạc

Bacon xem đây là nguồn gốc chủ yếu của những sai lầm bắt nguồn từ…“phầncứng”củaconngười,tứcnhữnggìnằmtrongbảntínhtựnhiênvàcấutrúcsinhhọccủaloàingười.Trướchết,nhữngấntượngcủagiácquancũngnhư những chiến lược tư duy của ta để xử lý những ấn tượng ấy thườngkhôngphảnánhđúng thực tại,màchỉphảnánhnhững thướcđochủquan

củachúngta.Giốngnhưmộttấmgươngkémchấtlượngphảnánhméomóthựctại,đầuóctatrộnlẫnnhữngđiềubấtcậpcủabảnthânvớinhữnggìtanhậnbiếtđượcvềbênngoài.Hậuquảthứnhất:tathườngcóthóiquengiảnlược hoámọi việc, ưa chuộng những sự phân loại hời hợt. Lý do là vì tamuốnnhậnratrậttựvàquyluậtởkhắpnơi,ngaycảkhichúngkhôngthựcsựtồntại.Ảotưởngnàyvềtrậttựvàtínhbềnvữngngănkhôngchotanhậnrarằngnhiềusựvậtvà tìnhhuống thựcra làduynhấtvàđộcđáo.Dođó,phảnứngcủatacũnghờihợtvàbấttúc.Khoahọcđãphảitrảgiánhiềuchocănbệnhnày:chẳnghạn,tacứmuốnđitìmmộtcáchgiảithíchđơngiảnchohầuhếtmọihiệntượngvậtlý.Thuyếttươngđối,cơhọclượngtử,thuyếthỗnđộn…mớilàmthayđổilốinhìnnàytrongthờigiangầnđâymàthôi.

Bắtđầuvớisựxáctín,sẽkếtthúcởsựhoàinghi.Bắtđầuvớisựhoàinghi,sẽkếtthúcởsựxáctín.

FrancisBacon

Hậuquả thứhai:mộtkhiđãchấpnhậnquanđiểmnàođó làđúng–dosởhọchữuhạnhaydoquanniệmphổbiếncủamộtthờiđại,tachỉmuốnđitìmnhững bằng chứng để bảo vệ quan điểm ấy, và sẵn sàng nhắmmắt trướcnhữngbằngchứnghaykinhnghiệmngượclại.Rấtnhiềunhữngđiềuxáctínvàcảmêtíntrongnhậnthứcthườngngàycủatasẽ–bằngcáchtinhvihơn–thâmnhậpnhậnthứckhoahọcvàthếgiớiquancủatanữa.Nóikhácđi,đầuóc con người ưa thích điều tích cực, ghét điều tiêu cực, hơn là dám nhìnthẳngvàosựthật,bởiluônquênrằngcáitiêucực,phủđịnhcũnghếtsứccầnthiếttrongviệcđitìmsựthật.

Hậuquảnữalàkháiquáthoávàtrừutượnghoámộtcáchvộivàng.Nhữngấn tượngmạnhhaynhữngkinhnghiệmbản thândễdàng trở thànhnhữngkếtluậnchungvàtiêubiểu:bịmộtaiđólừagạthayxâmphạm,taáccảmmộtcáchvôthứcvớitấtcảnhữngaithuộcgiớiấy!Quátinvàonhữnggìmắtthấytainghe,tasẵnsàngphủnhậnsựtồntạicủanhữnggìnằmngoàiphạmviấy:chínhđiềunàyđã làmchậmlại rấtnhiềunhữngphátkiếncủakhoahọcnhưvềvitrùng,cáchiệntượngđiệntừ,hạtnhânv.v.Rõràng,việcthiếudữliệuthườngnghiệmlúcbanđầuchưanóilênđượcđiềugìvềsựtồntạihaykhôngtồntạicủasựvật.

Tìnhvàlý

“Tình”nóiởđây làxúc cảmchủquan.Đọcmộtquyển sáchhayhọcmộtngườithầycóáccảmhoặcthiệncảmvớimộtvấnđềgì,ấntượngấycóthểđeobámtasuốtđời.Nócũng làsựyếuđuốicủabản thân trướcnhữngsự

việchaytìnhhuốnggaygo,bởiviệcđươngđầuvớichúngđòihỏiquánhiềunỗlựcvàthửthách.Việclàmấycóthểđedoạlàmsụpđổảotưởngcủata,buộc taphải thách thứcvàxungđộtvớinhữngquyềnuyđãđượcxác lập.Trongkhiđó,thờihiệnđạiđốidiệnvớinhiềuvấnđềchưatừngcó,đòihỏiphảicónhữngcáchnhìnnhậnvànhữnggiảipháptỉnhtáo,phiquyước.

Baconsẽbàntiếpvềngẫutượngthứhai:đừngtiếptụcđàohangchochínhmình!

BùiVănNamSơn

Concóctronghang…SGTT.VN-Mượnhìnhảnhconcócvàcáihang, tachỉmuốnnhớlại thânphận tù túngvà tầmnhìn thiểncậncủamỗingười chúng tanhưnhững tùnhânbịtróichặt,mắtchỉđượcnhìnvềmộthướngtrongdụngônHangđộngnổitiếngcủaPlaton(Platonvàviệcthựchiệnýtưởng–SGTT30.6.2010).FrancisBacondựavàoẩndụnàyđểbàntiếpvềnguồngốcthứhaigâynênnhữngsailầmcủata:ngẫutượngCáihang.

Từtronghangtối

Bêncạnhviệcquátinvàogiácquannhưthóiquenthuộcbảntínhchungcủaloàingười(ngẫutượngBộlạc),ngẫutượngCáihangnóilêncácđặcđiểmvàcácchiếnlượctưduytiêubiểucủamỗicánhân.Chúngsẽdẫndắttađếnchỗphạmsailầmdonhữngnguyênnhânchủquan.“Mỗingườichúngtađềucómộtcáihanghaymộtsàohuyệtcủariêngmình”vàtấtnhiên,chỉcóthểnhìnsựvậttừtầmnhìncủa…conếchngồiđáygiếng.Chínhcấutrúcthểxácvàtinhthầncủata–chịuảnhhưởngcủanguồngốcxuấtthân,củanềnvănhoá,giáodụcvàkinhnghiệmbản thân–sẽ“khúcxạvàxuyên tạcánhsáng tựnhiên”.Tầmnhìnhạnhẹpấylàbộlọcchotấtcảnhữnggìtathấy,nghe,đọchaytraođổivớingườikhác…Baconnêuramấybiểuhiệnchínhyếu:

–Tathíchnhấnmạnhvàđềcaoquámứcnhữngcáchnhìnhaycáchnghĩnàotrùnghợpvớitrikiếnthiểncậncủamình.Tađánhgiánhữngtrithứccủacánhânmìnhcaohơn tri thứccủangườikhác, từđó,bámchặtvàonhững lý

thuyếtvàhệtưtưởngdochínhmìnhtạorahayđượcmìnhxáctín.Tuỳtheocấu tạo tinh thần củamỗi người, hoặc ta ưa tìm tòi và nhấnmạnh nhữngđiểmdịbiệttrongsựvậthoặcchỉthíchtậptrungvàonhữngchỗgiốngnhau.Cả hai thái độ thường dẫn đến sự cực đoan trongmọi việc phán đoán vàđánhgiá.

–Mộtmặt, tadễđánhmấtmìnhtrongnhữngchi tiết, thấycâykhôngthấyrừng.Tháicựcngượclạilàthấyrừngkhôngthấycây.Cóngườicựckỳyêuchuộng và sùng bái những gì cổ xưa, truyền thống; có người lại chỉ hamthíchcáimới,cáithờithượng.Ítcóaithựcsựđạtđượcmộtsựcânbằnggiữahaicáchtiếpcậnkhácnhauấy.Hậuquảlànhữnggìđãcócơsởvữngchắcsởdĩbịtừkhướcchỉvìchúngcũvàkhôngmới:“tađổxôđiphátminhcáibánhxe!”.Ngượclại,cáimớithườngbịnghikỵvàphảnbácchỉvìnó…mớivàkhôngtươngthíchvớilốinhìncổtruyềnvàđịnhkiếnđãbámrễquásâu.Thậtkhóđitìmchođượcnhữnggìcógiátrịlâubền,thayvìbámvàonhữngquanniệmnhấtthời!

–Chúngtagắnbóvớimộtngànhnghề,mộthọcthuyết,mộttínngưỡngvìtaquásaymêvịtổsư,nhàsánglậpvànhữngthànhtựutrongquákhứcủanó,cũngnhưvìtađãdànhgầntrọnđờiđểtheođuổi,chịubaogiankhổvàđãquáquenthuộcvớinó.Mangtâmtrạngnàyđivàocáclĩnhvựccótínhkháiquátcaonhưtriếthọchaykhoahọc,ngườitadễbópméosựthật,gòépthựctạichophùhợpvớisơđồtưduycủamình.BaconnhìnthấyđiềuấyđãxảyrangaycảvớinhữngnhàđạitưtưởngnhưAristoteles:triếthọctựnhiêncủaôngchỉlà…consenchologichọccủaông.TanhớđếnnhậnđịnhkhéttiếngcủaHegel,mộtđạitriếtgiakhác:nếusựkiệnkhôngđúngvớilýthuyết,thìđólà…lỗicủasựkiện!

Nếusựthậthayánhsángchỉcóthểcóởbênngoàicáihang–nhưcáchnhìncủa Platon – thì không lạ gì khi còn ở trong hang, ta ắt sẽ xem chúng lànhữnggì vô nghĩa, hoặc nếu có bàn về chúng, ta chỉ bàn vềnhữnggì vônghĩa.Từmấythếkỷtrước,cáchđặtvấnđềcủaBaconvôhìnhtrungđãdựđoánđượccaotràophêphánsiêuhìnhhọc–đượcgọilà“tưduyhậu–siêuhìnhhọc”–từcuốithếkỷ19vàtrongthếkỷ20!

Concócngồiđó…

Sựthậtlàcôdâukhôngtrangđiểm!FrancisBacon

Mộttrởlựckháctrênconđườngđitìmchânlýtừcáihangbénhỏcủamình

làquennhầmtưởngướcmơcủamìnhlàthựctại.Contôi,mónhàngcủatôi,thànhphốcủatôi,đấtnướctôi,nềnvănhoácủatôilà…nhất!Xuhướngtựmãnđầyhuyễnhoặcvàđơngiảnhoánàykhônghẳndo lườibiếng.Ngaynhữngngườichămchỉ,cầncùnhấtcũngrấtsợnhìnvàosựthật,khinóđedoạlàmsụpđổảotưởngcủamình.Yêuảotưởngnhưngluẩnquẩn,bấtlựclàcốtậtcủa…concóctronghang:“concócnhảyra,concócngồiđó,concócnhảyđi…”

Nguyhiểmhơncả,theoBacon,làquáxemtrọngkinhnghiệmbảnthân.Mộtmặt,kinhnghiệmbảnthânlàquantrọng,vìkhôngcógìthaythếđượcnócả.Nhưngmặtkhác,nótrởnênnguyhạikhitadùngnóđểtựbịtmắtmìnhvàphê phán tất cả những gì bản thânmình chưa nếm trải.Kinh nghiệm bảnthânlàcondaohailưỡi.Nóvừagiúptakhôngngâythơtrởthànhnạnnhâncủanhữnghuyền thoại,nhưngcũngcản trởkhôngcho takịp thờinhận ranhữngchântrờimới,nhữnggiảiphápmới.Biếtbaonhững“tròlậpdịthờithượng”vốnbị chếnhạohaykhinhmiệt lúcbanđầu rút cụcđã trở thànhnhữngđôihàibảydặmmanglạinhữngtiếnbộvượtbựctrongnhiềulĩnhvựckhácnhau.

Đikèmvớilợiquyền,kinhnghiệmbảnthânhẹphòicàngnguyhiểmvàlàlựccảnngoancốnhấtđốivới sự tiếnbộ.Bởivì, trong trườnghợpđó,dùmangchiếckínhmàuhồnghaymàuđen,kếtquảvẫnlàmột:lấythiênkiếnchủquan thaycho sựđánhgiákháchquan, thủ tiêumọi sựphêphán,đốithoại.

“Tưduyphảnbiện”

CácnhậnxétthẳngthắncủaBaconlàmộtbộphậntrongdisảnquýbáugópphầnhìnhthànhmônhọcđangrấtphổbiếnđầuthếkỷ21:môntưduyphảnbiện(critical thinking).NguyêntắcvàmụcđíchcủamônhọcnàyđãđượcBaconnêurõ:“Takhôngđượcphépthuhẹpvũtrụchovừavặnvớiranhgiớicủanănglựchìnhdungcủata,nhưcáchlàmquenthuộctrướcnay.Tráilại,taphảimởrộngbiêncươngcủatrithứcđểđủsứcnắmbắtđượcchântướngcủavũtrụ”.

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

Lưỡikhôngxương…SGTT.VN-“Trănglặn.Mặttrờimọc…”,cáchnóiquenthuộcvàđầyhìnhtượngấythậtra…khôngđúng.Mặttrờichẳngtừđâumọclênvàmặttrăngchẳng lặnđiđâuhết!Những“sai lầm”mang lạisự linhhoạt,hấpdẫnchongônngữvàvănchươngnghệthuậtsẽkhôngcònvôhạikhiđivàothếgiớikhoahọc.

Hiểungônngữnhưlàphươngtiệntruyềnthông,FrancisBaconyêucầusựchính xác và gọi những sai lầm ấy là ngẫu tượng cái Chợ. Từ gợi ý củaBacon,thếkỷ20cònnhậnrarằngngônngữkhôngchỉlàphươngtiệntruyềnthôngmàcònlàkhônggianhànhđộngxãhội tạonênsựcảmthông,đoànkếtcũngnhưgâyrabaothịphi,xungđộtvàápbức.Ngônngữẩngiấunguycơtolớn:khảnăngxuyêntạc,lừadốivàthốngtrị.

Tronggọngkềmngônngữ

Tưduycủachúngtagắnliềnvớiviệcsửdụngngônngữ.Vìthế,hầunhưrất

khóthoátkhỏinhữngảotượngvànhữngchiếcbẫyrậpcónguồngốcsâuxatronglờiăntiếngnóihàngngày.Ngônngữlànhữngquyướcvàlàmộtbộphậncấuthànhcủavănhoátưduy.Khiđầyrẫykhiếmkhuyết,chúnglàcácràocảntinhthầnthậtkhóvượtquađểđiđếnchântướngcủasựvật.Tarấtmuốntinrằngchínhtưduycủatalàkẻlàmchủngônngữ.Khổnỗi,sựthậtthườngngượclại.

Việcsửdụngngônngữbắtnguồntừlờinóithườngngày,vốncóxuhướnggiảnlược.Nhữngngộnhậnnằmngaytrongcấutrúcvànộidungđịnhnghĩacủanhữngngôntừ.Cóthểnóingônngữlàmộtloại“phầncứng”quyđịnhranhgiớicho“phầnmềm”lànhữngtưtưởngcủata.Tachỉcóthểsuynghĩnhữnggìngônngữchúngtachophép,vàtakhóđiđếnnhữngsựphânloạivàphânbiệtnàokhôngnằmsẵntrongcấutrúccủangônngữchúngta.

TheoBacon,ngônngữdẫndắttađếnsailầmchủyếubằnghaiconđường:

–Tađặttênchonhữngsựvậtkhônghềcóthực,nhưngnhữngtêngọinàylạicóảnhhưởngrấtlớnđếntâmtưvàcáchhànhxửcủata.Khôngchỉ…“ÔngĐịa”,“ThầnTài”mớimang lạibaoniềmvuivànỗibuồnchonhữngvị…ham đánh đề,mà cả những khái niệm có vẻ rất khoa học cũng đã khôngngừngđánhlừanhữngđầuóckhoahọc.Chẳnghạn,hàngthếkỷ,nhiềunhàkhoahọctinvàomộtchất“ether”nàođónhưlàmôi trườngvậnđộngcủavậtchất,trướckhitỉnhngộrằngnóchỉlàmộtsảnphẩmhoangđường.

–Mặtkhác,talạicórấtnhiềutừngữđểđặttênchonhữngsựvậtcóthực,nhưngdosựtrừutượnghoávụngvềhaydiễndịchvộivãtừthựctại,cáctừngữ ấy rấtmơ hồ, bất định, không chính xác.Ngẫmnghĩ xem, bạn sẽ dễdàngpháthiệnvôsốnhữngtừngữthuộcloạiấy.Thêmvàođó,tathườngsửdụngnhiềutừngữtheoquántínhmàítkhitiếnhànhquansátvàphântíchnộidungthựcsựcủachúng.Chẳnghạn,tadễnhậnramộtnhàlãnhđạocótài,nhưngkhôngdễdàngchútnàođểxácđịnhmộtcáchkháchquannhữngphẩmchất lãnhđạođểthựcsựhiểunhữnggìđãtạonênmộtnhàlãnhđạonhưthế,vàxétxem,liệunhữngphẩmchất,nănglựcấycóthểtruyềnđạthayhuấn luyện được hay không. Ta cũng dễ dàng cả tin vào những “huyềnthoại”chỉvìchúngđượcphátbiểuhaytrìnhbàymộtcáchhàonhoáng.Xuhướng này bắt nguồn từ ảo tưởng rằng sự vật hay công việc nhất định sẽmang lạinhững thànhquả tốtđẹpchỉnhờchúngđượckhoác lớpvỏngônngữtrịnhtrọng,khảtín.

NgẫutượngcáiChợdựatrênlòngtinsailầmrằngnhữnggìmọingườixemlàđúngthìcũngtựđộnglàđúng!Giốngnhưởgiữachợ,ta“mua”nhữngtừ

ngữvàýtưởngcủangườikhác,và“bán”chohọnhữngtừngữvàýtưởngcủata.Baolâumọingườiđềuhàilòngthìmọiviệcđềuổnthoả.Nhữngquyướcngônngữcósứcmạnhkhủngkhiếp,mặcdùkhôngphải lúcnàocũngphảnánhđúngthựctại.Chínhvìthế,vàobuổibìnhminhcủanềnkhoahọchiệnđại,FrancisBaconlàngườiđầutiênnhấnmạnhđếnyêucầuphảilàmchongônngữđượctrongsạchvàchínhxác.Theoýnghĩađó,ngẫutượngcáiChợlàmộtẩndụquantrọngkháctronglịchsửcủatưduyphảnbiện,vìnóminhhoạsựcầnthiếtcủaviệclàmchotưtưởngđượctrongsáng,điềukiệntiênquyếtchotưduykhoahọc.

“Bướcngoặtngônngữhọc”

Ngônngữcàngcósứcbiểucảmbaonhiêu,càngdễmangtínhbạolựcbấynhiêu…Xincảnhgiác:tiếngViệtđẹpđẽvàthâmthuýcủachúngtacũnglàmộtngônngữrấtgiàutínhbiểucảm!

NgẫutượngcáiChợcòngợiýnhiềukhíacạnhhệtrọngkhácnữacủangônngữ.Chúngcónguồngốcxaxưatừcuộctranhluậntriếthọcsôinổinhấtởthờitrungcổ,rồiđượcđàosâuvàpháttriểntrongtriếthọchiệnđại.Từchỗxemtưduyđitrướcngônngữ,xemkháiniệm(nhưlàsảnphẩmcủatưduyvàlàbảnchấtbềnvữngcủasựvật)đitrướctừngữ(nhưcáivỏquyướcnhấtthờicủakháiniệm),triếthọchiệnđạihầunhưcócáchnhìnngượclại.Chínhcáchnhìnmớimẻấyđãthựcsựtạoramộtcuộccáchmạngtrongtriếthọc:từnền triếthọc lấyý thức làmtrung tâm(với tưduy làhình thứccaocấpnhất) chuyển sang nền triết học lấy ngôn ngữ làm trung tâm. Cuộc cáchmạngấyđượcgọilà“bướcngoặtngônngữhọc”trongtriếthọcđươngđại.Tasẽcòncódịpđềcậpnhữngvấnđềrấtphứctạpvàthúvịnày.Ởđây,tiếptheomạchsuynghĩcủaBacon,chỉxinnhấnmạnhthêmhaiđiểmliênquanđếnngẫutượngcáiChợ.

“Thơnthớtnóicười”…

SởKhanh dùng lời đườngmật để đưaKiều vào bẫy.Khi họ Sở cam kếtNàngđàbiếtđếntachăng,bểtrầmluânlấpchobằngmớithôi!vàhẹnhògiờgiấccụthểđểdẫnKiều“trốnthoát”,nhữnglờinóiấykhôngđơnthuầntruyềnđạtthôngtinmàcònthựchiệnmộthànhđộnglừabịpđầyácý–Bềngoàithơnthớtnóicười,màtrongnhamhiểmgiếtngườikhôngdao.Triếthọchiệnđạidànhchohiệntượngnàymộtthuậtngữchuyênmôn:“hànhvingônngữ”.Camkết,hứahẹn,tuyênbố,ralệnh…ngônngữcònlàhànhvigâyrahậuquả,chứđâuphảichỉlàlờinóigióbay!Kểsaohếtbaonhiêutộiácvàbaonhiêunạnnhâncủatròchơingônngữ,củaviệcđánhtráovàlạm

dụngkháiniệm.Thêmnữa,ngônngữcàngcósứcbiểucảmbaonhiêu,càngdễmang tính bạo lực bấy nhiêu. Ca tụng lên tậnmây xanh hoặc vùi dậpxuốngbùnđen,ngônngữđềuphôbàytínhbạolựccủanó:gâyảotưởngvàkhổđauchongườikhác.Xincảnhgiác:tiếngViệtđẹpđẽvàthâmthuýcủachúngtacũnglàmộtngônngữrấtgiàutínhbiểucảm!

BùiVănNamSơn

BịtmắtbắtdêSGTT.VN-Tròchơi“bịtmắtbắtdê”khôngmấtđicùngvớituổithơ!Khilớnlên,thayvìchịubịtmắtbằngmảnhvảiđểvuiđùa,talạitựnguyệnđểchonhữngđịnhkiếnvànhữngniềmxác tínchắcnịch làmchomình…cómắtnhưmù.

Khácvớibangẫutượngtrướcđây(ngẫutượngBộlạc,ngẫutượngcáiHang,ngẫu tượngcáiChợ) cónguồngốc từbản tính tựnhiên của conngườivànhữnggiớihạnkháchquancủangônngữ,sailầmlầnnàydotatựchuốclấymộtcáchtựnguyện.FrancisBacongọiđólàngẫutượngSânkhấu.

Cuộchítrường

Baconviết:“TôiđặttênlàngẫutượngSânkhấu,vì,theotôi,tấtcảnhữnghệthống(triếthọcvàtrithức)màtatiếpthuđềuchỉlànhữngvởkịchnhiềuhồiđượcdàndựngtheosựhưcấu”.Cáchviếtkhácựcđoanvàgaygắtấythựcralàđểcảnhbáomộtviệc:phầnlớnnhữngđiềuxáctíncủatavềthếgiớiquanlẫnnhânsinhquanđềukhôngbắtnguồntừsựsuynghĩchínchắn.Tathảnnhiênchấpnhậnnhữnggìdotruyềnthốngvănhoávàgiáodụccủatamanglại,màítkhichịuphảntỉnhhaydámphêphán.Chấpnhậnquyềnuyvàgiátrịhiệulựccủatruyềnthốngđãđượcxáclậptứclàcũngdễdàngchấpnhậncảnhữngsailầmvàkhiếmkhuyếtcủanó.Khôngcógìquyếnrũhơnlànhữngýtưởngđãchứngtỏítnhiềuthànhcôngtrongquákhứ.Cũngkhôngcógìlầmlẫnhơnlàtưởngchúngsẽvĩnhviễncógiátrịvàbảođảmnhững

thànhcôngtrongtươnglai.

Baconthườngtỏra“bấtkính”trướcdisảntưtưởngquákhứ.Điềunàycóthểhiểuđượctừtínhcáchcứngcỏicủariêngông,nhưngcũngtừphảnứngquyết liệt trướcmôi trườngsinhhoạt tinh thầncònrấtđộcđoánvàmê tíncủathờiđạiông.Tuynhiên,nhiềunhậnđịnhphêpháncủaôngvềnhữngtínđiềuvànhữnghệthốngtưtưởngđangthốngtrịlúcbấygiờvẫnkhôngmấtđitính thờisự.Baconnhậnthấycóbahệ thốnghayba lề lối tưduychủyếumangđặctrưngcủangẫutượngnày:giáođiều,duynghiệmvàmêtín.

–Hệthốnghaylềlốitưduy“giáođiều”thườngđếntừtrườngpháiduylý.TheoBacon,nhànguỵbiệngiáođiềuítkhichịukiểmnghiệmnhữngphánđoánvàkếtluậncủamìnhbằngthựctạivàkinhnghiệm.“Họthườngcókếtluậntừtrướcchứkhôngchịuthamkhảokinhnghiệmmàlẽraphảilàm,rồiápđặtvấnđềtheoýmuốncủamình,vàkhicầnviệndẫnkinhnghiệmthìcốuốnnắnchophùhợpvớisơđồcósẵn”.Ôngdámnêuđíchdanhtrườnghợpđiểnhình làAristoteles,mộtbậc “vạn thế sưbiểu” củaphươngTây!Maychonhiềunhàtưtưởngsinhsauông!

– Hệ thống hay lề lối tư duy duy nghiệm quá tự tin vàomột số kết quảnghiên cứu thường nghiệm và rồi cũng hấp tấp rút ra những kết luận vànhữngnguyêntắcphổquátkhôngđủcơsở.Vídụđiểnhìnhđươngthờilànhữngkết luận“động trời”củamôngiảkim, tiền thâncủangànhhoáhọcngàynay.BaconthườngkểtrườnghợpnổitiếngcủaWilliamGilbert(Vềtừtính,1600):saumộtsốcôngtrìnhnghiêncứukhácặnkẽvềcácđặctínhcủanam châm,Gilbert khái quát hoá vội vàng và liều lĩnh, rằng quỹ đạo củanhữnghànhtinhxoayquanhmặttrờicóđượclànhờtừtính!

–Saucùng,nhữngsailầmtừsự“mêtín”cònphổbiếnhơnnữavàcũnglànguyhiểmnhất.Những“sưtổ”tronglĩnhvựcnàythườngtrộnlẫnchânlývớithầnthoại,kinhnghiệmvớihoangtưởng,trithứcvớilòngtin.BaconnêutênPythagoras(triếtgiavànhàtoánhọccổHyLạptinvàosứcmạnhthầnbícủaconsố)nhưtrườnghợpđiểnhình.

Connhện,conkiếnhayconong?

Việcđầutiênlàphảiphânbiệtgiữađiềumìnhbiếtvàđiềumìnhtin.Cáibiếtcóthểnảysinhtừcảmhứngvàsựbừngtỉnhnộitâm,nhưngnóvẫnchưaphảilàtrithứcchotớikhiđượcchứngminhvàkiểmnghiệmcóphươngpháp.

Nhìnchung,bốnloạingẫutượngmàtavừalàmquenkhôngchỉlànhữngchỉ

báovềsựyếuđuốivàdễphạmsailầmcủaconngườinóichung,màtrướchết,nóilênnỗlựctựphêpháncủabảnthânBacon,mộttượngđàisừngsữngmởđầuthờicậnđại.Ýnghĩathenchốtcủanỗlựcnàylàviệcnhậnrarằng:tưduyphêphánkhôngphảilàcáigìtựnhiên,tráilại,đòihỏilaođộngtrítuệvừadũngcảm,vừakiêntrì.Baconkếtluậncôngcuộckhảosátcủamìnhvềcáctrởlựcnàynhưsau:“Takhôngthểnàochiatayđượcvớinhữngsailầmvàngẫu tượngnày,bởi chúnggắn liềnvớibản tính tựnhiênvàđiềukiệnsinh hoạt của chúng ta; vậy, chỉ có sự quan tâm thườngxuyênđến chúngmớilàđiềuhệtrọngbậcnhấtđểđiềuchỉnhnhậnthức”.

Tuychỉmớilàmộtnhânvậtgiaothờigiữanềnsiêuhìnhhọccổtruyềnvànền triết học/khoa học hiện đại, Francis Bacon dành cho hậu thếmột lờikhuyênđánggiá:khôngnênlàmnhưconnhệnchỉđơnđộcnhảtơtừnhữnggìcósẵnbêntrongchínhmình(nhưcácnhàgiáođiều),haynhưnhữngconkiếnchỉbiếtcầnmẫnthuthậpchấtliệu(nhưcácnhàduynghiệmthuầntuý)màhãynỗlựcxửlývàtinhchếchấtliệunhưconongtạomậttừtrămhoa.

Suynghĩmột cách cóphêphán, nóimột cáchmạch lạc, viếtmột cách rõràng,đólàbaphươngchâmđượcnêuratừ400nămtrướcnhưnhữngyêucầuđầu tiên trênconđườnglaođộng trí tuệđểhyvọngcóđượcchútmậtngọtcủatưduy.

BùiVănNamSơn

“Trọnglựccủatinhthần”SGTT.VN-ArthurEddington,trongTriếthọccủavậtlýhọc,1939(dẫntheoHansPoser,Khoahọcluận,2001),kểmộtvídụthúvị:mộtngườiđánhcábằngtấmlướicómắtrộngnămphân.Lầnnàotrởvề,chàngcũngđochiềudài của những con cá đánh được: không con nào nhỏ hơn năm phân cả.Chàng bèn nêu ramột… định luật tự nhiên: “Không có cá nhỏ hơn nămphân”.Câuchuyệnliênquanđếnnhiềuvấnđềtriếthọccủakhoahọc!

Chungquanhđịnhluật…concá

Trước“địnhluật”ấy,tacóthểcómấytháiđộ?Ítnhấtlàcóba.Tháiđộthứnhất:“Chuyệnấyđâucóhệtrọnggì!Vảlại,tôikhôngthíchăncá!”.Tháiđộthứhai:“Ồ,thiênnhiênkỳdiệuthật!Chotatoànlàloạicáđạt…tiêuchuẩnxuấtkhẩu”(quênrằngnếu thếcũngsẽmấtđimónmắm!).Tháiđộ thứbamanghìnhthứcmộtcâuhỏi:“Ngườiđánhcálàmcáchnàođểbắtcá?”,haynóikhácđi:“Làmsaocóthểnêuđượcmộtđịnhluậtnhưthế?”

Batháiđộấycũngchínhlàbaquanđiểmquenthuộccủatriếthọcđốivớicácngànhkhoahọcriênglẻ.Quanđiểmthứnhất:cácngànhkhoahọcriênglẻgiảiquyếtcácvấnđề…riênglẻ,khôngphải lànhữngvấnđề thậtsựhệtrọngmà triết học cần quan tâm. Tiêu biểu cho quan điểm này làMartinHeidegger,đạitriếtgiacủathếkỷ20.TheoHeidegger,triếthọccómộtkháiniệm“khoahọc”kháchẳncácngànhkhoahọckhác:“Câuhỏivềbảnchấtcủachânlýkhôngbậntâmđếnviệcđólàmộtchânlýcủakinhnghiệmsốngthựctiễnhaylàmộtchânlýnàođócủanghiêncứukhoahọc(riênglẻ)”(Vềbảnchấtcủachânlý).TrongSiêuhìnhhọclàgì?,ôngcònviết:“Siêuhìnhhọclàsựbiếncơbản…Khôngcósựchặtchẽnàocủakhoahọcđạtđượcsựnghiêmchỉnhcủasiêuhìnhhọc.Khôngbaogiờcóthểdùngýniệmcủakhoahọclàmthướcđochotriếthọccả”.

Quanđiểmthứhaithìphổbiếnhơn:ngườitavồvậpnhữngkếtquảcủacácngànhkhoahọc,ápdụngchúng(nhiềukhingangxương)vàotronglĩnhvựctriếthọc.Cóvôsốcácvídụnhưthế,vớinhiềulýlẽkhácnhau:đúckếtvànângcaothànhtựucủakhoahọckỹthuật,gặpgỡgiữatriếthọc,tôngiáovàkhoahọc,biệnminhtriếthọcbằngnhữngcơsởkhoahọcv.v.TiêubiểulànỗlựccủanhàvậtlýnguyêntửđồngthờilàtriếtgiaPascualJordanmuốnchứngminhsựtựdocủaconngườidựatrênthuyếtbấtđịnhcủavậtlýlượngtử.Lúcđầu,ôngdựavàonguyêntắcbổtúccủaNielsBohrvềsóngvàhạt,chorằngnó“chophépkếthợpnhậnthứcsâusắccủakhoahọctựnhiênvớilòngtinrằngđặcđiểmcủasinhthểlànănglựcthoátrakhỏinhữngquyđịnhcứngnhắccủacáctrạngtháibêntrong”.Vềsau,ôngcòndựavàokháiniệm“đènén”trongphântâmhọccủaSigmundFreudđểchorằngđólàvídụtiêubiểucủatínhbổtúc,chothấytựdoýchílàmộtsựkiệncóthểchứngminhvàđãđượcchứngminh(Vậtlýhọctrongthếkỷ20,1943;Nhàkhoahọctựnhiêntrướcvấnđềtôngiáo,1972).Tháiđộnàyxuấtpháttừmộtquanđiểmtriếthọccósẵn,rồidùngcáckếtquảkhoahọcđểbiệnminh,chứkhôngtravấntiêuchuẩnsosánhcũngnhưnhữngtiềnđềcủacáckếtquảấy.

Nếutháiđộthứnhấthoàntoàntáchbiệtvớicáckhoahọcriênglẻ,tháiđộthứhaihoàntoànlệthuộcvàochúng,thìtháiđộthứbalạilàmộtcáchtiếpcậnkhácnữa.Ởđây,cóthểnói,triếthọcgiữmộtkhoảngcách,đilùilạiđể

tiếpcậncácngànhkhoahọctừbêndưới,bằngcáchđặtcâuhỏi:đâulàcáccơsởvàtiềnđềcủanhữngkếtquảkhoahọc?Trongvídụcủachúngta,địnhluật“khôngcócánhỏhơnnămphân”cóthểcóđượckhông,nếukhôngcótấm lưới có mắt rộng năm phân? Nói theo thuật ngữ chuyên môn củaImmanuelKant,đólàcâuhỏisiêunghiệm(transzendental),nghĩalàvượtlêntrênchứkhông thoát lykinhnghiệmđểhỏivềcácđiềukiệnmàmộtkinhnghiệmnàođócóthểcó.Hỏivề“điềukiệnkhảthể”củakhoahọcvàđịnhluậtkhoahọcchínhlàcáchtiếpcậnvàlànhiệmvụcủamộtmôntriếthọcđặcthù:khoahọcluận.

Nhưtađãbiết,triếthọc“bànvềtấtcảvàkhôngvềgìcả”(Gainhọnhayhoahồng?, SGTT, 16.6.2010). “Bàn về tất cả”, nên khoa học cũng làmột đốitượngnghiêncứucủatriếthọc.Suynghĩvềkhoahọccũngcũxưanhưbảnthâncácngànhkhoahọc.Bởilẽ:nếukhôngsuynghĩvềnhữngmụcđíchvàphươngpháp,vềđặcđiểmcủaviệchỏivàgiảithíchnhữnghiệntượng,nếukhôngtìmhiểugiátrịvàkhảnăngthẩmtracủanhữngcâutrảlờithìkhôngkhácgìđánhmấtcáicốtlõicủakhoahọc.Nhưng,cũng…“khôngvềgìcả”theotinhthầncủaSocrates:ôngkhônghỏivềnhữngbiểuhiệncụthểcủasựdũngcảmhay sự côngbằngmàhỏivềbản thân sựdũngcảmvà sự côngbằng.Cũngthế,triếthọc-ởđâylàkhoahọcluận-khônghỏivềcáigìtạonêntừngkhoahọcriênglẻmàhỏivềbảnthânkhoahọcnóichung.

TừFrancisBacon…

“Lýtínhlàmộtngọnlửathiêng.Nêndùngnóđểsoisángthếgiớichứkhôngphảiđểgâyrahoảhoạn”.

GiacomoLeopardi(1798–1837),thisĩÝ

TừFrancisBacon (1561–1626)mà tavừa làmquenvớibốnngẫu tượng(SGTT,18.11–8.12.2010),cácngànhkhoahọcđượcxemnhưlàcáiđảmbảochosựsángsuốt,tiếnbộvàhạnhphúccủaloàingười.Nhưngngàynay,bêncạnhnhữngmặttíchcực,talạigặpphảirấtnhiềungộnhậnvàcảsựhoàinghi, phê phán về tính thiếu cơ sở, tính quy ước, tính võ đoán và nhất lànhữngtáchạicóthểcócủakhoahọc.Mốiquanhệphứctạpvàcăngthẳngấy giữa khoa học và đời sống đòi hỏi ta phải trở lại với câu hỏi căn bản“khoahọclàgì?”trongcáchđặtvấnđềcủakhoahọcluận.Câuhỏiấythậmchí có thểdẫn ta ra khỏi khuônkhổ củakhoahọc luận theonghĩa hẹpđểbước vào lĩnh vực của triết học khoa học,một nhận thứcmới được hìnhthànhtrongthờigiangầnđây.

Nếuthếkỷ17lấyhìnhhọcvàtoánhọclàmmẫumực,rồinhiềucâutrảlời

củakhoahọcluậnlạihướngtheomôhìnhcủavậtlýhọcchotớitậncácthậpkỷvừaqua,thìngàynaycâuhỏiđượcđặtrabaoquáthơn,bởikhoahọctheonghĩarộng(khoahọctựnhiên,khoahọcnhânvăn,khoahọcxãhội…)đãvàđangtrởthànhnhững“điềukiệnkhảthể”chotoànbộhànhđộngvàlốisốnghiệnđại của chúng ta.Chuyến “duhành”khádài này sẽ bắt đầuvới việcpháchoạcácphươngdiệncủakhoahọcvàthửđitìmmột“địnhnghĩa”chonó.

BùiVănNamSơn-minhhoạ:HồngNguyên

TừtiếnghátnhânngưSGTT.VN-Odysseus–trongtrườngcaOdysseecủaHomer–làngườiđầutiênbiếtcáchđềphòngtiếnghátmêhồnmàchếtchóccủacácmỹnhânngư.Chàngralệnhchothuỷthủbịttaibằngsápong,cònmìnhthìtựtróivàocộtbuồmđểchỉnghemàkhôngbịhại.Tiếnghátquyếnrũđãbịvôhiệuhoá,trởthànhđốitượngđơnthuầncủasựthưởngngoạn.Nghệthuậtvàkhoahọcrađờitừcâuchuyệnđầytínhẩndụấy.

Odysseusvàmỹnhânngư-tranhHerbertJamesDraper

Chiataythầnthoại

Trongthếgiớiquanthầnthoại,thầnlinhcònđồngnhấtvớiquyềnnăng,cóthểtrựctiếpbanphúcgiánghoạ.Odysseuslàbiểutượngcủaconngườiđầutiênđượckhaiminh,vìchàngbiếtkiềmchếmìnhmộtcáchkhônngoan.Chủthểtựgiảiphóngkhibiếtgiữmộtkhoảngcách:tiếnghátnhânngưtrởthànhđốitượngvôhạinhưmộtbuổibiểudiễnâmnhạctrênsânkhấu!Odysseuschỉcóthểbiếntiếnghátthànhđốitượng,khibảnthânchàngcũngđốixửvớimìnhnhưmộtđốitượng:tựtróivàocộtbuồmnhưmộtsựtựkiềmchếdụcvọng.Chínhviệcgiữkhoảngcáchvớithựctạivàsựđènéndụcvọnglàkhởiđầucủalịchsửvănminh,nóinhưSigmundFreud!Đồngthời,khiOdysseustựkiềmchếmình,chàngtrởthànhchủthểvànhữngmỹnhânngưtrởthànhđốitượng.Sựphânbiệtgiữakhaiminhvàthầnthoạitựnóđãlàsảnphẩmcủasựkhaiminh,vìđólàkếtquảcủasựdunhậpmộtsựphânbiệt.Thayvì

chỉbiếtsùngbáivàcầukhẩnthầnlinhnhưhiệnthânchouylựccủathiênnhiên,conngườibắtđầubiếtdùngsứcmạnhcủangônngữ(thầnchú)vàcửchỉ (nghi lễ) để “buộc” thần linh phải đáp ứng những ý nguyện của conngười.Hìnhthứctínngưỡngsơkhainhưngvớisựchínhxácvàkiênnhẫncaođộấynóilênbướcngoặtcủamộtýthức“khoahọc–côngnghệ”.Bêncạnh đó, việc thờ cúng bằng vật hiến tế ở thời cổ đại cũng làmột trongnhữngbướcđầutiêntrongsựpháttriểnnày,bởiconvậthiếnsinhđảmnhậnvaitròcủavậtthaythế:conngườibiếtgiảiphóngmìnhkhỏinhữngcưỡngchếcủatựnhiên,xáclậpmìnhthànhchủthểmộtcáchthôngminhvàbiếnthếgiớikháchquan thànhđối tượngcó thểđánh lừađược:“Việc thay thếbằng vật hiến sinh là một bước tiến đến tư duy lôgíc suy lý”(Adorno/Horkheimer). Từ khi chủ thể được khaiminh vì biết sử dụng kýhiệu(thầnchú,nghilễ,vậthiếnsinh…),thìthếgiớibắtđầutáchbiệtvớiconngười,vàlýtínhkhoahọcxuấthiệnvớimọihệquảtíchcựclẫntiêucựccủanó.

Khoahọcnhưmộtvấnđềsinhtồn

Khoahọcrađờikhingườitakhôngcònvừalòngvớinhữngcâuchuyệnkể,chodùcóđầucóđuôinhưtrongnhữngthầnthoạinữa.Lốitưduytựsựấyđượcthaythếdầnbằngcâuhỏi“tạisao?”vàcứtiếptụcđượctrahỏinhưthếmộtcáchcóhệthốngvàphươngpháp.Nềnvănhoáthuầnlýhìnhthànhtừnhữngcâu trả lờicócơsởvàcóquanhệchặtchẽvớinhau.Hìnhhọc, sốhọc, thiênvănhọcvàtriếthọctựnhiên, lôgíchọcvàyhọclầnlượtrađờinhưnhữngngànhkhoahọcđầu tiên củanhân loại, vànghiễmnhiênđượcxemnhưlànhữngtrithứcvữngchắcnhấtcủathờiđạibấygiờ.

Khitrithứcấykhôngchỉnhằmthoảmãnsựtòmòvôvịlợivềlýthuyếtmàcòntìmđượcchỗứngdụng,thìthếgiớicuộcsốngcủachúngtangàycàngbịchiphốimạnhmẽbởisựtiếnbộcủakhoahọc–côngnghệ.Khoahọcngàynaythâmnhậptoàndiệnvàocáclĩnhvựcđờisống:

–Khoahọctạonên“nhữngđiềukiệnkhảthể”chohànhđộngcủachúngta.Bêncạnhviệcmởrộngtầmnhìnvàđàosâusựquansát,khoahọcmanglạiphươngtiệncôngnghệđểgiảiquyếtvôsốvấnđềcủacuộcsống.Ngàynay,khoahọckhôngchỉlàloạilýtínhcôngcụchuyênđitìmphươngtiệnđểthựchiệnnhữngmụcđíchnhấtđịnh,màcònđềranhữngmụctiêucầnvươntới,đôikhivượtkhỏisứctưởngtượngcủacácgiấcmơ“khoahọcgiảtưởng”.

Congà–bằng“suyluậnquynạpkhoahọc”–hớnhởchờđợinắmthócnhưmọilần.Nhưngrồichínhkẻvẫnthườngchonóănsẽvặncổnó

mộtngàynàođó.Kếtluận:nhìnthếgiớimộtcáchđadạngsẽcólợihơnchocongà!

BertrandRussell(1872-1970),triếtgiaAnh

–Trongrấtnhiềutrườnghợp,khoahọcdườngnhưđãchiếmgiữchứcnăngvàquyềnuytrướcđâyđượcdànhchotôngiáo.Thẩmquyềnphânxửvềviệcđúngsaingàycàngđượcphânbiệtrõrệt:quanhệhiệnthựcgiữangườivớingườiđượcgiảiquyếtbằngnhữngđịnhchếpháplý;quanhệgiữaconngườivớilươngtâmthuộcthẩmquyềncủaluânlývàtínngưỡng,trongkhiquanhệgiữaconngườivàtựnhiênchỉcóthểthôngquacácđịnhchếkhoahọccủa những “hội đồng khoa học”, “hội đồng chuyên gia”.Đó cũng làmộttrongnhữngtiêuchuẩnđểphânbiệtxãhộihiệnđạivớixãhộitiền-hiệnđại.

–Khoahọcđãcảibiếntriệtđểcáinhìncủatavềthếgiới.Thếgiớiquanthầnbívàma thuật trướcđâyvẫn tồn tại,và, trongchừngmựcnàođó,vẫncóquyền tiếp tục tồn tại trong tinh thần tôn trọng tínhđanguyênvề thếgiớiquan,nhưngchắchẳnngàynaykhôngaicòncóthểkhưkhưchorằng…tráiđấthìnhvuông!

–Khoahọcthắpsángbaoniềmhyvọng,nhưngcũngđồngthờigợilênnhiềunỗi loâuvàsợhãi trướcnhữnghiểmnguycó thậthay tưởng tượngdonómang lại,kểcả sựhuỷdiệtđiềukiện sinh tồncủaconngười.Vấnđềnàychưađượcđặt ravào thếkỷ18và19,vìbấygiờsự tiếnbộcủakhoahọcđượchiểunhưlàđồngnhấtvớisựtiếnbộcủanhânloại.Tưtưởngchủđạotrướcđây là:càngcó tri thứcsâusắcvềnhữnghậuquảcủahànhđộngsẽgiúptatránhđượcnhữnghànhđộngmanglạinhữnghậuquảmàtakhôngmongmuốn.Thếnhưng,haicuộcthếchiếnvànguycơchiếntranhthườngtrựchiệnnaytrênthếgiớiđãpháhuỷảotưởngấy.Thayvìnhầmtưởngrằngtiếnbộkhoahọcsẽgắnliềnvớisựtiếnbộvềluânlýnhưtrongphầnlớncáchệtưtưởngthếkỷ19,ngàynayngườitathựcsựlosợtrướcnhữnghậuquảkhônlườngcủaviệclạmdụngkhoahọcmộtcáchmùquáng.Câuhỏivềvậnmệnhcủakhoahọckhôngphátxuấttừmộtsựphântíchlạnhlùngnhữngdữkiệnkháchquanhoặctừmộttháiđộyếmthế,tráilại,nảysinhtấtyếutừnhucầusinhtồnđíchthựccủaconngườithờiđại.

Câuhỏivềcươngvịvàtínhchínhđángcủakhoahọcđangđượcđặtramộtcách khác hẳn so với thế kỷ trước, do đó, khoa học luận nhất thiết sẽ trởthànhtriếthọcvềkhoahọc.

BùiVănNamSơn

ChiếckínhvạnhoaSGTT.VN-NếukhôngthểnhétParisvàomộtcáichai thìcàngkhôngthểhiểukhoahọctrongmộthìnhtháivàmộtcáchnhìnduynhất.Khoahọclàmộthiệntượngphứchợpchưatừngcó!Mỗimộtsựvật,hiệntượngđivàokhoahọcđềuđượcsoisángtừnhiềugiácđộ.Rồibản thânkhoahọccũngcầnđượcchianhỏthànhnhiềukhíacạnhđểkhảosát.Tacótrướcmắthìnhảnhmuônmàucủachiếckínhvạnhoa lồngvào trongmộtchiếckínhvạnhoa!

Cáckhoahọcvềkhoahọc

–Đểbiết vềdiễn trìnhphát triển củamộtkhoahọc, taphải dùngphươngphápcủanhàsửhọc.Mônlịchsửkhoahọccónhiệmvụkhảocứusựbiếnđổi của những lý thuyết khoa học.Những lý thuyết ấy đúng hay sai, hữudụnghayvônghĩatừcáinhìnởthờiđiểmhiệntạikhôngphảilàđiềuquantrọng.Cũngkhôngquantrọngởviệcxétxemcácphươngphápđãđượcsửdụng trong các lý thuyết ấy có còn phùhợpvới phươngpháp đang thôngdụnghaykhông.Mônlịchsửkhoahọcchỉquantâmđếnsựpháttriểncủalịchsửtưtưởng,bởi,trongdiễntrìnhấy,lịchsửcủanhữngcâuhỏivàcáchđặtcâuhỏilàthúvịvàbổíchhơncảlịchsửcủanhữngcâutrảlời.

–Môn xã hội học khoa học hỏi về những điều kiện xã hội nào đã khiếnngười taxemmộtnhận thứcnàođó làkhoahọc,bấtkểđócóphải làmộtnhậnthứcđíchthựchaykhông.Hiểukhoahọcnhưmộthiệntượngxãhội,

ngườitakhảosátmốiquanhệtươngtácgiữacộngđồngnhữngnhànghiêncứuvớisựpháttriểnkhoahọcnhưmộttiếntrìnhxãhội.Khoahọc–quatháiđộvàhànhxửcủacảcộngđồngkhoahọc–đượchiểunhưhànhđộngxãhội.

–Nếucâuhỏikhôngnhắmđếncảcộngđồngkhoahọcmàđếntừngcánhânngườilàmkhoahọc,tacầnxétxemnhữngđộngcơnàokhiếntừngnhàkhoahọclạichọnlựagiảthuyếtnàychứkhôngphảigiảthuyếtkhác,nhữnglýdokhiếnnhàkhoahọchamthíchhayengại lĩnhvựcnghiêncứunày thayvìlĩnhvựcnghiên cứukhác.Môn tâm lýhọckhoahọcgián tiếp cho ta biếtnhiềuđiềuvềsựhìnhthànhcủatinhthầnkhoahọctronglịchsử,nhưtrongnỗ lực tiền phong đáng ghi nhận và có nhiều ảnh hưởng của GastonBachelard (1884–1962) (xem:Bachelard–Sựhình thành tinh thần khoahọc,bảndịchcủaHàDươngTuấn,NXBTriThức,2010).

–Hiểukhoahọcnhưlàđịnhchếcóảnhhưởngsâuđậmđếnđờisốngxãhội,mônchínhtrịhọckhoahọcxácđịnhnhữngquyphạmhànhđộngtronglĩnhvựcchínhtrịđểhướngkhoahọcvàonhữngmụcđíchnhấtđịnhcũngnhưđểquyhoạchsựpháttriểncủakhoahọc.Sựkémhiệuquảtrongnỗlựcnàyvàkhảnăngkhoahọcdễbịquyềnlựcchínhtrịlạmdụngkhônghẳnlàlýdođểphảnbácmộtcáchđặtvấnđềnhưthế.

Bốnmônhọcvừakểchủyếumôtảviệcthựchànhkhoahọchơnlàbànvềtrọngtâmcủakhoahọcnhưlàviệcmưucầutrithức.Tuymônchínhtrịhọckhoahọccóđềcậpnhữngchuẩnmựchànhđộng,nhưngchúngđềuđếntừbênngoài, ápđặt lên chokhoahọc.Nói cáchkhác, bốncáchnhìn ấyđềuthuộcmột bình diện khác so với đối tượng nghiên cứu thuộc về bản thânkhoahọc,đólàđạođứchọckhoahọcvàkhoahọcluận.

–Đạođứchọckhoahọcngàynaykhôngchỉdừnglạiởviệckêugọilươngtâmvàýthứctráchnhiệmcủatừngnhàkhoahọchaytừngngànhkhoahọcriênglẻ.Đạođứchọckhoahọcngàycàngtrởthànhmộtbộmônđộclậpvànghiêmchỉnh.Mônhọcnàymangtínhquyphạm,dựavàonhữngnguyênlýcótínhràngbuộcphổquáttừphongcáchlàmkhoahọc,việcbiệnminhvềluânlýtrongkhithínghiệmkhoahọcvàtạodựnglýthuyếtchođếnviệcápdụngvàsửdụngnhữngthànhtựukhoahọc–côngnghệ.

–Khoahọc luậnmới làmôn thực sựxemxét khoahọcvới tư cách là sựnhận thức.Nếu “nhận thức” được hiểu như làmột phát biểu được chứngminhlàđúngthậtthìkhoahọcluậnxétxemviệcchứngminhhayviệcđặtcơsởchosựđúngthậtấylànhưthếnào.Khoahọcluậnkhôngđisâuvàocác

phươngphápcụthểcủamộtngànhkhoahọcnàođóchobằngđặtcâuhỏicơbảnvàkháiquát:đâulànhữngđiềukiệnkhảthểcủanhậnthứckhoahọc?Trongchừngmựcđó,khoahọc luậncònđượcgọi là“siêu– lý thuyết”vềmọingànhkhoahọc.Nhưthế,khoahọcluậnlàmộtbộphậncủanhậnthứcluận,vớitiềngiảđịnhrằngnhậnthứclàcóthểvàápdụngđược.Khiphântíchcácđiềukiệncủanhậnthức,tasẽthấyrằngtấtcảnhữngcáchnhìntrênđây(lịchsửkhoahọc,xãhộihọckhoahọc,chínhtrịhọckhoahọcvàtâmlýhọckhoahọc)đềucóchỗđứngtrongkhoahọcluậnnóichung.

Từkhoahọcluậnđếntriếthọckhoahọc

“Cầnphảixemkhoahọclàmộthìnhcầu,trongđócácbánkínhcóđộdàibằngnhau(…)Việcđẩymộtphầnnhỏcủatrithứclênmứcthậtcaonhưnglạicoithườngcácphầnkhácthìsẽkhôngxáclậpđượchìnhcầuvàkhiếnnhânloạiđánhmấtngaycảbảnthânýniệmvềcáicóthểvàcầnđượcgọilàkhoahọc”.

LevTolstoi(1828–1910)(Đườngsống–PhạmVĩnhCưchủbiên,NXBTriThức,2010)

ỞkhuvựcAnh–Mỹ,“triếthọckhoahọc”hầunhưđồngnghĩavới“khoahọc luận”.Ở lụcđịachâuÂu,còncómột truyền thốngkhác,xaxưahơn,vượt ra khỏi ranh giới của khoa học luận. Vào thế kỷ 19, nhiều triết gia(Fichte,Bolzano,Hegel…)còncóthamvọngxâydựngmột triếthọckhoahọctheonghĩamộthọcthuyếtbaotrùmtoànbộtrithứccóhệthống.Ngàynay,tuythamvọngấyđãtrởnênkhiêmtốnhơn,nhưngcâuhỏivẫncònđó:khoahọcquanhệnhưthếnàovớithếgiớiquancủatừngcánhânhaymỗinềnvănhoámanghìnhtháilýthuyếtcủamộtnềnsiêuhìnhhọc?Nếu“siêuhìnhhọc”khôngcònđượchiểunhưlàmộtthứ“triếthọcvĩnhcửu”vềnhữngchânlývĩnhcửunữa,thìnóvẫncònđượchiểunhưlàmộtkiếngiảivềmốiquanhệbaoquátgiữaconngười,xãhộivàtựnhiên,trongđóvịtrí,phẩmgiávàtráchnhiệmcủaconngườigiữvaitròthenchốt.Chỉcóđiều,triếthọckhoahọcnhưthếtấtyếuphảilàmộtthứ“siêuhìnhhọc”đãđượcphêphánvàcóthểđượcphêphán,khôngnhữngkhôngtáchrờivớicácngànhkhoahọc,nhấtlàvớikhoahọcluận,màcòntiếpthu,xửlývàpháttriểnnhữngkếtquả của chúng.Nói ngắn, triết học khoa học ngày nay nhất thiết phải lấykhoahọcluậnlàmtiềnđề.

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

Cáithuởbanđầu…SGTT.VN-“Cái thuởbanđầu lưu luyếnấy” là…của tưduykhoahọcvàkhoahọcluận!Câuchuyệncóvẻkhôngcógìthơmộng,nhưngrấthệtrọng,vìnóliênquanđếnđặcđiểm,cấutrúcvàhìnhảnhcủakhoahọctừcổđạisangcậnđạivàđếnhiệnđại.Cáinhìnhiệnnaycủatavềthếgiớiđãthayđổivàphongphúhơnnhiều.Nhưng,tấtcảbắtđầutừ“cáithuởbanđầu”ấy.

Từquảcamđếnhìnhtrònlýtưởng

Làbộphậncủanhậnthứcluận,khoahọcluậnbànvềmộtdạngnhậnthứcđặc biệt: nhận thức khoa học.Đó làmộtmảng,một nhát cắt của thế giớichungquanh,thuộccáiphầnchỉcódùngđầuócđểsuynghĩchứkhôngthểmắtthấytaysờ.Thậtthế,hainguyênlýbanđầucủanhậnthứckhoahọclà:khoahọckhôngchỉkhẳngđịnhsựkiệnmàcòntìmnguyênnhâncủachúng.Rồikhôngchỉtìmnguyênnhânmàcòntìmcáccấutrúcvàquanhệphổbiếncủachúng.

Thếnhưng,nguyênnhâncủasựkiệnthườngkhóthấyđượcbằngmắt,còncái cấu trúcvàquanhệphổbiến thì lại càngkhông thể!Ta thấyquảcamhìnhtrònrơitừtrênbànxuốngđất,nhưnglàmsaothấyđượchìnhtròn“lýtưởng”theođúngtiêuchuẩncủahìnhhọcvàthấyđượcđịnhluậtrơicủavậtlýhọc?Đốitượngthậtsựcủakhoahọctéralàvôhìnhvôảnh,vìbảnthâncáiphổbiến,tứccấutrúcvàđịnhluật,làphi-vậtchất.Từđótacónguyênlýthứba:đốitượngđíchthựccủanhậnthứckhoahọclànhữngcấutrúcvàcác

mốiquanhệphi-vậtchấtcủavàgiữanhữngsựvật,hiệntượng!

Khidámđisâuvàolĩnhvựcxaxôi,tốitămvượtkhỏitầmmắtnhưthế,lẽraloại nhận thức ấy phải bị xem làmơ hồ, võ đoán và không đáng tin cậy.Song,sựthậtđãdiễnrangượclại!TấtcảbắtnguồntừmộttruyềnthốngxaxưacảởĐônglẫnTây:biếtvềnhữngnguyênnhânsâuxavànhữngbímậtcủavũ trụ làcôngviệccủanhữngbậc“thánhnhân”,nhữngnhà“tiên tri”.Cáibiếtấylàvượttrộivàphithường,nằmngoàivòngkiểmsoátcủangườithường.Trigiác thôngthườngvàkiến thứchàngngàyđươngnhiênbịxếpxuốnghànghai,bởichúngkhôngchỉkhôngđạtđếnđượcnềntảngcủavũtrụmàcònbịràngbuộcbởivôsốnhữngbấpbênhvàlầmlạc.

Thật khánghịch lý vàmaymắn, quanniệmvề chân lý cònmangdấuvếtthần thoạinày lạiđượchậu thuẫnbằng sự rađờivàphát triểncủacácbộmôn“khoahọc”đầutiênvốnkhôngdínhlíugìđếnthầnthoại:môntoánhọcvớiphươngphápchứngminhvàmônlôgíchọcvớiphươngphápphântíchvàsuyluận.Cảhaithoảứngtrọnvẹnbanguyênlýnóitrên:chúngquảthậtlàcáibiếtvềcáccấutrúcphổbiến,phi-vậtchấtvàhầunhưkhôngphụthuộcvàotrigiáccảmtínhcủacácgiácquan.

ChínhtruyềnthốngtriếthọccủaPlatonvàAristotelesđãlàchỗdựachomôhìnhkhoahọc luậncổđại,vìnóđãxem toánhọc,haynóikháiquáthơn,xemviệclậpluậnbằngphươngphápphântíchvàchứngminhlàmẫumựchay“hệhình”củamọinhậnthứckhoahọc.Takhôngquênrằngđâycũnglàthờikỳpháttriểnmạnhmẽcácngànhnghềthủcông.Nghềthủcôngkhôngchỉđòihỏisựkhéoléohơnhẳnngườibìnhthường,màcòncầncảtrithứcvữngchắcvàsâusắc, tức,biếtvềnhữngnguyênnhânvàcấutrúcngaycảkhichúngchưahềđượcthểhiệnthànhsựvậtvậtchất.

Tómlại,khôngchỉnhậnthứcvềvũtrụvàtoánhọcmàcảkiếnthứckỹthuậtvàcôngnghệcũngtỏrađápứngcảbanguyênlýtrênđâyvàcủngcốgiátrị“caocấp”củanhậnthứckhoahọc.Từđó,dẫnđếnnguyênlý thứtư:nhậnthứckhoahọclàđúngđắn,bấtdibấtdịchvà(hầuhếtlà)cóthểchứngminhđược.

Tạisaocóthểchứngminhđược?Trướchết,từkhilôgíchọcrađời,ngườitadầndầnhiểuđượcthếnàolàmộtchứngminhtoánhọc:từhaitiềnđềđượcgiảđịnhlàđúngthìkếtluậnđượcrútramộtcáchhợplôgíc.Vàvìlẽtừhaitiềnđềđúngthìkhôngthểrútrakết luậnsai,nênkết luậnấyquảđãđượcchứngminh là đúng.Rồimôhình này được chuyển từ toán học sang chokhoahọcnóichung,vàtalạicóthêmmộtnguyênlýthứnămcủakhoahọc

luận cổ điển: nhận thức khoa học nghiên cứu về các nguyên lý và rút ranhữngkếtluậnvềsựkiện(quansátđược)mộtcáchlôgíctừcácnguyênlýấy.Ngàynay,tavẫncònsửdụngcáchphânbiệthailoạikhẳngđịnhtrongmộtngànhkhoahọc: loại thứnhất làcác tiênđề, tứccácnguyên tắcđượctiềngiảđịnhlàđúng,còntấtcảmọikhẳngđịnhcònlại,gọilànhữngđịnhlý,đượcrútratừcáctiênđềấymộtcáchhợplôgíc.Tacóhìnhảnhvàmôhìnhvềmộtnềnkhoahọctiênđềhoá,hạtnhâncủakhoahọcluậncổđại.

Lạicầnđếnquảcam?

Khoahọcluậncổđiểndựatrênsáunguyênlý:truytìmnguyênnhân;nhậnthứcvềcáiphổbiến;nhậnthứcvềcấutrúcvàcácquanhệphi-vậtchất;tínhchânlýbấtbiến,phổquátvàtấtyếucủakhoahọc;tiênđềhoácáclýthuyếtkhoahọc;trigiácđượcrènluyệnnhưlàkhởiđiểmđểtiếntớinhậnthứcvềnguyênlý.

Một khó khăn nghiêm trọng đặt ra chomô hình cổ điển này: tại sao cácnguyênlý(cáctiênđề)làđúngvàkhôngthểsuysuyểnđược,trongkhiđiềunàykhôngthểchứngminh?Thếlàbuộcphảicầuviệnđếnkinhnghiệmvàtri giác thườngnghiệm:quả camvốnbị khinh thường là tri giác cảm tínhtrướcđâylạitrởthànhcơsởchomọinhậnthứckhoahọc?Đólàcáchhiểutheophươngphápquynạp: từnhữngmệnhđềvề từng trườnghợp, taxâydựngmệnhđềvềmọi trườnghợp.Tuynhiên,nhưthế làpháhuỷtínhphổquát và tất yếu của chân lý khoa học theo lý tưởng cổ điển. Vì thế, từ“inductio”ngàyxưakhôngđượchiểutheonghĩalàsuyluận“quynạp”theocáchhiểungàynay,màcónghĩalà“chuyểndầnlên”.Chuyểntừcáigìlên?Thưa, đó là từ nhận thức thực hành có tính tiền khoa học, tiền lý thuyết(chẳnghạn từkinhnghiệmhàngngàycủangười thợ thủcông,người thầythuốc…),trảiquarènluyệnrồiđếnmộtlúcchínmuồinàođó,độtngộtvàbằngtrựcgiác,điđếnđượcnhậnthứckhoahọcvềcácnguyênlýbấtbiến.Cáisaukhôngphảilàkếtquảmàvẫncứlàcơsởvàđiềukiệncủacáitrước!

Biệnluậnnhưthếlànhằmbảovệgiátrịphổquát(nghĩalà:khôngcóngoạilệ)vàtấtyếu(nghĩalà:khôngthểkhácđược)củakhoahọc,nhưngcũngthậtkhó thuyết phục bởi tính luẩn quẩn của nó: từ đâu biết được những tiêuchuẩn chomột thứ tri thức lão luyện nếu không phải từ tính chân lý củanhữngnguyênlýđãđượctiênđềhoá?Khókhăncơbảncótínhhệthốngnhưthếđãlàmrungchuyểnmôhìnhbiệnminhchonhậnthứckhoahọccổđại.Chínhsựmâuthuẫnvàhoàinghiấysẽdẫnđếnviệcrađờicủamôhìnhmới:môhìnhkhoahọccậnđại.(còntiếp)

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

Chântướngcủa…chịHằngSGTT.VN-Môhìnhkhoahọcluậncổđại(SàiGònTiếpThị,Cáithuởbanđầu…,5.1.2011)gặpkhókhăn,nhưngvẫntiếptụcpháttriểntrướckhiđượcthaythếbằngmôhìnhkhoahọccậnđại.Thậtthúvịkhitheodõiquátrìnhbiếnđổiquanhcocủanó.Trướchết, hãy thửxemmôhìnhcổđạinàyđãmanglạinhữnghệquảnào.

Bêndướivàbêntrên…chịHằng

Nhưđãthấy,đốitượngđíchthựccủakhoahọccổđạilàcáccấutrúcphivậtchấtđượcmệnhdanhlàmôthứchayýniệm(từ“ýniệm”đượchiểunhưlà“hình thức”hay“phácđồ”kháchquanchứkhôngdính líugìđếný tưởngchủquantrongđầuócconngười!)Khổnỗi,aicũngthấy:cáccấutrúchaymôthứcấykhôngbaogiờthểhiệntrọnvẹnhaythuầnkhiết trongthếgiớikhảgiáccủachúngta:khôngcóhìnhtrònđượcvẽtrêngiấyhayvậttrònnàotươngứngchínhxácvớihìnhtròntoánhọc.Hệquảthứnhất:cómộtsựkhácbiệtrõrànggiữathếgiớicủanhữngmôthức,cấutrúc,địnhluậtchínhxác,bất biến với thế giới của những sự vật khả giác luônméomó, thường đichệchkhỏiquytắc.

Hệquảthứhai:nếumôhìnhcổđiểnlấytoánhọclàmmẫumực(toánhọclàkhoahọcvềcấutrúcphivậtchấtchínhcống!)thìắttoánhọckhôngthểápdụngvàothếgiới tựnhiênđược,bởi toánhọckhôngthểmôtảnhữngvậnđộngđầyngẫunhiên,bấtquytắc.Dođó,giảthửcóđượcmộtkhoahọcvề

thếgiớikhảgiác(vậtlýhọc)thìvậtlýhọckhôngcóquanhệgìvớitoánhọccả!Từđó,dẫnđếnhệquảthứba:mọinỗlựcthínghiệmđốivớithếgiớitựnhiênlàvôích,bởichúngchỉlàmrốithêmmộtthếgiớivốnđãrấtrắcrối,vôquytắc.Càngcanthiệpvàothếgiớitựnhiên,càngphảntựnhiên,vìđóchỉlàsựbạohànhvàđánhlừatựnhiênmàthôi.

Nhưng,cómộtsựkiệnkhiếnngườitakinhngạc:tạisaomônthiênvănhọccổđiểnlạithànhcôngrựcrỡđếnthế?Cácthiênthểchẳngphảilàthuộcvềgiớitựnhiênhaysao?Vànhấtlà,chẳngphảingườitađãdùngtoánhọcđểđođạc,tínhtoánchínhxácsựvậnhànhcủacácthiênthể?Thắcmắcấyvẫnchưađủđểlàmlunglaymôhìnhkhoahọccổđại.Lýdo:khoahọccổđạixâydựngtrênmộtnhậnthứcsiêuhìnhhọccủaôngtổsưAristoteles.TheoAristoteles,cómộtsựkhácbiệtnềntảnggiữathếgiớicủanhữngthiênthể,gọilà“thếgiớibêntrênmặttrăng”với“hạgiới”nằm“bêndướimặttrăng”làtráiđấtvớibầukhíquyểncủanó.Thếgiớibêntrênmặttrăngthìkhôngaibiết rõ được, ngoài việc phỏng đoán rằng đó là “thượng giới”, vận độngtrongmộtmôitrườngđặcbiệtvớiquỹđạochínhxác,bấtbiến,lànơichốncủathầnlinhcólýtính,nênkhôngcógìlạkhitoánhọccóthểđượcápdụngmộtcáchtrọnvẹn!Tómlại,vớisựphânbiệtgiữacấutrúcphivậtchấtvớithếgiớikhảgiác,giữathếgiớibêntrênvàbêndưới…chịHằng,khoahọcluậncổđạikhẳngđịnh:toánhọckhôngthểápdụngvào“hạgiới”,vàmọithínghiệmvậtlýđềuvôích!

Kínhviễnvọngvàthínghiệmkhoahọc

Môhìnhkhoahọcluậncậnđạimởrộngđịnhnghĩavềđốitượngcủakhoahọc:đốitượngđíchthựccủakhoahọclànhữngcấutrúcvànhữngquanhệcóthểmôtảđượcbằngtoánhọcgiữacácyếutốcủamộtgiớitựnhiênthốngnhất,dựavàothínghiệmkhoahọccóđịnhhướngvàcóthểápdụngvàolĩnhvựckỹthuật–côngnghệ.

Công lao lịch sửđểcảibiếnmôhìnhkhoahọccổđại,mởđườngchomôhìnhcậnđạichínhlàchiếckínhviễnvọngcủaGalileoGalilei(1564–1642).Chiếckínhviễnvọngthoạtđầukhôngnhằmphânđịnhđúngsaigiữathuyếtnhậttâm(mặttrờilàtrungtâmcủatháidươnghệ)vàthuyếtđịatâm(quảđấtđứngyênvàlàtrungtâm)mànhằmnhìnchođượcchântướngcủachịHằng.Người ta sớmnhận ra rằngcác thiên thể tuyệt nhiênkhôngphải lànhữnghìnhcầuhoànhảovềmặttoánhọcmàcũnglồilõmchẳngkhácgìquảđất;ngay cảmặt trời cũng có những vết nám và thậm chí saomộc có cảmặttrăngcủariêngnónữa!ThếlàsựphânbiệtbêntrênvàbêndướichịHằngđãsụpđổ.Câuhỏithúvịlậptứcđượcđặtra:phảichăngtoánhọc(nhữngcấu

trúcphivậtchất),vềnguyêntắc,vẫncóthểápdụngcho“hạgiới”?Galileinổi tiếng với câu nói “Quyển sách của tự nhiên được viết bằng ngôn ngữtoánhọc!”Côngđầuthuộcvềvậtlýhọc,nhưngvẫncầnđếntriếthọcđểbiệnminh: thế giới khả giác – dù bên trên hay bên dưới mặt trăng – hay nóichung,thếgiớivậtchất,đềucónhữngphẩmtínhbấtbiến,cóthểmôtảmộtcáchtoánhọcnhư:hìnhthức,sốlượng,vịtrí,tốcđộ,giatốc,khốilượng,lựcv.v.đượcsắpđặtmộtcáchhoànhảovàtấtyếu,khôngbaogiờđilệchkhỏinhữngquyluật,bởitấtcảđềuđượcThượngđế–vốnbấtbiến,hoànhảo–banchonhữngvậtthụtạocủamình.

Tuy nhiên, các nhà cải cách tiên phong ở đầu thời cận đại đủ tỉnh táo vàkhônngoan.Họthừabiết rằngquanniệmmớimẻcủamìnhvề thếgiới tựnhiênkhôngthểdễdàngápdụngvàotấtcảnhữnghiệntượngquansátđược,bởichúngluônbịnhiềuyếutốkhácnhaugâyrốivàvìthế,khócóthểmôtảthật chính xác bằng toán học. Cách giải quyết: phải xây dựng cho đượcnhững tiến trình tựnhiênđược“lý tưởnghoá”, “thuầnkhiết”, loại bỏmọiyếutốgâyrối,gâynhiễubằngnhữngthínghiệmkhoahọc.Chỉbằngnhữngnỗlựcthínghiệmngàycàngtinhvimới“phụcdựng”đượcnhữngquanhệthuần tuý, lý tưởng, qua đó phát hiện cơ chế vận động sâu xa của giới tựnhiên.Rồimộtkhiđãgiảiquyếtđượcvềnguyêntắcrằngbảnthâncơchếcủatựnhiên–chứkhôngchỉnhữngcấutrúcphivậtchấtđơnthuần–đượcmôtảmộtcáchchínhxácvàchắcchắn,mớicóthểnghĩtớiviệclàmchủvàtậndụngđượccơchếấy.Đi liềnvới tri thứckhoahọc,năng lựckỹ thuật,công nghệ sẽ không còn là việc đánh lừa tự nhiên như các nghi thức thờcúng, hiến sinh thời nguyên thuỷmà trở thành chiến lược để khai thác tựnhiênmộtcáchhiệuquảvàvôtận!

Giớitựnhiênthốngnhất:đốitượngmớicủakhoahọc

Tómlại,vẫngiữnguyênyêusáchvềtínhchânlývàtínhvữngchắccủakhoahọc trongmô hình khoa học luận cổ điển (để đối trọng với yêu sách độcquyềnchânlýcủathầnquyền),môhìnhkhoahọcluậnđầuthờicậnđạitiếnlênmột bước lớn khi nhận thức thế giới tự nhiên nhưmột thế giới thốngnhất.Bêncạnhviệcbắtđầusửdụngphươngphápthựcnghiệmkhoahọc,môhìnhcậnđạisẽcònđặtranhiềuvấnđềphươngphápluậnvànhậnthứcluậnphongphúchưatừngcó.Hẹngặplạituầnsau.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

TrướcngãbađườngSGTT.VN-Môhìnhkhoahọccậnđạinhìnnhậnmột thếgiới thốngnhấtnhưngvẫngiữvữngyêusáchcủamôhìnhcổđạivềtínhchânlýcủakhoahọc(Chântướngcủa…chịHằng).Muốnthế,phảicómộtcơsởnhậnthứcthậtvữngvàngchothấymọiphátbiểuđúngđắncủakhoahọcđềuthuộcvềcơsởấyhoặcđềuđượcsuyratừnó.

Vấnđềgaygolà:cơsởấylàgì?Cóbaconđườngbiệnminhthìrútcụcđềudẫnđếnngõcụt,làmsụpđổcảmộtmôhìnhđầyhứahẹn!

Conđườngduylý:từ“ngườiđộcthân”đến“tôitưduy...”

Cácnhàduylýtinrằnglýtínhconngườicócấutrúcgiốngvớicấutrúccủathựctại.Dođó,cơsởcủamọinhậnthứclàởtrongcácphánđoáncủalýtínhchứkhôngởđâukháccả.Tấtnhiêntavẫncóvôsốnhữngphánđoánđếntừtrigiácvàkinhnghiệm,nhưngchúngchỉcógiátrịtạmthời,mangtínhgiảthiếtchứkhôngthuộcvềphầnkhoahọcđíchthực.Cơsởcủakhoahọcđíchthực phải phổ quát, tất yếu, và vì thế phải có trước và độc lập với kinhnghiệm,nêngọilà“tiênnghiệm”.Mộtkhoahọcphổquát,tiênnghiệmnhưthếắtphảiđi liềnvớimộtphươngphápphùhợp.Trongtìnhhìnhbấygiờ,phươngphápấychỉcóthểlàtoánhọcvớihìnhtháitiêubiểucủanólàhìnhhọc.KhôngngạcnhiênkhihầuhếtnhữngcôngtrìnhtriếthọcvĩđạicủathờicậnđạitừSpinozađếnKantđềuđượcbiênsoạnbằngcáchmôphỏngtheophươngpháphìnhhọc (moregeometrico)vớicácbướcquen thuộc, chẳng

hạn:tiênđề,địnhnghĩa,địnhlý,chứngminh,hệluậnv.v.

Vấnđềkhókhănnhấtcủamôhìnhduylýlàtrìnhbàycơsởtiênnghiệmấymộtcáchcụ thểvà thuần tuý,nghĩa làđảmbảorằngnóquả thậtkhôngbịpha trộn với kinh nghiệm nhất thời. Cách cực đoan nhất là cho rằng chỉnhữngphátbiểunàotuyệtnhiênkhôngcầnthamkhảokinhnghiệmmàchỉcầndùngđầuócđểsuyxét thìmới làchân lýđích thực.“Tamgiáccóbagóc”,“ngườiđộcthânlàngườikhônglậpgiađình”... là thuộcloạiấy!TôikhôngcầnbiếtanhAhaychịBcụthểnàohết,màchỉcầnphântíchlogicnhữnggìchứađựngsẵntrongchữ“độcthân”làđủ.Tấtnhiên,khôngaicấmanhAhaychịBlậpgiađìnhcả.Chỉcóđiều,nếuvậysẽkhôngcònlàngườiđộcthânnữa!Sựđúngđắncủaphánđoánphântích,tiênnghiệmnhưthếtuykhôngthểnghingờ,nhưngnghèonànquá,vìnóchỉgiảithíchchứkhôngmởrộngkiếnthứcvàkhôngchophépsuyranhữngphátbiểucótínhtổnghợpnàovềthếgiớicả.

Thếlàcácnhàduylý(vớiôngtổlàDescartes,1596–1650)phảiviệnthêmđếncáctiêuchuẩncủasựhiểnnhiên:nhữngphátbiểunào–saukhitriệtđểápdụngphươngpháphoàinghi–vẫntỏra“rõràng”và“phânminh”thìđềuđượcxemlànhữngphánđoántiênnghiệmcủalýtính.“Rõràng”và“phânminh”làhaitiêuchuẩnkhámơhồ,dùtađượcngheđíchthânDescartesgiảithíchrằng:mộttưtưởng“rõràng”làkhinộidungcủanóhiệndiệntrựctiếpvàhiểnnhiênđốivớiđầuóc ta, còn“phânminh” làkhimọibộphậncủađịnhnghĩavềnóđều lànhững tư tưởng…rõràng!Câunóinổi tiếngnhấtthuộc loạiấy là:“tôi tưduy,vậy tôi tồn tại”.Câuấyquảcómởrộngkiếnthức:nóbổsungthêmđiềukiệntấtyếuđểmọikinhnghiệmcóthểcóđược,đólà,mọibiểutượngđềuphảigắnliềnvớimộtchủthểđangtồntại.Nhưng,nếuxétkỹ,hoáracâunóicũngchỉlàmộtsựlặpthừa,tức,lạihiệnnguyênhình là một phán đoán phân tích: không có nhận thức nào mà không cóngười nhận thức, không có tư duy nàomà không có người đang tư duy,chẳngkhácvớiđịnhnghĩavề“ngườiđộcthân”làmấy.Nókhácxavớiphánđoántổnghợpthườngnghiệm:“cóchớpvàcósấm”!

Conđườngduynghiệm

Khitriếthọcbuộcphảitừbỏthamvọnglàkhoahọcvềthựctại(theoconđườngduylý)thìbảnthânkhoahọcvềthựctại(conđườngduynghiệm)cũngkhôngbiệnminhđượcchogiátrịphổquátvàtấtyếucủakhoahọc.Môhìnhkhoahọccậnđạisụpđổ,mởđườngchomôhìnhkhoahọchiệnđại.

Đốilậptriệtđểvớiconđườngduylý,cácnhàduynghiệm(bắtđầutừJohnLocke,1632–1704vàDavidHume,1711–1776)bácbỏviệctrùnghợpvềcấutrúcgiữatưduyvàthựctại.Luậnđiểmcơbản:khôngthểchỉdùngđầuócđơnthuầnmàcóthểnhậnthứcđượcđặctínhvànhữngđịnhluậttựnhiêncủa thếgiớihiện thực.Phảicầncósựquansát, trigiácvà thínghiệm,nóingắn:cầncósựkiểmtracủakinhnghiệm.

Luậnđiểmấydẫnđếnhệquảnghiêmtrọng:cầnphảigiớihạnphạmvihoạtđộngcủa triếthọc!Đối tượngcủa triếthọckhôngcòn làbản thân thực tạinữamàlànhữngphátbiểucủacáckhoahọcriênglẻvềthựctại.Nóicáchkhác, trái với tham vọng của phái duy lý, triết học sẽ không còn là “nữhoàng”củacácngànhkhoahọcvàmanglạicơsởvữngchắcnhấtchochúngnữa,tráilại,chỉlàmnhiệmvụkiểmtracácvấnđềthuộcvềlogichọc,nhậnthứcluận,khoahọcluậnvàđạođứchọc.Theoquanđiểmduynghiệm,cầnphânbiệtgiữacáckhoahọchìnhthức(logichọc,toánhọc)khảosátnhữngphánđoánphân tích, tứcnhữngquanhệngữnghĩagiữacáckháiniệmvàmệnhđề,vớicáckhoahọcthườngnghiệmchuyênkhảosátnhữngphánđoántổnghợpdựatrêncơsởnhậnthứcbằngkinhnghiệm.

Bên cạnh các ý kiến tỉnh táo và gây nhiều ảnh hưởng ấy, con đường duynghiệmlạivấpphảimộtnhượcđiểmkhôngthểvượtquađược.Giốngnhưmôhìnhcổđạikhôngthểbiệnminhchogiátrịphổquátcủacáctiênđề,môhìnhduynghiệm–xuấtpháttừnhữngmệnhđềtổnghợpcábiệt–khótrảlờiđượccâuhỏi: làmsaođi từmộtsố lượnghữuhạnnhữngmệnhđềcábiệtđếnđượcdùchỉmộtmệnhđềphổquátduynhất?Nhiềunỗlựcvôvọngđểtrảlờicâuhỏinàyđãdẫnđếnsựsụpđổcủamôhìnhkhoahọccậnđạivàkhaimàomộthìnhảnhhoàntoànmớichokhoahọcthếkỷ20.

Conđườngsiêunghiệm

Thuậtngữ“siêunghiệm”khábíhiểmthựcrachỉmuốnnói:dùsaovẫncómộtsốnguyêntắctiênnghiệmtrongđầuócđảmbảochosựhìnhthànhvàsựđúngđắncủakinhnghiệmthườngnghiệm.CáchđặtvấnđềnàycủaKant(1724 – 1804) thật hấp dẫn, vì nó muốn khắc phục chỗ yếu của hai conđườngduylýlẫnduynghiệm.Thếnhưng,mộtkhiyêusáchtruyềnthốngvềtínhchânlýtuyệtđốicủakhoahọcđãlunglaythìchiếnlượcdunghoànàycũng trởnên thừa thãi,bởinókhông thểmang lại lờigiảichomộtvấnđềkhôngcòn tồn tại.Ta sẽ tiếp tục theodõi cuộckhủnghoảngcủamôhìnhkhoahọccậnđạivàcáccáchkhắcphụcnó.(còntiếp)

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

NhưongănmậtSGTT.VN-Giốngnhưloàiongcũngcầnănmậtđểtạoramật,conngườisửdụngnhữnglýthuyếtkhoahọccủachínhmìnhvàcủangườikhácđểtạoranhữnglýthuyếtmớibằngcáchpháttriểnhoặc,nếucần,phábỏchúng.Nhậnthứcmớimẻấymởđầuchomôhìnhkhoahọchiệnđại.

Thiếuhình

Trướckhi tiếp tục câu chuyệnvàođầunămmới, xin trân trọnggiới thiệumộttríchđoạntiêubiểutừtácphẩmTrithứckháchquancủaKarlPopper,nhàkhoahọcluậnnổitiếngcủathếkỷ20,nhưmộtmónquàcuốinămgửiđếnbạnđọc.Chân thànhcảmơndịchgiảChuTrungCanđãhoanhỉ chophép trích đăng từ bản dịch công phu sẽ đượcNXBTriThức cho ramắttrongthờigiantới.Cáctựanhỏlàcủachúngtôi.-BùiVănNamSơn

Kẻlạcloài

“Conngười,nhưmộtsốtriếtgiahiệnđạinhậnđịnh,làkẻlạcloàitrongthếgiớicủamình:ylàmộtngườidưng,runrẩytrongcáithếgiớichưabaogiờdoytạora.Cólẽylàkẻlạcloàithật,thếnhưngmuôngthúvàthậmchícâycỏcũngchẳngkhácgìy.Chúngcũngđượcsinhratừthuởhồnghoangtrongmộtthếgiớilý–hoá,mộtthếgiớichưabaogiờdochúngtạora.Nhưngdùkhông tự tạo ra thếgiới củamình, những sinh linhnàyđã cải biếnnó tớimứckhôngcònnhậnrađượcnónữavàđúnglàchúngđãtáitạogóctrờinhỏbécủavũtrụnơimìnhsinhra.Cólẽsựthayđổilớnnhấtlàdocâycỏđemlại.Chúngđãcảibiếntậngốcrễnhữnghợpphầnhoáhọccủatoànbộbầukhíquyểntrêntráiđất.Nhữngthànhquảvĩđạithứhaicóthểlàthuộcvềmộtvàiloàiđộngvậtbiển,nhữngkẻđãxâyđắpcácvỉavàcácđảosanhôcũngnhưnhữngdãynúi đá vôi hùngvĩ.Cuối cùngmới tới lượt conngười, kẻsốngtrongmộtthờigianđủdàimàchẳngđemlạimộtthayđổiđángkểnàochomôitrườngsốngcủamìnhngoàiviệcchặtcâyphárừng,gópphầnbiếnđấtđaithànhhoangmạc.Tấtnhiên,ycũngcóxâyđượcvàitoàkimtựtháp;thếnhưngchỉtrongvòngnửathếkỷlạiđây,ybắtđầuganhđuavớinhữngngườithợxâyvỉangầmlàlũsanhô.Rồigầnđâynhất,ybắtđầurasứcpháhuỷcôngtrìnhcủacâycỏbằngcáchthảinhữnglượngnhỏnhưngvôcùngnguyhạichấtdioxidevàobầukhíquyển.

Đúnglàchúngtakhônghề tạodựngthếgiớicủamình.Thậmchíchođến

giờtacũngchẳngcảitạođượcnóbaonhiêusovớinhữnggìđộngvậtbiểnvàcâycỏđãlàmđược.Tuythếchúngtađãtạorađượcmộtloạisảnphẩmhaychếphẩmmớicócơvớithờigiansẽgópphầnmanglạinhữngbiếnđổilớnchogóctrờicủachúngta,nhữngthànhquảvĩđạikhôngkémgìnhữngthànhquảcủacácbậctiềnbối,củađámcâycỏ,nhữngnhàsảnxuấtoxyvàcủa lũ san hô, những người xây đảo. Những sản phẩmmới đó do chínhchúng ta tự tạo ra.Chúng lànhữnghuyền thoại,nhữngýniệm,vànhất lànhữnglýthuyếtkhoahọc:nhữnglýthuyếtvềthếgiớitađangsống.

Trithức:sảnphẩmkháchquancầnxửlý

Tôithiếtnghĩphảicoinhữnghuyềnthoại,nhữngýniệmvànhữnglýthuyếtđónhưnhữngsảnphẩmđặctrưngnhấtchohoạtđộngcủaconngười.Cũnggiốngnhưcôngcụ,chúnglànhữngcơquantiếnhoábênngoàithânxáccủachúngta.Chúnglànhữngchếphẩmngoại thể.Vậylà, trongsốnhữngsảnphẩmđặctrưngnày,chúngtacóthểđặcbiệttínhđếncáigọilà“trithứccủaconngười”;mà“tri thức”ởđâyphảihiểutheonghĩakháchquanhaytheonghĩakhôngcủariêngai,tứcnóđượcchứađựngtrongsáchbáo,đượcbảoquảntrongthưviện,hayđượcgiảngdạytrongtrườngđạihọc.

Mỗikhinóiđếntri thứccủaconngườilàtrongđầutôilại thườngnghĩtớithuậtngữ“trithức”theonghĩakháchquannóitrên.Điềuđóchophéptasosánhtrithứcdoconngườitạoravớimậtdoonglàmra:onglàmmật,bảoquảnmậtvàtiêuthụmật,vànhìnchung,mộtconongkhiănmật,nókhôngchỉănphầnmậtdonólàmra:mậtcònđượcnhữngchúongđực,lànhữngconkhônglàmramật,tiêuthụ(đólàchưakểsốmậtdựtrữquýbáucủabầyongbịlũgấuănmấthoặcbịngườinuôionglấyđi).Nênbiếtrằngđểduytrìkhảnăngtiếptụclàmthêmnhiềumật,conongthợnàocũngphảiănmậtvàsốmậtnóănthườngmộtphầnlàdonhữngconongkháclàmra.

“Tiêuthụ”(cáclýthuyết)trướchếtcónghĩalà“tiêuhoá”giốngnhưđốivớiloàiong.Nhưng,nócòncónghĩakhácnữa:tatiêuthụnhữnglýthuyếtdùcủangườikháchaycủachínhmìnhcòncónghĩalàphêphánchúng,sửađổichúngvànhiềukhithậmchíphábỏchúng,đểthaythếchúngbằngnhữnglýthuyếtkhảquanhơn”

KarlPopper(1902–1994),(Trithứckháchquan,chương8)

Vớinhữngkhácbiệtnhonhỏ,điềuđóvềtổngthểđúngchocảviệccâycỏsảnsinhraoxylẫnchoviệcconngườiđẻracáclýthuyết:cũngnhưloàionglàmmật, chúng ta không chỉ là những người làm ra lý thuyết mà còn làngườitiêuthụcáclýthuyếtđó;chúngtatiêuthụlýthuyếtcủanhữngngười

khác,vàđôikhitiêuthụcảlýthuyếtcủachínhmình,nếucònmuốntiếptụcsảnsinhralýthuyết.

“Tiêuthụ”ởđâytrướchếtcónghĩalà“tiêuhoá”,giốngnhưđốivớiloàiong.Nhưngnócòncónghĩakhácnữa:tatiêuthụnhữnglýthuyếtdùcủangườikháchaycủachínhmìnhcòncónghĩalàphêphánchúng,sửađổichúngvànhiềukhi thậmchíphábỏchúng,đểthaychúngbằngnhữnglýthuyếtkhảquanhơn.

Tất cả đều là những thao tác cần thiết cho sự phát triển của tri thức củachúng ta,và tấtnhiênphảinhắc lại là tri thứcởđâyđượchiểu theonghĩakháchquan.

Tôicócảmnghĩrằngngàynaymọiviệcdiễnra tuồngnhưsựtăngtrưởngcủatrithứcnhânloại,sựpháttriểnnhữnglýthuyếtcủachúngta,sẽlậtlịchsửnhânloạisangmộttrangmớivềcănbảntronglịchsửcủavũtrụ,vàcảtronglịchsửcủasựsốngtrêntráiđất.

Trithứcvềtrithức

Tấtnhiên,bảnthâncảbabộlịchsửấy–lịchsửcủavũtrụ,lịchsửcủasựsốngtrêntráiđất,lịchsửcủaconngườivàcủasựpháttriểntrithứccủay–đềulànhữngtrangsửvềtrithứccủachúngta.Dovậymàtrangsửcuốicùngtrongnhữngtrangsửđó–tứclàlịchsửcủatrithức–sẽphảiđượcxemnhưmộtthứtri thứcvềtri thức.Nósẽphảihàmchứa,ítnhấtlàbuộcphảinhưvậy, những lý thuyết về các lý thuyết, vànhất là những lý thuyết về cáchthứcmàcáclýthuyếtpháttriển”.

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

ThiênngađenBướcvàothờihiệnđại,cácmôhìnhbiệnminhchokhoahọcrơivàokhủnghoảng(SàiGònTiếpThị,5.1–13.2.2011),vìkhôngthểgiữvữngyêusáchtruyềnthốngcủamìnhvềtínhphổquátvàtấtyếuđượcnữa.Nhưng,nếutrithứckhoahọckhôngcònlàbấtbiếnvàbấtkhảxâmphạm,tráilại,luôncóthểbịphêphánvàchỉnhsửa,vậyphảichăngnóchỉcònlàtuỳtiệnvàngẫunhiên?Môhìnhkhoahọchiệnđạitìmcáchgiảiquyếtbàitoánkhó:bácbỏyêusáchchânlýtuyệtđối,đồngthờigiữvữngtínhhợplýcủakhoahọc.

Minhhoạ:HồngNguyên

Khókhănnangiảicủaphépquynạp

Trongđờithườngvànhấtlàtrongkhoahọc,tathườngdùnghailoạisuyluậnchủyếu:quynạpvàdiễndịch.Xinthửnhìnbavídụtiêubiểudướiđâyvềsuyluậnquynạp:

1.Tiềnđề:Từ thuởchasinhmẹđẻ, tôi thấymặt trờimọchàngngày.Kếtluận:ngàymaimặttrờicũngsẽmọc.

2.Tiềnđề:Mọiquansátđếnnaychothấynướcsôiở1000C.Kếtluận:nướcsẽsôikhiđunnóng1000C.

3.Tiềnđề:Tôithấymọiconthiênngatrướcnayđềumàutrắng.Kếtluận:mọiconthiênngađềumàutrắng.

Tathấy,suyluậnquynạpkhông“chắcăn”vàgặpnhiềukhókhănnangiải:

–Trongvídụ3,tiềnđềcóthểđúng,nhưngkếtluậnlàsai,bởiởÚc,hầuhếtthiênngađềumàuđen!Nóicáchkhác,suyluậnquynạpkhôngthểcónhữngtiềnđềmàchânlýcủachúngcóthểđảmbảochânlýcủakếtluận.

–Nhậnrađiềuđó,DavidHume(1711–1776)đặtcâuhỏihócbúa:nếucácsuyluậnquynạpkhông“chắcăn”(haynóitheokiểukhoahọc:khôngcógiátrịhiệu lựcmộtcáchdiễndịch) thì làmsaodámchắc rằngchúngsẽđúngtrongtươnglai?Cógìbảođảmrằngngàymaimặttrờisẽmọc,haynướcsẽsôiở1000C?

Bácbỏnhữngsailầmcủatalàkinhnghiệm“tíchcực”màtahọcđượctừthựctại–KarlPopper(Trithứckháchquan)

Cóba lý lẽđểcốcứuvãnsuy luậnquynạp.Cách thứnhất làviệnvàosốlượng thật nhiều củanhữngquan sát trongquákhứ, như chínhmỗi ngườitrongchúngtatừngthấynướcsôihàngngànhàngvạnlầnvàthấymặttrờimọchàngngàytừkhimớisinhra!Nhưng,nóimộtcáchchặtchẽ,đócũngchỉlàmộtsựtổngquáthoá.Tổngquáthoáphảidựavàoquynạp.Màquynạplạichínhlàđiềutađangcầnbiệnminh,nênlýlẽấyrõrànglàlòngvòng,lẩn quẩn! Cách thứ hai cũng lẩn quẩn không kém, đó là dựa vào kinhnghiệm,khibảorằngsuyluậnquynạpsẽđúngtrongtươnglaivìnóđãđúngtrongquákhứ.Cách thứbađỡ lòngvònghơn,nhưngbuộc lòngphải thừanhậnrằngsuyluậnquynạpchỉđềranhữngkếtluậnkhảnhiên(cóthểxảyra) chứ không tất nhiên!Giải pháp này thật ra chỉ thay đổi cách nói chứkhông thực sựgiải quyếtđượcvấnđề.Đồng thời lại làmnảy sinhvấnđềmới:làmsaobiệnminhđượcchoviệcmặttrờicóthểsẽmọcngàymai,choviệcnướccóthểsôi,nghĩalà,làmsaobiệnminhđượcchobảnthântínhkhảnhiên của suy luận?Gần đây, Peter Strawson cho rằng vấn đề quy nạp làtuyệtnhiênkhôngthểgiảiquyếtđược.Cóchănglàthừanhậnrằngtấtcảđềulàquyướcchungvềcáchhiểuthôngthườngđốivớinhữngtừngữtaquendùng,vídụ:“có lý”,“hợp lý”,“màuđỏ”,“sôi”,“mọc”…Khổnỗi, tahiểuđúngmột từnhưngvẫncó thểápdụngsai.Chẳnghạn, tôihiểuchữ“màuđỏ”,nhưngnếutôibịbệnhmùmàu,tôivẫncứtưởngđènđỏlà…đènxanh!

Phépdiễndịchcũngđặtcàytrướctrâu

Tathửxétbavídụ:

1.Tiềnđềa:Mọingườiđềuphảichết.Tiềnđềb:Tôilàngười.Kếtluận:Tôi

sẽ…phảichết!

2.Tiềnđềa:Nếuchấtlỏnglànướcthìuốngđược.Tiềnđềb:Chấtlỏngnàyuốngđược.Kếtluận:Nólànước.

3.Tiềnđềa:Khôngphảimọiconmèođềucóđuôi.Tiềnđềb:Mộtsốconmèokhôngđuôilàmèođen.Kếtluận:Khôngphảimọiconmèođenđềucóđuôi.

Ta thấy,khácvới suy luậnquynạp, trongsuy luậndiễndịch, chân lýcủatiền đề bảo đảm chân lý của kết luận, nói ngược lại là tự–mâu thuẫn.Đóđúnglàtrườnghợpcủavídụ1và3.Thếnhưng,vídụ2đâucóổn!Nếuchấtlỏngnàyđúnglànước,tacóthểuống,nhưngnếuđúngrằngchấtlỏngnàylàcóthểuốngđượcthìkhôngnhấtthiếtrằngnóphảilànước!Cóvôsốchấtlỏngcóthểuốngđượcmàkhôngphảilànước.Phépdiễndịchkháchặtchẽ,nhưngphạmviápdụngkhôngnhiều,khôngphảilúcnàocũnghứahẹnmanglạitrithứcmới.Đólàchưanóiđến“gótchânAsin”củanó:tiềnđềa(còngọi làđại tiềnđề) củanó thựcchất làkết luận tổngquáthoácủamột suyluậnquynạp.Lạivấpphảiyêucầubiệnminhchophépquynạp!

GiảiphápcủaKarlPopper:phươngphápdiễndịch–giảthuyết

GiảiphápcủaKarlPopper(1902–1994)thầndiệuởchỗtránhđượcnhữngbănkhoănthắcmắccủaDavidHumevềkhảnăngtiênđoáncủaphépquynạp! Theo ông, sự kiểm chứng khoa học không cần dùng phép quy nạp.Thayvàođó,khoahọcbắtđầubằngviệcđưaramộtgiảthuyết(hayphỏngđịnh)vềmộtsựkiện,rồikiểmđúng(xácnhận)hoặckiểmsai(bácbỏ)nó,khinó–cùngvớinhiềukhẳngđịnhkhác–dẫnđếnmộtkếtluậntheokiểudiễndịch.Phươngphápnàyđượcgọitênlà“diễndịch–giảthuyết”vìnóbắtđầu vớimột giả thuyết rồi diễn dịch ra nhữnghệ luận có thể kiểm chứngđược.Chẳnghạn, giả thuyết sángnay có áp thấp sẽ đượcxácnhận (kiểmđúng)nếubuổichiềutrờimưa,vìgiảthuyếtnày(cùngvớicáckhẳngđịnhkhác,chẳnghạn:độẩmcao…)suyraviệcmưamộtcáchdiễndịch.Ngượclại,giả thuyếtchorằngmọiconthiênngalàmàutrắngsẽbịbácbỏ(kiểmsai),nếupháthiệncó thiênngamàuđen!Quanniệmnàyvềkhoahọc tráingượcvớiphépquynạp.Trongquynạp,trướchếttaquansátnhữngtrườnghợp rồi tổng quát hoá thành quy luật. Trong phương pháp diễn dịch–giảthuyết,trướchếttađềxuấtmộtgiảthuyết,rồi,saukhidiễndịchnhữnghệluậncủanó,sẽđượckiểmtrabằngsựquansátthườngnghiệm.

Đóng góp lớn của Popper là ở chỗ: chỉ được xem là khoa học đích thực

nhữnglýthuyếtnàocóthểvànhấtthiếtphảiđượckiểmđúnghoặckiểmsai.Mọikhẳngquyếtvôbằng,mọigiáođiều lý luậnsuôngđều làkhảnghivềtínhkhoahọc.Quả làmộtchân trờimớimởracho tưduykhoahọc luận,nhưng (lạinhưng!) liệugiảiphápấycókhuyếtđiểmvàgặpkhókhănnàokhông?

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Khoahọcpháttriểnnhưthếnào?SGTT.VN-Phươngphápdiễndịch–giảthuyếtcủaKarlPopperđãkhéoléotránhđượcnhữngkhókhăncốhữucủaphépsuyluậnquynạpvàdiễndịchtruyềnthống(SàiGònTiếpThị,Thiênngađen,16.2.2011).

TưduykhoahọcluậnhiệnđạighicôngKarlPopper,đồngthờicũngnhậnrõnhữngchỗcònkhiếmkhuyếtcủaông.Câuhỏivềphươngpháp luậnkhoahọcsớmbiếnthànhcâuhỏivềtínhchấtvàđặcđiểmcủasựpháttriểnkhoahọc.Nóicáchkhác,khoahọcluậncóthêmkíchthướcmới:thờigianvàlịchsử.

Khoahọckhônggiốngcủhành

Cáchnhìnquenthuộcchorằngsựpháttriểnvàtiếnbộcủakhoahọclàtheođườngthẳng(tuyếntính),cótínhtíchluỹdầndầnnhữngtrithứcmớivàsaucùnghộitụthànhmộtlýthuyếtthốngnhấtvàtoànbộ.Ítaicóthểphủnhậnmụcđích của cácnhàkhoahọc là tìmkiếmnhững tri thứcmớimẻđểbổsungvàtíchhợpvàonhữngtrithứcđãcó.Cáclýthuyếtđếnsau(chẳnghạnhọcthuyếtcủaEinstein)khôngchỉbaoquátđượcnhiềusựkiệnhơn,màcòn

đượccholàđếngần“chânlý”hơnsovớicáclýthuyếttrướcđó,vàngườitahyvọngrằngmộtngàynàođótấtcảsẽhộitụthànhmột“khoahọcduynhấtvềmọi sự”. Khoa học giống với hình ảnh…một củ hành ngày càng dàythêmhaynhữngcáihộpởtrongmộtcáihộp!

PaulFeyerabend(1924–1994)nghingờvàbácbỏhyvọng“hãohuyền”ấy.Lýlẽchínhyếucủaông:lýthuyếtsớmhơnkhôngthểđượclượcquyvàolýthuyếtmuộnhơn,bởithườngmỗibênhiểukhácnhauvềýnghĩacủanhữngkháiniệm.Chẳnghạn,trongcơhọcNewton,cáckháiniệmvềkhônggian–thờigiannóilênmốiquanhệgiữanhữngđốitượngđộclậpvớisựvậnđộngcủa người quan sát và các trường hấp dẫn, ngược hẳn với lý thuyết củaEinstein.Dođó,nhữngkháiniệmtronglýthuyếtnàylàkhôngthểsosánhđượcvớinhữngkháiniệmtronglýthuyếtkia.Ngườitagọiđólànhữngkháiniệmvôước(khôngthểsosánhvớinhau),vàvìthế,chúngcũngkhôngthểđượclượcquyvàonhauhayhợpnhấtvớinhauđược.

Thuyếtkiểmsaivànhữngvấnđềcủanó

KarlPopper,như tađã thấy,cócáinhìnkhácvềsự tiếnbộcủakhoahọc.Theoông,thayvìdựatheophépquynạptruyềnthống(quansátsựkiện,đềragiảthuyếtđểgiảithíchrồitổngquáthoáthànhđịnhluật),nhàkhoahọcbắtđầubằngviệcđềracácgiảthuyết(haycácphỏngđịnh)khácnhau,rồicốgắngkiểmsaichúngsaukhidiễndịchranhữngtiênđoán,nhữngquansátvànhữngđođạc,tínhtoán…Nếusựphỏngđịnhấybịkiểmsai,nósẽbịbácbỏvànhàkhoahọcđi tìmcácgiả thuyếtkhác.Bao lâuchưabịkinhnghiệmkiểmsaivàbácbỏ,nó làmộtphỏngđịnhchưabịđánhbại,vàđược thừanhậnrộngrãi.Khoahọctiếnlênbằngcáchtíchhợpngàycàngnhiềunhữngphỏngđịnhđãđứngvữngđượctrướcthửtháchvà,trongthựctế,làlịchsửcủamộtchuỗiphỏngđịnhvàbácbỏ.

Câuhỏiđặtra:lấygìđểphânbiệtgiữakhoahọcvàkhôngphảikhoahọc?Poppergọiđó làvấnđềphânđịnhranhgiới:khoahọc thìcó thểkiểmsaiđược,cònngượclạithìkhôngphảilàkhoahọc,thếthôi.Nhữnggìkhôngthểkiểmsaicóthểlàsựmêtíndịđoan,nhữnglýthuyếthuyềnbí(vídụ:chiêmtinhhọc…),haynhữnggiáođiềuvõđoánv.v.Takhôngphủnhậnsựtồntạicủachúng,chỉcóđiềukhôngthểđốixửvớichúngnhưđốixửvớicácgiảthuyết khoa học. Trong cách hiểu ấy, khoa học có tính khiêm tốn, nhưngđồngthờicũngcótínhchuẩnmựcnghiêmngặt.

NhiềucuộctranhluậnđãdiễnrachungquanhquanniệmmớimẻcủaKarlPopper.Bêncạnhviệcthừanhậncácưuđiểmnổibậtcủanó,nhiềuýkiến

nhấnmạnhđếnmấychỗcònkhiếmkhuyếtcủanó:

–Popperchỉmớichobiếtnhàkhoahọcđạtđượctrithứcphảnchứng,tứctrithứcvềnhữnggìkhôngđúngsựthật,nhưthếnào,nhưnglạikhôngchobiếtrõvềtiếntrìnhthuhoạchtrithứctíchcực,đúngsựthật,chẳnghạnlàmsaobiếtđượcrằngmọivậtthểđềuđứngyênhoặcsẽvậnđộngđềutheođườngthẳngnếukhôngcólựctácđộngnàokhác(địnhluậtthứnhấtcủaNewton).

–Theomôhìnhdiễndịch–giảthuyếtcủaPopper,sựdiễndịchluônđi từnhữngđịnhluậtởcấpđộcaođếnnhữngkhẳngđịnhcụthểcủasựquansátmàkhôngthấycóconđườngngượclại.Nóikhácđi,môhìnhấyhầunhưchỉvậnhànhsaukhiđãxâydựngđược lý thuyếthaygiả thuyết.Nhưng,chắchẳnnhàkhoahọckhôngphảingay từđầuđãđiđếnngayđượcnhữnggiảthuyếtbằngsựđoánmò,tráilại,luônphảixuấtphátvàsuyluậntừnhữnggìquansátđược.Diễntrình“quynạp”ấydiễnranhưthếnào?Rồisaukhimộtsốphỏngđịnhđãbịbácbỏvàcácđềnghịkhácưuviệthơnđượcđềra,ắtlạiphảithuthậpnhữngbằngchứngcủngcốchođềnghịnàyhayđềnghịkia,đểsaucùng,đềnghịtốtnhấtsẽcóđượcvịthếcủachânlý(tạmthời)đượcxáclập.Popperchưakhaitriểnđầyđủchitiếtvềcảhaigiaiđoạn:tiền-giảthuyếtvàhậu–giảthuyết.

ThomasKuhn:Biếtsaimớikhôngsai

“Thôngthường,nhàkhoahọckhôngmuốnvàkhôngcầntrởthànhtriếtgia.Họsẽđếnvớitriếthọcmỗikhilâmvàokhủnghoảng”.

ThomasKuhn

NhậnđịnhphêpháncósứcnặnghơncảđếntừThomasKuhn(1922–1996),mộtmônđệcủaPopper.TheoKuhn,hầuhếtmọilýthuyếtđềukhônghoànchỉnhvàđềucóthểbịkiểmsai,trongtrườnghợpđó,chẳnglẽtấtcảchúngđềubịvứtbỏhết?Sựthậtkhôngđơngiảnnhưthế!Trongthựctiễnnghiêncứukhoahọc,hiếmkhichỉvìbịkiểmsaitrongmộtsốíttrườnghợpmàmộtlýthuyếtbịvứtbỏ.Tráilại,khimộtlýthuyếtbịkiểmsai,khôngphảingườitalậptứcđitìmmộtgiảthuyếtkhác,màthườngxemxétlýdotạisaonólạibị kiểm sai.Một khi biết rõ lý do, người ta tìm cáchđiều chỉnh hoặc tìmnhữnggiảiphápgầngũinhấtđểthaythế,và,kỳcùng,mớiđiđếnchỗvứtbỏtoànbộđềánhaycươnglĩnhnghiêncứu.Thếnhưng,theoKuhn,đểlàmnhưthế,nhàkhoahọclạicầnphảibiếtloạilýthuyếtnàocóthểphùhợpvớisựkiệnhơn,sovớilýthuyếtđãbịkiểmsai.Việcbiếtấyđòihỏisựkếthợpgiữathủtụckiểmđúnglẫnkiểmsaihơnlàthủtụckiểmsaiđơnđộc.

Thomas Kuhn đặt khoa học trong diễn trình phát triển năng động hơn làtrongmộtsơđồtĩnhtại.Chínhkíchthướclịchsửcủakhoahọcgiúptađếngầnhơnvới thực tiễnnghiêncứu,nhất làđểcó thểgiải thíchđượcnhữngkhủnghoảngvàđộtbiến trongdiễn trìnhấy.Tasẽgặp lạiông trongcôngtrìnhnổi tiếngCấu trúccáccuộccáchmạngkhoahọc (bản tiếngViệtcủaChuLanĐình,NXBTriThức,2008),vớikháiniệmgâynhiềuảnhhưởng:sựbiếnđổihệhình.(còntiếp)

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

CáchmạngtrongkhoahọcSGTT.VN-Tráivớiquanniệmthôngthườngvềmộtsựpháttriểncủakhoahọctheođườngthẳng,cótínhtíchluỹdầndầnvàsaucùnghộitụthànhmộtthểthốngnhất,ThomasKuhnnhìnlịchsửkhoahọcnhưlàmộtchuỗinhữngcuộccáchmạngcótínhnhảyvọt.

Minhhoạ:HồngNguyên

Môhìnhhaipha

Cáimới,đếnmộtlúcnàođó,sẽlậtđổcáicũ,chiếmlĩnhvũđài, trởthànhchuẩnmực,rồi,đếnlượtnó,cũngtrởthànhcũvàsẽphảinhườngchỗchocáimớikhácthaythế.Mỗicuộcđảolộncơbảnnhưthếđượcgọilàsựbiếnđổihệhình.Đồngthời,đócũnglàlịchsửcủanhữnghệhìnhđốilậpnhauvàkhôngthểsosánhvớinhauđược.

TheoKuhn,cóhaigiaiđoạnhayhaiphatrongmộtquátrìnhpháttriểnkhoahọc.Phathứnhấtlànhữnggìcácnhàkhoahọcđanglàm.Ônggọilà“khoahọcchuẩnmực”.Khoahọcchuẩnmựcvậnhànhbêntrongmộtkhuônkhổlýthuyếtvàphươngphápluậnđượccộngđồngkhoahọcchiasẻvàtánđồng(tứctrongmột“hệhình”)vàxemnhữngđiềubấtthườnghaynhữngdữkiệnphảnchứngnhưlànhữngvấnđềcầngiảiquyếtbêntronghệhìnhấyhơnlànhữngtháchthứcđedoạsựổnđịnhcủahệhình.Hệhìnhthường“làmmưalàmgió”trongmộtthời,nhưthểđólàchânlýduynhấtkhôngthểbácbỏ.Chẳnghạn,trongthếkỷ19,hệhìnhthốngtrịtrongvậtlýhọclàcơhọccủaNewton.

Thếrồi,khinền“khoahọcchuẩnmực”ấyđạttớisự“trưởngthành”,sẽđến

lượtpha thứhai tunghoành:“khoahọccáchmạng”.Khoahọccáchmạngdiễnrakhicộngđồngkhoahọcmấtniềmtinvàohệhình,bởinóthậtsựtỏrabấtlựctrướcnhữngtháchthứcmới,vàkhilýthuyếtcạnhtranhlạitỏraưuviệthơn,hayítra,khônggặpquánhiềuvấnđềnangiảinhưtronghệhìnhcũ.Mộtsựbiếnđổihệhìnhdiễnra,màvídụđiểnhìnhlàbướcngoặttừcơhọcNewtonsanglýthuyếtcủaEinsteinvàonửađầuthếkỷ20.

Tómlại,theocáchnhìnnày,khoahọcpháttriểntheohaigiaiđoạn.Nóbắtđầuvớisựkiênđịnhvàkếtthúcvớisựkhủnghoảnghaysụpđổđểchuyểnsangmộtnhãnquanhaymộthệhìnhmới(Kuhncòngọiđólà“chuyểngiaosựtínnhiệm”hay“trảinghiệmvềchuyểnđổi”).

Cósự“biếnđổihệhình”trongtriếthọc?

Môhìnhgiải thíchcủaThomasKuhn,vịgiáosư triếthọcvà lịchsửkhoahọcnổi tiếngcủađạihọcHarvard,BerkeleyvàMIT,đượcthừanhậnrộngrãitrongcácngànhkhoahọctựnhiên.ThửvậndụngmôhìnhnàyvàolịchsửtriếthọcTâyphương,ngườitanhậnthấycósựphùhợpkhálýthú.Một“hệhình” triết học có thểkéodài nhiều thếkỷ, thậmchí hàngngànnăm,đượcxácđịnh từbốnđặcđiểmchínhyếu:phạmvinghiêncứu,đối tượngtrungtâmđượcnghiêncứutrongphạmviấy,khởiđiểmcủasựquantâmvà,saucùng,câuhỏixuấtphátđểtừđótriểnkhaihệhình.Căncứvàobốnđặcđiểm ấy, lịch sử lâu dài của triết học Tây phương được HerbertSchnädelbachquythànhbahệhìnhchủyếunhưlàbacuộcđạicáchmạngtrongtưduytriếthọc,theosơđồkháiquátsau:

Khôngchỉtrongchínhtrịmàcảtrongsựpháttriểnkhoahọc,cảmnhậnvềsựbấtlựcđangcónguycơdẫnđếnkhủnghoảngchínhlàtiềnđềchomộtcuộccáchmạngThomasKuhn(1922–1996)

Bướcsangthếkỷ21,chưaaicóthểđoánbiếtđượcliệutrongcácthậpniênđầutiênnàycóxảyramộtcuộc“biếnđổihệhình”lầnthứtưtrongtưduytriếthọchaykhông.Sựthứctỉnhtrướckhủnghoảngtoàndiệnvềchấtlượngcuộcsốngtrênphạmvitoàncầu(từmôisinhđếnkinhtế,từchínhtrị,xãhộiđến văn hoá…) đang kêu đòi triết học “mang trời xuống trồng dưới đất”.Lĩnhvựcđờisốngthựchànhvớiđối tượngtrungtâmlàconngườivàvănhoá trước câu hỏi xuất phát: “Tôi sống như thế nào” phải chăng đang lànhữngmầmmốngchomột sựbiếnđổi tưduy?TanhớđếnnhậnđịnhnổitiếngcủaHegel200nămtrước,rấtgầngũivớicáchnhìncủaThomasKuhnngàynay:“Sựrungchuyểndẫnđếnsựsụpđổchỉđượcbáohiệubằngnhữngtriệuchứngriênglẻđâyđó.Sựthờơvànhàmchánlantràntrongtrậttựhiện

tồn,dựcảmmơhồvềmộtcáigìchưađượcbiếtđếnđềulànhữngdấuhiệuđầutiênchothấymộtcáigìkhácđangđếngần.Sựđổvỡdầndần–lúcđầuchưalàmbiếndạngtướngtrạngchungcủacáitoànbộ–bịcắtđứtđộtngộtbởiánhbìnhminhmàmộttiasángchớploélênkiếnlậpngaylậptứchìnhthể và cấu trúc của thế giớimới” (lời tựa cho quyểnHiện tượng học tinhthần,1807).

Tháchthứccủahệhìnhtưduy

Cáchệhìnhkhácnhauthểhiệncáccáchnhìnkhácnhau,thườngkhócóthểsosánhhayhợpnhấtvớinhauđược.TheoKuhn,đólàvìmộtsựbiếnđổihệhìnhkhôngchỉlàsựthayđổitronglýthuyếtkhoahọc,trongcácgiảđịnhvàyêusáchmàcòntrongcáchhiểuvàđịnhnghĩakhácnhauvềcáckháiniệmtrung tâmtrongcác lý thuyếtấy.Mặtkhác,conngườikhông thểđánhgiánhữngsựkiệnmộtcáchhoàntoànkháchquan,tráilại,luôngắnliềnvớimộtcáchnhìnnhấtđịnhnàođó,tứcvớilýthuyết.Nóicáchkhác,nhậnthứccủatavềthếgiớimangđậmdấuấncáchnhìncủatavềthếgiới.Chínhcáchnhìnấyảnhhưởngđếnsựnhìnnhậnsựvật.Dođó,việcnhìnnhậnsựvậtcủatalúcnàocũngtưởngnhưđangxácnhậnkhunglýthuyếttruyềnthốngđượctatintưởng.

Từ thực tạiấy,chỉcónhữngcuộccáchmạng tưduymớicó thểgiải thoátconngườikhỏihệhìnhcũ,đưađếnnhữnglýthuyếtmớivàcáchnhìnmớivềsựvật.Khôngphảiquá lờikhibảorằngmọingườiđềuđã từng là“nhữngnhàcáchmạng”,vìnhữnggìconngườinhậnthứchômnaylàkếtquảcủanhữngcuộcbiếnđổihệhìnhtrướcđây.Nhưngrồichínhthóiquenvàsựlườibiếngtưduykhiếnngườitarasứcbảovệhệhìnhvốnđãthuộcvềquákhứ.Mộtsựbiếnđổihệhìnhlàmộttiếntrìnhđauđớnvềtinhthần,dođó,khônghiếmkhiviệcbiếnđổiấyđiliềnvớisựthayđổithếhệ,bởithếhệtrẻchưacó“duyênnợ”quánhiềuvớimộthệhìnhnàođó.Thậtmỉamaikhichínhnhữnglýthuyếthayhonhấtvàđượcthửtháchtốtnhấttrongquákhứlạicóthểbiếnthànhchướngngạivậtlớnnhấtchoviệctiếpcậnsựviệcmộtcáchmớimẻ.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Hệhình Bảnthểhọc Tâmthứchọc Ngônngữhọc

Phạmvi Tồntại Ýthức Ngônngữ

Đốitượng Cáitồntại Nhữngbiểutượng Mệnhđề/diễnngôn

Khởiđiểm Sựngạcnhiên Sựnghingờ Sựlẫnlộn

Câuhỏixuấtphát Làgì? Tôicóthểbiếtgì? Tôicóthểhiểugì?

Đạidiệntiêubiểu Platon,Aristoteles… Descartes,Kant,Hegel… Wittgenstein,Habermas,Apel

ĐộibóngAnhvà…tôiSGTT.VN-Địnhluậtkhoahọcgiữvaitròcốtlõitronghoạtđộngkhoahọc.Câuhỏilậptứcđặtra:địnhluậtkhoahọclàgì?Thửxéthaikhẳngđịnhsauđây:nướcsôiở1000C,vàhễlầnnàotôixemđộiAnhđábóng,họđềuthua(tôixemhailầnvàđộiAnhthuacảhaitrận!).Tạisaocáitrướclàmộtđịnhluậtkhoahọc,còncáisauthìkhôngphải?

Từ“luậttựnhiên”đếnđịnhluậtkhoahọc

Chođếnthếkỷ18,ởphươngTây,“luậttựnhiên”đượchiểulàcáigìthiêngliêng,mẫumựcmàconngườiphảitựnguyệntuântheonếumuốnsốngcòn.Đồng thời, “định luật tựnhiên”đượchiểu lànhữngphátbiểuphổquátvềcácmốiliênhệtấtyếugiữanhữnghiệntượngtựnhiên.

Chúngkhôngchỉ thểhiện tínhquy luật của thếgiớimàcònđảmbảochoviệctacóthểnhậnthứcđượcthếgiới.“Địnhluật”hay“quyluật”trởthànhđiểm kết tinh của mô hình khoa học luận cận đại. Newton gọi chúng lànhững“nguyênlýtựnhiên”,đểtừđórútranhữngđịnhlýchuyênbiệt.

Quanniệmnàytrởthànhchuẩnmựcchomọingườilàmkhoahọc,ngaycả

tronglĩnhvựcxãhội(AugustComte),lịchsử(Hegel)haykinhtế(Marx)…ĐúngnhưSpinozanhậnxét,kháiniệm“quyluật”làmộtcáchloạisuy(suydiễn theosự tương tự)sựbanbố luật lệcủaThượngđếchogiới tựnhiên,khiếnchomọisựkiệnđều tuân theobađặcđiểm: tính thườngxuyên, tínhquyluậtvàtínhtấtyếu.

Tấtyếu?

Nếunhiệtđộkhôngđạttốithiểu1000Cthìnướckhông(thể)sôitrongđiềukiệnápsuấtbìnhthường.Ngượclại,giữaviệctôixembóngđávàđộiAnhthuakhôngphảilàmộtđịnhluậtkhoahọc,vìgiữahaiviệcấykhôngcómốiliênhệtấtyếu:độibóngvẫncóthểthuakhitôikhôngxemhoặccóthểthắngdùtôicóxem.

Kẻ“phábĩnh”niềm tinvào sựnốikết tấtyếuấy làDavidHume (1711–1776).Trướchết,ônghỏi:đâulàbằngchứngcủasựtấtyếu?Takhôngbaogiờcóthểtrựctiếpnhìnthấynócả.Vídụ:tachỉthấyhaiquảbidavachạmnhauvàkếtquảcủasựvachạmchứ làmsao thấyđượcsựnốikết tấtyếugiữahaisựkiện.Tachỉcóthểnói:khitrờinắngthìtảngđánónglên,chứkhôngthểnóilàvìtrờinắng,bởitađâunhìnthấycái“vì”ấy!

Đixahơn,Humecònbảo:ngaycáchnói“hễtrờinắngthìtảngđánónglên”cũng không ổn và vượt khỏi sự quan sát của ta. Quan sát trong quá khứkhông cho phép suy ra cái “hễ” nàymột cách vô giới hạn.Ta đâu có thểquansáthếtmọitrườnghợp,vàngaythếgiớiđượctaquansátcũngchỉlàmộtphầnrấtnhỏcủavũtrụvàđâuphảilàvĩnhcửu!Vậy,theoHume,quyluậtkhoahọcchỉmôtảnhữnggìthườngxuyêndiễnragiữahaisựkiệnvàthóiquenquansátcủatahơnlàmộttínhnhânquảtấtyếuvàphổquát.Mộtsự nối kết tất yếu đúng nghĩa, theoHume, chỉ có thể được nhận thứcmàkhôngcầnquansátthếgiớithườngnghiệm,nghĩalà,mộtcáchtiênnghiệm(vídụ:tamgiáccóbagóc).Nhưng,địnhluậtkhoahọcthìkhôngthểđượcnhậnthứcmộtcáchtiênnghiệmmàphảiquansátthếgiớibênngoài.

NgườitađãtìmcáchbắtbẻHumehòngcứuvãnthếgiớiquannhânquả,ítraởhaiđiểmsauđây:

–Thứnhất,việctakhôngthểtrựctiếpthấyđượcsựnốikếttấtyếukhôngcónghĩarằngnókhôngtồntạihaytakhôngđượcphépnóivềnóbằnghìnhảnhthườngnghiệm.Chẳnghạn,cóvôsốbằngchứnggiántiếpchothấysựtồntạiấy:nướckhôngbaogiờsôidưới1000C.

–Thứhai,khôngphảimọisựtấtyếuđềuchỉcóthểđượcbiếtmộtcáchtiênnghiệm.SaulKripke(sinhnăm1940)đãlậpluậnthuyếtphụcrằngsaomaitấtyếuphải làsaohôm,bởihành tinhnàykhôngthểkhôngđồngnhấtvớichínhnó.

Haiđiềukiệncủađịnhluậtkhoahọc

Mộtsựgiảithíchkhoahọcphụthuộcvàonhữngđiềukiệnkhôngthểnàothoảứnghoàntoànvàtuyệtđối,nhưngviệcphấnđấuđểthoảứngchúnglàyêucầucótínhquyphạmcủatưduykhoahọc.

Tuy nhiên, ngày nay, với những quy luậtmang tính thống kê hơn là tínhnhânquả tronghọc thuyết lượng tử,vớiviệckhông thểdựđoán tiến trìnhđộtbiếntrongcáchọcthuyết tiếnhoá,người ta thấycầnphảixemtrọngýkiến củaHume, đồng thời cố gắng loại bỏ càng nhiều càng tốt những sựngẫunhiên(nhưviệcđộiAnhthuavàtôixemhọđá)rakhỏiđịnhluậtkhoahọc,bằngcáchđiềuchỉnhlạicáchnhìncũ.Từnay,địnhluậtkhoahọcchỉcầnthoảứngtốithiểuhaiđiềukiện:

–Cónănglựckháiquáthoácao:điềuquantrọngtrongđịnhluậtkhoahọclàchúngphảiđủrộngđểbaoquátnhiềusựkiện,hiệntượng.ViệcchorằngđộiAnhthuamỗikhitôixemvàcốcnướcnàysôiở1000Clàquáhẹpđểcóthểtrởthànhđịnhluật,bởinóchỉquychiếuđếncácsựkiệnđặcthù.Ngượclại,bảorằngnướcsôiở1000Clàđủrộngvàkháiquátđểđượcxemlàmộtđịnhluật.

–Cónănglựcđứngvữngtrướcsựphảnchứng:nghĩalà,địnhluậtkhoahọcđủsứcchứngminhđiềungượclạilàsai,theodạng:“nếuAxảyra,thìBắtsẽxảyra,dùtrongthựctế,Ađãkhôngxảyra”.Chẳnghạn:“nếutôiđểkínhrơixuốngđất,nósẽvỡ”,hay“nếucốcnướcnàykhôngđượcđunnóngđến1000C,nósẽkhôngsôi”.Ngượclại,bảorằng“mỗikhitôixemđộiAnhđábóng, họ đều thua” không phải là một định luật khoa học, bởi câu phảnchứng:“nếutôiđãkhôngxemđộiAnhđábóng,họđãkhôngthua” làsai.Năng lựcphảnchứngphảidiễn ra trênmảnhđấtcủakinhnghiệmthực tế,chứkhôngphảilàmộtgiảđịnhkhôngtưởng.Chúngtatinchắcvàođịnhluậtrơi,dođókhôngđểkínhrơixuốngđất!Nhữngtrườnghợpcóthểxảyralàđủrộng,đủnhiềumộtcáchkhônggiớihạn,chứkhôngnhấtthiếtphảilàmọitrườnghợpđếmđược.

Khôngthểnhưng…cóthể

Một sựgiải thíchkhoahọcphụ thuộcvàonhữngđiềukiệnkhông thểnàothoảứnghoàntoànvàtuyệtđối,nhưngviệcluônphấnđấuđểcóthểngàycàngthoảứngchúnglạilàmộtyêucầucótínhquyphạmcủatưduykhoahọc.Từchỗnhận thứcsâuhơnvềcácđiềukiệnvà tiềnđề,khoahọc luậnhiệnđạiưachuộngtừ“giảthuyết”hay“môhình”khiêmtốnthayvìtừ“quyluật”đầythamvọngtrongquákhứ,nhưngkhôngbuôngxuôichosựtuỳtiệnvàngẫunhiên,tráilại,lấynhậnthứcấylàmđộnglựcđểvươntới.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

Khoahọc:chânlýhaycôngcụ?SGTT.VN-Trongkhoahọc,phảichăngtabiếtđượcnhữngsựthậthaytatinrằngđó là sự thật chỉvì chúng tỏ rahiệunghiệm?Nóikhácđi, ta cóbiếtchắcrằngnhữnglýthuyếtkhoahọclàđúngkhichúngnóivềnhữngđiềutakhôngbaogiờtrựctiếpnhìnthấy?Haychúngchỉlànhữngcôngcụhữuíchđểtađưaranhữngdựđoánvềnhữnghiệntượngquansátđược?Kỳcùng,mụcđíchcủakhoahọc làgì,vànhàkhoahọcchờđợigìkhiđề ramột lýthuyếtkhoahọc?

Haicáchnhìn:duythựchaycôngcụ?

Vôsốlýthuyếtkhoahọcbànvềnhữngthựcthểmàtakhôngthểtrựctiếpnhìn thấyhayquansátbằngmắt thường,chẳnghạn: lànsóngđiện,quarkshayvirút!Nếutakhôngthểtrựctiếpnhìnthấychúngthì làmsaođảmbảorằngnhữnggìtabiếtvềchúngtạonêntrithứckhoahọcchứkhôngphảichỉlà đoánmò?Có hai cách nhìn về điều này, và cuộc tranh cãi dường nhưkhôngbaogiờngãngũ.Theocáchnhìnduythực,tuytakhôngtrựctiếpnhìnthấynhưngvẫncó thểbiếtmộtcáchchínhxácvềchúng.Mặtkhác,chínhnhữngsựkiệnquansátđượclạichotađủbằngchứngvềsựtồntạicủathựcthểkhôngthểquansátđược,nghĩalà,vềnguyêntắc,chúngcóthểnhậnthứcđược:bậthaytắtđiệnlàbiếtngaycósựtồntạicủa…điện!Nhưthế,khoahọccóthểchotabiếtchântướngcủathếgiới,thậmchí,cókhikháchẳnvớinhữnggìmắttanhìnthấy.

Ngượclại,theocáchnhìncôngcụluận,cáclýthuyếtkhoahọckhôngnhấtthiếtlànhữngmôtảđúngvềthựctạimàchỉlànhững“côngcụ”hữuíchđểtacóthểthựchiệnnhữngtínhtoánquantrọngnhằm“lèolái”thựctại.Nhàcôngcụluậncòncóthểđixađếnmứcchorằngbấtkểkhoahọccóphảnánhđượcthựctạihaykhông,thìmụcđíchcủanócũngkhôngphảilàcungcấpchotatri thứcvềnhữngthựcthểkhôngthểquansátđược.Takhôngbuộcphảitinrằngchiếcghếtađangngồiđâyđượccấutạobằngnhữngnguyêntử,nhưngtavẫnchấpnhận,bởilýthuyếtấytỏrahữuíchtrongviệcgiảithíchvàhiệuquảtrongviệcdựđoán!

Cóba luận cứ ủng hộ các nhà duy thực: luận cứ về sự thống nhất hoá lýthuyết,vềsựdựđoánvàvềsựgiảithích.Luậncứthứnhấtvềsựthốngnhấtcho rằng các nhà khoa học nỗ lực hợp nhất các loại lý thuyết khác nhauthànhmột“lýthuyếtduynhấtvềmọisự”(chẳnghạn,sựtiếpthucácđịnhluật củaNewtonvào trong thuyết tươngđối tổngquát củaEinstein làmộtbiểuhiệntheohướngấy).Sựthốngnhấtắtkhôngthểlàmđược,nếucáclýthuyếtkhoahọckhôngmôtảthựctạimộtcáchchínhxácvàđúngđắn.Luậncứvềsựtiênđoán(chẳnghạn,tiênđoáncủaEinsteinđượcchứngthựcvàonăm1919)hỏirằnglàmsaonhữngtiênđoánấycóthểcóđược,nếucơsởcủachúng–lànhữnglýthuyết–khôngđúngthật?Saucùng,luậncứtừsựgiảithíchchorằngsựgiảithíchsẽkhôngthểcó,nếumộtlýthuyếtnhấtđịnhnàođóvềnhữnggìkhôngquansátđượclàsai.

Nhàcôngcụ luậnvẫncóđủ lập luậnđểbác lạicácnhàduythực.Đốivớiluậncứvềsựthốngnhấthoálýthuyết,cóthểcóhailýlẽphảnbác:sựhợpnhấtcáclýthuyếtkhôngnhấtthiếtdẫnđếnmộtlýthuyếtduynhấtđúngmàcũngchỉlàsựhợpnhấtcáccôngcụkhoahọckhácnhauthànhmột“siêu–côngcụ”đểgiảiquyếtbấtkỳvấnđềnào.Thứhai,bảnthânviệchợpnhấthoálýthuyếtlàkhôngcầnthiết,thậmchíkhôngthểthựchiệnđược.Vấnđềkhôngphảilàhộitụnhiềulýthuyếtkhácnhauthànhmộtlýthuyếtduynhất,baotrùmtấtcảmàlàhộitụthànhnhiềulýthuyếtliênquanđếnnhiềulĩnhvựckhácnhau.Nhưthế,theocôngcụluận,cóthểsẽcómộtlýthuyếtthốngnhấtchovật lýhọc,một lý thuyếtchosinhvậthọc,một lý thuyếtchohoáhọc v.v.Đó là chưa nói đến những lĩnh vực khác về chất với thế giới tựnhiên,nhưxãhội,nhânvăn,tâmlý,tìnhcảm,thẩmmỹv.v.

Đốivớiluậncứvềsựtiênđoán,cũngcóhaiphươngcáchphảnbáctươngtự.Thứnhất,nhàcôngcụluậnđồngývớinhàduythựcrằngcácnhàkhoahọccó khả năng tiên đoán thành công những hiện tượng trong tương lai. Thếnhưng,họkhôngchorằngsởdĩđượcnhưthếlànhờchúngdựavàonhữnglýthuyếtđúng,màchỉbởivìyếutốthenchốtcủamộtlýthuyếtkhoahọclàở

chỗnócóthểdựđoánđượcnhữngsựviệc,hiệntượng.Thứhai,cóthểlậpluậnrằngtrongthựctế,ngườitađãcóquánhiềudựđoánsai,thậmchínhiềuhơnnhữngdựđoánđúng,nêncôngviệc tiênđoán là rấtđángngờ.Lýdokhiếntatưởngrằngkhoahọcthườngdựđoánđúngthườngchỉlàvìchúngđuợctaquantâmhơncả!

Baluậncứchủyếuủnghộthuyếtduythựctrongkhoahọc:nănglựcthốngnhấthoálýthuyết,nănglựcgiảithíchvànănglựctiênđoán.Luậncứphảnbácchủyếucủacôngcụluận:sựsailầmcủanhữnglýthuyếttrongquákhứ.

Saucùnglàluậncứphảnbácvềsựgiảithích.Nhưđãnói,nhàcôngcụluậnkhôngxemviệcgiải thíchlàđặcđiểmcơbảncủahoạtđộngkhoahọcchobằngviệccungcấpnhữngcôngcụhiệunghiệmđểđiềukhiểnthếgiớibênngoài.Mộtsốnhàcôngcụluậnkhácđồngýrằngviệcgiảithíchlàmộtmụcđíchcủakhoahọc,nhưngkhôngxemnăng lựcgiải thích làconđườngcótriểnvọngdẫntađếnchânlý.

Cuộctranhcãibấttận

Lý lẽhùnghồnnhất cho sựhoàinghinày là: biết bao lý thuyếtkhoahọctrongquákhứđãchứngtỏlàsailầm,dođó,nhữnglýthuyếthiệnhành(cólẽ)cũngkhótránhkhỏisốphậnấy.Cóvôsốvídụminhchứngchođiềunày:từngcónhững lý thuyếtđồsộquanniệmrằng tráiđất…hìnhvuôngvà làtrungtâmvũtrụ,rằngnguyêntửlàkhôngthểphânchiađược,rằngcơhọcNewton làđỉnhcaocủavật lýhọcv.v.Tìnhhình thực ra là rấtkhácnhautrongnhiềulĩnhvựckhoahọckhácnhau.Ởmộtsốlĩnhvực–chẳnghạnsựtiếnhoácủacácgiốngloàihayvậtlýphântử–cáclýthuyếtthayđổivàthếchỗnhaunhanhchóng,nhưngcũngcónhữnglĩnhvực,điềunàyđãkhôngxảy ra, chẳnghạn, lý thuyết cho rằngnước làH2O!Cuộc tranhcãi tưởngnhưbấttậnsẽcònxoayquanhhaivấnđềhệtrọngnữacủakhoahọcluận:lýtưởngkhoahọcvàtínhkháchquankhoahọc.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

LýtưởngkhoahọcSGTT.VN-Khixâydựnglýthuyếtkhoahọc,nhàkhoahọctheođuổinhữngmục đích nhất định.Nhưng, bao trùmnhữngmục đích ấy lại là những lýtưởnglý thuyếtvà thựchành;chúngmanglạiýnghĩachohoạtđộngkhoahọc.Người ta thườngkể ra sáu“lý tưởng”: tínhchân lý, tínhgiảndị, tínhmạchlạc,nănglựcgiảithích,nănglựctiênđoánvànănglựchànhđộng.

“Tiệmcận”vàconđườngngắnnhất

Lýtưởngrõràngnhấtlàtínhchânlý.Kỳcùng,mụctiêuhàngđầucủamọinỗlựcnghiêncứukhoahọclàcungcấpmộtsựmôtảđúngđắnvềnhữnggìthựcsựdiễnra.Nhữngkhẳngđịnhnhư“hômnaytrờisẽmưa”chỉđòihỏimộtphươngphápkiểmchứngđơngiảnđểbiếtđúnghaysai.Thếnhưng,khókhănlớnđốivớilýtưởnghàngđầunàyởchỗkhôngphảilúcnàocũngcóthểđạtđượckếtquả “đúng”hoặc “sai”một cáchđơngiản.Lýdo thường

gặp:cáclýthuyếtkhoahọchoặcquátổngquátnênkhókiểmchứng,nhấtlàđốivớinhữngđốitượngkhóquansátchínhxác,hoặcđơngiảnchỉvìchúngquáphứctạphaymơhồ.

Chínhvì thế, cácnhàkhoahọc luận thườngsửdụngkháiniệm“tính tiệmcậnchân lý”hay tínhgầnđúng.KarlPopper luônviệndẫnkháiniệmnàytronghọcthuyếtkiểmsaicủaôngđốivớisựphát triểnkhoahọc(SàiGònTiếpThị,Khoahọcpháttriểnnhưthếnào?,22.2.2011).TheoPopper,mứcđộtiệmcậncủamộtlýthuyếtlàphạmvimàlýthuyếtấytỏratươngứngvớitổngthểnhữngsựkiện,hơnlàvớimộtsốsựkiệncábiệt.Mộtlýthuyếtlà“sai”hiểnnhiên, theonghĩanóvấpphảinhữngtrườnghợpbịphảnchứng,nhưngvẫncó thểđượcxemlàmộtsự tiệmcậnchân lýkhá tốt,vìnógiảithíchđượcrấtnhiềusựkiệnkhác.Chẳnghạn,theoPopper,cơhọcNewton,tuycónhiềuchỗkhôngphùhợpđốivớinhữngvật thểquánhỏ,vẫnđượcxemlàưuviệthơnlýthuyếtcủaGalileo,bởinócóthểgiảithíchđượcnhiềusựkiệnhơn,ởphạmvirộnglớnhơnvàhợpnhấtđượccơhọcmặtđấtvàcơhọcbầu trờivốn trướcđócònbị tách rời. (Tấtnhiên, tanhớ rằngcácnhàcôngcụluậncóthểvẫnkhôngchịuthừanhậnchânlývàsựtiệmcậnchânlýlàmụcđíchcủakhoahọc!)

Mộtnguyệnvọngkháccủalýthuyếtkhoahọclàtínhgiảndị.Mứcđộcủatínhgiảndịtrongmộtlýthuyếtlàởchỗcónhiềukháiniệmđượcphânbiệtminhbạch,nhữnggiảđịnh,nhữngđịnhluậtgọngàngvà“trangnhã”đểdễrútranhữngtiênđoán.Côngthứcnổitiếnge=mc2củaEinsteinlàmộtvídụđiểnhình.“Nếutrướcmặtbạncónhiềuconđườngvàbạnmuốnmauđếnđích, chẳng ai hỏi tại sao bạn lại chọn con đường ngắn nhất! Ta chọn lýthuyếtgiảndịnhất,khônghẳnvìnócóvẻđúngnhấtmàvìnólàhợplýnhất.Tachuộngtínhgiảndịvàhyvọngvàochânlý”(NelsonGoodman,1972).

Tínhmạchlạcvàkhókhăncủanó

Cácnhàkhoahọccũngmongmuốnlýthuyếtcủamìnhtỏrõtínhmạchlạc,nhấtquán.Tínhmạchlạccủamộtlýthuyếtthểhiệnởmứcđộtươngthíchvớinhữnglýthuyếtkháccóliênquan.Ngaytrongđờisốngthườngngày,aicũngthấy“giảthuyết”rằngtrờiđangmưatươngthíchvớiviệcchiếcáomưaướtsũnghơnlàvớiviệctôikhôngthíchmặcáomưahay2+2=4!Nếucóhaigiảthuyếtgiảithíchcùngmộthiệntượng,cónănglựctiênđoángầnnhưnhau,thìnhàkhoahọcluônưachuộnggiảthuyếtnàocómứcđộnhấtquánnhiềuhơn(vớicáclýthuyếtkhácđãđượcbiếttrướcđó).

Tuynhiên,dùgiữvai tròkháquyếtđịnhtrongviệcxácđịnhgiá trịcủa lý

thuyết,tínhmạchlạccũnggặpkhôngítkhókhănkhitamuốnđưarađánhgiávềnó.Thứnhất,tiêuchuẩnvềtínhmạchlạccókhikhôngsonghànhvớitiêuchuẩnvềtínhchânlý:mộtlýthuyếtcóthểhếtsứcmạchlạc,nhấtquánnhưngvẫncóthểlàsai,bởinókhôngtươngứngvớithựctại.Saunữa,bảnthân tiêu chuẩn này cũng có tính lẩn quẩn.Nếu tínhmạch lạc củamột lýthuyếtthểhiệnởmứcđộtươngthíchvớinhữnglýthuyếtkhác,vànếutínhmạchlạccủachínhnhữnglýthuyếtkhácnàycũngđượcđánhgiádựavàotínhmạchlạccủachúngvới lý thuyếtbanđầu,cókhingười takhôngbiếtphảisửdụnglýthuyếtnàolàmlýthuyếtxuấtphát!Thêmvàođó,bảnthânkháiniệm“tínhmạchlạc”cũngkhámơhồ.Phảichăngđóchỉlàtínhmạchlạc logic?Hay chính nhờ sựmạch lạc với các lý thuyết khácmàmột giảthuyếttỏrakhảtín?

Sứccámdỗcủakinhnghiệmthựchành

Thínghiệmlàmgiàukiếnthức.Sùngtíndẫnđếnsailầm.ChâmngônÁrập

Yêucầucốt lõiđốivớimột lý thuyếtkhoahọc làởnănglựcgiải thíchvàtiênđoáncủanó.Tamuốnbiết tại saosựviệcnàođó lạixảy ra,nghĩa là,đồngthờimuốnbiếttạisaonhữngsựviệckháclạikhôngxảyra.Chínhvìthế,dườngnhưcómộtsựđốixứnggiữanănglựcgiảithíchvànănglựctiênđoánkhoahọc.Trongsựgiảithíchkhoahọc,tabiếtlýdotạisaođiềugìđóphảixảyra.Còntrongsựtiênđoánkhoahọc,tađượcchobiếtđiềugìđósẽxảy ra.Nói theo thuậtngữnổi tiếngcủaHempelvàOppenheimer (thườngđượcviếttắtlà“sơđồH-O”)vềmôhìnhdiễndịch–giảthuyết,trongsựgiảithíchkhoahọc,tađãbiết“cáicầnđượcgiảithích”vàcốgắngđitìmchonó“cáidùngđểgiảithích”.Ngượclại,trongsựtiênđoán,tađãbiết“cáidùngđểgiảithích”vàmuốnbiếtcáigìsẽxảyra(tức“cáicầnđượcgiảithích”).

Tómlại,khoahọcđượcđánhgiábằngnănglựcápdụngthựchànhcủanó,nghĩalà,nhữnghànhđộngnàotacóthểlàmđượctrêncơsởcủanhữngsựgiảithíchvàtiênđoán.Tuynhiên,nănglựcthựchànhbaogiờcũnglàmộtsựcámdỗnguyhiểm.TanhớđếnnhậnđịnhđánggiásauđâycủaMichaelPolanyi(1891–1976),nhàkhoahọccónhiềuđónggópđadạngtrênnhiềulĩnhvực:vật lý,hoáhọc,kinh tế, triếthọc: “Hầuhếtnhữngsai lầmmangtínhhệ thống thường lừadốiconngười suốthàngmấyngànnămđềudựavàokinhnghiệmthựctiễn.Trướckhinềnyhọchiệnđạirađời,chiêmtinh,bóitoán,mathuật,phùthuỷ,chữabệnhtheokiểubíthuậtđềuđượcxáclậpvững chắc qua nhiều thế kỷ trướcmắt công chúng nhờ vào những thànhcôngtưởngnhưrấthiểnnhiêncủachúngtrongthựctế.Dođó,phươngpháp

khoahọchiệnđạithựcrachẳnglàmviệcgìkháchơnlàtiếnhànhgiảithíchvà tiên đoán dựa trên những điều kiện được kiểm tra thận trọng hơn vànhữngtiêuchuẩnnghiêmngặthơnsovớinhữnggìđãdiễnratrongthựctếtrướcđây”(Trithứcconngười,1958).

(còntiếp)

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

Khoahọccókháchquankhông?SGTT.VN-Khoahọchầunhưđồngnghĩavớisựkháchquan.Ta luôn tinrằngnhàkhoahọccungcấphìnhảnhchínhxácvềthựctại.Thếnhưng,cónhiềunghivấnvàtranhcãichungquanhniềmtinấy.Khoahọccóthựcsựkháchquankhông,và,nếucó,thìtrongmứcđộnào?Ởđây,cóbalĩnhvựccầnxemxét,liênquanđến:sựquansát,phươngphápluận,vàđềánnghiêncứukhoahọc.

Conthỏhayconvịt?

Lýthuyếtkhoahọcbắtnguồntừsựtiếpcậntrựctiếpvớithếgiớibênngoài,dođó,đượcbiệnminh trướchếtbằngsựquansátkháchquan.Tuynhiên,nhiềungườivẫnkhôngtinnhưthế!Hãyxemhìnhbêntrái:

Hìnhảnhkhôngthayđổi,nhưngcóngườithấyđólàmộtconvịt;ngườithìcho là con thỏ; nhiều người khác có thể thấy vừa là thỏ, vừa là vịt.Vậy,chínhthóiquencóthểđãảnhhưởngđếnsựquansátcủata.

Mộtvídụnổitiếngkhác,đượcgọilàảogiácMüller-Lyer:

Bạnhãythửđoxemhaiđườngthẳngnày(hìnhdưới)cóbằngnhaukhông?Nhiềungườivẫn thấyđườngthứhaidàihơnđấy!HìnhnhưchỉcómộtsốnhómngườiởchâuPhikhôngbịảogiácấymàthôi.Vậy,chính“lýthuyết”(kinhnghiệmquákhứ,thóiquen,bốicảnh…)phầnnàochiphốinhữnggìtaquansát.

Tuyvậy,cóhailuậncứbảovệgiátrịkháchquancủasựquansát.Trướchếtlàgiớihạncủasựcogiãntrongkhidiễngiảikinhnghiệm.Dùcóthểlàthỏhaylàvịt,nhưnghìnhảnhthứnhấtkhócóthểlà…chùaMộtCộthaycụrùahồGươm!Điềunàychothấy:cónhữngtìnhhuốngkhiếnsựquansáttrởnênmậpmờ,hàmhồ,nhưngkhôngphảilúcnàocũngthế.Thứhai,trongkhoahọc, tình huống ấy thường xảy ra khi điều kiện quan sát chưa thuận lợi.Chẳnghạn,Galileođãnhầmtưởngsaothổcóđếnhaimặttrăngthayvìhaivànhđaichỉvìkínhviễnvọngcủaôngchưa“hiệnđại”nhưngàynay.

Vấnđềkháccủasựquansátlàviệctổngquáthoá.Nhưtađãbiết,khácvớiKarlPopper,JohnStuartMillvẫntintưởngvàophépquynạp.Ôngnhậnrarằngnhững sự quynạpđơngiản, ở cấp độ thấp, luôn cần phải được điềuchỉnh.Chẳnghạn,tổngquáthoávộivãvềmàusắccủanhữngcáthểdễdàngdẫnđếnsailầmnhưtrườnghợpchorằngmọiconthiênngađềumàutrắng.Thếnhưng,theoMill,tổngquáthoáởcấpđộcao,chẳnghạn,vềcấutrúccơthểhọcnóichungcủamọithànhviênthuộcmộtgiốngloàithườnglàđángtincậy.Millkếtluận:phảisaumộtthờigiandàithựcnghiệm,tamớicóthểbiếtloạiquansátvàtổngquáthoánàolàhữudụngvàthựcsựcógiátrị.

Phươngphápluậnảnhhưởngđếntínhkháchquan?

KarlPopperchorằnghoạtđộngkhoahọckhôngphảilàthuthậpngẫunhiênnhữngdữ liệu.Trái lại,khoahọc làmộtphươngphápchặtchẽvềnguyêntắc, chuyênđi tìmnhững loại dữ liệuđặc thùnhằmkiểmchứngnhững lýthuyếtnhấtđịnh.Chẳnghạn,nếutôicólýthuyếtchorằngmọiconthiênngađềumàutrắng,tấtnhiêntôikhôngđitìmbấtkỳdữkiệnnàongẫunhiêncómàutrắngmàchỉquantâmđếnnhữnggìcóthểkiểmchứnglýthuyếtcủatôimà thôi. Thật thế, nếu khoa học chỉ có tính ngẫu nhiên mà không đượchướngdẫnbởimộtđườnghướngchủquannàođó,ắtsẽrấtkhóvàrất tốnthờigianđểkiểmchứng.Vớiluậncứnày,Poppermuốnnóihaiđiều.Thứnhất,khôngthểquansátvàthuthậpdữliệumàkhôngcólýthuyếtdẫnđạo.Thứhai, chodùcó làmđượccũngvô ích,bởikhôngđể làmgì.Nói cáchkhác,tínhkháchquanphụthuộcvàophươngphápluậnnghiêncứucủamộtthờiđạihaymộtlýthuyếtnhấtđịnh.

Trithứckhoahọckhôngphảilàmộtsựquansáttìnhcờnhữngđốitượngtìnhcờ.Tínhkháchquanphêphánchỉđạtđượcbằngmộthànhvinộitâmmangtínhtriếthọc–

KARLJASPERS(triếtgiaĐức,1883–1969)

Tuynhiên,thựctếchothấycókhôngítnhữngphátminhbấtngờ,khônghề

đượchướngdẫncóchủýcủamộtlýthuyếtcótrước(việckhámphátiaXcủaWilhelmRöntgenvàonăm1895làvídụđiểnhình).Mặtkhác,đúnglàthôngthườngtaítkhichúýđếnnhữnghiệntượngnàođótrừkhicómột“cơchế”thúcđẩyta.Nhưngđiềunàykhôngcónghĩarằngcơchếấynhấtthiếtphảilàmộtlýthuyếthaygiảthuyết.Chẳnghạn,màuđậmvàâmthanhlớnkhiếntachúýchẳngphảitừmột“lýthuyết”nào,tráilại,vìliênquanthiếtthânđếnsựsinhtồncủata(kểcảvớiloàivậtvốnkhôngquen…lýthuyết!)Tómlại,cầnphảidànhmộtkhônggiannàođóchosựngẫunhiên,bởisựtiếnbộkhoahọc(vànhấtlàsựthayđổihệhình)thườngvượtrakhỏikhuônkhổphươngphápluậntruyềnthốngvàquyước.

Tínhkháchquancòntuỳthuộcđềánnghiêncứu

NgườicóýkiếnquantrọngvềlĩnhvựcnàylàImreLakatos.Bằngconmắtthựctế,ôngchorằngngườitađivàonghiêncứukhoahọckhôngphảitừmộtlýthuyếtchợtnghĩramàthườngtừsựsosánhvớinhữngthànhtíchcủacácđềánnghiêncứuđangcạnh tranh.Mộtđềánbaogồmmột lập trườngcốtlõi,đượcbaobọcbởinhữnggiảđịnhbổsungcùngcácphươngphápvàkỹthuậtđểgiảiquyếtvấnđề.Đềánlà“thoáihoá”khinóphảiliêntụcbổsungnhững giả thuyết không thể kiểm chứng để đối phó với những khó khăn.Ngược lại,mộtđềán là“tiếnbộ”khi có thểgiải thíchvà tiênđoánnhiềuhiệntượngmới.Chẳnghạn,thuyếtnhậttâmcủaCopernicusngàycàngtiếnbộ,bởi lập trườngcốt lõicủanó(mặt trời là trungtâmcủatháidươnghệ)đượcgiữvững,đồngthờiđượccảitiến(Keplerbácbỏvậnđộngvòngtròn,thaybằngquỹđạohìnhêlípcủacáchành tinh),quađónângcaonăng lựcgiảithíchvàtiênđoán.Trongkhiđó,thuyếtđịatâmcủaPtolemyngàycàngthoái hoá bởi luôn phải bổ sung bằng những giả thuyết không thể kiểmchứng.

Ngoàiyếutốbêntrongnhưtrên,tínhkháchquankhoahọccòncóthểbịchiphốibởinhữngnhântốbênngoài.Mộtlýthuyếtđúng(vídụthuyếtnhậttâmđãcótừthờiHyLạpcổđại)vẫncóthểbịbỏrơi,rồiđượckhôiphục(vàothếkỷ16)nhờvàosựtiếnbộcủatrithứcvàcôngnghệ(kínhviễnvọng).Thêmvàođólàvaitrò“trầntục”khôngthểxemnhẹcủasựtàitrợvàphươngtiệntruyềnthôngđạichúng,thườngkhôngủnghộnhữnglýthuyết“thoáihoá”vàkhuyếnkhíchnhữnglýthuyết“tiếnbộ”.

Tóm lại, sự khách quan khoa học là có cơ sở, nhưng không phải là conđườngmộtchiềuvàbằngphẳng.Cầnlưuýđếnnhữngyếutốbêntrongvàbênngoàiluônchiphốinó.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

“Hiểu”và“giảithích”:haiphươngtrờicáchbiệt?SGTT.VN - Trước những thảm hoạ như động đất, sóng thần, con ngườikhông thểphêphánhaykhuyênnhủgìđốivớigiới tựnhiênđượccả (hayphải chăng chính tự nhiên đang cảnh cáo con người!),mà chỉ có thể giảithích,dựđoánvàphòngtránh.Nhưng,talạicóthểchiasẻ(hiểu)vàđánhgiá(lênánhoặccangợi)cáchứngxửcủaconngườitrướcthảmhoạ.Đóchínhlàmộttrongnhữngsựkhácbiệtcơbảngiữakhoahọctựnhiênvàkhoahọcxãhội.

Nhấtnguyênvềphươngpháp?

Tathườngphânbiệtgiữacáckhoahọctựnhiênnhưvậtlýhọc,hoáhọc,sinhvậthọcvớicáckhoahọcxãhộinhưsửhọc,xãhộihọcv.v.Cóchăngmộtphươngphápluậnthốngnhấtchocảhailĩnhvựcnhưchủtrươngcủacácnhànhấtnguyênluận,haygiữaviệc“giảithích”và“hiểu”làmộthốthẳmkhôngthểvượtquatheoquanniệmnhịnguyênluận?

KarlPoppervàThomasKuln–tađãlàmquentrongcácbàitrước–chorằnglýthuyếtkiểmsaicóthểápdụngchocảhai lĩnhvực.Theođó,giốngnhưtrongkhoahọctựnhiên,phươngphápluậntrongkhoahọcxãhội,vềnguyêntắc,cũngđềramộtphỏngđịnh(giảthuyết),rồitìmcáchkiểmsainó.Phỏngđịnh nào đứng vững, sẽ được tạm thời chấp nhận. Phỏng định nào khôngđứngvữngthìxemnhưđãbịkiểmsaivàbácbỏ.

Đixahơn,Popperchorằngviệckiểmsaicũnglàtiêuchuẩnđểxemmộtlýthuyếttrongkhoahọcxãhộicóxứngdanhlà“khoahọc”haykhông.Theoông,mộtlýthuyếttronglĩnhvựcxãhộimàvềnguyêntắckhôngthểkiểmsaiđược(theoông,chẳnghạnđólàmộtsốphỏngđịnhtronglýthuyếtMarxvàtrongphântâmhọccủaSigmundFreud)thìkhôngphảilàkhoahọc“đíchthực”.Nhưng,nếuhiểunhưthế,Poppercũngthấyrằngắttasẽđứngtrướcmộttìnhthếlưỡngnan:lýthuyếtnàocóthểkiểmsai,thìvềnguyêntắc,đãbịkiểmsai, tứcbịbácbỏ,còn lý thuyếtnàokhông thểkiểmsai thìkhôngphảilàkhoahọc.Kếtquảlà:hiếmcólýthuyếtnàotrongkhoahọcxãhộilàđúngđắnvàcógiátrịkhoahọccả!

Tránhtháiđộ“duykhoahọc”tronglĩnhvựcxãhội

Cácnhànhấtnguyên luậncũng thừanhậnnhữngsựkhácbiệt rất lớngiữakhoahọc tựnhiênvàkhoahọcxãhội (chưanóiđếnkhoahọcnhânvăn!):cáchệ thốngxãhộibaohàmnhiều tiểuhệ thống,quáphứctạp,khôngthểlặplạituỳthíchtheoyêucầucủathínghiệmkhoahọc;rấtkhóđềranhữngquyluậtphổbiếntrướctínhđadạngvềvănhoávàsựkhácbiệtgiữanhiềuxã hội khác nhau; bản thân đối tượng và người nghiên cứu cũng biến đổitrongquátrìnhnghiêncứuvàtrởthànhnhữngbiếnsốkhónắmbắt;khôngthể giữ được sự dửng dưng, không thể không tỏ thái độ đánh giá về phíangườinghiêncứulẫnđốitượngnghiêncứu.

Tuynhiên, trongviệc đi tìm “quy luật” (mục tiêu cao nhất của hoạt độngkhoahọc),họchorằngtakhôngđượclẫnlộntínhphổbiếncủađịnhluậtvớisựbềnvữngvàbấtbiếncủachúng.Ngayđịnhluậttựnhiêncũngchỉcógiátrịphổbiếntheonghĩanhữngđiềukiệnngoạibiêncủachúngcònhiệulực,chứkhôngphảinhữngđiềukiệnấylàbấtbiến.Nhưthế,sựkhácbiệtgiữatựnhiênvàxãhộicóchăng làở tốcđộ thayđổichậmhaynhanhcủanhữngđiềukiệnnàyhơnlàởtínhchấtphổbiếncủabảnthânquyluật.

Thừanhậnkhảnăng tìm ra những “quy luật” (hayđúnghơn, những “quytắc”)xãhộitrongmộtphạmvivàmứcđộnàođó,ítravềmặtđịnhlượng,takhôngquênrằngmôhìnhgiảithíchquenthuộctrongkhoahọctựnhiêngặpnhữngkhókhănvàtranhcãirấtlớnkhiápdụngvàolĩnhvựcxãhội.Nhưđãgiới thiệu,mô hình giải thích trong khoa học tự nhiên (mệnh danh làmôhìnhHempel-Oppenheimer)luôntìmcáchquynhữngsựkiệnđặcthùđangxảyravàomộtnguyêntắchayđịnhluậtđãbiếtđểgiảithíchchúng.Ápdụngvàoxãhội,chẳnghạn,đểgiảithíchmộthiệntượngkinhtếđặcthùnàođó(vídụ:khủnghoảngchứngkhoánởWallStreet),ngườitacóthóiquenđitừhiệntượngấyđếnnguyêntắcchungrằngmọikhủnghoảngđềubắtnguồntừ

cấutrúctưbảnchủnghĩacủaxãhộiMỹ.Môhìnhgiảithíchnàytỏrathuậntiệnvà…lườibiếng,bởinóchứađựngnguycơgiảnlược.Đẩyđếnchỗcựcđoanvàmáymóc,môhìnhgiảithíchnàyắtsẽgiảnlượcmọilĩnhvựcvàomộtlĩnhvựcduynhất:xãhộihọccóthểbịquygiảnthànhtâmlýhọc,rồitâmlýhọcvàosinhvậthọc,vàsaucùng,sinhvậthọcvàovậtlýhọc.Cáchquygiảnnàycóthểcómứcđộhợplýnàođótrongcáckhoahọctựnhiên,nhưngkhómàphùhợpđốivớinhữnglĩnhvực“lỏnglẻo”hơnnhưlịchsửvàchính trị. Bị quy giản như thế, hành động tự do của con người trở thànhchuỗinhânquảđơnthuầntrongvậtlýhọc!Haihệquảquantrọngcóthểrútratừnhậnđịnhnày:

Tráchnhiệmvàphêphán

Dùcónhiềukhácbiệt,khoahọctựnhiênvàkhoahọcxãhộicócùngmộttínhkhoahọc,nhưngtronglĩnhvựcxãhội,cầnđặcbiệtthậntrọngkhitiếnhànhnhữngtiếntrìnhbấtkhảvãnhồi,vàưutiênđitìmnhữnglựachọnkhác,antoànhơn.

Mộtngộnhậncựckỳnguyhiểmkhinhầmtưởngrằngcáctiêuchuẩnrấtcaocủakhoahọctựnhiêncóthểápdụngtrựctiếpvàolĩnhvựcquyhoạchxãhộimàkhôngthấyhết tínhmongmanhvàdễtổnthươngcủalĩnhvựcnày.Vìthế, trongkhoahọcluậnhiệnđại,nhưnhậnđịnhcủaGS.WolfgangDetel,hầunhưcósựđồngthuậnrằng:trongnhữngtiếntrìnhbấtkhảvãnhồithuộcphạmvixãhội(chẳnghạn:điệnnguyêntử,khaitháctàinguyên,thayđổihệsinhtháihaychạyđuavũtrangv.v.),cómộtsựbấtđốixứngvềyêucầulậpluận.Chínhnhữngkẻủnghộ,chứkhôngphảinhữngngườiphảnđốicáctiếntrìnhấyphảigánhbổnphậnvàtráchnhiệmchứngminh–theonhữngtiêuchuẩnphươngphápluậncaonhất–rằngquyếtđịnhcủahọkhôngdẫnđếnnhữnghậuquảtaihại,vàdođó,luônphảisẵnsàngthayđổi“chiếnlược”:ưutiênđitìmnhữnglựachọnkhác,antoànhơn.

Thêmnữa,sựkhácbiệtquyếtđịnhgiữađịnhluậttựnhiênvàquytắcxãhộichínhlàởchỗ:tacóthểphêphánnhữngquytắcxãhội,bằngcáchdựavàonhữngchuẩnmựcđạolý,vànhấtlàcóthểthayđổichúngđược,theođúngýnghĩacaođẹpcủatừ“cáchmạng”.Nóikhácđi,chínhbảnthânconngười–vớinhữngtìnhcảm,khátvọng,mụcđích,vớiýthứcngàycàngcaovềsựtựdocủaýchívàhànhđộng–lại trởthànhnhữngđiềukiệnkhungvàngoạibiênkhảbiến,cóthểlàmthayđổinhữngquytắcxãhội,trongkhikhócóthểcưỡnglạisứcmạnhlạnhlùngcủađịnhluậttựnhiên.

BùiVănNamSơn-minhhọa:HồngNguyên

2+2=?SGTT.VN-NhângiảithưởngFieldsdànhchoGSNgôBảoChâu,bạnđọcNguyễnLêThuỳTranggửicâuhỏi:“Toánhọccódínhdánggìđếntriếthọckhông?Thực chất của nó là gì và giá trị thực tiễn của toán học trongđờisốngthườngnhậtnhưthếnào?”

Loạtbàiphổthôngvừaquavề“khoahọcluận”đãlàmchậmtrễviệctrảlời,nhưngcũngrấtthíchhợpđểnhândịpnày,xinkhéplạimộtchủđềtrướckhibướcsangchủđềkhác.

“Dínhdáng”

Triếthọcquantâmđếnmọivấnđề,dođó,cũng“dínhdáng”rấtnhiềuđếntoánhọc.Chỉcóđiều,khihaimôncựckhónàymà“dínhdáng”vớinhauắtsẽtạoramộtmôncòn…khóhơnnữa:triếthọccủa/vềtoánhọc!Nólàmviệcgì?ThưabạnThuỳTrang,nótìmcáchlàmrõhoạtđộngcủanhàtoánhọc,bằngcáchnêuhaicâuhỏi:

–Nhữngđối tượng toánhọc tồn tạiởđâu?Ở trongđầuócconngười?Làmột sảnphẩmxãhội?Hoặcchúng“có thực”,vô thờigianvàđộc lậpvớiviệcápdụngchúng?Nóicáchkhác,khimộtmệnhđềtoánhọclàđúng,cáigìlàmchonóđúng?Đógọilàcâuhỏibảnthểhọc,liênquanđếnbảntínhcủađốitượngtoánhọc.Câuhỏiphụ:thếgiớitrừutượngcủatoánhọcquanhệ như thế nào với thế giới vật chất? Tại sao toán học lại “phù hợp với

nhữngđốitượngcủathựctạimộtcáchtuyệtvờiđếnthế?”(AlbertEinstein).

–Làmsaobiệnminhđượcrằngmộtlýthuyếttoánhọclàđúng?Nguồngốccủa chân lý toánhọc là gì?Đâu là nhữngđiềukiệnđể cóđượcmôn toánhọc?Bảntínhcủanhậnthứcconngườigiữvaitrògìtrongấy?Đógọilàcâuhỏinhậnthứcluận.

Nhưthế,ởđây,ngườitakhôngcãinhauvềsựđúngsaicủanhữnglýthuyếthaycôngthứctoánhọcmàvềviệcdiễngiảichúng.Vàđócũngchínhlà“đặcsản”củatưduytriếthọc:trahỏivềcơsởhaynềntảngcủamộtkhoahọc(ởđâylàtoánhọc).Và,nhưmọicuộctranhcãitriếthọckhác,nóvôcùngphứctạp,đadạngvà…bấttận!

Chúngởđâu?

Theothuyếtduythựctoánhọc,nhữngđốitượngtoánhọc(vídụ:hìnhtamgiác)tồntạiđộclậpvớiđầuócconngười.Nhưthế,conngườikhôngphátminh ra toán họcmà chỉ phát hiện nó.Nhưng, bên trong thuyết duy thựccũngcósựkhácnhautrongquanniệmvềkiểutồntạicủanhữngđốitượngtoánhọcvàcáchthứcđểtanhậnbiếtvềchúng.PháiPlaton(PaulErdösvàKurtGödel)chorằngcấutrúcnàotồntạimộtcáchtoánhọcthìcũngtồntạimộtcáchvậtlýởtrongvũtrụriêngcủachúng,vàtacầnmộttrựcquantoánhọcđặcbiệtđểtrựctiếpnhậnbiếtchúng.Pháiduynghiệm(JohnStuartMill,vàcácđạibiểuđươngđạinhưQuinevàPutmann)chorằngphảipháthiệnbằngconđườngthườngnghiệmgiốngnhưtrongbấtkỳngànhkhoahọcnàokhác.Tuynhiên,theoconđườngkinhnghiệmtrựctiếpnhưchủtrươngcủaJ.S.Mill,cáckếtquảcóthểsailầmnhưtrongmọikhoahọckhác,và,dođó,làkhông tấtyếu.Vì thế, theoQuine,nhận thứcấyphải làgián tiếp, thôngquasựchặtchẽcủatoànbộlýthuyếtkhoahọc,khiếntoánhọclàhoàntoànchắcchắnvàtakhôngthểnàoxétlạihaybácbỏcáckếtquảấyđược.

Ngượcvớiniềmtinrằngtoánhọclàthuầntuýhaykháchquannóitrên,cácnhà duy thực xã hội (ImreLakatos, PaulErnest, LudwigWittgenstein) lạixem toán học làmột hoạt độngmang tính lịch sử, cần phải liên tục điềuchỉnh.Nhữngđối tượng toánhọcđềumang tínhkýhiệu, tồn tại trong thếgiớivănhoá,dựavàonhững thựchànhxãhội.Biếnsảnphẩmvănhoáấythànhmộtthếgiớitồntạiđộclập“ởtrêntrời”nhưkiểuPlatonlàmộtsự“lẫnlộnvềphạmtrù”.

Nếucácnhàtriếthọc(trongsốđócónhữngnhàtoánhọclừngdanh)khôngđồngývớinhauvềbảnchấtcủacácđốitượngtoánhọc,thìsựbấtđồngcòn

lớnhơnkhibànvềcâuhỏithứhai:tínhchấtcủanhậnthứctoánhọc.

Tổnghợp?Tiênnghiệm?

Cuộctranhcãinày–rấtsôinổitrongthếkỷ20–bắtnguồntừcáchđặtvấnđềcủađại triếtgiaImmanuelKant.Kantphânbiệtcác loạiphánđoánsauđây:

–Phánđoánphântíchtiênnghiệm(vídụ:“ngườiđộcthânlàngườikhônglậpgiađình”;“tamgiáccóbagóc”).Phánđoánnàylàphântíchvìnóchỉgiải thíchnhữnggìchứasẵn trongchủngữchứkhôngmởrộngkiến thức.Nócótínhtiênnghiệmvìtakhôngcầndựavàokinhnghiệmmớicóđượcphánđoánấy.

– Phán đoán tổng hợp hậu nghiệm (ví dụ: “người độc thân này rất…đẹptrai!”;“ởSapacótuyếtrơi”).Nólàtổnghợp,vì“đẹptrai”và“tuyếtrơi”làyếutốmớiđược“tổnghợp”vàochophánđoánchứkhôngcósẵn,đồngthờimởrộngkiếnthứccủata.Nólàhậunghiệmvìphảiđượckiểmtrabằngkinhnghiệmthựctế!

“LàmsaocắtnghĩađượctìnhyêuCónghĩagìđâumộtbuổichiều...”XuânDiệu

Nếuphánđoánphântíchtiênnghiệmlàtấtyếunhưngkhôngmởrộngkiếnthức,cònphánđoántổnghợphậunghiệmmởrộngkiếnthứcnhưngkhôngtất yếu (ngườiđộc thânkhông tất yếuphải…đẹp trai!), vậy, có loại phánđoán tổnghợp tiênnghiệmkhông (vừamở rộngkiến thức,vừa tấtyếuvàphổquát)?Kantbảorằngcó,vàđóchínhlàmọiphánđoáncủatoánhọc(vàcủacáckhoahọc“thuầntuý”khác).

Tạisaomọiphánđoántoánhọc(như“7+5=12”,“đườngthẳnggiữahaiđiểmlàđườngngắnnhất”)đềulàtiênnghiệm?Vìchúngđúngmộtcáchtấtyếuvàtakhôngcầndựavàokinhnghiệmđểkiểmtra(khácvớiphánđoántổng hợp hậu nghiệm, như “mọi con thiên nga đều màu trắng”). Tại saochúnglàtổnghợp?Vìkháiniệm“thẳng”,“ngắnnhất”lànhữngyếutốmới,khôngcósẵntrongkháiniệm“conđường”.Sởdĩnhưvậylànhờcósựcấutạocủahaitrựcquanthuầntuý:tronghìnhhọclànhữngsựcấutạodựatheocấutrúccủakhônggian;trongsốhọclànhữngsựcấutạodựatheocấutrúccủathờigian.

Cuộctranhluậnnổra.Chỉxinkểvắntắtđãthấy…nhứcđầu.GottlobFregevàBertrandRussell:hìnhhọclàtổnghợphậunghiệm,nhưngsốhọclạilà

phân tích tiênnghiệm.DavidHilbertđồngývớiKant rằngsốhọcvàhìnhhọclàtổnghợptiênnghiệm,nhưngkhôngđồngývớisựgiảithíchbằngtrựcquanthuầntuý.L.J.Brouwer:sốhọclàtổnghợptiênnghiệm,nhưnghìnhhọc thì không phải. RudolfCarnap,Alfred J.Ayer vàCarlHempel: phánđoán toánhọcđềuchỉ làphân tích tiênnghiệmmà thôi.Vàcònnhiều, rấtnhiềunhữngthuyếtkhácnữa!

Bạnthấyđó:làmnhữngbàitoánđơngiảntrongđờisốngthườngngàyhayhoànthànhnhữngcôngtrìnhtoánhọcphứctạplàmộtchuyện,cònbànvềcơsởtriếthọccủachúnglàmộtchuyệnhoàntoànkhác!

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

“Sựnghiêmchỉnhcủalýtưởng”WilhelmvonHumboldt(1767–1835)vàđạihọcmangtênônglànguồngốcvànguồncảmhứngcủamọinềnđạihọchiệnđạivàtiêntiến.XintríchgiớithiệubàiLý tưởngđạihọcHumboldt:môhìnhhayhuyền thoại? trongKỷyếuđạihọcHumboldt200năm:kinhnghiệmthếgiớivàViệtNam(NXBTriThức,2011).

Ngườicònthìcủacòn…

Năm1807, nướcPhổ (một phần quan trọng của nướcĐức ngày nay) hầunhư trắng tay.Với hoàướcTilsit (1807), Phổmất hết phần lãnh thổ phíađông;phầncònlạidoquânPhápchiếmđóng,vàphảicungphụngđủđiềuchokẻthắngtrận.Napoléoncònápđặtnhữngđiềukhoảnbồithườngchiếntranhnghiệtngã,tươngđươngmườisáulầnthunhậpthườngniêncủaPhổ.Đấtnướctannát,dânchúngnghèokiệt,đồngruộngbỏhoang.Mọisựtiêudùng vượt khỏi mức “sống cầm hơi” đều là xa xỉ. Trong tình cảnh ấy,Humboldtlàmgì?

Ôngvẫn tiếp tục thảnnhiênyêu cầuhọc sinhngồiyên,dànhhànggiờđểhọc…cổvănHyLạpnhưthểtrênđờinàykhôngcòncógìquantrọnghơnthế! “Cường quyền giậm đạp mái đầu; văn chương tám vế say câu mơmàng”?Màthờiấy,họctiếngHyLạp,Latinhthìđâucógìlạ?Không,ôngbảo,lâunayhọclàhọclối“chi,hồ,giả,dã”,họccáixácchếtchứkhôngphảihọcphầnhồn!Ôngviết thưchoThủ tướngHardenbergđểkêugọiủnghộ

ông:“Khiđấtnướckhôngmayrơivàotìnhcảnhrấtkhácxưa,thìcàngcầnthiếtphải thuhút sựchúývàomộtviệcvà làmnổibậtmộtphươngdiện.NướcPhổtừngkhuyếnkhíchsựkhaiminhvàkhoahọc,naycàngcầntăngcườngđiềuấyđểtranhthủthiệncảmcủanướcngoài,và,bằngmộtcáchvôhạivềchính trị,đạtchođượcmộtsứcmạnh tinh thầnởnướcĐức,vìsứcmạnhấysẽhếtsứcquantrọngvềnhiềumặttrongtươnglai”.Nóicáchkhác,nướcPhổphảigiươngcaongọncờgiáodụcvàkhoahọc,phảicườngtrángvề tinh thần để được lân bang kính nể sau khi chịu bại trận.Mất hết sứcmạnhđốingoại,càngphải thẳng lưngđứngdậyđểxâydựngsứcmạnh từbêntrong!

Nhưngtạisaolạilà…cổvănHyLạp?Tấtnhiên,đâylàchỗđặcthùcủavănhoáTâyphương.Xinngheônggiải thích:“Ngườikhôngcóđiềukiệnhọccao,ắtsẽphảichìmsâuvàotrongđờisốngthườngngày.Vì thế,càngcầnphảitrangbịkỹlưỡngchohọcái“hìnhthức”tốithiểuđểhọcóthểthựcsựthấmnhuần”.Cái“hìnhthức”nóiởđâytráivớicáchhiểuquenthuộcngàynay.TrongtưduyHyLạp–vàtrongcáchhiểucủavănhoácổđiểnĐức–“hìnhthức”hay“môthức”(eidos/form),làtấtcảnhữnggìtácđộngtrựctiếpđếnhìnhthái(shape)đểmanglạitínhcách,cungcáchchoconngười.Đólànhữngýtưởngvàlýtưởngsẽđàoluyệntâmhồncủađứatrẻ,manglạicấutrúcvàdung lượngcho thếgiới tinh thầncủanóvềsau.Sởdĩnhư thế,vìngườiHyLạpbiếtthoátlykhỏimọimốiquantâmđốivớichấtliệuđểluônnhìnthấycáimôthứcởtrướcmắtmình,tức,biếtđitừcáivụnvặtđếncáilýtưởng,từcáiđơngiảnnhấtđếncáicaocảnhất,từcáicálẻđếntoànbộvũtrụ,nghĩalà,từmuônvànnhữngvănbản,hãybiếtlắngnghegiaiđiệucủasựtựdo.Luôncótrướcmắtmộthìnhdunglýtưởngchứkhôngchịuđểthựctếtrướcmắttróichân,tâmhồnHyLạp“baogiờcũngđitìmsựtấtyếuvàcáiýniệm,vứtbỏhếtvôvànnhữngcáingẫunhiên,bấttấtcủahiệnthực”.Nhìnmọiviệcbằngconmắtkhinhkhoáinhưthế,nênmớicóthểmỉmcườitrongcảnh ngộ đau đớn tột cùng, và không dễ dàng buông thả trong khoái lạc:“Biến tất cảmọi sự thành tròchơi,nhưngchỉ theonghĩa làbiếtgạtbỏ sựkhắc nghiệt của trần gian, đồng thời giữ vững sự nghiêm chỉnh của lýtưởng”.

TheoHumboldt,dạychonhữngđầuócấuthơtinhthầnHyLạpkhôngphảilà ruchúngvàogiấcngủviễnmơ,hoàicổ, lý tưởnghoáquákhứ,ngoảnhlưngvớithựctại.Tráilại,tinhthầnấygầngũihơnhếtđốivớilýtưởngcủaôngtrongviệcđàoluyệnconngười.Vìsao?Vìtinhthầnấytránhđượccảbacựcđoan:tinhthầncủavănhoáLaMãhướngđếnnhànướcvàsựcaitrị,vớixuhướngápbứccánhân;tinhthầnkhắcnghịcủatínngưỡngKitôgiáovớixuhướngđènénnhụccảm,vàtinhthầncủathờihiệnđạihướngđếnnhững

côngnghệmáymócvànhữnglợiíchbềngoài.HumboldtđồngcảmvàchiasẻvớilýtưởngnhânbảncủathếhệôngvớinhữngSchiller,Goethe,Herder,Winckelmann:lýtưởngvềconngười“toàndiện”nhưsựthốngnhấtgiữathểxácvàtâmhồn,giữalýtrívànhụccảm,giữanghĩavụvàxuhướng,giữathếgiớivàcánhân,đúngnhưnhữngchủđềmàFriedrichSchillerđãtrìnhbàytrongCácbứcthưvềviệcgiáodụcthẩmmỹchoconngười.“Sống”đãđành.Cònphải“sốngđẹp”nữa!

“Sáchvởíchgìchobuổiấy?”

“Ngườikhôngcóđiềukiệnhọccao,ắtsẽphảichìmsâuvàotrongđờisốngthườngngày.Vìthế,càngcầnphảitrangbịkỹlưỡngchohọcái“hìnhthức”tốithiểuđểhọcóthểthựcsựthấmnhuần”.

WilhelmvonHumboldt

Tậptrungvàoviệchuyđộngsứcmạnhtinhthầnvàđạođứcnhưlàgiảiphápduynhấtđểcứuvãntìnhthế,Humboldtkhôngchỉphảiđươngđầuvớitìnhcảnhkhốnquẫnvềvậtchấtcủaquốcgiamàcònphảiđốiphóvớimộttrởlựcbất ngờ và có sức nặng hơn nhiều đến từ phía “đồngminh tự nhiên” củamình:phongtràoKhaiminh.TrongtiếntrìnhkhaiminhtừthếkỷÁnhsáng,tưtưởngthựcdụngđếnmứcvụlợingàycànglantràntrênmọilĩnhvực.Tấtcảđềuđượcmangrađođếmvớitiêuchuẩnnày,và,nhữnggìsorakhôngcógiá trị, đều sẵn sàng bị vứt bỏ.Từ chỗmuốn thoát khỏi áchmê tín và từchương thời trung cổ, các nhà khai minh nhanh chóng trở nên cực đoan.“Thượngđế”chẳngmanglạicơmcháogì,đãbịgạtsangmộtbên.Bâygiờđếnlượtvănchương,chữnghĩa,nghệthuật.NhàkhaiminhvĩđạicủanướcAnh,JohnLocke,lớntiếngcảnhbáotrướcnhữngthứđẹpđẽnhưngvôdụngnhưthica,âmnhạc.TrongCáctưtưởngvềgiáodục,ôngkhuyếncáocácbậcchamẹnêncảnhgiácvàngănchặnxuhướnghamthíchvănchươngcủaconcái:“Hễthấychúngcókhuynhhướngấythìđừngkhuyếnkhíchmàhãyngăn chặn ngay, bởi văn chương chỉ làm chúng khinh ghét các công việckhác,nghĩalà,chỉlàmmấtthìgiờvàsứclực”.

Nhà trường trong thờiKhaiminh quả đã nhận được nhiều luồnggiómới,nhưngcũngbịmangtiếnglàthựcdụng,thiểncận.Tuynhiên,nólạiđápứngđúngmongmuốncủagiớithốngtrịđươngthời.Cácôngvuachuyênchếcầncónhữngbềtôiđắclựcchứkhôngmuốnnhữngcôngdâncóđầuóc.Nềntưbảnmớimanhnhacầnnhữngngườithợchuyênmônvàanphậnchứkhôngham những tâm hồn thi sĩ!Vả lại, được đào tạo sâu về văn hoá, khómàkhông làmgiảm sút sự vâng lời. FriedrichĐại đế nói toạcmóng heo: “Ởnôngthônchỉnênchohọcítthôi,biếtđọc,biếtviếtlàđủrồi.Họccholắm,

chúnglạiđòilênthànhphố,muốnlàmthưkýnàynọ!”

Humboldtcươngquyếtchốnglạichủtrươnggiáodụcnhưthế.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

“Daosắcmớicắtđượcmọithứ”(*)Bildung:cuộcphiêulưucủamộtkháiniệm

SGTT.VN-LýtưởnggiáodụccủaHumboldtxoayquanhtừBildunghếtsứckhódịchcho trọnnghĩa sang tiếngViệt.Nó làmột từ tiếngĐức tiêubiểumangrấtnhiềuhàmý,thườngđượcdịchsangtiếngAnhmộtcáchgiảndịlàeducation, trong khi thực ra nó gần gũi hơn với từ formation, hay với từpaideia trong tiếngHyLạp.Khôngphải chỗchẻ sợi tóc làm tư, tuynhiêncũngnênlượcquacuộcphiêulưucủakháiniệmnàyđểhiểuHumboldt.

Minhhoạ:HồngNguyên

–Trướchết,trongBildungcótừBild(hìnhảnh,ảnhtượng,sựsángtạo),chỉrõnguồngốcthầnhọccủanó.NhữngdòngđầutiêntrongKinhThánh(Sángthếký),đãnóiđếnviệc thượngđếđãsángtạoraconngười theohìnhảnhcủamình.MeisterEckhart(1260–1327)cólẽlàngườiđầutiênsángtạonênthuậtngữtiếngĐứcnàytrongkhuônkhổhọcthuyếtvềImago-Dei(hìnhảnhcủa thượngđế)nói trên.Ởđây,động từbildenđượchiểu làdo thượngđế“banchohìnhảnh”củangàivềcảthểxáclẫnlinhhồn.Dođó,Bildunglàmộttiếntrìnhmàcánhânkhôngcóvaitrògì.Việctạodựnghìnhảnhkhôngphảilàcôngviệccủaconngườimàđượcmanglạitừbênngoài.

–BướcngoặtxảyravàothờiPhụchưngkhiconngườithứctỉnh,vìlầnđầutiênđượcmở rộng tầmmắt nhờ công lao lịch sử của JohannesGutenberg

phátminhmáyinvàkỹ thuật insách.NhànhânvănchủnghĩaErasmusởRotterdamđãcóthểviếthàngtrămquyển“sáchgiáodục”vàsớmnhậnrarằng: con người không chỉ được sinh ramà là được giáo dục!Khái niệmBildungbắtđầurờimảnhđấtthầnhọcđểđivàothếgiớisưphạm.

–Sangthếkỷ18,kháiniệmBildungcàngđượcthếtụchoánhanhchóng:ýnghĩa thần học cố hữu của nó nhường bước chomột cách hiểumới: conngườitheođuổimụctiêutựhoànthiệnchínhmình.TrongBànvềsưphạm,ImmanuelKantxácđịnhnhiệmvụcủaBildungnhưsau:“Giáodụccóhaiphươngdiện: thểxácvà thựchành(…)Sưphạmthựchànhhay luân lý lànhằmđàoluyệnconngườiđểcóthểsốngnhưmộthữuthểhànhđộngtựdo(…)Đólàgiáodụcnhâncách,giáodụcconngườihànhđộngtựdo,tựbảotồnmìnhvàtrởthànhmộtthànhviêncủaxãhội,nhưngvẫncóthểgiữvữngmộtgiátrịnộitạichochínhmình”.

Nhưthế,trướcthờiKhaiminh,nhữngmụcđíchcủaBildunglàdothượngđếmanglại,cònbâygiờlàdosựtấtyếucủaconngườiphảisốngtrongxãhội.NhiệmvụcủaBildunglàbiếnconngười“thôlậu”thànhmộtthànhviênhữuíchcủaxãhộinhưngcógiátrịtựthân.Đóchínhlàtiếntrìnhpháttriểntấtcảnhữngtốchấtvànănglựcsẵncó.Tuynhiên,đếngiaiđoạnnày,nhữngmụcđíchcủaBildungvẫnchưathựcsựdochínhconngườicánhânxáclậpnênmàvẫncònhướngtheonhữnghìnhdunglýtưởngcógiátrịđộclậpvớicánhânnhưnhữngnhiệmvụđếntừbênngoài.

–Chính chủ nghĩa duy tâmĐức kế tụcKantmới thực sự biến khái niệmBildung thànhmột khái niệmmang tính chủ thể đầy đủ.Bildung bây giờđượchiểunhưlàhoạtđộngcủatinhthầntựsángtạonênchínhmình.JohannGottliebFichte(1762–1814)–triếtgiakếtụcKantvàlàngườicộngtácvớiHumboldt trongcôngcuộccảicáchgiáodục–nêukhẩuhiệungắngọnvềtiếntrìnhchủthểhoánàynhưsau:“Cáitôinhưlàthànhquảcủatựngãtôi!”VàtiếptheođólàHegel,hiểuBildunglàtiếntrìnhđitừbảnthểđếnchủthể,nhậnrachínhmìnhtrongcáikháccủamìnhđểhoànthiệnmộttiếntrìnhtựvậnđộng.

Chúngtalànhữngconngườitrướcđã,rồimớitrởthànhnhữngkẻhànhnghề!Khicondaođãđượcmàisắc,nómớicóthểcắtđủmọithứđược.

–Vàsaucùng,chínhHumboldt làngườiđãnângnhận thứcnày lên thànhcươnglĩnhvàchươngtrìnhgiáodục.Nếutrướcđây,“giáodục”thườnggắnliềnvới“dạydỗ”và“truyềnđạtkiếnthức”theocáchhiểuthôngthườngthì,từHumboldt,nómangnặngyếu tố“tựchủ”, tức làsự“tựđào luyệnnhân

cách”.Humboldtminhhoạgiảndịnhưsau:“Cónhữngkiếnthứcnhấtđịnhnàođó làđiềungàycàng trởnênphổbiến.Tuynhiên, lạicàngphảicósựđàoluyệnnhữngtâmthếvàtínhcáchmàkhôngaiđượcphépthiếucả.Mỗingườirõràngchỉcóthểtrởthànhmộtthợthủcông,mộtdoanhnhân,binhsĩhaycôngchức tàigiỏi,khingườiấy trướchết làmộtconngườivà làmộtcôngdânđượckhaiminh,tốtlànhvàđànghoàng,độclậpvớinghềnghiệpđặcthùcủamình.Cóđượcsựgiáodụccầnthiếtchocôngviệcnàyrồi,thìngườiấyvềsausẽdễdànghọclấymộtnghềvàbaogiờcũngcóthểthahồthayđổinghềnghiệpnhưvẫnthườngxảyratrongcuộcsống”.

Bênngoàivàbêntrong

Như thế, theo Humboldt có sự khác biệt giữa giáo dục theo nghĩa thôngthườngnhư là tiến trìnhđiều chỉnh sựphát triển tri thức từbênngoàivớiBildungnhư là tiến trình và kết quả của việc đào luyện nhân cách từ bêntrong.Khácvớigiáodụchaydạynghề,Bildungkhôngtrựctiếpgắnliềnvớinhữngmụcđíchkinhtế,mặcdùnólàtiềnđềchoviệchướngnghiệpvàhuấnnghiệp.HeinrichPestalozzi:“ĐàoluyệnnhữngnănglựcnộitạicủabảntínhconngườithànhtrítuệthuầntuýcủaconngườilàmụcđíchchungnhấtcủaBildung, ngay cả chongười thấpkémnhất.Còn tập luyện, ápdụngvà sửdụngnănglựcvàtrítuệvàotrongnhữnghoàncảnhđặcthùlàviệcdạynghề.ViệcdạynghềluônphảiđượcđặtbêndướimụcđíchchungấycủaBildung”.Herdercũngđồngýnhưthế:“Chúngtalànhữngconngườitrướcđã,rồimớitrởthànhnhữngkẻhànhnghề!Khicondaođãđượcmàisắc,nómớicóthểcắtđủmọithứđược”.FriedrichPaulsen,trongTừđiểnsưphạmhọc1903,tómtắt:“KhôngphảikhốilượngnhữnggìngườitabiếthayđãđượchọctạothànhBildung,màlàsứcmạnhvàsựđộcđáoriêngcóđểvậndụngnhữnggìđãhọc.KhôngphảichấtliệuquyếtđịnhBildung,màlàhìnhthức”.Tagặplạichữ“hìnhthức”,“môthức”(eidos)củatưduyHyLạp!(xemSựnghiêmchỉnhcủalýtưởng,SàiGònTiếpThị20.4.2011).

Hìnhảnhmột tamgiácđềunói lênbaphươngdiệncủaBildungbao trùmmọingànhnghềvàmọicấphọc,đólà:trithức,tưduyvànănglựcgiaotiếp.Tri thứcbaogồmnhữngnộidunghọcvấn; tưduy là cácchiến lượckhácnhauđểmởrộngtrithứcnhưgiảiquyếtvấnđề,môtả,suyluận,lýgiảiv.v...Cònnănglựcgiaotiếplàbiếtcáchlàmchongườikháchiểurõtưtưởng,ýtưởng,luậnđiểm…củamình,vàngượclại,chủđộngđặtmìnhvàotrongvịtrívàtưtưởngcủangườikhác.Hìnhảnhđốinghịchsẽlàcáithangbachânkhậpkhiễng!Tómlại,baphươngdiệncơbảnnóitrêncủaBildungcũnglàsựthểhiệnmụcđíchcủanó:tưduyvàhànhđộnghợpđạolý,nănglựcsángtạovềlýthuyết,nghệthuậthaycôngnghệ.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

ChungquanhdisảncủaHumboldt(*)SGTT.VN -Rời lĩnh vực lý thuyết giáo dục để đi vào di sản thực tế củacươnglĩnhHumboldtsauhaitrămnăm,cuộctranhluậnxoayquanhcâuhỏi:cươnglĩnhấycòncótínhthờisựkhông,và,nếucó,trongchừngmựcnào?Câuhỏikhôngdễtrảlời,bởimộtmặt,ýkiếnrấtkhácnhau:ngườithìxemcươnglĩnhHumboldtvẫncònlàmộtmôhìnhlýtưởngcầnvươntớinhưmộtsứmệnh,ngườikhácchorằngđóchỉlàmộthuyềnthoạiđãbịthựctếvượtqua.Mặtkhác,việcápdụnglàquáđadạngởnhiềunướckhácnhau,nênkhócóthểcómộtcáinhìnvừabaoquát,vừađầyđủchitiếtdựatrênnhữngdữkiệnđượckiểmchứng.Vìthếởđâychỉxingiớihạncuộcthảoluậnởmộtvàiluậnđiểmthenchốt,dựatrênmộtsốtàiliệutạimảnhđấtđãkhaisinhrachúng:nướcĐức.

Vaitròcủanhànước

Khi cho rằngBildung có nguồn gốc trong nội tâmmỗi người, còn nhữngđiềukiện,nhữngđịnhchếchỉlànhững“trợduyên”đểnótựhìnhthànhhơnlà“tạora”nótừbênngoài,cươnglĩnhgiáodụccủaHumboldtmặcnhiêncótínhphêphánđốivớimọinỗlựccủanhànướcvàxãhộimuốngòépcánhântheonhữngđịnhhướngvàmụcđíchcủamình.Nhưng,nồngđộcủasựphêphánnàyđượcđánhgiákhácnhau.SchäferchorằngHumboldtkịchliệtphêphánthamvọngcủanhànướcmuốnchămlochophúclợicủatừngcánhân,

vìđiềunàychỉtạorasựđơnđiệuvàỷlại.Trongkhiđó,SchwingeslýgiảitháiđộcủaHumboldtđốivớinhànướcmộtcáchônhoàhơn:“ÝđịnhcủaHumboldtkhôngphảilàtáchrờiđạihọcrakhỏisựkiểmsoátcủanhànước,tráilại,ôngchỉmuốntăngcườngđạihọcđểhoànthànhsứmạngcủanó,vàvìthế,cầnđảmbảochođạihọcsựtựtrịnguồnthunhậptươngđốiổnđịnh”.Theođó,Humboldtxemnhiệmvụchínhyếucủanhànước làđảmbảoanninhvà tíchcựchỗ trợnhưngkhôngcan thiệpquásâuvàoviệcgiáodục.Humboldtđặtcâuhỏi:ngườitađòihỏigìởnhànước?Vàôngtrảlờingay:khônggìkhácngoàiviệcmởrộngsựgiáodụccàngmạnhmẽ,càngrộngrãicàng tốt. Nhà nước phải luôn ý thức rằng “họ thực sự không tạo ra haykhôngthểtạorađượccáchoạtđộngtrí thức,màchỉcànggâycảntrởmỗikhihọmuốncanthiệpvào.Họnênýthứcrằngsựviệcsẽdiễnravôcùngtốtđẹpnếukhôngcósựcanthiệpcủahọ”,bởi“mộtkhiđạihọcđạtđượccứucánhcủanóthìđạihọccũngthoảmãnluônmụctiêucủanhànướcởmộtcấpđộcòncaohơn”.Môhìnhvềmộtnhànướchỗtrợ,ítcanthiệpvàdànhsựtựtrịrộngrãichocácđịnhchếgiáodụccócònmangtínhthờisựkhông?Cũngthậtkhótrảlờidứtkhoát,vìthựctếphứctạphơnnhiều.Mộtmặt,khôngthểphủnhậnrằngnhànước–nhấtlànhànướcĐức–luôntìmcáchgiànhquyềnhoạchđịnhchínhsáchvàchươngtrìnhgiảngdạymộtcáchnghiêmngặtvàkhá cứng nhắc, nhưng mặt khác, cũng không thể bảo chính sách ấy bópnghẹt việc phát huy sở thích và năng khiếu cá nhân.Röhrs cho thấy rằngviệcdunhậpquyềntựdochọnlựangànhhọcvàcácmônhọc,cùngvớiviệctăngcườngnhiềumônnhiệmý,vàdànhnhiềusựưutiênchonguyệnvọngcủangườihọcrõràngđãrấtgầngũivớitưtưởngcốtlõicủaHumboldtvềsựtựdogiảngdạyvàhọctập:“Điềugìngườitakhôngtựmìnhlựachọnmàbịépbuộcvàđiềukhiểnthìkhôngnhậptâmđược,mãimãilàcáigìxalạ,và,trong trườnghợpấy, conngườikhônghànhđộngbằng sứcmạnhcủa conngười,tráilại,chỉbằngkỹnăngmáymóc”(…)

Hệthốnggiáodục

Cũngcónhữngđánhgiákhácnhauvềcônglaoxâydựnghệthốnggiáodụchiện đại của Humboldt.Một đánh giá tiêu cực và khá nghiệt ngã đến từHübner.TheoHübner, toànbộkếhoạchcảicáchcủaHumboldtphảiđượcxem là thất bại, nếuquan sát sự tiếp tụcphát triển củahệ thốnggiáodụctrong thế kỷ 19. Cống hiến duy nhất của Humboldt là thành lập đại họcBerlin,tuynhiên,cấutrúccủađạihọcnàyđãcósẵntừtrước,vàHumboldtchỉhoànthiệnnómàthôi:“hệthốnggiáodụccủanướcPhổtrongthếkỷ19cónhữngngườichakhai sinhkháchơn làHumboldt”!Cáchđánhgiácựcđoanấykhôngđượcnhiềungườiđồngtình,bởiHübnerchưaxétcươnglĩnhcủaHumboldtmộtcách toàndiện (ởcảbacấp: tiểuhọc, trunghọcvàđại

học)cũngnhưthoátlyđiềukiệnlịchsửđươngthời.

Borschecócáchđánhgiáchừngmựchơnvàđượcnhiềungườitánđồng:

“Khôngphảitrườngtrunghọcđượctạorađểhọctrướcnộidungcủađạihọc.Đạihọckhôngphảilàmộtlớphọccaohơnhaylàsựbổsungnganghàngvớitrunghọc.Tráilại,bướcchuyểntừtrunghọcsangđạihọclàmộtchươnglớntrongcuộcđời”.

W.v.Humboldt

-ĐừngquênrằngvàothờiđiểmHumboldtđảmnhậntráchvụcảicáchgiáodục,nhànướchếtsứcchuyênquyềnvàchỉmuốnlạmdụngnềngiáodụcđểđào tạonhững thầndân trung thành, biết vâng lời.Đểngăn chặnđiều ấy,Humboldtđãrasứcđềxướngsựtựdohọcthuậtvàphácthảomộtcấutrúchoàntoànmớimẻchotoànbộnềngiáodục.CấutrúcnàyđãpháthuytácdụngvàcònđầyđủtínhthờisựchođếnngàynayvàđócũngchínhlàcônglaolịchsửcủaHumboldt.

-Humboldtxoábỏhệthốngtrườnghọccótínhđẳngcấp(phongkiến,quýtộc, và các loại trường dạy nghề quá sớm), tạo điều kiện chomọi trẻ emthuộcmọitầnglớpcócơhộivàđiềukiệnhọctậpngangnhau.Quantrọnghơnlàviệcthiếtkếnộidungchohệthốnggiảngdạy:chialàmbacấphọc:tiểuhọc,trunghọcvàđạihọc,vớisựphânbiệtrõrệtranhgiớivàtínhchấtcủamỗicấp,trongđóđạihọccóchứcnăngnghiêncứuvàđàotạotríthứcvàdứtkhoátkhôngđượcphéplà…trườngphổthôngcấpbốn!Ôngnhấnmạnh:cấpmột làđể tạo sựhứng thúvớiviệchọc, cấphai làđể thunhậnmộtsốkiếnthứccơbản,cấpbalàđểchuẩnbịvàođời.Đạihọcphảitrởlạivớinghĩanguyênthuỷcủanólàuniversitas(theohiếnchươngthànhlậpđại họcVienna năm1365) gồmhai bộ phận: nghiên cứu và giảng dạy trithức trong tínhphổquátcủanó(universitas litterarum);vàhình thànhmộtcộng đồng khoa học giữa thầy và trò (universitas magistorum cumstudentorum),vìtrithứcchỉcóthểcóthôngquatìmtòi,traođổi,đốithoại.

Tuầnsau:Vấnđềđàotạovănhoátổngquátvàhọctậpsuốtđời.

BùiVănNamSơn

Minhhoạ:HồngNguyên

Bóngmátcủamộtvĩnhân(*)SGTT.VN-Sau“vaitròcủanhànước”và“xâydựnghệthốnggiáodụchiệnđại”(SàiGònTiếpThị,4.5.2011),vấnđềđàotạovănhoátổngquátvàhọctậpsuốtđờilàhaichủđềcònlạitrongdisảncủaHumboldt.

Minhhoạ:HồngNguyên

Vấnđềđàotạo(vănhoá)tổngquát

Yếu tố trung tâm trong triết lý giáo dục củaHumboldt là việc đào luyện(Bildung)nhâncáchmộtcáchtoàndiệnvàkhuyếnkhíchpháttriểncátínhthôngquaviệcđàotạo(vănhoá) tổngquát.Lýthuyếtgiáodụctân–nhânbảnnàykiênquyếtkhôngnhượngbộtrướcáplựccủamọithếlựcchínhtrịvàkinh tế,khẳngđịnhnhiệmvụ thenchốtcủanhà trường là“đào tạoconngườicònnhỏtrởthànhconngườitrưởngthành,chứkhôngphảiđàotạocon

ôngthợgiàythànhôngthợgiày”(Hermann,Borsche).Yêucầunàyrõràngbịthựctếthửtháchgắtgao.NhưAshnhậnxétrấtđúngrằngtuychínhsáchđạihọcĐức luônca tụngvà camkếthướng theo lý tưởngcủaHumboldt,nhưngtrongthựctếvẫntậptrungvàoviệcđàotạocótínhhướngnghiệp.Đãtừlâu,bêncạnhcácđạihọcmangđặctrưngHumboldtvẫntồntạinhiềuloạiđịnhchếđàotạobậccaokhác(…)Nhìnchung,rõràngcósựquáđộdầndầnsangmôhìnhkiểuMỹ,lànơiđạihọckhôngngầnngạitiếpcậnvàhợptácchặtchẽvớigiớicôngthươngnghiệp.Lýdocơbảncủasựchuyểnđổinày,theoAsh, là“bướcngoặtquản trịxínghiệp”,xemđạihọccũng làmộtbộphậncủaguồngmáykinhtế.

Ởđâyđangđặt rahàng loạtvấnđềmớimẻvàchưađượcgiảiquyết thoảđángvềmặtlýluận:

–Mô hình Humboldt (gắn liền với khuôn khổ “dân tộc” để đào tạo conngười về văn hoá, chính trị, pháp lý…)ứng phó thế nào trước những thửtháchcủa tiến trình toàncầuhoá(vànói riêngởchâuÂu,còn làÂuchâuhoá),nhấtlàtrướccácyêusách“tựdohoá”,“thươngmạihoá”và“quốctếhoá”giáodụctrongnhiềuquyđịnhcủaWTO?

–MôhìnhHumboldttrảlờirasaotrướcxuhướngtân–tựdo(FriedrichvonHayek, Milton Friedman…) muốn viện dẫn Humboldt để bênh vực chủtrương tưnhânhoácáccơsởgiáodục, thậmchí tiến tớixoábỏ“khuvựccông”,nhândanhsángkiếnchủđộngvàtinhthầntựchịutráchnhiệmcủa“ngườicôngdântrưởngthành”?(bảnthânHumboldtcũngkhôngtánthànhviệchọcđạihọcmiễnphí!)

-Họcđểbiếtchânlývàquýtrọngcáiđẹp,đểtừđógiúptalàmđiềutốt-Ngườitacóthểhànhchínhhoámộtnhàkhoahọc,chứkhôngthểhànhchínhhoákhoahọc-Trườngđạihọcphảitựhàovìđãquyếttâmgìngiữdisảntrítuệcủanhữngngườiđangđấutranhvìtựdo.

HồĐắcDi,ViệtBắc1947–1949

–MôhìnhHumboldtđốiphórasaotrướctiềmlựckhổnglồcủanhữnglựclượngchiphối“thịtrườnggiáodục”toàncầuvàcôngnghệthôngtinvớiưuthếtuyệtđốicủatiếngAnhvàcủacáctậpđoàntruyềnthônghầunhưchiếmđịavịđộcquyềntrongviệctiếpcậnthôngtin(AOLTimeWarner,VivendiUniversal,NewsCorporation,Viacom,WaltDisneyCo.vàBertelsmann)?

–Phải chăngđangdiễn ramột tiến trìnhhội tụvềmôhìnhgiáodụcgiữa

châuÂuvàBắcMỹ,mộttiếntrìnhnhấtđịnhsẽcóảnhhưởngsâuđậmđếncácchâulụckhác?TrướcáplựccạnhtranhcủanềngiáodụcMỹ,châuÂukhông thể xem nhẹ yêu cầu cung ứng nhân lực cho thị trường lao động(employability). Tính cách thực dụng thể hiện rõ rệt trong “tiến trìnhBologna”nhằmnhấtthểhoáhọctrình,bằngcấpđạihọctrong29nướcthuộcCộngđồngchungchâuÂu,khởiđộngtừnăm1999,quađó,tăngcườngnănglựccạnhtranhcủacácnướcEU.Ởchiềungượclại,tạiBắcMỹ,cácngànhkhoahọcnhânvănvàxãhộingàycàngđược trọngdụng,vìnhữngngườiđượcđào tạo trongcácbộmônnày tỏ ra linhhoạt,năngđộngvàcầu tiếntrongmọivịtrícôngtác.Nhìnchung,đócũngchínhlànguyệnvọngcủabảnthânHumboldt:chuyênmônsâutrênnềnmộtvănhoárộng;đạihọcnghiêncứusonghànhvớimạnglướidạynghềrộngkhắp.

Họctậpsuốtđời

MộttâmđiểmkháctronglýtưởnggiáodụccủaHumboldtlàquanniệmconngườilàsinhvậtnỗlựchọctậpvàlàmviệcsuốtđời.Vìthế,việcđàoluyện(Bildung)conngườilàmộttiếntrìnhkhôngkếtthúcvàkhôngthểdừnglạigiữađường.Quanniệmnàycóhiệnthựckhông?Liệuconngườicóđủthìgiờvàsứclựcđểhọctậpsuốtđời?Nếucóđủđiềukiệnđinữa,liệusốđôngngườicóthểthựchiệnvàtheođuổi?

Chínhxãhộithôngtinvàtiếnbộkỹthuậtnhanhchóngchưatừngcóngàynayđã giúp cho lý tưởngnày trở thành nhu cầu thường trực.Nhữngkiếnthứcthuhoạchđượclúccòntrẻvà trongnhàtrườngnhanhchónglạchậu,khiếnngườitakhóđứngvữngtrongmôitrườnglaođộngvànghiêncứumàkhôngtiếptụchọchỏivàđổimớikiếnthức.Vôsốcáchìnhthứchọctậpđểbổsungvàgiúpcậpnhậtkiếnthứclàbằngchứnghiểnnhiên.

Bóngmátcủamộtvĩnhân

Xétđơnthuầnvềđườnghoạnlộ,Humboldtlàmộtngườithấtbại.Ôngchỉđảmnhiệmchứcvụlãnhđạogiáodụcvỏnvẹn16tháng,vớihailầnnộpđơntừchức(lầnđầuvàongày29.4.1810vàlầnsauvàongày23.6.1810) trướcvôvànlựccảntừbộmáyquanliêu.Maymắnchoônglàhaingườikếnhiệm(GeorgH.Nicolovius–cháurểcủaGoethe,vàJohannW.Süven,nhàngữvănhọc)–vốnlànhữngngườicộngsựmậtthiếtvớiông–đãvượtmọikhókhănđểthựchiệnthànhcôngkếhoạchcảicáchgiáodụccủaông.

Thành công này thật sự có tầm vóc lịch sử, vì hiếm khimột ý niệm đơnthuầntrongđầuóc,mộtlýtưởngchỉômấptrongtim(nhưtrongCácláthư

vềgiáodụcthẩmmỹchoconngườicủaF.Schiller)lạiđượchiệnthựchoáthànhnhữngđịnhchế,nhữngmệnhlệnhhànhchínhmàkhôngphảnbộilạilýtưởngbanđầu.

Trướcsau,Humboldtgiữvữngmộtxáctín:chỉcóconngườisốngđẹpmớilàmộtconngườithựcsựtựdo.

Trướcsau,ôngchỉcómộtmongmỏi:nhà trườngphải thựcsự lànơihiệnthân của ý niệm, của lý tưởng, nơi đó tinh thần có thể được đào luyện(Bildung)trongsựantĩnhvàthanhkhiết.Trướcmọisựxôbồvàkhắcnghiệtcủacuộcsống,nhàtrườngcầnphảilàcáiđốiứng,thậmchí,cáiđốicựcđểnuôidưỡnglýtưởng,khôngđểlýtưởngbịsađoạvàsuykiệt.Nóingắn,tuổihoaniênvànhữngthángngàyđượccắpsáchđếntrườnglàmónquàquýbáuvàđẹpđẽnhấtcủamộtđờingười:hãyđểchotuổitrẻhọcđượccáchlàmchủbảnthânmìnhvàkhôngbaogiờchịu làmnôlệ,kểcả làmnôlệchonghềnghiệpvàcơmáo.

Lýtưởng,triếtlývàmôhìnhgiáodụcấyvẫncònđầyđủtínhthờisự.

BùiVănNamSơn

(*) tiếp tục bài Lý tưởng giáo dục Humboldt: mô hình hay huyền thoại?trongKỷyếuđạihọcHumboldt200năm.Cólượcbỏcácchúthích.

ConngườitựnhiênvănhoáSGTT.VN-Hiếmcómốiquanhệnào lớn lao,phức tạpvà thiết thânnhưquanhệgiữaconngười,tựnhiênvàvănhoá(theonghĩarộng,baohàmcảxãhội).Nhưng,khibatừnàyđượccốýviếtliềnnhaukhôngcầndấugạchnối,càngkhôngcócácdấuphẩy,mốiquanhệnàythểhiệnmộttưduymớimẻvàođầuthếkỷ21,tiếpnốivàpháttriểncáchMartinHeideggerđặtnhanđềđộcđáochobàiviếtnổitiếngcủamìnhtừnăm1951:Xâyởsuytư.

Sáchgiáokhoalớp1&2,cấp1“MeNuK”–trangdạyvềtựnhiênvàkỹthuậtvớinhiềuhìnhảnhminhhoạsinhđộng.

Vượtquasựphânly

“Xây”lànươngtựavàocảnhquantựnhiên,sửdụngvậtliệucủatựnhiênđểtạonênnơicưtrúcủaconngười.“Ở”làhànhvivănhoá,nơiđóconngườisinh tồn và “suy tư” về thân phận làm người trongmối tương liên với tựnhiên,vớiđồvật,vớingườikhácvàvớicáisiêulinh.Xâyởsuytư,dướimắtHeidegger, làmốiquanhệ liềnmạch,khôngcósựphân lyvàcũngkhôngcần nối kết giả tạo. Thật ra, nhận thứcmớimẻ này về quan hệ giữa conngười, tựnhiênvàvănhoá(xãhội)chỉcó thểđếnsau thờikỳphânlydàidằngdặctronglịchsửgiữaconngườivớitựnhiên,giữatựnhiênvàvănhoá.

Cuộc cáchmạng thời đại đámới với sự định cư của xã hội dumục cùngnhữngtiếnbộbướcđầutrongkỹthuậtsửdụngvàkhaithácđấtđaiđãmanglạinhữnghậuquảcựckỳtolớnchosựtiếnhoáxãhội.Mộtmặt,đólàsựphân đôi cái thế giới thống nhất của những người săn bắn lượm thành tựnhiênvàvănhoá.Lầnđầutiêntronglịchsử,conngườicóthểcanthiệpvàocơchếvậnhànhcủatựnhiên,vàtựnhiêntrởthànhđốitượngthụđộng,mấtdầnánhhàoquangthầnbívàmathuật.Mặtkhác,cuộccáchmạngđámớitạocơsởbanđầuchocuộccáchmạngđôthịhoávềsau.Trongkhônggianthuầnlývà trừu tượngcủanềnkinh tếđô thịdựavàohànghoávà tiền tệ,mộtlềlốitưduyvàhànhđộngmớimẻđãhìnhthành,thúcđẩynhanhchónghơnnữaquátrìnhcôngcụhoátựnhiên,xemtựnhiênchủyếulàkhodựtrữvàcungứngnguyênliệu.

Thếgiớiđãbắtđầukhôngcóconngườivàcóthểsẽkếtthúckhôngcóconngười.

ClaudeLévi–Strauss

Chínhcuộccáchmạngcôngnghiệpmớithựcsựlàmtanrãmốiquanhệgiữađôthị(trungtâm)vànôngthôn(ngoạivi),giữavănhoávàtựnhiên.Quangcảnhtựnhiênngàycàngnhườngchỗchokhungcảnhnhântạovớiquátrìnhđôthịhoáđượctăngtốc.Hơn6,3tỉngườiđangsốngchenchúctrêntráiđấtvớinguồn tàinguyênhữuhạn, lò lửaxungđộtvàđốikhángsôi sục tronglòng người, trong từng địa phương và trên toàn cầu đang đặt ra cho conngườithếkỷ21câuhỏibứcthiết:cóthểtiếptụcchịuđựngnổimộtsựphânlygiữaconngười,tựnhiênvàvănhoá,haycóthểcómộtbướcngoặttrongtưtưởngvàhànhđộng?Nếusựphânlyvănhoá–tựnhiênđãlàmộtthànhtựuvănhoálớnlaotrongquákhứ,thìnỗlựcvượtbỏsựphânlyấysẽlàmộtvấnđềsốngcòn.

Tamgiáctíchhợp

Khoahọcvềmốiquanhệgiữaconngười,tựnhiênvàvănhoá(xãhội)cũngđitheoquátrìnhhìnhthành,phânlyvàtíchhợp.Khoahọctựnhiên,khoahọcxãhộivàkhoahọcnhânvănlàbacáchtiếpcậnquenthuộcđốivớimốiquanhệnày.Tuynhiên,dođãđượcđịnhhìnhtừrấtlâuvềphươngphápvàđốitượngnghiêncứu,nênsựhợptácliênngành,nếucó,cũngrấtkhóthựchiệnvàthườngdễrơivàocáctháicựchayphiếndiện:

-Cáchtiếpcậnsinhthái–xãhộiquátậptrungvàomốiquanhệgiữaxãhội(văn hoá) và tự nhiên, xemnhẹmối quan hệ giữa con người và tự nhiên,khôngtíchhợpđượccáckháiniệmvàcácvấnđềcủakhoahọcnhânvăn.

-Cáchtiếpcậnsinhthái–nhânvănlạiquátậptrungvàomốiquanhệgiữaconngườivàtựnhiên,xemnhẹcácphântíchkhoahọctựnhiênvàkhoahọcxãhộivềtácđộngqualạigiữaxãhộivàtựnhiên.Cảhaicáchtiếpcậnđềukhông đủ độ phức hợp. Để vượt ra khỏi tính phiến diện của nghiên cứuchuyênngànhvàcảtínhthiênlệchcủanghiêncứuliênngành,nhiềunỗlựclýthuyếtđangđượctiếnhànhsôiđộngởnhiềunước.Thànhquảđầutiênlàphác hoạmột chiến lược nghiên cứu về tam giác tích hợp: con người, tựnhiênvàvănhoá(xãhội)bằngcáchmởrộngkháiniệmsinhtháihọc–xãhộithànhsinhtháihọc–xãhội–nhânvăn.Sựtíchhợpấyphảimangnhiềuchiềukích:vậtlýtựnhiên,côngnghệxãhội,giaotiếptruyềnthông,giátrịvà ý nghĩa cuộc sống.Chỉ trên cơ sở ấymới tạo ra được sự chuyển biếntrongthựctế:nhữngsángkiếnhànhđộngcóhiệuquảhơnvàcóýnghĩahơn.

Trangdạyvềhộihoạ

“MeNuK”trênquêhươngHegel

Kỳcùng,chỉcóthểhyvọngởmộtsựchuyểnbiếnbằngconđườnggiáodụcbềnbỉvàlâudài.Vàcầnbắtđầutừchỗbắtđầu:họcsinhcấpmột!ThậtthúvịkhibiếtrằngtrênquêhươngHegel,tiểubangBaden-Württemberg,CHLBĐức(cáctiểubangcủanướcĐứccóquyềntựtrịvềgiáodục),từnămhọc2004–2005,người tađã thay thếchương trìnhgiáodục (1994) theokiểutruyềnthốngvốnđặttrọngtâmvàonộidungcácmônhọcbằngmộtthướcđokhác:cácnănglựctíchhợpcủahọcsinh.Thayvìđiềukhiểnchươngtrìnhbằngđầuvào,ngườitaquantâmđếnđầura.Thayvìchỉđánhgiáduynhấtởkiếnthức,ngườitanhìnnhậnhọcsinhởnhâncáchtoàndiệncủanó.Nănglựctưduyvàhànhđộngcóphươngpháp,tínhcáchvàlốihànhxửcógiátrịngangbằngvớikiếnthứcchuyênmôn.Thayvìphânloạihọcsinhbằngđiểmsốvôhồn,thầycôgiáochịukhónhậnđịnhvàgópýcặnkẽbằngvănbảnvềnănglựcvàtínhcáchcủatừnghọcsinh.

Lýlẽthậtđơngiản:nhữngthắcmắc,tòmòcủatuổiấuthơluôncótínhtích

hợp,chưacósựphânly!Chúngđặtcâuhỏiđồngthờivềmọithứ:conngười,tựnhiên,xãhội(vănhoá).Vậy,hãytíchhợpmộtsốmônhọcthànhmộtmônhọctổngthể,gọitắtlà“MeNuK”(conngười–Mensch;tựnhiên–Naturvàvănhoá–Kultur).Xemgiáotrìnhcáclớp1–4vàkếhoạchgiảngdạyvề“MeNuK”,takhôngkhỏithấythíchthú:họcsinhkhông…họcmàsốngvớiâmnhạc, kịchnghệ, thủ công, triết học, thí nghiệmkhoahọc, du thámdãngoại…nhưlànhữngphươngcáchđếnvớithiênnhiênnguyênsơvàcuộcđờiđadạng,nhằmvunbồióctòmò,ýthứctráchnhiệmvàlòngthươngyêu.

Chúngtasẽthửlầnlượttiếpcậnvớicáikiềngbachân“MeNuK”nàytừtuầnsau,bắtđầuvới“chân”đầutiên:conngười.

BùiVănNamSơn

Conngười:quenmàlạSGTT.VN-Hộinghị thếgiớivềtriếthọcđượctổchứcnămnămmột lần,quytụhàngngàntriếtgiatừnhiềunước.Chủđềchungcủahộinghịlầnthứ18(1988,tạiBrighton,Anh)là“Quanniệmtriếthọcvềconngười”,vớicácđềtàitrongcácphiênhọptoànthể:conngườinhưlàđốitượngcủatriếthọc;conngười:bản tính, tinh thầnvàcộngđồng;hiện tạivà tương laicủa loàingười.

Bốnhộinghị tiếp theocócácchủđềchung lần lượtnhưsau:hộinghị19(1993,Moskva–Nga): tưduyphi-tuyếntính;hộinghị20(1998,Boston–Mỹ):triếthọcgiáodục;hộinghị21(2003,Istanbul–ThổNhĩKỳ):triếthọcđốidiệnvớinhữngvấnđềcủathếgiới,vàhộinghị22(2008,Seoul–HànQuốc):triếthọcrađờitừvănhoá.Nhìnlướtqua,tathấycácchủđềcủabốnhộinghịsauthựcchấtlàtriểnkhaichủđềcủahộinghị18.Hơn20năm,vấnđề“conngười”khôngchỉchothấysựđadạngvàphứctạpcủanómàcònlàmộtmốiưutưcháybỏng.

Giữaloâuvàhyvọng

Cácvấnđềđượcđặtravàbànthảoởcáchộinghịnóitrênrõràngkhôngchỉcótínhquốctếmàcòncótínhliên–vănhoá,bởichúngđòihỏimộtsựxemxétvànhất lànhữngkiếngiải từnhiều truyền thốngsuy tưởngkhácnhau.Cóquánhiềukhókhănvànguycơmàkhôngmộtcáchtiếpcậnriênglẻhaymột nền văn hoá đặc thù nào có thể tựmìnhgiải quyết được.Bạo lực vàchạyđuavũtrang;thamvọngbáquyềntrênnhiềulĩnhvực;tácđộngcủanềnkỹthuậthiệnđạilênxãhộivàmôitrường;bấtcôngxãhội,câuhỏivềbảnsắcvàvềsựtựquyếtcủaconngườidocôngnghệsinhhọcvàtrítuệnhântạođặtra;việcđitìmnhữngchuẩnmựcđạođứcchohànhvikinhtế,chínhtrị,kỹthuật;kíchthướcthẩmmỹchosựhiệnhữucủaconngườitrướcnhữngtiếnbộvượtbậccủacôngnghệthôngtin;sựquantâmngàycàngnhiềuđếncáclốithoáttừniềmtintôngiáov.v.chothấyrằngcâuhỏivềconngười–khôngchỉởgiácđộsinhhọc,tâmlý,vănhoá,kinhtế,chínhtrịmàcảtriếthọc–đãtrởthànhnhữngvấnđềsốngcòncủacảnhânloại.Trongtìnhhìnhấy,mộtcuộcđạithảoluậnvềtriếthọcởtầmmứcthếgiớiítralàchấtxúctácchomộtsựgặpgỡ,đốithoạicủamộtnhânloạiđangbịchiarẽvàgiằngxégiữaloâuvàhyvọng.

Nhânhọctriếthọc:mộtsảnphẩmliênvănhoá

G.Vattimo,mộttrongnhữngtriếtgiaÝnổitiếngnhấthiệnnay,trongSựcáochungcủaHiệnđại(1989),nhậnxétrằng:chínhsựgặpgỡvàđốithoạiliên–vănhoáđanglàmthayđổivềchấtquanniệmgầnnhưđộctôntrướcđâycủatruyềnthốngtriếthọcTâyphươngvềconngười.Mộtsự“phatrộn”vớicác truyền thốngvănhoákháckhôngnhữngkhông thể tránhkhỏimàcòncần thiếtnữa.Thựcra,mộtsựpha trộn, lai tạpđã từngcómặtngay trongquá trình hình thành và phát triển quan niệm về con người trong truyềnthốngTâyphương.MaxScheler, trong tácphẩmnổi tiếngĐịa vị của conngười trong vũ trụ (1928) đã nhận ra những yếu tố pha tạp tạo nên “conngườiÂuchâucóvănhoá”–đượchiểunhư“conngười”nóichung–gồm:truyền thốngDo Thái –Kitô giáo, di sản văn hoáHy Lạp cổ đại, truyềnthốngcủakhoahọctựnhiênhiệnđại,kểcảtâmlýhọcditruyền.Thếnhưng,MaxSchelerlạiphêphánmộtsựlaitạpnhưthếvàcócaovọngđitìmmột“ý niệm thống nhất về con người”. Thế hệ sauMaxScheler sớmnhận rarằng thái độ và mong muốn ấy, trong thực tế, chính là một trong những“huyềnthoại”củatưduyhiệnđạiÂuchâu!Theohọ,mộtsựthốngnhấtbaobiệnhoặcmộtsựđatạpđơnthuầnkhôngphảilàxuấtphátđiểmphùhợpvàtíchcựcchotưduytriếthọcngàynaycủachúngtavềconngười.Nóikhácđi,khôngphảiviệcđitìmhìnhảnhconngười“đíchthực”,tráilại,chínhsựđadạngcủanhiềuhìnhảnhkhácnhauvềconngười,chínhsựtôntrọnglẫnnhauvàcảviệctươngđốihoáquanniệmriêngcủabảnthânmìnhmớicóthể

gópphầnxâydựngmộtmôn“nhânhọctriếthọc”thíchđángchohiệntại.

Nhânhọclàkhoahọcchotabiếtconngườiởđâucũnggiốngnhau,trừkhihọkhácnhau!

NANCYBANKS-SMITH

Sựthayđổitháiđộvàcáchnhìnnàyquảthậtkhôngdễdàng.Nóchỉcóthểhìnhthànhkhibảnthâncâuhỏivềconngườivàsựkhácnhautrongcácquanniệmvềconngườiđượctươngđốihoá,trởnênkhoandunghơnkhiđốidiệnvớicáigìvượtrakhỏivàvượtlêntrênconngười.Trongthờiđạicủachúngta,đólàsựkhủnghoảngcủathếgiới, làquymôtoàncầucủanhữngthảmhoạcóthểdẫntớisựtựdiệtvongcủabảnthânconngười.Trướckhinghĩđến việc con người có thể trở nên “linh thánh” như cao vọng của MaxScheler,conngườiphảisốngcònvàđểchothếgiớicóthểsốngcònđã!Baolâu con người (và môn nhân học triết học) – như nhận xét của RafaelCapurro–khôngchịunhườngbướcchothếgiớithìconngườivẫncứgiammìnhtrongvòngluẩnquẩnvìkhôngđánhgiáhếtnhữngnguycơđangngàycànglớndần.

Từmộtnhânhọctiền–triếthọc…

Ngayđếnđầuthếkỷ20vẫncòncóngườinhưSmohalla–nhàtiêntricủabộlạcdađỏUmatilla–cươngquyết từchốiviệccanh tác:“Cácngườimuốnbảotôilàmruộngư?Chẳnglẽtôicầmdaođểđâmvàongựcmẹtôi?Thếkhitôichết,làmsaotôitrởvềtronglòngmẹ?Cácngườibảotôiđàobớiđấtđáư?Thếchẳngphảilàxẻthịt,phơixươngmẹtôisao?Thếkhitôichết,làmsaotôitrởvềlạitrongthânmẹđểđượctáisinh?”

Khiphóngchiếu tínhngườivàochogiới tựnhiên–qua thuyếtvật linhvàđạothờvậttổ–conngườichưatáchmìnhrakhỏitựnhiên.Nhưngsựđồngnhấthồnnhiênấyđãbịphávỡkhiconngườibắtđầuýthứcvềvịthếđặcbiệtcủamìnhđốivớithếgiớitựnhiênvàthếgiớithầnlinh.Đólàmộtdiễntrìnhlâudàivớitấtcảnhữnghệquảcủanó.Tưduynhânhọctiền–triếthọccómặtrấtsớmbằngnhữngnhậnxétrờirạc,riênglẻvềnhữngđặctínhkhácnhaucủaconngười.Mônnhânhọc triếthọcchỉ thựcsự rađờikhinhữngnhậnxétấyđượcnânglênthànhcâuhỏikháiquátmangtínhbảnchất:conngườilàgì?Cầnhơnhaingànnămđểcâuhỏiấydầndầnđịnhhìnhthànhmộtkhoahọcđíchthực,táchrờivớithầnhọcvàtínngưỡng.CôngđầuthuộcvềImmanuelKantvớiloạtbàigiảngvề“Nhânhọctronggiácđộthựctiễn”vàonăm1798!Chúngtasẽdànhmộtsốbàidõitheodiễntrìnhấyvànhấtlàbướcngoặttrongtưduynhânhọctriếthọckhibướcvàothếkỷ21.

BùiVănNamSơn-Minhhoạ:HồngNguyên

Luậnvềbiếutặng:ẩnngữcủanhữngmónquàSGTT.VN-Trongquanhệgiữangườivớingười,quàtặngmangthậtnhiềudángvẻ:cóthểbằnghiệnvật,nhưngcũngcóthểlàánhmắt,nụcười,làsựchúý,quantâmhaylàtìnhyêuvôđiềukiện:“Tìnhđãchokhônglấylạibaogiờ”(XuânDiệu).

MarcelMauss

Việcbiếutặngcóthểdiễnragiữanhữngngườixalạhaynặcdanhnhưtronghànhvitươngtếhoặccảkhithiânbấtcầubáo.Nhưng,làhiệntượngxãhội,biếutặngthườngmangbayếutố:traotặng,tiếpnhậnvàđáptặng,cầnđượcxemxéttrongmộthệthốngphứchợpvàđadiện.

MarcelMauss(1872–1950),nhànhânhọcvàdântộchọchàngđầungườiPháp, bậc thầy của những tên tuổi lừng danh như Claude Lévi-Strauss,Radcliffe-Brownv.v. trongcôngtrìnhkinhđiểnLuậnvềbiếu tặng(1925),đãdựavàocácnghiêncứudântộcchí,dẫntavàocuộcduhànhthậtkỳthúcủahànhvibiếutặngtừnhữngxãhộicổsơ,thôngquacácnềnvănminhcổ

đại(Hy–La,ẤnĐộ,TrungHoa,Giécmanh…)vàtừđó,suynghĩvềnhữngảnhhưởngcủanóđếnxãhộihiệnđại.Trongcáchìnhthứcgiaolưukhôngthôngquathịtrường,cónhữngbộlạccổsơ(nhưtrênquầnđảoTrobriandởMelanesie,châuPhi)sửdụngquàtặngnhưphươngtiệnchomộtmụcđích,đó là tạoravàduy trìcácmốidây liênkếtxãhội.Quà tặng, trong trườnghợpnày,làmộtyếutốtrongtoànbộhệthốngnhữngcungứnghỗtương,bởingườitakhôngchỉbiếutặngnhaunhữngvậtphẩmquýbáumàcảtrithức,nghi lễ,nhảymúa…Maussgọiđó là“hệ thốngcủanhữngcungứng toàndiện”,haygọnhơn,sựtậnhiến.Hệthống“tậnhiến”baohàmbanghĩavụbắtbuộc:tặngquà,nhậnquà(sựtừchốiđồngnghĩavớichiarẽ,thùđịch)vànhấtlàđáptặng.Tạisaophảiđáptặng?Đâychínhlàchìakhoábímậtduytrì hệ thống: quà tặng chưa tách rời với người tặng, trái lại nómangmộtphần“linhhồn”khiếnviệcđáptặngtrởthànhmộtnghĩavụluânlý,thậmchítínngưỡng,tạonênsựcốkếtxãhộivàtinhthần.Nóitheongônngữngàynay,ởđâychưacósựthahoágiữangườivàvật.

Ở các bộ lạc khác (như ở vùng tây bắc châuMỹ), người ta đến với nhaukhôngphảiđể tranhgiànhvậtphẩmmàđể…tặngquàchonhaumộtcáchphungphínhằmchứng tỏ sựgiàucó.Thậmchí,họ tự taypháhuỷnhữngtặngphẩmquýgiáđểlàm“nảnlòng”cácbộlạckhác,vàcàngphungphíbaonhiêu–đếnmứckiệtquệ!–càngđượckínhtrọngbấynhiêu.Mộtđẳngcấpgiữacácbộlạcđượchìnhthànhthôngquahànhvinày,vàMaussxemđâylàhìnhthứccựcđoancủahệthốngtậnhiến.Cáchệthốngấy,nhìnchung,tuykhôngphảilàhoàntoànvôvịlợi,nhưngrõrànghọhiểuchữlợiíchkhácvớichúngtangàynay.

NềnvănminhHy–Laphávỡhìnhthứcgiaolưu“phikinhtế”nàykhibắtđầuphânbiệtgiữaconngườivàđồvật,táchrờiviệcbiếutặngvớimuabán.Hệ thống tận hiến không còn phù hợp với đà phát triển của thị trường,thươngmãivàsảnxuất,haynóikhácđi,nóbắtđầuphảinhườngchỗchotiến trình thahoágiữangườivàvật.Tuynhiên,khimở rộngcácquansáttrênđâyvàoxãhộihiệnđại,Mausskháhài lòngkhi thấy rằngconngườingàynayvẫnchưahoàntoànbịbiếnthànhnhững“convậtkinhtế”,bởivẫncònđónhữngdấuvếtcủatinhthần“tậnhiến”:nhữnghìnhthứctiêuxàirộngrãi,hệthốngtươngtrợvàphúclợixãhội,nhữngnỗlựcvôvịlợi,sựgắnbógiữaconngườivàsảnphẩmnhưtrongnhiềuhoạtđộngsángtạonghệthuậtvàvănhoá.Tấtnhiên, tađồng thờikhông thểquênnhữnghình thứcnguỵtrangranhma:đằngsaunhữnglờiđườngmật,nhữngmónquàviệntrợhậu

hĩnhlànhữnglưỡibò,lưỡirắnthamlam,hiểmđộc.Khôngphảingẫunhiênkhicùngmộtgốc từnguyênvớinghĩa là“cho”, từ“gift”cónghĩa là“quàtặng”trongtiếngAnh,lạicónghĩalà“độcdược”trongtiếngĐứcvànhiềutiếngBắcÂukhác!

Lànhàkhoahọcnghiêmtúc,đồngthờilàmộtchiếnsĩxãhội,MarcelMausstin(vàchúngtamuốntincùngông)rằngxãhộisẽngàycàngtiếnbộkhiconngườihiệnđại,thôngquagiáodục,sẽbiếtđitìmhạnhphúcvàsựtốtlànhnơi những điều đơn giản như hoà bình, đức công bằng, sự tương kính vàlònghàohiệp.

CôngtrìnhkinhđiểnnàyvừađượcdịchvàxuấtbảntrongtủsáchTinhHoacủa NXB Tri Thức bởi một dịch giả đầy thẩm quyền: nhà dân tộc họcNguyễnTùng,ngườiđượcđàotạotạichínhcáinôicủanềnnhânhọcvàdântộchọcPhápvàđã làmviệc lâunămtrongchuyênngànhnàyở trung tâmNghiên cứukhoa họcPháp.Tác phẩmvà bản dịch côngphunày sẽ đượcPGS.TSTrầnHữuQuanggiớithiệuvàosáng4.6tạicàphêhọcthuật,đạihọcKhoa học xã hội và nhân vănTP.HCM, với sự cómặt củaGSChuHảo,giámđốcNXBTriThức.

BùiVănNamSơn

Conngười:sinhvậtbiếthànhđộng!SGTT.VN-“Conngườilàthướcđocủavạnvật”–nhậnđịnhấyđãxáclậpnênmônnhânhọc.“Thướcđoấykhôngởnơiconngườimàphảitìmởmộtthếgiớilýtưởng,vượtlêntrênconngười”–quanđiểmtráingượcnàynângcaokíchthướctriếthọccủavấnđề.“Hãyđưathếgiớilýtưởngấyxuốngđấtđểconngườihànhđộnghợpđạo lý”– lập trườngdunghoànàymởđườngchomônnhânhọctriếthọc.

Cóthểnói,bacáchtiếpcậnấy–từthờicổđạiHyLạp!–đãxâydựngnêncáikhunglýthuyếtbanđầuchomọitravấnvềconngười.

“Conngườilàthướcđocủavạnvật”

ChiatayvớithếgiớithầnthoạivàthầnlinhcủaHomervàHesiod,conngườicổđạiHyLạpchợtthấymìnhđộcđáovàquantrọngquá!Câunóinổitiếngtrên đây của Protagoras (490 – 420 tr. CN) thuộc phái biện sĩ (Sophists)khôngchỉmuốnnóiđếntínhtươngđốicủanhậnthứcconngườitrướcmuônvànbiếndịch,màcònxuấtphát từnhậnđịnhrằngnhữngnềnvănhoácủaconngườithểhiệntrongnhữngphongtục,tậpquánđadạngđềubìnhđẳngvớinhau.Vìlẽnhữngnềnvănhoákhácnhaukhôngphảidotựnhiênmanglại,màđềulàsảnphẩmcủaconngười,nênvềnguyêntắc,khôngcóưuthếđộcquyềndànhchonềnvănhoánàocả,vànhấtlà,chúngđềucóthểđượcmangraphêphán,xemxét,đặtlạivấnđề.

Sựphânbiệtquantrọnggiữatựnhiênvàvănhoáấy,ngoàiýnghĩaphêphánvănhoá,còncóýnghĩaphêphánsiêuhìnhhọcnữa.Nếucácthếhệtriếtgiađầutiên–đượcgọilàcáctriếtgiatrướcSocrates–luônphânbiệtgiữahiện

tượngvàbảnchất,tứcgiữanhữnggìdotrigiácmanglạivớinhữnggìdotưduythuầntuýkhámphá,thìcácnhàbiệnsĩphảnđốiviệcđitìmmộtthếgiớinằmđằngsauthếgiớihiệncó.Bởi,vớihọ,thếgiớichỉlànhữnggìmàta–với tư cách con người hành động – đã tạo ra, vàmọi nhận thức chỉ có ýnghĩađốivớiconngườihànhđộng.Khibảorằng“conngườilàthướcđocủavạn vật”, Protagoras không muốn nói đến con người nói chung hay conngười cá biệt nhưng trừu tượng nào đómà nói đến con người sống tronghoàncảnhcụthể.Hoàncảnhsốngnàymangđậmdấuấncủanhữngquyđịnhxãhộivà công luận.Đó là lýdopháibiện sĩ đặcbiệt quan tâmđếnnghệthuậttutừvàtranhbiệnđểgiúpconngườigiànhphầnthắngtrongviệcbảovệcáclợiíchcủamình.

Môthứclýtưởngmớilàthướcđocủavạnvật!

Phẩmgiáconngườikhôngởnhữngvinhdựđãnhậnđược,màởchỗbiếtrằngmìnhthựcsựxứngđángvớichúng.

Aristoteles(384–322tr.CN)

Socrates(469–399tr.CN)cũngtậptrungsựquantâmcủatriếthọcvàoconngườivàthếgiớiconngười,nhưngchủyếuởphươngdiệnđạođức.Muốnthế,phảiđặtđịnhhướngcuộcsốngcủaconngườitrênmộtcơsởhoàntoànmớimẻ:mộtlốisốngđượcđịnhhướngbởilýtrí.Đóphảilàmộtlýlẽphổquát về cuộc sống thiện hảo cho tất cảmọi người.Mẫumực phổ quát ấynhằmvượtquatươngđốiluậncủapháibiệnsĩvềđạođứcvàvănhoá.Thếnhưng,nếuvớipháibiệnsĩ,conngườilà“điểmsáng”vănhoátrongtấtcảsựtriểnkhaiphongphúcủanó, thìvớiSocrates,conngườichỉđượcnhấnmạnhởmộtphươngdiện:nhậnbiếtvà,từđó,làmtheođiềuthiệnphổquát.

Trongkhiđàosâumộtlĩnhvực,Socrateskhôngkhỏiđánhmấtđicáinhìntoàndiệnvềconngười.Nhânhọcbịquythànhđạođứchọc.Cũngthế,mônđệ của ông, Platon, giúp ta có cái nhìn sâu sắc hơn về vấn đề nhận thức.Nhưng,họcthuyếtPlatonlạidẫnđếnsựphânđôigiữamộtbênlàthếgiớibấtbiếncủanhữngmôthứclýtưởngvàbênkialàthếgiớihiệntượngluônthayđổi.Nếupháibiệnsĩxemconngườilàsựthốngnhấtgiữathểxácvàlinh hồn thì nơi Platon, con người được xem xét và ca tụng chủ yếu ởphươngdiệnlinhhồn.GiốngnhưSocrates(đốithoạiCharmides),Platonlýgiảicâuchâmngônnổi tiếngởđền thờDelphi:“Hãy tựbiếtmình”khôngtheonghĩanhânhọccủaviệclấychínhmìnhlàmđối tượngmàtheonghĩa“tựnhậnthức”dựatheothướcđocủaýniệmvĩnhhằngvềcáithiện.TacũngnhớđếnáccảmcủaPlatonđốivớinghệthuật(ôngmuốnđuổihếtnghệsĩrakhỏivươngquốclýtưởngcủaông!)bởinghệthuậthoạtđộngtrongthếgiới

ảoảnhcủagiácquan,có thể lừadốivàquyếnrũconngườixarờicácmôthứclýtưởng!Mộtkhitriếthọcchỉhướngđếnnhữngýniệmthườnghằng,bấtbiến,nókhómàkhôngđánhmấtsựcởimởvàsángtạorấtđậmnéttrongnhânhọccủapháibiệnsĩ.

Nhưthế,ngaytừkhởinguyên,triếthọccổđạivướngvàomộtnghịchlýbiệnchứng: tưduynhânhọccủapháibiệnsĩ thật linhhoạtnhưngkhôngđủđộsâuvềcơsởtriếthọcvàphươngpháp,trongkhitoànhàtưtưởngđồsộcủaSocratesvàPlaton thúcđẩy tưduy triếthọc tiến lênmộtbước lớn,nhưngthụtlùitrongviệcthấuhiểuconngười.

Đemtrờixuốngtrồngdướiđất

CốnghiếnlớncủaAristoteles(384–322tr.CN)làmởraconđườngtrungdunggiữatínhtươngđốicủapháibiệnsĩvàxuhướngtuyệtđốihoácủapháiPlatonvềcáithiện.ConngườithựchiệntínhngườicủamìnhkhôngphảiởchỗnhậnthứccáiThiệnhaycáiMộttựthânnàođómàởchỗsuynghĩvềđiềuthiệnchotoànbộcuộcsốngcủamìnhngaytrongcuộcsốngcộngđồngvớingườikhác,và,quan trọnghơnhết, thựcsựbắt tay làmđiều thiệnấy.Đờisốngtốtđẹpkhôngphảilàmụctiêunhấtthànhbấtbiến,tráilại,thườngxuyênphảiđượcsuytínhtheotừngtrườnghợp,từnghoàncảnh,tươngứngvớimứcđộ“đứchạnh”củaconngười.Khôngphảicứ làbậchiền triết thìđươngnhiênlàthiện,vàngượclại,khôngđợibiếtđiềuthiệnmớicóthểhànhđộnghợpđạolý.LýlẽấyđượcAristotelesxâydựngtrênmộtsựphânbiệthết sứcquan trọng:nơi conngười,bêncạnhnăng lựcnhận thức lý thuyết(episteme) và năng lực lao động tác tạo (poiesis) cũng như kỹ năng côngnghệ (technai), con người còn có năng lực hành động (phronesis) đạo lý.Nănglựchànhđộng(đạolý)cóvịtríđộclậpcủanó,và,cùngvớihainănglựckia,conngườimớithựcsựsốnghếtmọikíchthướccủađờingười:trướchết,nhưmộtsinhvậtcó lý trívàngônngữ, rồinhưmộtsinhvậtchính trịtrong đời sống xã hội, trước khi vươn đếnmột đời sống siêu linh, thánhthiện.

NănglựchànhđộngnơiAristoteles,nóitheongônngữngàynay,chínhlàsựdấnthânđểkhẳngđịnhquyềnhạnvànghĩavụlàmngười:“Chúngtachỉtrởnêncôngchínhkhihànhđộngcôngchính;chúngtachỉtrởnêndũngcảmkhihànhđộngdũngcảm”.

BùiVănNamSơn

Conngười:giữahaithếgiớiSGTT.VN-Thôngquagiáodụcvàđàoluyện(paideia)đểlàm“conngườiđíchthực”,đólàdisảnlớnlaocủatưtưởngHyLạp.Dũngcảmbắttayvàoviệcđể thấuhiểumặtmạnhlẫnmặtyếucủaconngười,đólà tinhthầnLaMã.Khẩuhiệu“Hãydámbiết!”(Sapereaude!)củatinhthầnnàysẽhồisinhởthờiCậnđại,saumộtchặngđườngdàicủathờiTrungcổvàPhụchưng.

“Tôilàconngười”…

NếutưtưởngHyLạpnổitiếngvớitừpaideia(giáodục,đàoluyện)thìvănminhLaMãlừngdanhvớitừhumanitas(nhânvăn).Khôngcònđơnthuầnhướngtheonhữngmẫumựclý tưởngnhưlà“thướcđocủavạnvật” trongpaideia củaHy Lạp, cũng chưa phải là sự thần thánh hoá con người nhưtrongthờiPhụchưngsaunày,“nhânvăn”trongtinhthầnLaMãlàsựhoàquyệngiữalýtưởngvàthựctế.Sựgaygắtcủacuộcsốngđôthịtronglòngmộtđếchếkhổnglồđòihỏiphảiđượclàmchovơiđibằngmộttháiđộsốngtỉnhtáo,hàihước,thậmchí,trầntục!Tatìmthấynhững“hìnhmẫu”nhưthếtrongcác lá thưcủaCicero, trongcácbài thơcủaCatull,Tibull,OvidhaytrongcácmẫuchuyệnchâmbiếmcủaHorace.

Không chỉ cái cao cảmà cả cái tầm thường, thấp hèn cũng thuộc về conngườivàlàmnên“tínhngười”,nhưcâunóinổitiếngcủaTerenz(195–159tr.CN):“Tôilàconngười,nênkhôngcógìthuộcvềconngườimàxalạvớitôi!” Tinh thần ấy khuyến khích sựmạo hiểm, sự thử nghiệm trong cuộcsốngvớikhẩuhiệu“Hãydámbiết!”củaHorace,nhàthơlớnLaMãvàđãtrở thànhkhẩuhiệucủa thếkỷánhsángvào thếkỷ17–18:“Bắt tayvào

việclàđãthắnglợiđượcmộtnửa!Khôngthểhámiệngchờsunghayđểchonướcchảyquacầu!”KhôngphảingẫunhiênmàMelanchton,đầuthếkỷ16,vàI.Kant,cuốithếkỷ18,đãđồngthanhlặplạikhẩuhiệuấy.Nhưng,cònmộtchặngđườngrấtdàitrướckhiđếnvớithếkỷ16!

Nửathúvật,nửathiênthần!

Đức tin Kitô giáo trở thành một trong những trụ cột của văn minh Tâyphương từ khi được du nhập vào đế quốcLaMã.Vào cao điểm của thờiTrungcổ, triết học củaThomasAquino (1225–1274)nói chungvàquanniệmvềconngườicủaôngnóiriênglàmộtsựtổnghợpcótínhchấttậpđạithànhgiữacácyếutốcơbảncủatưtưởngPlatonvàAristotelesvới truyềnthốngDoTháigiáo–Kitôgiáo.

YếutốAristotelesnổibậtởđâylàkhôngcònthừanhậntrithứctrựctiếpcủaconngườivềcác“Ýniệm”theokiểuPlatonnữa.Chínhđiềunàyphânbiệtconngườivới…thiênthần!Trítuệconngười–luôngắnliềnvớithânthể–cóđốitượngnhậnthứclàcáibảntínhhaybảnchấthiệnhữutrongnhữngvậtthểhữuhình, rồi thôngquabản tínhcủanhữngvật thểhữuhìnhnày, conngườicóthểvươnđếnmộtsốnhậnthứcnàođóvềnhữngsựvậtvôhình.

“Tôilàconngười,nênkhôngcógìthuộcvềconngườimàxalạvớitôi!”

Terenz(195–159,tr.CN)

Trong lĩnhvựcđạođứccũngcósự tổnghợpgiữahọc thuyếtvềđứchạnhcủaAristotelesvớicácyếutốPlatonvàKitôgiáo.Thayvìnhấnmạnhđếnsựđộc lập của lý tính thực hành đối với lý tính lý thuyết như Aristoteles,Aquinochủtrươngsựsonghànhcủacảhai:nếucácmệnhđềcủalýtínhlýthuyếtdựavàonhữngnguyêntắchiểnnhiênthìcácđứctínhcủaconngườicũngđặtcơsởtrênmộtcáithiệnduynhất.Đónggópđángkểnhấttrongnềnđạođứchọcmớinày làviệcxoábỏhẳnsựphânbiệtgiữangườinô lệvàngười tự do, giữa người dãman và người vănminh.Mọi người đều bìnhđẳngtrước“luậttựnhiên”.Nhậnthứcnàysẽlànềntảngvữngchắcchosựpháttriểnvềsaucủatưduydânchủvànhànướcphápquyền.

Ảnh hưởng của Platon vẫn còn lưu lại, đặc biệt thể hiện ở chỗ ThomasAquinođịnhnghĩaconngườinhưmộtsinhvật“ở trongđườngbiên”giữanhữngsinhthểcóthânxácvànhữngbảnthểđộclập,nóikhácđi,giữathúvậtvà thần linh.Conngười, theoông,có thểnói làđãchạmđếnbậc thấpnhấtcủanhữngthiênthần!Ýtưởngnàyđãgợihứngchonhiềuthếhệtriết

giavềsau,lýgiảiconngườinhưlà“côngdâncủahaithếgiới”(ImmanuelKant),gópphầngiảiquyếtnanđềgiữahữuhạnvàvôcùng,giữatấtyếuvàtựdo.Conngười,theonghĩađó,luônlàsựgiằngcogiữathiệnvàác,giữabảnnăngvàlýtrí,giữasựcámdỗ,sađoạvàsựthănghoa,hướngthượng.Với nhận thức này, con người bắt đầu biết tự đảm nhận lấy số phận củachínhmình.

SựtháchthứcphalẫnniềmhứngkhởiấysẽmởđườngchophongtràoPhụchưngtừcuốithếkỷ13,mộtbướcpháttriểnnhảyvọtcủanềnvănminhTâyphươngđượcthếtụchoá,sauđêmdàiđầytrăntrởsuốtthờiTrungcổ.

BùiVănNamSơn

Phụchưng:trỗidậynhưphượnghoàngSGTT.VN-ChâuMỹđượckhámphá.Máyinđượcphátminh.Cuộccáchmạng tràn ngập tinh thần sáng tạo trong văn hoá, nghệ thuật, trong vănchươngvà khoa học.Kiến trúc, hội hoạ, âmnhạc…xác lập những chuẩnmựcmớimẻchonhiềuthếkỷvềsau.ThờiPhụchưngvàocácthếkỷ15và16ởchâuÂuquảlàmộtthờikỳbấthủtronglịchsửnhânloại.

Lorenzo–nhàbảotrợnghệthuật.

Từmộtkẻsùngtín,conngườichuyểnmìnhđểtrởthànhchủthểcủanhậnthức,côngdâncủaxãhộivànhâncáchtrongluânlý.Tuynhiên,cầnlậtlạimộtvàitranglịchsửtrướckhicóthểnhậnrõsựchuyểnbiếnlớnlaoấy.

Khôngphảitừhưvô

ThờiPhụchưngrựcrỡnhưthườngđượccatụngmộtcáchdễdãitrongcácsáchgiáokhoalịchsửdễlàmchongườitangộnhậnrằngđóchỉlàmộtsựbùngphátngẫunhiên.Thậtra,hìnhảnhkháthuầnkhiếtmàtacóngàynayvềthờiPhụchưngvớinhữnggiáođườngđồsộ,nhữnghoạphẩmvàdanhtáctạo hình lộng lẫy gắn liền với tên tuổi của nhà lịch sử văn hoá JacobBurckhardtngườiÁo.CôngtrìnhlừngdanhcủaôngNềnvănhoáPhụchưngởnướcÝ(1860)mô tả thờiPhụchưngnhưmộtchuỗinhữngsựkiệngắnkết,tạonêncơnđịachấnđộtngột,đưachâuÂubướcvàothờicậnđại.BứctranhquenthuộcấycủaBurckhardtđãđượccácnhàsửhọcđiềuchỉnhlại,từnhữnggóctốiđầyđauthươngvàphứctạpcủanó.

Từmộtthiểusốưutú

Khôngthểphủnhậnmộtsựthậtlịchsử:thờiPhụchưnggắnliềnvớisựthứctỉnhcủaconngười,vớimộtcaotràovănhoásẽđượctáisinhhaithếkỷsau:thời khai minh (thế kỷ 17, 18). Quả thật đã có những lễ hội tưng bừng,nhữngsinhhoạthọcthuậtsôinổicủanhữngđầuócsánglángnhấtcủathờiđại:táipháthiện,đọclạinhữngtácphẩmcủanềnvănhoáHy-Lacổđạivàsuytưtriếthọctừcácnguồncộiấy.Sốlượngnàykhôngnhiều,nhưngquảthậtlàcó.VàFlorencia,đôthịhuyềnthoạicủanướcÝ,lànơitậptrungtiêubiểu nhất của nền văn hoámới; chính nơi đây đã hình thành lần đầu tiêncungcáchquảnlýchưatừngcótrướcđó:hoạtđộngngânhàng,hệthốngkếtoán,sángkiếnbảotrợvàsưutậpnghệthuật…Nhưng,dùsao,họchỉlàmộtthiểusốưutú,đãsống,kinhdoanh,nghiêncứuvàsángtạo.Trongkhiđó,đạibộphậndânchúngvẫnchưacóđiềukiệngópphầnmìnhvàocaotràoấy;đólàsựkhácbiệtcơbảnvớithờikhaiminhsauđó.

Phụchưng–thờiđạivàngson.

Sửgianhìnvàohậutrường

Đạibộphậndânchúngthờibấygiờcònrấtnghèokhổvàcơcực.Họlànạnnhân thường trực của đói kém, bệnh tật, bạo lực và thiên tai. Lịch sử ghinhậnnhữngcơnbiếnđổikhíhậulạlùng–gọilàtiểubănghà–pháhuỷmùamàng,dẫnđếnnhữngcuộckhủnghoảngnặngnềvềlươngthực,thựcphẩm.Caođiểmcủathảmhoạlànạndịchhạchvàocácnăm1347–1348.Nạndịchbùngphátnhưmột trận sóng thần, cuốnsạchmọi thành tựu trướcđó.Giađìnhlytán,ruộngvườnbỏhoang,“cáichếtđen”khôngchừamộtai.Từ20–25triệungườichếtởchâuÂu,tươngứngmộtphầnbadânsố!Nhưng,cũngchínhhoàncảnhngặtnghèonàytạotiềnđềvàtiềmlựcchosựkhởiphátcủacaotràoPhụchưng.

Cuộckhủnghoảngtinhthần

Đốimặtvớinguycơsinhtồn,conngườibuộcphảisuyngẫmvềthânphậncủamình. Thi sĩ Ý Giovanni Boccaccio – bên cạnh Dante và Petrarca là

nhữngtácgiảquantrọngnhấtcủathếkỷ14–đãdiễntảtrạngtháitinhthầncủa thời đại ông trong tác phẩmDecameron.Chưabaogiờngười ta thấmthíađếnthếvềsựphùduvàphilýcủakiếpngười.Vậychỉcònlạihailốithoát:hoặcphảitậnhưởngcuộcsốngngắnngủinơitrầnthế,hoặchiếnmìnhchonhữnggiátrịsiêuthếgian.Nhưthế,bêncạnhnhucầutínngưỡng,tôngiáohướngđếncáivĩnhhằng,conngườiđộtnhiênpháthiệnmộtcảmthứcmớimẻvềcuộcđời,vàtỏranhạycảmtrướcnhucầunộitâmhướngđếncáiđẹp.Cái đẹp– thanh cao lẫnnhục cảm– rồi sẽ đượckhắcghi tronghoạtđộngnghệthuậtvàsángtạo.

NạndịchhạchlantrànchâuÂuvàothếkỷ14.

Tíchluỹtưbảnkhổnglồ

Nạn dịch hạch đã tác động vào thời bấy giờ không khác gì hậu quả củabom…neutronngàynay!Conngườichếtnhưrạ,nhưngcủacải,vốnliếng,tàisảncònnguyên.Sựtíchluỹtưbảnbấtngờtrongtaymộtthiểusốtấtyếu

dẫnđếnnhucầuđầutưsinhlợi.Tiềncủađộtnhiêncórấtnhiều,vậyphảilàmgì?Nóđượcđầu tưvàsửdụng theocảhaihướng:bảo trợchonhữngcôngtrìnhxâydựngvàsáng tạo,đồng thờihỗ trợchonhữngngườinghèokhó,bệnhtậtnhưlàhànhvichuộclỗivàtrấnanlươngtâmtrướcsựphánxétcủa thượng đế! Kinh tế, thươngmại phát triển song hành với sự khuyếnkhíchvănhoávànghệthuật.Bởinghệthuậtcũngphụcvụcảnhucầutâmlinh:nhữngnhànguyện,nhữngbànthờlộnglẫy…

TiềnđềcủaPhụchưng

NhàsửhọcRoeckchorằng:sựkhủnghoảngtinhthầngắnliềnvớisựtíchluỹ tư bản đột ngột là hai yếu tố cơ bản và quyết định cho sự phát khởiphong trào Phục hưng. Cảmột thị trường khổng lồmở ra cho hoạt độngnghệthuật.Nhữngkẻ“siêugiàu”thờibấygiờ–cácnhàcaitrịvàcácgiáosĩcaocấp–đặthàngchonghệthuật.Ngoàiýnghĩathẩmmỹvàtínngưỡng,nghệthuậtPhụchưngcònmangýnghĩachínhtrị:tácphẩmnghệthuậtphảiđược trưng bày, được chiêm ngưỡng như là biểu tượng cho đẳng cấp vàquyền lựccủanhữngnhàbảo trợvốn rấtkhônngoan trongviệcquảngbá“thươnghiệu”củamình!

“SựkhủnghoảngtinhthầnvàsựtíchluỹtưbảnđộtngộtlàhaiyếutốquyếtđịnhchosựphátkhởicaotràoPhụchưng”,nhàsửhọcBerndRoeck(1953).

BùiVănNamSơn

Florencia:chiếcnôicủaPhụchưngSGTT.Vn-Giácquanvàđầuócdườngnhưđượcmởtoang,trởthànhcôngcụđểđặtlạimọivấnđề,hướngđếnnhữngbếnbờmớimẻvớinhữngcuộccáchmạng trongkinh tế,vănhoá,nghệ thuật.Trongvòngvài thậpkỷ,bộphậntinhhoavănhoáđãtiếnhànhmộtcuộcđạicanhtânvềmọimặt.BêncạnhvùngFlandersthuộcHoàLan,Florencialàchiếcnôicủathờiđạirựcrỡấy:thờiPhụchưng.

NhữngBillGatescủathờiđại

ThànhphốFlorenciacổkínhtronglòngnướcÝ.Ảnh:

Đâylàthờiđạicủachủnghĩatưbảnsơkỳ.Mộtcuộccạnhtranhácliệtgiữacácquốcgiavàđôthị,giữanhữngnhàcaitrị,cácđạigiatộcvàđạithươngnhân.Mộtsốtừquenthuộcngàynaytronglĩnhvựctàichính,ngânhàngnhưtàikhoản, tíndụng,phásảnv.v.bắtnguồn từ thờikỳnày.Trongmột thờigianngắn,sựpháttriểnđôthịvàhìnhthànhcácquanhệthươngmãicóhệthốngđãmanglạibộmặtphồnvinhmớimẻchochâuÂu.

Sựcạnhtranhdiễnragiữacácđôthịvàgiữacácđạigiatộc.Mộtsốđạigiatộccónguồngốcquýtộctrởthànhnhữngtậpđoànhùngmạnh,đượctổchứcchặtchẽ.ỞFlorencia,đólàcácgiatộcPeruzzi,Pazzi,Strozzi,nhưnghàngđầulànhàMedici.Cáctậpđoànnàycótiền,quyềnlực,thậmchícócácđạoquânriêng,tranhgiànhvàchiếnđấuvớinhaukịchliệt.Dukháchngàynay

vẫncòncó thểchiêmngưỡngnhữngpalazzi, tứcnhữngdinhcơxâydựngtheokiểupháođài củanhàStrozzi hayMedici bên trong tường thành củaFlorencia,nhữngnơitrướcđâylàbiểutượngcủaquyềnlực,đẳngcấpvàuythếcủacácđạigiatộc.

Florencia,đốivới thờiPhụchưng,quả làđắcđịavàhợp thời.Vàsốphậncủa thành phố này gắn liền hơn cả với tên tuổi và sự thăng trầm của nhàMedici.LịchsửcủagiatộcnàybắtđầuvớiCosimodeMedici,nhàtưbảntàichínhkhéttiếngcủaFlorencia,mộtBillGatescủathờiđại!ChaôngđãtạodựngnênngânhàngvàCosimolàngườiđưanóđếnđỉnhcao.

“Vềbảnchất,thờiPhụchưnglànụxanhsaunhữngmùađôngkhắcnghiệt”

–JohnFowles(1926–2005,nhàvănAnh)

NhàMedicicựcgiàu–vớivôsốđấtđai,nhàmáy,thươngđiếm,hầmmỏ–nhờtrởthànhkẻ“kinhtài”choGiáohoàngởRoma.Nhưngrồi,cólẽdocắnrứtlươngtâmvìnhững“phivụ”mờám,CosimobỏtiềntúixâydựngnhàthờSanMarco, nhà thờ SanLorenzo.Đáng khen hơn hết là ông còn xâydựngthưviệncôngcộngđầutiêncủachâuÂuvàtrởthànhnhàbảotrợchocácnghệsĩvànhiềutàinăngvănhoákhácnhau.Cháunộicủaông,LorenzoilMagnifico(“Lorenzohuyhoàng”)cònvượtcảôngnộivềsựhàophóngvàdanh tiếng.Ngườicháukhông làmăn lẫy lừngnhưôngnội–năng lực tàichínhcủanhàMediciđangdầnxuốngdốc–nhưnglạithànhdanhnhưmộtchínhkháchvànhàcaitrịhàngđầucủathờiPhụchưng.Ôngcònđượcyêuchuộngnhưlàkẻhàohoa,hăngsayđỡđầuchonghệthuậtvàkhoahọc.NhàMedicicaitrịFlorenciabằngnhữngliênminhchínhtrịcómùi“muabán”.Bênngoài,Florencialàmộtnhànướccộnghoàvớivẻdânchủ,nhưngbêntronglàmộtđôthịđượcđiềuhànhtheokiểutậpđoàntrịcủatàiphiệt.Giàucóvàquyền lực,đó làcác thuộc tínhquý tộcmớimẻvàđộcđáocủagiaiđoạnnày.Nhưng,tầnglớpquýtộcđangbịtháchthứctrướcmộtthếlựccạnhtranhnontrẻ.Mộtcuộccáchmạngđangđếngần:sựthăngtiếncủagiớitưsản.

Tưsảnđanglên

CosimodeMedici–BillGatescủathờiPhụchưng.Ảnh:

Yếu tố quan trọng nhất của thời Phục hưng chính là tinh thần cạnh tranhquyết thắng.Các cuộcgiao chiến liênmiên, các liênminh thayđổixoànhxoạchgiữagiớicaitrị,cácđạigiatộc,cácđôthịvàthươngnhânsaukhiđãđượcgiảiphóngkhỏiáchápbứccủacáchoàngđếĐức:cộnghoàVenise,cácđôthịMailandvàFerraraởvùngBắcÝ…

Các thànhquốcvà cácnền cộnghoàvenbiểnnày trởnênphồnvinhnhờnhữngcuộcgiaothươngrầmrộvàcáccấutrúcthươngmãirađờitừđó.Nềnthươngmãivớivốnđầutưvàlợinhuậnkhổnglồ,vớisốlượngcủacảivàdòngluânchuyểnhànghoáliêntụctănglênđãmanglạimộtsựtựtinvàýthứcmới về vai trò và vị trí của những người tham gia kiến tạo nên nó.Chínhsựcạnh tranh, thươngmãivàchiến tranhđã thúcđẩysự rađờicủamộtloạihìnhxãhộimớimẻ:doanhnhântựdo,tứcngườitưsản(bourgeois)cóthểđilại,muabánkhắpmọinơi,bêncạnhtưcáchlàcôngdân(citoyen)củamộtxứsởnhấtđịnh.Vềmặtxãhội,conngườiđộtnhiênthấymìnhcóthểthăngtiếnmàkhôngcầndựavàonguồngốcxuấtthânhaynươngtựavàocácđịnhchếtôngiáo,tínngưỡngnữa.Uytínvàvịthếxãhộisẵnsàngdànhchobấtcứailàmănnăngnổvàhiệuquả!Nềnthươngmãiấycũnglàmcho

cuộcsốngđượcnăngđộnghoá:bêncạnhsựtraođổihànghoálàsựgiaolưucủatưtưởngvàsángkiến.Florenciakhôngchỉtrởthànhcửangõcủagiaothương hàng hoá, tiền tệ. Nhờ các mối quan hệ thương mãi với Roma,VenisevàcảvớicáctrungtâmlớnởphíabắcnúiAlpe,nhưvùngFlanders,“ngãbabiêngiới”Đức,HoàLan,Bỉ,người takhôngchỉnhậpkhẩuhànghoámàcảnhữngtácphẩmnghệthuật.CácdanhgiatừphíaBắcnhưJanvanEyck,RogiervanderWeydenđếnthămFlorencia,mangtheohìnhảnhcủanềnnghệthuậtmớimẻ.Nhữngkỹnăngnghệthuậtchưatừngcótrướcđó,nhữngcungcáchsángtạophảnánhtàitìnhtâmthứcmớicủathờiđạiđãlàmngười dân Florencia choáng ngợp và ái mộ. Nguồn lực tinh thần đến từphươngBắcđãtìmđượcmảnhđấtmàumỡcủaphươngNam,làmbùngnổmộtcaotrào,lưulạinhữngdấuấnbấthủ.

BùiVănNamSơn

CácdanhtácthờiPhụchưngSGTT.VN-Nghệthuậtlàbứctranhphảnánhtâmthứcconngườiởmỗithờiđại.KhicaotràoPhụchưngchưadiễnra,nghệthuậttạohìnhởÝvàchâuÂucòndựavàomẫumựccủanghệthuậtByzantineởphíađôngLaMã,chủyếuởdạngtượngkhắcđứcKitôvinhquanghayđaukhổ.Tượngkhắccònrấtsơsài,chưathấyhìnhảnhcủaconngườitựnhiên.Hìnhảnhthầnlinhcònbấtđộng,thôcứng.Chưathểcócảmgiáckhônggiantronglốithểhiệnhaichiềunày.Nhưng,mộtcuộccáchmạngđangdầnmanhnha.

SựrađờicủathầnVệnữtranhSandroBotticelli.

Từtranhkhắcđếntácphẩmhộihoạ

Những tranh tượng đầu thời Phục hưng của Cimabue, Duccio de

Buoninsegna vàGiotto – trong đó nổi tiếng nhất là tranhĐứcMẹ và cácthiênthần(1280)củaCimabue–vẫncònlàsựsắpxếpcáchìnhtượngmộtcách tĩnh tại, bất động.Nhưng,nhìnkỹ, ta thấy cácđườngnét đãbắtđầumềmmạihơn,giốngconngườitựnhiênhơnvàbớtdầntínhchấtkhắcgỗ.Đãcósựbiếnđộngtronghộihoạ:tượngkhắcđangchuyểnmìnhthànhhoạphẩm.Tuynhiên,nghệthuậttronggiaiđoạnchuyểntiếpnàyvẫncònlấycácsựkiệntrongKinhThánhlàmnguồncảmhứngchủđạovàđượchiểunhưcáiđẹpđượcvậtchấthoáđểngợicaThượngđế.Nghệthuậtchưacókhônggianriêngcủanóởtrongđờisốngthếtục,vìgiáođườnglànơiduynhấtđểconngườicóthểgặpgỡvàchiêmngưỡngnghệthuật.

Vàngvàkhônggian

VàosơkỳPhụchưng(1400–1500),nghệthuậttạohìnhbiếnđổisâusắc,bắtđầumangtínhbachiềuhiệnthực.Vàngđượcsửdụngrộngrãinhưchấtliệutrangtrímanglạivẻóngả,huyhoàng.Cáckhônggianđượchìnhthành.Phongcảnhđượcmôtảvớisựchínhxáctheokiểuchụpảnh.Conngườibắtđầumô tả thờiđạimình,vànhất làchínhmìnhnhư lànhânvật trung tâmđầykiêuhãnh.Florencialàtrungtâmcủanhữngýtưởngsángtạo:Donatellovớinhữngtácphẩmtạohìnhbậcthầy,gợilạimẫumựccủaLaMãcổđại;nghệthuậttrangtrírựcrỡbằngvàngcủaGhibertinơicổnggiáođườnglàmcho người dân Florencia choáng ngợp như được đứng trước… cổng thiênđàng!

Pháthiệnphốicảnhtrungtâm

“TôinhìnthấythiênthầntrongkhốicẩmthạchvàviệccủatôilàgiảithoátchoNgài.Tôisángtạobằngđầuchứkhôngbằngtay”

MICHELANGELO(1475–1564)

Brunelleschi (1377–1446)khôngchỉchứng tỏ tàinăngkỹ thuậtbậc thầytrongviệchoàn tấtcácmáivòmcủagiáođườngmàcòn làngườicócốnghiếntiênphongtrongviệcpháthiệnluậtviễncậnvớiphốicảnhtrungtâm.Dựavàophát hiệnquan trọngnày,MasacciMasaccio (1401–1428) thựchiệnnhữngcông trìnhmangtínhbướcngoặt thờiđại.Vàogiữa thếkỷ15,khi người dân Florencia bước vào giáo đường Santa Maria Novella, họkhôngcòntinvàomắtmìnhnữa.MộtbứcbíchhoạkhổnglồmôtảcảnhđứcKitôbịđóngđinh.Kháchẳnvớinhữnghoạphẩmtrướcnay,nhờphốicảnhtrung tâmmàmáivòm tưởngnhưchật chộiđã tạo ramộtkhônggian sâuthẳm;ngườixemcócảmtưởngnhưaiđóđãđụclõmbứctường!Phốicảnhtrung tâmvới khônggian thốngnhất, vô tận cũng là thành tựu củaquang

học:kháchquanhoácáichủquan,chuyểnkhônggiantâmsinhlývàokhônggian toánhọc, nhưngđồng thờivẫn chủquanhoá thếgiới đối tượng,phùhợpvớinhãnquanvàđiểmnhìncủangườiquan sát.Từnay, sựvậtđượcnghệ thuậtdiễn tảkhôngcòn tự tồn, trái lại, được tươngđốihoábởiphốicảnh;nghĩalà,chúngchỉđượcdiễntảtrongquanhệvớinhữngvậtthểkhácvàphụ thuộcvàochủ thể trigiác.Pháthiệncóýnghĩa lịchsửnàysẽbaohàmýnghĩanhậnthứcluậnvềquanhệchủthể–kháchthểhaysựphụthuộccủa nhận thức vào các điều kiện chủ quan của người nhận thức sẽ đượcDescartes(1596–1650)nhấnmạnhmộtthếkỷsau.

Ngườivẽngười

ĐứcMẹvớicácthiênthần–tranhCimabue.

BứcĐứcMẹ và con thơ của Filippo Lippi (1406 – 1469) sống động nhưngười thật.Nhưngngườixemcònngạcnhiênhơnkhinhận rahình tượngngười mẹ trong tranh ăn mặc… rất thời trang! Bà giống một phụ nữFlorencialịchlãmđươngthờihơnlàmộtbàmẹDoTháitừthờicổLaMã.Cácranhgiớiđượcxoámờ.Bêncạnhđề tàiKinhThánh truyền thống,đãđộtngộtxuấthiệnnhữnghìnhtượngvàconngườicủađờithường:sựrađờicủahộihoạchândung.Hoạsĩvànhàtạohìnhđuanhaumanglạivẻđẹp,sứcsống,sựduyêndángvàtránglệchonhữngtácphẩmcủamình:mộtbữatiệc

thịnhsoạnchogiácquan!Tấtnhiên,người tachưachạy theo thịhiếu trànlannhưngàynay,bởinhữngdanhtácấychỉđượctrưngbàytrongcácgiáođường.Nhưng,một tâm thứcmới trong thưởngngoạnnghệ thuậtđãđượchìnhthành.

Thờihoàngkimcủanghệthuật

Đếnnửađầuthếkỷ16–thờihoàngkimcủaPhụchưng–cácnghệsĩkhôngchỉ lànhữngngười thợ thủ công tuyệt luânmàcòn lànhữngnghệ sĩ đíchthực,cóýthứcmãnhliệtvềsứmệnhsángtạocủacánhânmình.Mộtthếhệcủanhữngtàinăngđadạng,củanhững“conngườikhổnglồ”.Michelangelovừalàhoạsĩ,nhàtạohình,vừalàkiếntrúcsưvànhàthơ.LeonardodaVincilàhoạsĩ,kỹsư,nhàcơthểhọcvànhàphátminh.Họlànhững“ngôisao”sángchói,đượcbiệtđãivà chỉ làmviệcchogiới cai trị vàgiáohoàng.ỞRoma,BramantepháchoạđạigiáođườngthánhPhaolô.LeonardodaVincivẽtranh

Tiệc ly và Mona Lisa. Raffael trang hoàng các đại sảnh của Vatican.Michelangelo sáng tạo những bích hoạ vô tiền khoáng hậu.Những tranh,tượngấycósứcsốngmãnhliệtchứkhôngphảilànhữngkhốiđồnghaykhốicẩmthạchvôhồn.HãythưởngthứchìnhtượngnhữngthiếunữtuyệtsắccủaFlorenciadướibàntaytàihoacủaSandroBotticelli–đượcMediciáimộđặcbiệt!–trongcáckiệttácnhưMùaxuânvàSựrađờicủathầnVệnữ.HìnhảnhthầnVệnữ–nữthầntìnhyêucủaLaMã–đượcđẩylênbờtừmộtvỏsògợicảmđếndườngnào!Cólẽcầndùngcảkính lúpmớicảmnhậnhếtsựtuyệtmỹcủatừnggóccạnhchitiết!

BùiVănNamSơn

Deusinterra:ôngtrờicontrênmặtđất!SGTT.VN-Nhưtađãthấy,conngườithờiPhụchưngtựtinvàtựgiác(SàiGònTiếpThị22.6.2011).Họtựxemmìnhlàngườinghệsĩ,nhàsángtạo,kẻlàmchủnhữngngànhkhoahọcvànghệthuật.Họhamthíchnhữngtiếnbộkỹthuật,luônquansát,phântíchmọiviệcmộtcáchsắcsảovàchili.

Nhàchínhtrị,nhàvăn,sửhọcMachiavelliẢnh:

Môngiảiphẫuhọcrađờigiúpconngườihiểurõvềthânxáccủamình.Phốicảnhtrungtâm(tronghộihoạ)giúpconngườinhìnsựvậttừthếđứngcủachủthể.Cáitrầnthếvàhoàncảnhsốnghiệnthựcđộtnhiêntrởthànhtrungtâmcủasựchúý.Đức tin tôngiáovẫncònđó,nhưngkhông thay thếchoviệcbậntâmđốivớicáihiệntiền.Tháiđộtinhthầnấyđượcmệnhdanhlàchủnghĩanhânvăn,vìnókhôngchỉkhámpháconngườimàcònđặtconngườivàotrungtâmđiểmcủanghệthuật,vănhoá,khoahọc.Mộtliênminh

mớiđãhìnhthành:nghệthuật,khoahọcdiễntảlýtưởngcủachủnghĩanhânvăn,trongkhichủnghĩanhânvăncungcấpcơsởlýluậnchochúng.

Petrarcavà“đêmdàitrungcổ”

Từ“chủnghĩanhânvăn”hay“chủnghĩanhânbản”bắtnguồntừkháiniệmLatinh“humanitas”(tínhngười).Chủnghĩanhânvăntìmhiểubảnchấtcủacon người, tra hỏi về sự hiện hữu của con người và ý nghĩa của nó.Chủnghĩa nhân văn trở thành thế giới quan, hướng đến nhữngmối quan tâm,nhữnggiátrịvàphẩmgiácủatừngcánhânriênglẻ.Nhữngthếlựctruyềnthống(thầnquyềnvàthếquyền)khôngcònđượchồnnhiênchấpnhậnmàkhôngbịphêphán,xemxét.

ChađẻcủachủnghĩanhânvănlànhàthơFrancescoPetrarca(1304–1374),mộttrongbađạithụcủathếkỷ14,bêncạnhDantevàBoccaccio.Cảmnhậnsâusắcvềmộtsựđảolộnthờiđạiđangđếngần,Petrarcacầnmộtsựbiệnminhchocáimớibằngcáchlênáncáicũ!Ôngxemtoànbộthờitrungcổ(từhậukỳcổđạichođếnthờiông,thếkỷ14)làthờikỳ“đentối”(tenebrae),lạchậu.Từđó,“đêmdàitrungcổ”trởthànhmộtdanhhiệuuám,nặngnề(vàkhôngkhỏimangnhiềuđịnhkiến,oanức!)chongótmười thếkỷvănhoáÂuchâu!Petrarcavạchraconđườngđểrakhỏi“bóngtối”: trởvềlạisuốinguồn tươimátcủacổđạiHy-La.Người thựcsựbắt tayvàoviệcấysẽ làErasmusởRotterdam.

Adfontes:vềnguồn!

HọcgiảErasmusởRotterdam(1467–1536)đề rakhẩuhiệunổi tiếngấyvàonăm1511.QuaviệckhảocứucácnhàkinhđiểnHy-La,Erasmuslạitrởthànhngườimởđườngchonền“tânhọc”!SởdĩnềncổhọcbỗngtrởthànhđộnglựcchoPhụchưngcònnhờmộtsựkiệnlịchsửđángnhớ:năm1453,Constantinople, kinh thành huyền thoại của văn minh Arập, bị đế quốcOttomanxâmchiếmkhiếnnhiềuhọcgiả thượng thặngphải trốnsangÝ tịnạn.Tronghành trangcủahọ lànhiềuvănbảnvà tư liệu tưởngđãbị thấttruyềncủanhữngdanhnhâncổđại.Cácnhànhânvănchủnghĩachắtlọcramộtcáchnhìnmớimẻvềconngườitừnguồntưliệuquýgiánàyvàcócơsởđángtincậyđểxemxétlạinhữngnhậnthứcquenthuộctrướcnay.

Rinascita:phụchưnglàphụcsinh!

“Conngườithahồdệtnênnhữngtấmthảm,nhưngkhôngthểdứtbỏnhữngđườngtơ”.

Machiavelli(1469–1527)

Cácnhànhânvănngợicanhữngtưtưởngcổxưanhưngtânkỳnày,saukhitáipháthiệnmộtthếgiớitưởngđãchìmsâuvàoquákhứvàtìmcáchchuyểntảinóvàohiệntạiđểkhaisinhmộtthờiđạimới.Trongkhiđó,cácnghệsĩ,cácnhàkhoahọclạichuyểntảihìnhảnhmớimẻvềconngườicủacáchọcgiả, triếtgiavàocácnghệphẩmvàcôngtrình,hìnhthànhmộtphongcáchđộc sáng và một nền mỹ học đặc sắc với hai tên tuổi lớn: Leon BattistaAlberti (1404 – 1472) và Marsilio Ficino (1433 – 1499). Đối với ngườiđươngthời,caotràovănhoáấykhôngkhácgìsựbừngtỉnhkhỏimộtgiấcmộngdàihaysựphụcsinhcủamộtconngườimới.Vàocuốithếkỷ16,nhìnlại thờikỳrựcrỡnày,nhàphêbìnhnghệ thuậtngườiFlorencia làGiorgioVasariđãđặtchonómộtdanhxưngbấthủ:“rinascita”

(sựphụcsinhhayphụchưng).Danhxưngnàyđượcchấpnhậnrộngrãivàđếnnayvẫncònđượcdùngđểtônvinhhai thếkỷvănhoá(15và16)củachâuÂu.

“Nghệsĩthầnthánh”:mẫuhìnhlýtưởng

TượngDavidcủaMichelangelo.Ảnh:

Nếuthếtụchoálàtínhchấttiêubiểucủathờiđạinày,thìđặcđiểmlớnnhấtcủanó làviệc thần thánhhoáconngười.MarsilioFicino:“Conngườihầunhưcócùngmộtthiêntàisángtạonhưđấngsángthếvàcóthểdựngnêncảtrờiđấtnếucóđượctrongtaydụngcụvàchấtliệusiêuthếgian.Conngườithựctếcũngđanglàmnhưthế,tuyvớivậtliệukhác,nhưngcũngcùngmộttrìnhtự”.Người“nghệsĩthầnthánh”(artifexdivinus)chínhlà“ThiênChúatheomộtcáchnàođó,làđấngsángthếtrênmặtđất”,nhưlờixưngtụngcủaPicodellaMirandola!

Đồng thời, con người cũngý thức được sứcmạnh của giới tự nhiên đangràng buộc chính mình. Nói nhưMachiavelli, “Con người tha hồ dệt nênnhữngtấmthảmnhưngkhôngthểdứtbỏnhữngđườngtơ”.Vìthế,JesusvàSocrateslàmẫuhìnhđạođứccủathờiPhụchưng:cảhaiđượcthốngnhấtlạinhưlàmẫumựcchoconngườithờiđại,saukhiđãkhôngcòncầnđếnánh

hàoquangcủasựlinhthiêngvàminhtriếtnữa.HiệnthâncholýtưởngấylàtượngchàngDavidcủaMichelangelo.Đólàsựsonghànhgiữađạivũtrụvàtiểu vũ trụ, là sự “thống nhất các mặt đối lập” như trong tư tưởng củaNikolausCusanus.

Lấy“nghệsĩthầnthánh”làmlýtưởngcũngđồngnghĩavớisựtônvinhgiátrịcủalaođộngnhưlànguồngốcvàmụctiêucủahạnhphúc.Pomponatius:“Trítuệconngườigồmbaloại:lýthuyết,thựchànhđạođứcvàlaođộngtáctạo”.TagặplạiởđâymôhìnhcủaAristotelescổđại:lýthuyết(episteme),thựchành(poiesis)vàtáctạo(techné)!Tuynhiên,khikháiquáthoávàtuyệtđốihoálaođộngthànhbảnchấtcủaconngười,ắtsẽdễdàngdẫntớinhữngmô hình không tưởng xã hội như nơi Thomas Morus và TommasoCampanella, tưởngrằngconngườicó thể làmđượctấtcả,vượtrakhỏisựhìnhdungcủathờicổđạivàtrungđại.

Tómlại,trongthờiPhụchưng,conngười–vớitưcáchchủngloài–làđốitượngđíchthựccủatriếthọcvàlàcơsởchomônnhânhọctriếthọc.Nhưng,phảiđợiđếnthếkỷ17thìthờicậnđạimớiđithêmmộtbướcxahơn:táchhẳnconngười rakhỏigiới tựnhiên,haynóikhácđi,phi–nhânhìnhhoágiới tự nhiên, để con người bắt đầu thực sự đứng vững trên đôi chân củamình.

BùiVănNamSơn

KhaiminhvàtrưởngthànhSGTT.VN-“Thếhệchatôi,nếucònsốngthìôngđã110tuổi,chưathểhiểukháiniệmtựdonhưchúngtangàynay.Nhưnhiềunhànhokhác,cụhiểutựdo theo hàm ý xấu: tự do là tự tung, tự tác, vô pháp, vô thiên!Điều nàykhônglạ,vìkhikháiniệm“freedom”củaphươngTâyđượccáchọcgiảNhậtBảndịchlà“tựdo”,cácnhànhoNhậtBảncũngphảnđốiquyếtliệt.Cầnhơnnửa thếkỷ,kháiniệmnàymớiđượccácnướcĐôngÁchấpnhậnvàhiểutheođúngnghĩacủanó”.

Mởđầubuổitròchuyệnvề“Khaiminhvàtrưởngthành”ởdiễnđànTalk&Thinkngày14.7doPACEtổchức,nhàtriếthọcBùiVănNamSơnbắtđầutừvídụấyđểmuốnnóirằngmỗikháiniệmđềucólịchsửcủanóvà,hơnthế,nógópphầnlàmnênlịchsử.Vìthế,từ“khaiminh”và“trưởngthành”cũngđãrađờitrongbốicảnhlịchsửnhấtđịnhvàđãlàmnênlịchsử.

Trưởngthànhphảibắtđầubằngsựphảntỉnh

TriếtgialẫylừngcủaphươngTâylàImmanuelKant,trongluậnvănnổitiếng:“Trảlờicâuhỏi:Khaiminhlàgì?”(1784)đãđịnhnghĩangắngọnvàsâusắc:“khaiminhlàviệcconngườiđirakhỏitrạngtháivịthànhniêndo

tựmìnhchuốclấy”.Ảnh:internet

Nhìn lại tiến trình trưởng thànhcủamình,nổi tiếngởphươngĐông là sự“phânđoạn”đời người củaKhổngTử: 15 tuổi tập trungvàoviệchọc, 30

tuổixáclậpđượcsựnghiệp,40tuổikhôngcònnghihoặc,50tuổibiếtmệnhtrời, 60 tuổi không còn cố chấp, và 70 tuổi mới có thể làm theo ý thíchnhưngkhôngsaivớiđạolý.

ỞphươngTây,cócảmộtlýthuyếtvềsựtrưởngthànhnhưlàmộtlýtưởnggiáodục.Bêncạnhsựtrưởngthànhvềsinhlývànănglựcpháplý,nócòngồmbốnyếu tố:1.conngười tựdovà tự trị;2.cónăng lực thamgiađờisống chính trị, xã hội; 3. có năng lực phản tư về chínhmình và thế giớichungquanh;4.từcơsởđó,tựthiếtkếnêncuộcđờicủamìnhmộtcáchtíchcực.

Triết gia lẫy lừng của phương Tây là ImmanuelKant, trong luận văn nổitiếng:“Trảlờicâuhỏi:Khaiminhlàgì?”(1784)đãđịnhnghĩangắngọnvàsâusắc:“khaiminhlàviệcconngườiđirakhỏitrạngtháivịthànhniêndotựmìnhchuốclấy”.Chính“dotựmìnhchuốclấy”nàymàconngườikhôngdễdàng…trưởngthành.TheoKant,lýdokhôngphảithiếuđầuócmàchínhlà do lười biếng và không đủ dũng cảm để sử dụng đầu óc củamìnhmàkhôngcó sựhướngdẫn, sắpđặt củangườikhác.Khôngcógì annhànvàthoảimáihơnlàcứởyêntrongnhữngxiềngxíchtinhthầnmàchínhmìnhkhôngtựgiáctháocởi!

Triết giaAdorno, người sáng lập nên trường phái Frankfurt nổi tiếng củaphongtràocánhtảTâyÂuthậpniên60-70thếkỷtrước,tiếptụcpháttriểnquanniệmcủaKanttrêncơsởkếthợpvớiphântâmhọccủaS.Freud.Conngười luônmuốn trưởng thành, nhưng con người lớn lên luônmang theomìnhhìnhbóng“ngườicha”tinhthần.Tuynhiên,trongđauđớnvàbikịch,sựtrưởngthànhthườngđòihỏihànhđộng“giếtcha”!Đểtrưởngthành,conngườiphảibiếtnhậndiện,đốithoại,rồicókhiphảiđiđếnchỗtranhcãivàcuốicùnglàvượtthoátkhỏicáibóngcủa“ngườichatinhthần”.Sựtrưởngthànhlàđượchọcđểkhôngcầnđếnmộtngườithầynàonữa.

Khaiminh:lịchsửcủamộttiếntrình

“Khaiminh”làmanglạiánhsángtừđêmtối.CùngthờivớiDante,nhàthơÝFrancescoPetrarca(1304-1374)xemmườithếkỷtrướcđóthờikỳđentối,lạchậu.Nhậnđịnh“chốnglạingườicha”nàycủaPetrarcađãmởđườngchothờikỳPhụcHưngvàothếkỷ15,16ởchâuÂu.Theoông,nguồnánhsángđểrakhỏi“đêmdàiTrungcổ”làtrởlạivớinhữnggiátrịcaođẹpcủanềnvănminhHy-La.

Đếnthếkỷ17mớithựcsựcómộtcuộc“đạitỉnhthức”khiphươngTâytự

hỏitạisaophảiquaytrởlạinềnvănminhcổxưamàkhôngtựđứngbằngđôichâncủachínhmình;tạisaokhôngxâydựngmộtnềnvănminhvớinhữnggiá trịhoàn toànmớimẻ?Chínhniềm tự tinghêgớmnàyđãkhai sinh raphongtràokhaiminhvớitêngọi:ThếkỷÁnhsáng.

Trảirộngtrênmọilĩnhvựctừtôngiáo,phápluật,khoahọctựnhiên,khoahọclịchsử,vănhọcnghệthuật,kinhtế,xãhội…,phongtràokhaiminhđãđưaphươngTâyđivàomộtthờikỳpháttriểnnhảyvọtchưatừngcó.Dựavàolýtríconngườichứkhôngdựavàoquyềnuytruyềnthống,ngườitađềxướng tinh thần khoan dung tôn giáo và dung hợp nhiều nguồn tư tưởng.Không chỉ khámphá chínhmình, con người còn xem thiên nhiên cũng làmột“vănbản”cầnđượcgiảimã,mởđườngchosựlớnmạnhcủacácngànhkhoahọctựnhiên.Trongquanhệgiữangườivớingườilàsựkhaiphóngđểnhữngcá thểcóquyền tựdohànhđộng.Mộtnềngiáodụcmớiđã rađời:giáodụcgiảiphóngtưtưởng.Trongquanhệgiữaconngườivàxãhộilàsựcảicáchtriệtđểvềchínhtrịvàphápluật:nhànướchiệnđạiđếntừýchícủanhândânvàphụcvụngườicôngdân,thểhiệnquahaicuộcđạicáchmạngởPhápvàMỹ.

Sứcsốngđặcbiệtcủaphongtràokhaiminhcònlàởnănglựctựphêpháncủanó.Conngườihiệnđạivừathụhưởngnhữngthànhquả,vừanhậnthứcrõnhữnghạnchếdosựlạcquanphiếndiệncủanógâyra.Khaiminhkhôngchỉ làmộtsựkiện lịchsửmàluôn làmột tiến trình.Tinh thầnkhaiphóngcủanó luôn trường tồnvà thiết thực.Nóinhưnữ triếtgiaHannahArendt:“Khaiminh vẫn tiếp diễn và suy cho cùng chính là chuẩn bị tốt nhất chonhững cử tri biết sử dụng lá phiếu của mình một cách trưởng thành chotươnglaicủachínhmìnhvàcủanhânloại”.

Buổinóichuyện tiếp tụcxoayquanhnhữngưu tưcủađôngđảocử tọavềnhucầuvàtinhthầnkhaiminhtrongđiềukiệnhiệnnaycủađấtnước.

NgânHà(ghi)

BướcvàothờicậnđạiSGTT.VN-XãhộiTâyphươngbắtđầuđoạn tuyệtvới thời trungcổ:khếướcxãhội,chủquyềncủanhândân,tamquyềnphânlập,sựthamgiadânchủcủamọingườivàocácđịnhchếquyềnlựccũngnhưcáctuyênngônvềnhânquyềnvàdânquyềnđánhdấumộtbướcngoặtlịchsử.

BứctranhmiêutảcảnhC.ColumbustừbiệtnữhoàngTâyBanNhalênđườngtìmđấtmới.

Nhưng,đólàmộtchặngđườngdàisuốtbốnthếkỷ,nếutínhtừkhởiđầuthờiPhụchưngchođếnđạicáchmạngPháp.

Cácthờikỳcủacậnđại

Phânkỳlịchsửlàcôngviệccủacácsửgia,xuấtpháttừnhucầuphânloạivàgiớihạnđốitượngnghiêncứu,vìthế,chỉtrùnghợpphầnnàovớithựctếlịchsử.Cácbướcchuyểntừthờitrungcổ(Âuchâu)sangthờicậnđạivàtừcậnđạisanghiệnđạikhómàxácđịnhchínhxáctừngnămtháng.Ranhgiớigiữacácthờikỳcũngvậy:chúngchênhlệchgiữacácquốcgiavàcácvùngvănhoá.Tabiếtrằngcácsựbiếnđổithờiđạiluônlàkếtquảcủamộtquátrìnhlâudài,dùthoạtnhìncóvẻđộtngột.

Kháiniệm“thờicậnđại” thườngđượcdùngđểchỉkhoảngthờigian tronglịchsửÂuchâugiữahậukỳtrungcổ(nửasauthếkỷ13đếncuốithếkỷ15)

vàthờihiệnđại(cuốithếkỷ18đếnđầuthếkỷ20).Tuỳtheocáchnhìn,thờicậnđại lạiđượcchiara thànhnhữngthờikỳnhỏ: thờiPhụchưng(khoảng1350–1450);thờikỳcủanhữngcuộcđạithámhiểmvàpháthiện(1415–1531);thờikỳcảicáchvàphânliệttôngiáo(1517–1648);thờikỳquânchủchuyênchế(haythờikỳBarock)vàđiliềnvớinólàthờikỳKhaiminhhaythếkỷÁnhsáng(khoảng1650–1789);đạicáchmạngPháp(1789–1815).

Hiếmcóthờiđạinàochứngkiếnnhiềubướcchuyểntolớnnhưthếvềmọilĩnh vực. Vì thế, xin ôn lại một vài đặc điểm nổi bật trước khi tìm hiểunhữngquanniệmkhácnhaucủathờiđạinàyvềconngườivàvịtrícủaconngườitrongquanhệvớitựnhiênvàxãhội.

TừchiếcmáyinvàviệckhámpháchâuMỹ

“Việcthámhiểmđíchthựckhôngphảilàdòtìmnhữngvùngđấtmớichobằngcóđượcnhữngcáinhìnmới”.

MarcelProust(nhàvănPháp,1871–1922)

Cao tràovănhoácủa thờiPhụchưngvớichủnghĩanhânvăn,cácchuyếnthámhiểmcủangườiBồĐàoNhavàTâyBanNha từđầu thếkỷ15 làmthayđổihìnhảnhvềquảđất,cùngvớiphongtràocảicáchtôngiáotừ1517phávỡsựthốngnhấtcủaGiáohộiKitôgiáophươngTâytrungcổ:đólàbasựpháttriểncóliênquanchặtchẽvớinhau,đưachâuÂubướcvàothờicậnđại.Vớichủnghĩanhânvăncủa thờiPhụchưngkhôiphụccácgiá trịcủavănhoácổđạiHy–La,mộthìnhảnhmớimẻvềconngườicánhântựquyếtđãrađời.Nhưđãbiết,đôngđảocáchọcgiảHyLạpđãtrốnchạysangÝvàonăm1453 sau khi thànhConstantinople bị đế chếOttoman chinh phục đãmang theonhữngdisảnquýbáucủavănhoácổđại tưởngđã thất truyền.Nhờđó,thếgiớiTâyphươngđịnhhướngtheocácnộidungvàhìnhthứccổđạitrongtriếthọc,vănchương,hộihoạ,tạohìnhvàkiếntrúc.Cùngvớithờigianấy,việctíchluỹvàlantruyềntrithứcđượcgiatốcmạnhmẽchưatừngcónhờviệcphátminhramáyincủaJohannesGutenbergởnướcĐức.Phátminhnàycòntạođiềukiệnchomộtsựkiệnchấnđộng:phongtràocảicáchtôngiáocủaMartinLuther.Năm1517,MartinLuthercôngbố95luậnđề,nhờdựavàoviệcnghiêncứuKinhThánhtừnguồntiếngHyLạpvàHêbrơ,tứcdựavàonhữngcông trìnhnghiêncứucủacácnhànhânvănchủnghĩatrướcđómộtthếkỷ.MartinLuthercũngdịchKinhThánhsangtiếngĐức,và,nhờmáyin,lantruyềnrộngrãitrongxãhội.

Bêncạnhđó,cáckhámphácủacácnhàhảihànhTâyBanNhavàBồĐàoNhanhưChristopherColumbus,AmerigoVespucci(nhờđó,châuMỹđược

mangtênông!),FerdimandMagellan,VascerodaGama…đãmởrộnghìnhảnhvề thếgiớicó từ thờicổđại,vốnchỉmớibiếtđếnchâuÂu,châuPhi(bắcSahara)vàmộtphầnchâuÁ.Kếtquảlàsựpháttriểnnhảyvọtcủakhoahọcvềbảnđồ (năm1492,MartinBehaimđã tạo rađượcquảđịa cầuđầutiên, tất nhiên, chưa có châuMỹ!)Cũng cần nhớ đến công lao của JamesGok,nhà thámhiểm,ngườichuyênvẽbảnđồ,vớinhiềuchuyếnhảihành,chobiếtchínhxácnhiềuvùngđấtmớiởTháiBìnhDương(pháthiệnquầnđảoHawaii,đếnbờbiểnphíađôngcủaÚc,vòngquanhNewZealand).

JohannesGutenbergvớiphátminhlớnchonhânloại:chiếcmáyin.

NhữngkhámphámớimẻnàyđãđặtcơsởchosựhìnhthànhđếquốcTâyBanNhavàBồĐàoNha,rồisẽnhườngchỗchohệthốngthuộcđịacủaAnh,HoàLanvàPháptừthếkỷ17.Cùngcómặttrongthờiđạicủanhữngcuộcđạipháthiệnvàđạiphátminhnày làcácnhà thiênvănvàvật lýhọcnhưTycho Brahe, Nicolaus Copernicus, Johannes Kepler, Galileo Galilei vàIssacNewton.Nhờhọ,thuyếtđịatâmđãđượcthaythếbằngthuyếtnhậttâm,vớicăncứvữngchắc từ thuyếtvạnvậthấpdẫncủaNewton.Trongyhọccũng có bước tiến vượt bậc, với Paracelsus, nhà tiền phong trong ngànhdược,vàBartolomeoEustachi,mộttrongnhữngngườisánglậpmôncơthểhọc.

Chínhtrị

Hình thứcnhànước tiêubiểucủa thời cậnđại là chếđộquânchủchuyênchế.Songhànhvớinólàhìnhthứckinhtếcủachủnghĩatrọngthương.Nhậnthứccủavuachúacũngcóthayđổi trongquanhệvới thầndân.Trongkhi“Vuamặt trời”Louis14củanướcPháptuyênbố“L’État,c’estmoi”(Nhà

nướclàtrẫm!)thìđạiđếFriedrichđệnhịcủanướcPhổxemmìnhlà“đệnhấtcôngbộc”,đạidiệncho“chếđộquânchủchuyênchếanhminh”,mởđườngchophong tràoKhaiminhvào thếkỷ17và18.NềnquânchủchuyênchếnàyrồisẽcáochungvớiđạicáchmạngPháp,nhườngchỗchothờihiệnđại.

BùiVănNamSơn

BứctranhvănhoáthờicậnđạiSGTT.VN-Thờicậnđạikhôngchỉlàbệphóngtựnhiênchothờihiệnđại(kểtừsauđạicáchmạngPháp)vớitưcáchmộtthờikỳlịchsửđitrước.Vềnhiềumặt,nhấtlàtưtưởng,vănhọc,nghệthuật,thờicậnđạiđạttớimứcđộ“kinhđiển”màthếkỷ20,vớinhiềunỗlựccáchtân,vẫnkhôngdễdàngvượtquanổi.

CungđiệnVersailles(phongcáchBarock).

Thậtkhógiảithíchtrọnvẹnlýdocủamộtthànhtựuvănhoáđộcsángnhưthế.Vàđócũng làmảnhđấtmàumỡđểnhữngnhận thứcmớimẻvềconngườiđượcgieomầmvànảynở.

Côngnghiệphoávàvănhoá

Ítcóthờiđạinàogiúptathấyrõsựgắnbómậtthiếtgiữakinhtếvàvănhoánhưthờicậnđại.Chínhthểquânchủchuyênchếgắnliềnvớihìnhthứckinhtếtrọngthương,bởinhànướcchuyênchếtiếnhànhchínhsáchcườngquốcvà các quan hệ đối ngoại chủ yếu dựa vào công cụ thươngmại và côngnghiệp.Tiếntrìnhcôngnghiệphoácósựthayđổicơbảnvớiviệcphátminhcỗmáy hơi nước đầu tiên của JamesWatt vào thế kỷ 18.Máy hơi nướckhông chỉ làm đảo lộn toàn bộ phương thức sản xuất, nhất là trong côngnghiệpsắtthép,màcảhạtầnggiaothôngnhờdunhậphệthốngtàuhoảvàđườngsắt,bắtđầuởnướcAnhvàonăm1825vớiGeorgeStephenson.Có

thểnói,việcrađờihệthốngđườngsắtđãkếtthúcgiaiđoạnsơkỳđểđivàothịnhkỳcủathờicậnđại.

BarockvàRococo

Nghệ thuậtcho ta thấyđượcsở thíchcủa thờiđại,hìnhảnhconngười lẫnnhữngđặcđiểmcủaxãhộivàquanniệmvềxãhộicủamộtthờikỳlịchsửnhấtđịnh.SauthờiPhụchưng,phongcáchnghệthuậtchủyếucủathờicậnđại là Barock và Rococo, hai tên gọi được hình thành từ cuối thế kỷ 19(1880)bởiJacobBurkhardt,nhàlịchsửvănhoá.PhongcáchBarock(1600–1770)gắnliềnvớisựlớnmạnhcủanềnquânchủchuyênchếvàphongtràophản–cảicáchtôngiáo,nhằmbiểudươngsứcmạnhvàuythếcủathếlựcmới.PhongcáchBarockxoábỏkhoảngcáchgiữacácloạihìnhnghệthuậtkhácnhaunhưkiếntrúc,điêukhắcvàhộihoạ.Nóphávỡsựthốngnhất,tĩnhtạicủaphongcáchPhụchưng,đềcaosựphongphúvànăngđộngcủanhữngnhịpđiệumới.Nhiềucôngtrìnhkiếntrúcvĩđạiđãrađờitừphongcáchấy,màtiêubiểuvànổitiếngnhấtlàcungđiệnVersaillescủavuaLouisXIVởkinhđôánhsáng.Rococo(1720–1770)làtêngọikháccủaBarockhậukỳ,nóilênphongcáchxâydựngvàtrangtrítheolýtưởngvềcáiđẹpcủaxãhộicung đình. Đặc trưng của nó là vượt khỏi tính đối xứng quen thuộc củaphongcáchBarock,ưachuộngcácloạihoavănvớinhữngđườngviềntinhvi,tươitắn,nhưngcókhirườmrà,khoatrương.Rấtnhiềunhữngcungđiện,giáođường,đạihoaviên…theophongcáchnàyởchâuÂuvẫncònđượcbảotồnvàthuhútkháchdulịchkhắpnămchâu.Trướckhinhườngchỗchophongcáchcổđiển,BarockvàRococoquảđãthểhiệntưthếvàtínhcáchmớimẻcủaconngười thờiđại:hoành trángvàphức tạp.Bêncạnhphongcáchnghệ thuật, thờiđạinàycũng làmbàđỡchosựhình thànhnềnnghệthuậtchuyênnghiệpvàngườinghệsĩchuyênnghiệp.Ngoàinhững“xưởngnghệthuật”củacungđìnhvàgiáohộilànhữngcơsởlàmtheođơnđặthàngcủatưnhân.

Vănchương,âmnhạcvà…truyềnđơn

Nhiềutràolưuvănnghệquantrọngnốitiếpnhaurađời,đượcphânchiakháiquátthànhbốnthờikỳlớn:Barock(1600–1720),Khaiminh(1730–1800),Bão tápvàXungkích (1765–1785)và thờikỳCổđiểnWeimar (1786–1805tínhtheongàymấtcủaF.Schillerhayđến1830khiJ.W.Goethequađời).

“Vĩđạiđíchthựclàđicùngvớinhândânchứkhôngphảiđứngtrênđầuhọ”

CharlesdeMontesquieu(1689–1755)

ĐặcbiệtvàothờikỳKhaiminh,tachứngkiếnsựliênkếtchặtchẽgiữavănchươngvàtriếthọc.ĐạibiểuquantrọngchonềnvănhọcKhaiminhPháplàVoltairevàDiderot.ỞĐứcvàothếkỷ18vàđầuthếkỷ19làLichtenberg,Lessing,Goethe,Schiller,Wieland,Kleist,NovalisvàHerder.ThờikỳđầucủaGoethe,SchillervàHerderđượcgọilàthờiBãotápvàXungkích;cáctácphẩmvềsaucủabaôngđượcsắpvàothờikỳCổđiểnWeimar.NóiđếnLessing,GoethevàSchiller,takhôngquênrằngcảbacònlànhữngkịchtácgianổitiếngvàgópphầntíchcựcvàođờisốngkịchnghệvàsânkhấuđươngthời.

PhongcáchRococotrongmộtnhàthờởĐức.

Không thể không nói tớimột thời kỳ văn học sôi nổi đầy tính luận chiếntrước đó trong thời kỳCải cách và phản–cải cách tôn giáo.Nhu cầu luậnchiếnđãchorađờiloạisáchbáongắngọn,cậpnhật,nổidanhvớitêngọi:nềnvănhọctruyềnđơn.Hìnhthứcvănnghệnàysẽ làvũkhíhiệunghiệmtrongcáccuộcđấutranhchínhtrịrộnglớncủaquầnchúngtrongđêmtrướccủacáccuộcđạicáchmạng.

ThờiBarock,RococovàKhaiminhcũnglàthờikỳrựcrỡchưatừngcócủanềnâmnhạccổđiểnvớinhữngnhàsoạnnhạcthiêntài:HeinrichSchüte,J.S.Bach,G.F.Händel,W.A.Mozart,J.HaydnvàL.v.Beethoven.Kỹthuậtsángtác,kỹthuậtbiểudiễn,cáchìnhthứcđạikhiêuvũởcungđìnhthúcđẩysựrađờicủanhiềuloạinhạccụmớimẻvànhữngbậcthầytrongnghềchếtạonhạccụnhưSilbermann,Stradivari,NicolaAmati…

Triếthọcđỉnhcao

Cácđại triếtgia của thếkỷ16và17 làSpinoza,MichelMontaigne,RenéDescartes,Leibniz,JohnLocke,FrancisBaconvàThomasHobbes.ThờikỳKhaiminhsơkỳgắn liềnvới tên tuổicủaDiderot,Voltaire,Montesquieu,d’AlembertvàJ.J.Rousseau,bắtđầuphêphánchếđộquânchủchuyênchế.NổibậttiếptheođótriếthọcphêpháncủaI.Kant.NhữngngườiđầutiênmởđườngchotriếthọcvềlịchsửlàcácđạidiệncủachủnghĩaduytâmĐứcsauKantvớiFichte,SchellingvàHegel.NềntriếthọcAnhsauJ.Lockecũngcóđónggóp lớnvớiDavidHume,người cóảnhhưởngkhôngnhỏđếnKant.AdamSmith,sánglậpmônkinhtếchínhtrịhọc,cũngthuộcvềnhóm“quầntinh”gồmnhữngnhàđại tư tưởng sángchói,mởđườngvào thếkỷ19vàthờihiệnđại.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Conngườivàchínhtrịtiền–hiệnđạiSGTT.VN-TừchỗcácnhànhânvănchủnghĩathờiPhụchưngbắtđầubiếttônvinhnhữngđứchạnhcủaconngườicánhânvàconngườicôngdânchođếnquanniệmhiệnđạivềnhànướcnhưlàviệcđịnhchếhoánhânquyềnvàdânquyền,làmộthànhtrìnhgiankhổquanhiềubướctrunggiantrongquanniệmvềconngười.

ThomasHobbes.

Machiavelli (1469–1527),ThomasHobbes (1588–1679)vàJohnLocke(1632–1704)làbagươngmặttiêubiểucủacuộchànhtrìnhấy.

Chínhtrịvàđạođức

Trong triết học chính trị của thời cổ đạiHy–La, các đường lối chính trịđượcrút ra từcácquy tắc tronghànhvicủaconngười.Vớicáchnhìnấy,chính trị chỉ làmột phươngdiện trongđời sống conngười, liênquanđếntráchnhiệmcủacánhânđốivớicộngđồng.Một lập trườngngược lạichorằng chính trị là sựvậnhành củanhànướcvượt ra khỏimọi thướcđo cánhân.Petrarca–mởmànthờiPhụchưng(SGTT,Phụchưng: trỗidậynhưphượnghoàng,23.6.2011)–tiếpthulậptrườngcổđạinàyvàđòihỏirằngmọi hoạt động văn hoá phải góp phần cải thiện nền tảng đạo đức cho cá

nhân.Vìthế,đốivớichủnghĩanhânvănsơkỳ,đạođứchọclàmônhọcdẫnđạovàchiphốicảlĩnhvựcchínhtrị.Cácđôthị–quốcgianhưFlorencia–cáinôicủaPhụchưng–xemhạnhphúccủatừngcánhâncôngdânlàmụctiêuđíchthựccủahoạtđộngchínhtrị,xemkẻthùlànhữngkẻbạihoạivềluânlý.

TácphẩmMachiavelli(bảndịchtiếngAnhnăm1680).

Thời trung cổ cũng có hai cách lập luận khác nhau về cơ sở của luân lý.ThomasAquinoxemconngườilàvậtthụtạo,vìthếphảiphụctùngluậtlệthiêng liêngcủa thượngđế.Những luật lệvừa thiêng liêngvừa có tính tựnhiênphổquátấy lànhữngnhânquyền.Chúngkhôngchỉphùhợpvới lợiíchcủatừngcánhânmàcònxuấtpháttừđịnhnghĩatựnhiênvềconngười.WilhelmvonOckham(1285–1347),ngượclại,phủnhậnnhữnggiátrịphổquátấyvàchỉrútquyềntựnhiênratừýchícánhânmàthôi.HailậptrườngkhácnhauấysẽảnhhưởngmạnhmẽđếncáchọcthuyếtchínhtrịcủathờiPhụchưngvàBarock.

Quânvương

NhàlýthuyếtchínhtrịkhéttiếngcholậptrườngsaulàNiccoloMachiavelli.

VớitácphẩmQuânvươngthờidanh(soạnnăm1513,innăm1532saukhiông mất), Machiavelli tiếp tục loại sách “giáo huấn” cho kẻ cầm quyền.Nhưng, ông đoạn tuyệt với nội dung truyền thống của nó. Thay vì nhấnmạnhnguồngốcthiêngliêngcủaquyềntựnhiênvàxemnhàcầmquyềnlàkẻcó tráchnhiệmđạođứcđốivớinhànướcvàcôngdân,Machiavellichỉquantâmđếnmộtvế:duytrìvàvậnhànhnhànước,và,vớinhàcầmquyền,điềunàychỉcónghĩa:quyềnlực.Lýlẽcủaông:conngườichỉbiếtđếnhaiphươnghướnghànhđộng,đó làýchí riêngcủacánhânvàquyềnlực trênngườikhác,nênkẻcầmquyềnphảitậndụngquyềnlựccủamình.Đểthựchiệnđiềuấy,kẻcầmquyềnkhôngtừbấtkỳmộtthủđoạnnào:bạolực,mưukếquỷquyệt,muachuộcvà lừađảo,vànếucần,sửdụngmọicôngcụmịdân,kểcảtôngiáo.Vìlẽchỉcóhaisứcmạnhquyđịnhbàitoánquyềnlựccủakẻcầmquyền,đólànănglựcvàthờicơ,nênnghệthuậtcầmquyềnlàphảibiếtvậndụngkhéoléohaisứcmạnhấy.

Câuhỏilớnvềquyềnlựclà:aiđượcphépcónó?JohnLocke(1632–1704)

Machiavellikhôngxemcáiácnhư làhậuquảcủa“tội tổ tông” theonghĩathầnhọcmànhư làhằng sốcủa lịch sửnhân loại, dođó,đểgiànhvàgiữquyềnlực,kẻcầmquyềnphảihướngtheotínhácchứkhôngphảitínhthiệncủaconngười!Thầntượngcủaông,vìthế,làtênbạochúaCesareBorgiaởvùngBắcÝ.Machiavellicólốiphântíchtỉnhtáođếnlạnhlùngvàcócôngxâydựngphươngphápdiễndịch–thườngnghiệmtrongphântíchchínhtrị.Nhưng,bảnthânchếđộhungbạocủaBorgiacũngnhanhchóngsụpđổ,vànhiềutiếngnói“phảnMachiavelli”đãcấtlênđếntậnthếkỷ18,ngaycảnơimột“quânvương”lừngdanh:FriedrichĐạiđế(1712–1786).“ChủnghĩaMachiavelli”nhanhchóngđồngnghĩavớichủnghĩabáđạotrongchínhtrị,tiêubiểuchomộtthờikỳcònmôngmuộitrongchínhtrịvàmêmuộitrongquyềnlực.

Leviathan

TácphẩmLeviathancủaThomasHobbes.

Từnhữngchỉdẫnthựcdụngchoviệccầmquyền,mộtkháiniệmmớicholýthuyếtchínhtrịvôhìnhtrungđãhìnhthành:lợiíchthuộc“chủquyền”củanhà nước trong đối nội và đối ngoại.ThomasHobbes (1588– 1679) pháttriểnquanniệmấyvề“chủquyền”,xemđólànơiđượcngườicôngdânuỷquyềnvìchínhnhữnglợiíchcủamình.Hobbespháchoạmộttriếthọctoàndiệngồmbaphần:thânthể,conngười,ngườicôngdân.ÔngmởrộngphầnthứbanàythànhquyểnLeviathannổitiếng(1651).Dựavàocâucáchngôncổđại:“Ngườilàthầnlinhvớingười”(theonghĩaởđâucósựtươngtrợthìcómặtThượngđếởđó),ôngđảongượclại:“Ngườilàchósóivớingười!”Nókhôngchỉnói lênsự íchkỷcủaconngườimàcả tình trạng tệhạicủa“cuộcchiếntranhcủatấtcảchốnglạitấtcả”.

TheoHobbes,đóchínhlà“trạngtháitựnhiên”vô–chínhphủ,chưađượcđiềutiết,khiếnmạngsốngvànhữngquyềnlợichínhđángcủamỗicánhânthườngtrựcbịđedoạ.Vậy,theoông,chínhlýtrícủaconngười–chứkhôngphảinhữnglýtưởngmơhồvềđiềuchânhayđiềuthiện–đãbuộcconngườiphảithoátrakhỏitrạngtháitựnhiênbằngcáchthiếtlậpvàgìngiữnềnhoàbìnhvớimọingườikhác thôngquahình thứckhếước,uỷquyềnchomộtnhànướcmạnhtheohìnhảnhconthuỷquáiLeviathantrongtruyềnthuyết.

Tựdo:conđườngphíatrước

VớiMachiavellivàHobbes,hìnhdungvềsựtựdonơicácnhànhânvănchủnghĩathờiPhụchưngđãnhuốmmàuyếmthế.Tựdobâygiờđồngnghĩavớitrạngtháitựnhiênvôtổchứcmàconngườiphảikhắcphục.Tấtcả–kểcả

tôngiáo,triếthọc,khoahọc–đềubịgiángcấp,trởthànhphươngtiệnbảovệquyềnlực,trậttựvàsựổnđịnh.Lýtưởnghạnhphúccánhân–đượcsốnghàihoàtronggiađìnhvàcộngđồng–củacácnhànhânvăntrướcđâykhôngcònnữa.Thayvàođó,nơiMachiavelli,làkẻthốngtrịvànhữngthầndânchỉbiếttuânphục.NơiHobbes,nhànướctrởthànhchỗdựachochiếnlượcsốngcòncủaconngười.Tuynhiên,cácvươngquốccủachâuÂuthờicậnđạisơkỳnàyđangtiếnlênconđườngtrởthànhnhữngnhànướcdântộc.Tiếntrìnhnày tất yếu vượt qua những quan niệm chính trị còn thô lậu,mở ra viễntượngmớicủamộtnhàlýthuyếtchínhtrịsẽgâydấuấnbấthủlênthờicậnvàhiệnđại,quacáctuyênngônnhânquyềnvàdânquyền,nềntảngchohaibảnhiếnphápcủanướcPhápvàMỹ:JohnLocke.

BùiVănNamSơn

“Giaolưutrựctuyến”vớiHobbes,LockevàRousseauSGTT.VN-Ngườidẫnchương trình:Mờiquývị theodõibuổi tranh luận“trựctuyến”(tưởngtượng!)vớibavịtổsưchungquanhcâuhỏi:Nhànướcđểlàmgì?Dânquyềncầnđượcthểchếhoárasao?Xinnhiệtliệtgiớithiệucụ Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778) người Pháp và hai cụ tiền bốingườiAnhlàThomasHobbes(1588–1679)vàJohnLocke(1632–1704).

J.J.Rousseau–ngườitiếpnốitưtưởngcủaHobbesbằngcuốnKhếướcxãhội.

Ngườidẫn:“Kính lãođắc thọ”, thưacụHobbes,cụ làngườisáng lập triếthọcvềnhànướchiệnđại.Tạisaocụđặttênchotácphẩmchínhnăm1651củacụlàLeviathan?

Hobbes:Ờ, nhưđã cóngười giới thiệu (SàiGònTiếpThị,Conngười vàchínhtrịtiền–hiệnđại,3.8.2011),trongKinhThánh,Leviathanlàconthuỷquái hung dữ khiến ai cũng khiếp sợ. Tôi dùng hình ảnh ấy đểminh hoạquyềnlựcvôbiêncủanhànước.Nógieorắcsợhãivàbuộcmọingườiphảikhuấtphục.

Người dẫn: Thật khác hẳn với quan niệm cổ đại và trung đại!Aristotelesxemconngườilàsinhvậtxãhộivànhànướcmanglạisựhoàhợphơnlàkẻgieorắcsợhãi.

Hobbes:Đúngthế,tôikhôngcònxemconngườilàsinhvậtxãhộinữamàxuấtpháttừconngườiriênglẻvớisựtựdocánhâncủahọ.Theobảntínhtựnhiên,khôngaichịuphụctùngai,dođó,sựhạnchếquyềntựdochỉcóthểđược chấpnhậnkhimọi người đều tán thành.TrongLeviathan, tôi chứngminhrằngnhànướccóquyềnlựcvôbiênvàhungdữlànhờcósựtánthànhcủamọingười.

Ngườidẫn:Lạvậy?Xincụnóirõhơn.

Hobbes:Thìôngnhìnđấy!Muốnbiệnminhchosự tồn tạicủanhànước,phảibắtđầutừtrạngtháitựnhiên,tứcbắtđầutừcáingượclại.

Ngườidẫn:Nhưng trạng thái tựnhiên làmgìcó trong thực tế!Cóaiđangsốngtrongtrạngtháiấyđâu?

Hobbes:A,đừnghiểulầm.Trạngtháitựnhiênkhôngphảilàtìnhtrạngsơkhaitronglịchsửmàchỉlàmộtthửnghiệmtưduycủatôithôi.Tôithửgiảđịnhtrườnghợpconngườisốngkhôngcónhànước,khôngcóluậtpháp…đểxemthửsẽxảyrachuyệngìvàgặpphảinhữngkhókhănnào.Từđóchothấynhànướclàcầnthiếtđểkhắcphụcnhữngkhókhăn,khiếmkhuyếtấy.

Ngườidẫn:Vâng,tôihiểu.Vậykhókhăn,khuyếtđiểmnàovậy?

“Conngườisinhratựdo,nhưngnơinơiđềuởtrongxiềngxích”.–J.J.Rousseau(1712–1778)

Hobbes :Đólà tình trạng“chiến tranhcủa tấtcảchốnglại tấtcả”.Khôngphải tôibảo rằngnếukhôngcónhànước thìcứchiến tranh liênmiên,màbảo rằng, trong tình trạng đó, con người luôn nghi kỵ nhau và sẵn sàngchoảngnhaubấtkỳlúcnào.Nóimộtcáchhìnhtượng:“ngườilàchósóivớingười”.

Rousseau(chenvào):Ồ,cụquálờirồi!Bảntínhtựnhiêncủaconngườiđâucóíchkỷvàxấuxanhưcụnghĩ!TôiđãchứngminhđiềuấytrongLuậnvănvềnguồngốcvàcơsởcủasựbấtbìnhđẳngcủaconngười.

Ngườidẫn:XincụRousseaucứđểchocụHobbesnóihếtýđã.Látnữasẽxinmờicụcóýkiến!

ThomasHobbes(1588–1679).

Hobbes:NàyanhbạntrẻRousseau,hãycócáinhìnthựctếđi!Conngườiquantâmđếnsựantoànvàhạnhphúccủamìnhtrướchết,đấykhôngphảiíchkỷthì làgì?Tôicócáinhìnhơibiquanvềconngườicũnglàdokinhnghiệmthựctếtrongthờinộichiếnácliệtcủanướctôi,khiếnnăm1640tôiphảichạysangnướcPhápcủaanhđểtịnạnsuốtmườinămđấy.Điềuthứhailà: tựnhiên sinh raconngườiai ai cũnggầnnhưnhau.Ngaykẻyếunhấtcũngcóthểthanhtoánngườimạnhnhất,nếuanhtadùngmưumẹohayliênkếtvớingườikhác.Dođó,trongtrạngtháitựnhiên,khôngaicóưuthếhơnhẳnaicả.Khôngcónhànướcthìmạnhainấylàm.Đóchínhlà tìnhtrạng“chiếntranhcủatấtcảchốnglạitấtcả”mànóibằngtiếngLatinhchooailà“bellaomniumcontraomnes”!

Ngườidẫn:Thếlàmsaotránhđượcmộtcuộcchiếntranhtoànthểnhưthếhảcụ?

Hobbes:Cáchduynhấtlàphảithiếtlậpmộtquyềnlựcphổbiến,tứclànhànước. Tôi đã gọi hành vi khai sinh ra nhà nước ấy là “khế ước xã hội”.Ngườiđầutiênđấynhé!Nhưngđừnglẫnlộn“khếướcxãhội”với“khếướccaitrị”.“Khếướccaitrị”làgiữakẻcầmquyềnvớinhândân.Còn“khếướcxãhội”làgiữanhữngngườicôngdânvớinhau,chứkhôngphảivớikẻcầmquyền.Nếunguyênnhâncủachiến tranh làdoaicũngcóquyền thìđểcóhoàbình,taphảithoảthuậnvớinhaumộtkhếước,trongđótuyênbốrõrằngtatừbỏcáiquyềnmuốnlàmgìthìlàmấyđivàuỷtháccáiquyềnấychomộtkẻcaitrị.Vớiquyềnhạnđượctrao,kẻcaitrịmớicóthểngănngừasựtấncônglẫnnhauvàsựtấncôngcủangoạibang.Nhiệmvụnàycũnghoàntoàncóthểdomộttậpthểhaymộtnghịhộiđảmnhận.

Ngườidẫn:Thếcụnghĩngười tasẵnsàng tựnguyện từbỏquyềnhạncủamìnhà?

Hobbes:Tạisaokhông?Ngaycảkẻíchkỷnhấtcũngthấythếlàcólợichomình,đượcyêntâmănngonngủkỹ!

Ngườidẫn:Thếnếucóngườikhôngchịukýkhếướcthìlàmthếnào?

Hobbes:Đúnglàcóvấnđềấy!Ngườitachỉchịutừbỏquyềnhạnnếuaiaicũngđồnglònglàmnhưthế.Khếướcsẽkhôngthànhnếukhôngđượcmọingười–trừkẻcầmquyền–tựnguyệntừbỏquyềnhạn.Đâychỉlàkịchbảnthửnghiệmđểchứngminhsựcầnthiếtcủanhànướcthôimà!Nhưngtôivẫntinrằngsaukhisuynghĩkỹ,chắcmọingườiđềuchịuký!

Ngườidẫn:Vâng,thôicũngđược,vậytheocụ,nhànướccóquyềnlựcđếnđâu?

Hobbes:Tuyệtđối!Baolâunhànướcbảođảmđượcsựổnđịnhvàanninh,thìmọingườiphảituânlệnh,khôngaiđượcchốnglại,chodùthấymìnhbịđốixửbấtcông.Kẻcầmquyềncóthểtrấnáp,kếtán,bỏtù,thậmchíxửtửngườivôtội,nếuthấycólợichocuộctrịan!Nghĩavụvânglờichỉkếtthúckhinhànướckhônglàmtròntráchnhiệmấy!

Rousseau(lato):Trờiơilàtrời!Thếlàcụmuốnbênhvựcchochếđộquânchủchuyênchếrồi!Lànhàdânchủ,tạihạkiênquyếtphảnđối!

Hobbes:CuộcnộichiếnởnướctôichỉkếtthúckhiCromwellthiếtlậpchếđộđộctàinăm1649đấythôi!Tôithấynguycơđộctàichuyênchếcònđỡhơnnguycơhỗnloạnvôchínhphủ!

Rousseau:Ồ,ồ…

Người dẫn:Xinhai cụbớt nóng!Chúng ta còn chờnghe caokiến của cụLockeđểxemcólựachọnnàokháckhông!

(viếtlạitheokịchbảncủaBerndRolf),

BùiVănNamSơn

“Giaolưutrựctuyến”vớiHobbes,LockevàRousseau–2SGTT.VN - Người dẫn chương trình: Chúng ta vừa nghe cụ Hobbes chủtrươngmộtnhànướcmạnh,cóquyềnlựcvôbiênđểđảmbảoanninhcôngcộng.ThưacụLocke,làtácgiảcủaHaikhảoluậnvềchínhquyền(1689–1690),cụnghĩgìvềquanniệmấycủacụHobbes?

JohnLocke:Tôikhôngngờtácphẩmcủatôilạicótácđộngmạnhđếnthế,khi trở thành tư tưởngdẫnđạochobảnHiếnphápHoaKỳ, rồiđược tríchdẫnlạicả trongTuyênngônđộclậpcủanướccácbạn!TôicũngthíchthúđượcbiếtquyểnKhảoluậnthứhaiđãđượcôngnghèLêTuấnHuydịchsangtiếng Việt (NXB Tri Thức, 2007), tuy muộn đến hơn… 300 năm! (cười)

(Ngườidẫnchenvào:Muộncònhơnkhông,thưacụ!)Trởlạivớicâuhỏi,cóhaimặt.Việcbiệnminhsựtồntạicủanhànướcbằngkhếướcxãhộiquảlàmộttrongnhữngýtưởngthiêntàinhấttrongtriếthọcchínhtrị.ChỗnàytôikhâmphụcvàxintiếpthucụHobbes.Nhưng,tôilạicómộtquanniệmhoàntoànkháccụvềtrạngtháitựnhiênvà,dođó,vềvaitròcủanhànước.Theotôi, trạng thái tựnhiênkhôngphải làmột trạng tháihỗn loạn,bởinó luônđượcnhữngquyềnhạnvànghĩavụtựnhiênđiềuchỉnh.

Ngườidẫn:Cụđãgọiđólànhững“nhânquyềntựnhiên”?

Locke:Đúngthế!Conngườicólýtrí,vàchínhlýtrísẽdạychotabiếtrằngkhông ai có quyền cướpbóc, đả thương, giết hại hay tước đoạt tự do củangườikhác.Đấyôngxem:nếumọingườilàbìnhđẳng,thìđiềugìtamuốnngườikháctôntrọng,tacũngphảitôntrọngnhưvậychongườikhác,đólàquyềnsống,quyềnantoànthânthể,quyềntựdovàquyềnsởhữutàisản.Đólànhữngquyềnbấtkhảxuấtnhượng,bởichúngthuộcvềconngườixétnhưlàconngười, chứkhôngphảichờnhànướcbanphát.Chúngđãhiệndiệnngaytrongtrạngtháitựnhiên,khiconngườiýthứcmìnhlàconngười.

Ngườidẫn:Xinhỏingay:vậy,nhànướccónhiệmvụgì?

Locke:Hỏihơivội,nhưngcóthểtrảlời:nhànướcchỉcónhiệmvụduynhấtlàbảođảmvàbảovệnhữngquyềntựnhiênấy!

Rousseau(chenvào):Nhànước,trongmọitrườnghợp,khôngđượcviphạmcácquyềnấyà?

Locke:Không!Tuyệt nhiên không được phép!Tôi khác với cụHobbes ởchỗấyđấy.Việcnhànướccósựđộcquyềnvũlựclàmốinguyhiểmlớnđốivớisựtựdocủangườicôngdân.Vìthế,vấnđềcốtyếulàphảithiếtkếnhànướcthếnàođểnhànướckhôngthểlạmquyền.

Ngườidẫn:Bằngcáchnàohảcụ?

Locke:Bằngsựphânquyền, thếthôi!Tôichủtrươngphânquyềngiữalậpphápvớihànhpháp.Saunày,ôngbạnMontesquieu(1689–1755)mởrộngthànhtamquyềnphânlập,thêmcảtưphápnữa.Bâygiờ,cóngườicòngọibáochí, truyền thông làquyền lực thứ tưvàgọicác tổchứccủaxãhội làquyềnlựcthứnăm.Ồ,đólàmộtcâuchuyệndài,nhưngtấtcảđềubắtnguồntừýtưởngbanđầucủatôiđấy!

Rousseau (nhấp nhổm):Nhân quyền, phân quyền…hay đấy, còn phải cãi

nhauchoralẽ.Tôisốtruộtlắmrồi!

Ngườidẫn:Rồisẽđếnlượtcụ,cụRousseauạ!ThưacụLocke,xinbànvềnhânquyềntrước.

Locke:Vâng,nhânquyềnvàviệcbảovệnhânquyềnlàmộthànhtrìnhrấtdài.Banđầuchỉtrongtưtưởng,rồiđượcthểchếhoátrongmỗiquốcgiavàsaucùng,trênbìnhdiệnquốctế.ỞphươngTây,ngaytrongtriếthọcHyLạpcổđạiđãcótưtưởngvềsựbìnhđẳngcủamọingười.Sauđó,tưtưởngKitôgiáotiếp tục truyềnthốngnhânquyềntựnhiêndothượngđếbancho.Hainguồntưtưởngcóyêusáchphổquátấyphảichờđếnthờicủatôimớitừngbướcđượcthểchếhoá.

Ngườidẫn:HìnhnhưnướcAnhcủacụvẫnlàkẻtiênphong?

Locke:Tôitựhàomàxácnhậnđiềuđó!Ngaytừnăm1215,ĐạihiếnchươngMagnaChartaLibertatumđãhạnchếmộtsốquyền lựccủaôngvua.Năm1628,bảođảmquyềnantoànthânthểcủangườidân.Năm1679lạicóbướcđột phámới: các nhân quyền được cụ thể hoá trong luật pháp: công dânkhôngbịbắtbớvôcớvàphảiđượcthẩmphánxétxử.Cácquyềnnàycũngđượcdànhchocảcácthuộcđịa,chẳnghạnởMỹ.Dựavàocácýtưởngcủatôi,năm1776ởMỹhình thànhhaivănbảnbấthủ:TuyênbốnhânquyềnVirginiavàTuyênngônđộclậpcủanướcMỹ.Vănbảntrướcthậtđángnhắctới, vì nó xác định rõ các quyền cốt lõi bất khả xâm phạm: quyền sống,quyền tựdo,quyền sởhữu tài sản,quyền tựdohộihọpvà tựdobáochí,quyềntựdođilại,quyềnkhiếutố,khiếunại,quyềnđượcphápluậtbảovệvàquyềnứngcử,bầucử.ỞlụcđịachâuÂu,cáchmạngPhápbùngnổvớikhẩuhiệu“Tựdo,bìnhđẳng,bácái”,chorađờiTuyênngônnhânquyềnvàdânquyềnnổi tiếngvàongày26.8.1789, rồi cácnướckhác lần lượt theochântrongsuốtthếkỷ19.Tưtưởngtriếthọcđãtrởthànhhiệnthựctrongcácđịnhchếchínhtrịvàpháplý.Nhưng,…

Ngườidẫn:Nhưngsaocụ?

“Mụcđíchcủaluậtphápkhôngphảiđểhạnchếmàđểbảovệvàmởrộngsựtựdo”.

JohnLocke

Locke:Chuyệnnàyxảyrasaukhitôimấtđãlâu!Chỉbiếtrằngngườitagặpvấnđềlớn:cácnhânquyềncógiátrịphổquát,trongkhicácđịnhchếchỉcógiátrịtrongkhuônkhổcácquốcgia.Chínhthảmhoạcủahaicuộcthếchiến

ởthếkỷ20buộcmọingườinhậnrarằng:nhânquyềnkhôngchỉlàchuyệncủatừngquốcgiariênglẻmàcòncủacộngđồngquốctế.ThếlàrađờiHiếnchươngcủaLiênhiệpquốcvàongày26.6.1945(nhấtlàđiều56)vàTuyênbốchungvềnhânquyềnngày10.10.1948cótínhràngbuộcchomọinướcthànhviên.Sauđócòncónhiềucôngướcliênquannữa.

Ngườidẫn:Hiếnchương,tuyênbố,côngước…giốngnhưnhữngluậtchơiquốctế.Thếcòntrọngtài?

Locke:Trọng tàichínhởđây làLiênhiệpquốcvớicácđịnhchế tàiphán.Còntrọngtàibiênlàcáccơquan,tổchứcphichínhphủkhôngcóquyềntàiphánnhưngtheodõi,pháthiện,cảnhbáo.Giốngnhưtrongmộttrậnbóng,cầuthủhaiđộilẫnkhángiảthườngkhôngưathíchtrọngtàichínhlẫntrọngtàibiên,cònlaóvàđổlỗinữa!Baonhiêuvụchơixấuvẫndiễnrasaulưngtrọngtài,nhưngthửtưởngtượngmộttrậnđấumàkhôngcótrọngtài…Vìthế,nângcaođạođứccủacầuthủvàtăngcườngquyềnhạncủatrọngtàilàhaimặt củamột đồng tiền!Tôi thấy bàMaryRobinson, cựu cao uỷLiênhiệp quốc có lý khi bảo rằng: “Những vi phạm nhân quyền hôm nay lànguyênnhânchonhữngxungđộtngàymai”.CảôngcựuTổngthưkýLiênhiệp quốcKofiAnnan nữa: “Một Liên hiệp quốcmà không bảo vệ đượcnhânquyềnthìcũngkhôngthểbảovệđượcchínhmình”.Tôimàcònsống,chắctôisẽphảiviếtthêmvàiquyểnKhảoluậnnữa!

BùiVănNamSơn

“Giaolưutrựctuyến”vớiHobbes,LockevàRousseau–3SGTT.VN-Ngườidẫnchươngtrình:ThưacụRousseau,cụđãnhiềulầntỏrasốtruột,vìhìnhnhưcụkhôngmấyđồngtìnhvớicụHobbeslẫncụLocke.Thế nhưng, tại sao cụ,một trong những người cha tinh thần của đại cáchmạngPháp,lạiđặttênchotácphẩmnổitiếngcủamìnhlàKhếướcxãhội(1762),mộtthuậtngữthuộcbảnquyềncủahaicụkia?

TranhThầnTựdolãnhđạonhândântrongcáchmạngPháp1789(EugeneDelacroix).Ảnh:

J. J.Rousseau:Tôi sinhsauđẻmuộnsovớihaicụnênbâygiờmớiđượcphátbiểu!Nóithậtnhé,ngoàinhanđềấyra,tôichảcóđiểmgìchungvớihaicụấycả!Tôidámnóirằng,tuycóvaymượnthuậtngữ,nhưngchínhtôimớilàngườithậtsựhiểuđúngýnghĩacủa“khếướcxãhội”.Độngcơlớnnhấtcủatôilàbảovệtựdocủaconngười.Trongtrạngtháitựnhiên,conngườilàhoàntoànđộclậpvàtựdo,thếnhưngnhìnđâucũngthấyconngườiđangởtrongxiềngxích.Vìthế,vấnđềcơbảncủatriếthọcchínhtrịlà:làmsaotìmrađượcmộthìnhthứcnhànướcvừabảovệconngười,đồngthờiconngườicũngkhôngphảitừbỏquyềntựdocủachínhmình?

Hobbes:Khôngthểcóchuyện“lưỡngtoàn”nhưthếđượcđâu,ôngRousseauạ!

Rousseau:Thưa cụ, hoàn toàn có thể được!Miễn là phải đápứngmột sốđiềukiệnmàdo thời lượng, àquên, dokhuônkhổbài báo, tôi chỉ đề cậpngắngọnhaiđiểmthôi.Thứnhất,khikýkếtkhếước,mọingườiphảituyệtđốiđượcđốixửbìnhđẳng,khôngngoạilệ.Nghĩalà,khácvớihìnhdungcủacụHobbes,khôngđượcphépcókẻcầmquyềnđứngbênngoàikhếướcxãhội.Điềukhiểnnhànướckhôngphải từýchíđộcđoáncủakẻcầmquyềnmàtừ“ýchíphổbiến”củanhândân.Trongmọivấnđềchínhtrị,ýmuốncủanhândânlàquyếtđịnh,chonênkhếướcxãhộinhấtthiếtphảidẫnđếnnềndânchủvàcộnghoà.Tôihiểuđólàquyềnphúcquyếttốihậucủanhândâncũngnhưviệc trưngcầudâný thườngxuyênvềmọiquyếtđịnhchínhtrị.Mộtkhiýchícủanhànướcvàýchícủatừngcôngdânphùhợpvớinhauthìcôngdânmớiđượctựdo,bởikhituânlệnhnhànước,ngườicôngdânkỳcùngchỉtuântheochínhmình!

Locke:Nóinghehaylắm,nhưngôngthừabiếtkhitrưngcầuýdânthìchínngườimườiý,chẳngbaogiờđiđếnđượcmộtýchíthốngnhất.Tạisaothế?Vìlẽgiảndịlàlợiíchcủamỗingườivàcủanhiềunhómngườitrongxãhộilàkhácbiệtnhau.

Rousseau:Tôiđồngývớicụởđiểmấy.Nhưngđừngquênrằngýchíphổbiếnkhôngđồngnhấtvới tổngsốnhữngýchícábiệt.Vàtừđótôiđiđếnđiềukiệnthứhai.Nếunhữngkhácbiệtvềýkiếnvàlợiíchlàdosựkhácbiệtvềcácquanhệsởhữumàra,thìtaphảilàmchosựkhácbiệtấykhôngcònnữa.Chonên,theotôi,trongkhếướcxãhội,conngườikhôngchỉtựtừbỏnhữngquyềnhạnmàcònphảitừbỏcảsởhữucủamìnhnữa.Từđó,nhiệmvụcủanhànướclàphảiquânphân,nghĩalà,chiađềusảnphẩmxãhội.Bấygiờ,chỉcònlợiíchchunglàđảmbảođờisốngcộngđồnghoàhợp.Cụthấykhông,nhưthếlàthoảmãnđượccảhaiđiều:sựngựtrịcủaýchíphổbiếnvàtựdocủacánhântrongnhànước.

Hobbes:Mơmộnghãohuyềnthôi,anhbạntrẻạ!Lịchsửchothấynhữngýtưởngấychẳngbaogiờthànhhiệnthựcđượccả!Thứnhất,vềnềndânchủtrựctiếpthìcóthểtươngđốidễthựchiệntrongphạmvinhỏnhưthànhphốGenèvelàsinhquáncủaanh,chứlàmsaothựchiệnđượcởnhữngquốcgiađôngdân?Cònviệcquânphân tàisản làmộtý tưởng tốtđẹp,nhưngtôiekhôngkhéosẽvấpphảivếtxeđổcủa…quanliêubaocấp!

“Chínhtrịlànghệthuậtcủacáicóthể”OttovonBismarck(1815–1898,ThủtướngđếchếĐức)

Rousseau:Đấychỉlàvấnđềkỹthuật,thưacụHobbes!Ởnhữngnướcđông

dân,tôicũngđãdựkiếnhìnhthứcdânchủđạidiện.Nhưng,nguyênlýlớnnhất của tôi vẫn là: chủ quyền và quyền phúc quyết, tức việc lập hiến, làthuộcvềnhândân theonguyên tắcnhất trí, cònviệc lậpphápcó thể theonguyêntắcđasố.Chủquyềnthốngnhấtnơinhândân–chứkhôngphảinơinhànước–làkhôngthểphânchia,khôngthểuỷthác,vàdođó,khôngcầnđặtravấnđềphânquyềnnữa!Chínhphủchỉđơnthuầnthựchiệnnhữnggìnhândânđãbiểuquyếtvàbịgiámsátthườngxuyên,cónhiệmkỳvàcóthểđượcthaythếbấtkỳlúcnào.Còn,thưacụ,nếukhôngcóđòihỏiquânphântàisảncủatôithìđãkhôngcócáccaotràođấutranhchosựbìnhđẳngxãhộiđểdẫnđếnsựhìnhthànhcácloạihìnhnhànướcphúclợinhưngàynay.Nhànướcmàkhônglochongườinghèo,ngườithấtnghiệp,đauốmthìlochoai?Chính vì thế, xin lỗi cụ Locke, dướimắt tôi, nhà nước của cụ chỉ là anhchànggácđêm,locanhcửavàgiữcủachobọnnhàgiàu!

Locke:AnhRousseau ạ, tôi thấy ý tưởng của anh về chủ quyền thuộc vềnhândânlàrấthay,nhưngcái“ýchíphổbiến”củaanhthìmùmờ,rấtdễbịthần thánhhoávà lợi dụngđể lạmquyềnđấy.Robespierre chẳngđãnhândanh“ýchíphổbiến”đểtiếnhànhkhủngbốtrongthờicáchmạngPhápđósao?Pháttriểntưtưởngcủaanh,việcxoábỏsựphânquyềnđểthaybằngsựphâncôngnhưchủtrươngcủaanhHegelsaunàytrongquyểnCácnguyênlýcủatriếthọcphápquyền(1820–NXBTriThức,2010)chỉlàmộtkhảnănglýthuyết,tiềngiảđịnhmộtxãhộitựnóđãđadạnghoáđếncaođộ,cótínhtựtrịrấtcao, trongđóquyềncủavịnguyênthủchỉmangtínhtượngtrưngnhưdấuchấmtrênchữimàthôi.Cònnhànướcphúclợi,đếnmứcnàođó,cóthểlàmchonhànướcphásảnnhưchơi!

Ngườidẫnchươngtrình:Xemrabacụkhóđiđếnchỗhoàntoànđồngývớinhau.Làkẻhậusinh,chỉxinphép tómtắt theokiểu…dunghoànhưsau:caokiếncủabacụthậtrakhônghoàntoànloạitrừnhau!Cómộtnhànướcmạnhđểbảođảmanninhvàhoàbình làcần thiết theoýcụHobbes.Nhànướchiệnđạivớitínhđadạng,năngđộngđiliềnvớinguyêntắc“kiểmtravà cânbằng” cũngđangchứng tỏ sức sống theohìnhdungcủa cụLocke.Saucùng,mộtnhànướcphúclợidânchủmanglạisựansinhvàbìnhđẳngxãhộilàhoàntoànphùhợpvớinguyệnvọngcủacụRousseau.Cáigìcựcđoanquácũngkhôngtốtchoconngười,phảikhôngthưacáccụ?Xincảmơnsựhiệndiệncủabacụvàsựtheodõicủaquývị!

BùiVănNamSơn

“GặpPhậtgiếtPhật”hayvềmộtcáchđọcKẻphảnKitôcủaNietzscheSGTT.VN-“GặpPhậtgiếtPhật,gặpTổgiếtTổ” làmột lốinóicủa thiềntông, gâykinhhãi không chỉ chonhững tín đồ sơ cơ!FriedrichNietzsche(1844 – 1900) càng như thế vì ông có lối nghịch ngôn, nghịch hành dịthường.Côngkíchôngkhádễ,vìtácphẩmcủaôngkhôngthiếunhữngmâuthuẫn,nghịchlý.Ngộnhậnôngcàngdễhơnkhinhiềuchữôngdùngcóvẻcuồngbạo,khinhrẻconngười:“ýchíquyềnlực”,“siêunhân”,“đánhgiálạimọigiátrị”...

FriedrichNietzsche(1844–1900)Ảnh:

Ôngtunghoànhbútmực:nhữnggìtưởnglàcaocả,thiêngliêngđềubịôngđánh đổ hết và hầu như chúng không thể gượng dậy nổi. Rồi đến cả“Thượngđế”, ôngcũngkhông từ!Trong125châmngôncủaquyểnKhoahọcvuitươi, tatìmthấycâukhéttiếng:“Thượngđếđãchết!”Rồiôngnóithêm:“Thượngđếvẫnchết!”Vàocuốiconđườngsángtạo–trướckhiôngrơivàođiênloạntrongmườinămcuốiđời– làcaođiểmvới tácphẩmKẻphảnKitôviếtxongnăm1888,côngbốnăm1895,vớibảndịchtiếngViệtvừaramắtcủaHàVũTrọng,đượcTiếnVănhiệuđínhvàviếtlờigiớithiệu(NXBTriThức,2011).

Trênlưỡidaocạo

“KẻphảnKitô”ởđâykhôngphảilàtêngọimộtnhânvật,mộtngôivị,màđúnghơnlàkẻphêphánmộtthứluânlýđãbịđịnhchếhoáđếnxơcứng,“đãbiếngiátrịthànhcáivôgiátrị,biếnchânlýthànhdốitrá,biếnsựcươngtrựcthànhsựđớnhèn”.Sựsốngdồidào,mạnhkhoẻđãbịlàmchoyếuđuối,bạcnhược, vì thế nền luân lý ấy, “Thượng đế” ấy cũng phải chết theo. Mộtnghịchlýnhưngkhônghẳnlànghịchlý:chỉkhimột“Thượngđế”nhưthếthựcsựchếtđithìrồimớicóthểhồisinhtrongsựvĩđạiđíchthực.

ThậtlàmộtcuộcmạohiểmnhưđitrênlưỡidaocạokhimuốndõitheobướcchâncủaNietzscheđểthửnhìncuộcđờitừmộttầmcaodễgâychoángvángnhưthế.“Ởđâykhôngcósựraogiảng,khôngđòihỏiđứctin(…)Tôikhôngphải làmộtconngười, tôi là tráimìn” (EcceHomo,1888).Đốivớingườiđọc,Nietzschechờđợi:“Bạnphảinênchínhtrựcvềphươngdiệntinhthầntớiđộrắnđếnmứcchịuđựngđượcsựnghiêmtúcvànhiệttìnhcủatôi”(KẻphảnKitô,Lờiđầu).Đốivớikẻyêuthíchông,sùngbáiông,ôngcũngcảnhcáo:“Cácngườitônsùngta,nhưngđiềugìsẽxảyranếusựsùngbáiấysụpđổmộtngàynàođó?Coichừng,tượngđàisẽđèchếtcácngườiđấy!”(EcceHomo,lờitựa).

Triếtlývớicâybúa!

“Chúngtachưabaogiờđủchínmuồi,đủtrưởngthànhđểhiểucâunóicủaNietzsche:“Thượngđếđãchết!”

MartinHeidegger(1889–1976,đạitriếtgiaĐức)

“Làmột tráimìn”, rồi lại bảo rằng “triết lý với câybúa” (Hoànghôn củanhữngthầntượng,1889),Nietzschechotacảmtưởngônglàngườidễbùngnổvàpháphách.Nhưngkhông,ôngsửdụng“câybúa”mộtcáchtinhtế,sắcsảo,khôngphảiđểđậpphávôlốimànhưmộtchiếcđũathẩmâmđểgõvàotừng ngẫu tượng, xem nó có thực chất hay rỗng ruột. Ông tìm những lýtưởnggiảmạo,nhữngchânlýnửavời,trútbỏ,làmsạchchúngđểthaybằngcáimới.Thaybằnggì thìôngchưa thật rõ,nhưngbiếtchắcmộtđiều:conđườngđếnvớichânlýđòihỏiphảiđậpvỡnhữnggìphảnchânlýhaynguỵchân lý.Trước tiên,ông“gõ”vàochủnghĩanhịnguyênkiểuPlaton,phânđôi“Thượngđế”và“thếgian”,dẫnđếnchỗkhinhghét,thùđịchnhữnggìlà“tựnhiên”,là“trầnthế”.Rồiôngquaysangphêphánnềnluânlýxơcứng,giáođiềucủaKitôgiáokinhviện,trướckhiphêpháncảphiênbản“PhậthọcchâuÂu”dẫnđếnchủnghĩahưvô,phủnhậnmọigiátrịvàchânlýkháchquan.Nietzschenhậnrasựcấpbáchcủatìnhthế,vìtấtcảnhữngquanniệmấysẽlànguyênnhândẫnđếnsựsangãvà“suyđồi”củaconngười.Ôngnhưđãnhìnthấytrướcthảmhoạcủahaicuộcthếchiến,“nhữngcuộcchiếntranh

nhưchưa từngcó trênmặtđất” (EcceHomo,chươngcuối),khicuộcchạyđuavũtrangvàcôngnghiệpsonghànhvớisựdốitrá,khánhkiệtvàbấtlựccủatưtuởng.Vớiông,conđườngkhắcphụcchủnghĩayếmthế,chủnghĩagiáođiềuvàchủnghĩahưvôchínhlà“ýchíquyềnlực”nhưtêngọimộttácphẩmdởdangcủaôngvàocuốiđời.“Ýchíquyềnlực”khôngphảilàsựmêcuồngquyềnhànhvàbạolựcnhưvẫnthườngbịngộnhận.Mộtchitiếtđángnhớtrongtiểusửcủaông:ngày3.1.1889ởTurin,khithấyngườiláixengựađánhđậptànnhẫnconngựa,Nietzscheđãômchầmlấycổngựa,gàokhócvanxinngườiláixedừngtaylại.Ôngngãquỵvàkhôngbaogiờhồiphụcđượcnữa!Vậy,“ýchíquyềnlực”đúngnghĩalàsửdụngýchídũngmãnhđểvượtrakhỏisự“suyđồi”,vươnđếnmột“nềntriếthọcmớicủatươnglai”(nhanđềphụcủaquyểnBênkiaThiệnvàÁc,1886).Tươnglaimớimẻấysẽrađờikhiconngườiđứngvữngtrênđôichâncủamình,khilờirăn“ngươiphải”trởthành“tôimuốn”.Conngườicầnhọccáchtựbaynhảychứkhôngphải trôngchờsự thúcđẩycủa“Thượngđế”và“tínđiều”.Conngườicầntháobỏxíchxiềng,nhậnrasứcmạnhđíchthựccủamìnhđểluônvươntới,luôn“vượtrakhỏichínhmình”theođúngnghĩacủachữ“siêunhân”.

“Vớilỗtaitinhtếhơn,nềntriếthọcmớimẻtuyệtnhiênkhôngphảilàphảntínngưỡng”

(BênkiaThiệnvàÁc).“Tôinóingượcnhưchưatừngcóainóingượcnhưthế.Dùvậy,tôikhôngphảilàmộtkẻchỉbiếtnóikhông.Tôilàmộtsứgiảmanglạitinmừng…”(EcceHomo).ĐiềuôngmongmỏilàmộtThượngđếbiết“phiêubồngnhảymúa”(Zarathustrađãnóinhưthế,1883–1885,bảntiếngViệtcủaTrầnXuânKiêm),khổvuivớiconngười,nângconngườilênhơnlàhạthấphọvàbắthọphảiquỳgối.

“Hươngnguyện,đứcchitặcgiả!”

Vì thế,Nietzscheđặcbiệt thùghétcácđịnhchếđạođứcgiả: “Đừngphán

xét,họnói,nhưnghọtốngxuốnghoảngụcmọithứchắnđườnglốihọ.GiaochoThượngđếphánxét,làchínhhọphánxét;vinhdanhThượngđế,làhọvinhdanhchínhhọ”(KẻphảnKitô).KhôngkhácgìKhổngTửvốnôntồn,lễnhượng,đãnổicơnthịnhnộ,mắngnhiếclũnhohươngnguyệnlàbọngiặccủađạođức.Bởichúngchuyênnghề“nhândanh”.Bởichúnglànhữngkẻpháhoạiđạođứcvàlýtưởngmộtcáchtàntệhơnaihết.Trướccổngthiênđàngvàcửathánhhiền,khôngcóchỗchobọngiảhình,khôngcóchỗchobọn“đứctặc”.

BùiVănNamSơn

Thânxácvà...tựdoSGTT.VN-Trở lạivớiquanniệmvềconngười, takhông thểkhôngnhắcđếnRenéDescartes (1596–1650)và ImmanuelKant (1724–1804).Ôngtrướcđượctônvinhlàchađẻcủatriếthọchiệnđại.Ôngsaucũnglàmộtđạitriếtgia,đồngthờilàngườithựcsựkhaisinhmônnhânhọc,tứckhoahọcvềconngười,theonghĩahiệnđại.

“Cỗmáyngười”?

RenéDescartes(1596–1650)

TathườngbiếtrằngDescartesphânchiamọithứtrênđờithànhhailoạibảnthể: bản thể vật chất có quảng tính và bản thể tư duy, vì thế được gọi làthuyếtnhịnguyên.Vậy,sựkếthợphailoạibảnthểnàynơiconngườinhưthếnào?Trướchết,nhờxétthânthểconngườinhưlàmộtbảnthểvậtchất,

Descartesđãmởđườngchoviệcnghiêncứukháchquanvềcơthểconngườivàcủamọisinhvậtnóichung.Trướcđây,quanniệmthânthểconngườilàcáigìlinhthiêng,bấtkhảxúcphạmcóưuđiểmcủanó,nhưngcũngđãcảntrởkhôngítchosựpháttriểncủacácbộmônnhưcơthểhọc,sinhlýhọcvànhất làkhoagiảiphẫu.Nhiềucâuchuyệnlykỳđượctruyềntụngvềnhiềunhà y học và thầy thuốc trong thế giớiArập (lúc đó tiến bộ hơn châuÂunhiều!),vìyêukhoahọcvàdonhucầuchữatrị,đãphảilénlútmổtửthidùbiết sẽ bị trừng phạt nặng nề theo pháp luật.Với quan niệmmớimẻ củaDescartes,conđườngđãrộngmở!Descartesđãcócônglaorấtlớn,cònviệckhắcphụcsựcựcđoanđểhướngđếnquanniệmchẩnđoánvàđiềutrịbệnhnhânmộtcáchtoàndiện(tâmthểkếthợp)nhưngàynaylàcâuchuyệnkhác!

Thếcònbảnthểtưduythìsao?Phảichăngconngườichỉlàmộtkhốixươngthịt–nhưmộtcỗmáytựđộng–nhưngbiếttưduynhưcóthêmmột...phụtùng? Không, người đã cực đoan hoá và chủ trương xoá bỏ thuyết nhịnguyêncủaDescartesđểxemconngườichỉđơnthuầnlàcỗmáybiếttưduychính làLaMettri (1709–1751) trong tácphẩmL’Hommemachine(Conngười – cỗmáy) (1748).Quanniệmduyvật cơgiới củaLaMettri khôngnhận ra dụng ý tinh tế trong thuyết nhị nguyên của Descartes. TheoDescartes,conngườikhácvớicỗmáytựđộngởchỗcónănglựctưduyđể,thôngquangônngữ,cóthểtraođổivớingườikhác.Nhờtínhchấtphổquátcủalýtính,conngườicóthểvượtrakhỏinhữnghoàncảnhnhấtđịnh,biểulộsuynghĩcủamìnhvềsựvậtvàcósựtựdolựachọn.Chỉtrongtínhchấtấy, con ngườimới có thể chịu trách nhiệm cũng như có thể bị quy tráchnhiệmvềhànhđộngcủamình.Conngười là tựdo!Ngược lại, thúvậtvànhữngcỗmáytựđộngthìdửngdưngvàtrunglậpvềluânlý,đạođức.Vềmặtlịchsửtưtưởng,chínhtừhọcthuyếtcủaDescartes,tamớihiểuđượclýdohìnhthànhcácloạichủtrươngkhácnhauvềconngườitừthếkỷ18trởđivớinàolàthuyếtduylinh,thuyếtduytâm,thuyếtduyvật,thuyếtduyvậtcơgiớiv.v.

Nhânhọc:khoahọcvềtựdo

Từ“nhânhọc”(anthropology)đượcMagnusHundt,ngườiĐức,sửdụnglầnđầutiênvàonăm1501,sauđólàOttoCasmannvàonăm1596.Vàothếkỷ18,trongkhiJ.F.Blumenbach(1752–1840)sánglậpmônnhânhọctheohướngkhoahọctựnhiên, thìImmanuelKant làngườikhaisinhmônnhânhọctriếthọcvớibàigiảngđầutiênnăm1772về“Cácchủngtộckhácnhaucủaloàingười”.Đếnnăm1798,bộgiáotrìnhđồsộcủaôngvề“Nhânhọctronggiácđộthựctiễn”mớithựcsựlàcôngtrìnhvạchthờiđại.

“Triếthọctheonghĩacôngdânthếgiớigồmbốncâuhỏi:Tôicóthểbiếtgì?Tôiphảilàmgì?Tôiđượcphéphyvọnggì?Conngườilàgì?Siêuhìnhhọctrảlờicâuhỏithứnhất,luânlýtrảlờicâuthứhai,tôngiáocâuthứbavànhânhọccâuthứtư.Nhưngtấtcảđềucóthểquyvềnhânhọc,bởicảbacâutrướcgắnliềnvớicâusaucùng”–ImmanuelKant

NgaytrongLờitựa,rõràngtheochânDescartes,Kantphânbiệtgiữanhânhọcsinhlýnhư“nhữnggìthiênnhiêntạoratừconngười”vớinhânhọcthựctiễnnhư“nhữnggìconngười,vớitưcáchsinhvậttựdohànhđộng,tựtạorahoặccó thểvàphải tạo ra từchínhmình”.Vềmặtnhânhọcsinh lý,đúngtheothuyếtbấtkhảtricủaôngvề“vật–tựthân”,Kantkhôngtinrằngtacóthểhiểubiếttrọnvẹnvềcơthểconngười,mộtnhậnđịnhmànềncôngnghệsinhhọcngàynayđangcốgắngcảichính!Tuyvậy,bảnthânnhữngnghiêncứuphongphúcủaôngvềbảnnăng,tínhkhí,nhântướng,giớitính,chủngtộcv.v.đãgópphầntíchcựcchomônnhânhọcsinhlý,nhấtlàcáclĩnhvựctâmlýhọcxãhội,tâmlýbệnhhọc…

ImmanuelKant(1724–1804)

Đónggóp lớncủaKant làđãnốikếtcácchủđềnàyvới tínhcáchvàvậnmệnhtriếthọccủaconngườivớitưcáchlàsinhvậtluânlývàcólýtrí.Conngười khôngphải là sinh vật “thuần lý” như thánh thần, cũngkhôngphảinhưcỗmáytinhvinhưngvôtìnhcủa“trítuệnhântạo”,tráilại,làsinhvật–tựnhiêncóthânxác,hữutình,vớibaodụcvọngvàyếuđuối,nênchỉlàsinhvật“cónănglựclýtính”màthôi.Vìthế,conngườikhôngcócáchnàokháchơnlàphảibiếtsửdụnglýtrícủamìnhđể“thôngquanghệthuậtvàkhoahọc,sốngchungtrongxãhộivớinhữngngườikhácnhằmvănhoá,vănminhhoávàđạođứchoá,thoátrakhỏibảntínhthôlậuvàxứngđánglàmngười”.Kantđặtcâuhỏi:Vậymônnhânhọcvàmônsưphạmphải làmgìđểpháttriểntiềmlựcđạođứcđểnókhôngxungđộtvớibảntínhtựnhiêncủacon

người?

Theoông, trướchết,nhânhọcphảidựatrênkinhnghiệmnội tâm.Sauđó,tiếnhànhkhảosátcặnkẽmọimặtcủađờisốngconngười,rútranhữngquytắctuykhôngthểhoàntoànchínhxácnhưnghữudụng.Nhânhọc“từgiácđộthựctiễn”thựcchấtlàmộtthứtâmlýhọcvàxãhộihọcthườngnghiệmnhưngđượcsắpxếp,hệ thốnghoávàđịnhhướngbằngtriếthọc.Thật thế,nềnnhânhọcấy,gắnliềnvới“nhậnthứcvềconngườivớitưcáchlàcôngdânthếgiới”,khôngthểtiếnhànhtheokiểutiênnghiệm,cũngkhôngbằngthínghiệm theokiểukhoahọc tựnhiên,màphảibằngconđườngnghiệmsinhvớimọithôngtincóthểcóđược,từdukhảo,duký,tiểusử,vănhoá,nghệthuật,lịchsửthếgiới…trướckhicócáinhìnthốngquancủatriếthọc.

“Thịtxươnglàsôngnúi”?

NhữnggợiýcủaKantđượchậuthếtiếpthuvàđánhgiákhácnhau,nhưngdườngnhưaicũngthâmcảmrằng:thânxáctựnhiênlàranhgiới,nóilênsựhữuhạncủaconngười,thậmchí“chiabiệtngườiratừngxứcôđơn”(HuyCận),nhưngchínhnómớilàmchosựtựdocủaconngườiđượcđặtramộtcáchbứcthiết,đồngthờiđượcđặtratrongtìnhliênđớixãhộigiữanhữngphậnngười.

BùiVănNamSơn

MộtnềnnhânhọcdấnthânSGTT.VN-SaucôngtrìnhmởđườngcủaImmanuelKant(SàiGònTiếpThịngày7.9),tachứngkiếnhaithếkỷpháttriểncựckỳsôiđộngcủamônnhânhọc.Conngườicànghiểubiếtnhiềuvềchínhmình,cànghoangmanghơntrướctươnglaiđầybấttrắc.

TranhMichelangelovẽconngườiđầutiênđượcThượngđếtạora:Adam.Ảnh:

Đốidiệnvớilịchsử

Trướchết,mônnhânhọcphảiđốidiệnvớiýthứcvềlịchsửvànhữnglýgiảikhácnhauvềýnghĩacủalịchsử.Đưakíchthướclịchsửvàoviệctìmhiểuconngườikhôngkhácgìchiatayvớiquanniệmvềmột“bảnchất”bấtbiếncủaconngườivàvớichínhlýdotồntạicủamônnhânhọc!Tuynhiên,mộtkhiquanniệmvềconngườiđãbịtươngđốihoáthìcũngmởrakhảnăngđặtlạimốiquanhệgiữanhânhọcvàtriếthọclịchsử.ĐólànỗlựcphêpháncủachủnghĩaMarx,đượcchuẩnbịtừnhânhọcduyvậtcủaLudwigFeuerbach,cũngnhưviệcphêphánsiêuhìnhhọccổtruyềntừNietzscheđếnHeidegger.

Bêncạnhđó,mônnhânhọctriếthọccũngphảixửlýmốiquanhệvớicácngànhkhoahọccùngnghiêncứuvềconngườivàđanglớnmạnhnhưthổisuốt thế kỷ 19 và 20 như thuyết tiến hoá của Darwin, phân tâm học củaSigmundFreudvà rấtnhiềunhữngngànhmangdanhhiệunhânhọc:nhânhọcsinhhọc,nhânhọcxãhội,nhânhọcvănhoá,nhânhọctâmlýv.v.

HelmuthPlessner,một trongnhữngnhànhânhọchàngđầucủa thếkỷ20,nhậnđịnh:“Nhânhọctriếthọcđâuphảilàphátminhcủathờiđạichúngta.Mộttriếthọcvềconngườithì lúcnàochảcó,baolâutahiểu“conngười”khôngchỉlàmộtsinhvậtđặcthùtrongvũtrụ,màcònlàmộtviễntượngđặtrachotabaonghĩavụ:nhữngnghĩavụcủamộtsinhthểbiếtướcmơvàhyvọng,suytưvàhammuốn,rungcảmvàtintưởng,loâuchosốphậnmìnhvànhất là thấm thíakhoảngcáchđếnvôcùnggiữakhảnăngvà lý tưởng.Nhìnnhưthếắtnhânhọckhôngthểphânlìavớitriếthọcđược”.

Tháchthứccủathờiđại

“Nhânhọclàmônhọcnhânvănnhấttrongcáckhoahọc,vàkhoahọcnhấttronglĩnhvựcnhânvăn”.

AlfredL.Kroeber(1876–1960,nhânhọcMỹ)

Ngàynay, tưduynhânhọcđangđốidiệnvớihai thực tạinóngbỏng:nềnkhoahọc–côngnghệ tiên tiếnvà thực trạngkhôngmấy tốtđẹpcủanhânloạihiệnthực.

Nhưtađãbiết,Kantphânbiệtgiữa“nhânhọcsinhlý”(nhữnggìthiênnhiêntạo ra từ con người) và “nhânhọc thực tiễn” (nhữnggì con người, với tưcáchlàsinhthểtựdohànhđộng,cóthểvàcầnphảitạoratừchínhmình).Thếnhưng,ngàynay,khoahọc–côngnghệchophépconngườicóthểbiếnđổicảtựnhiênlẫnnhânloạimộtcáchtriệtđể.Sựphânbiệtgiữa“sinhlý”và“thực tiễn”hầunhưbịxoánhoà.Trongmốiquanhệbịxoánhoànày,conngườiđanglãngquênnhântốtựtồnthứbarấtquantrọng:giớitựnhiên.Rồitrongkhicóthể“tạora”đủthứtừchínhmìnhvàtừtựnhiên,conngườicũngkhôngmấyquan tâmđếnviệc “tạo ra”nhữnggì từ nhữngngười khác, từnhữngđồngloạicủamình,nhấtlàkhihọđangsốngtrongnhữngthảmcảnhvànghịchcảnh:nghèođói,dốtnát,bịápbức,bóclột,bịxúcphạmvàtướcđoạtnhânphẩmvàquyềnhạn…

Theo thuậtngữ triếthọc truyền thống,conngườibaogiờcũng làmột sảnphẩm…nhântạo,mộtsinhvậttựtạorachínhmình(homofabersuiipsius).Ngày nay, hơn bao giờ hết, con người càng thấymình có năng lực “thao

tác”,cóthể“lèolái”vàkhuynhđảomọisự.Nhưngtrongkhibắttấtcảphụctùngmình,conngườicũngbắtchínhmìnhlàmnôlệ.

Conngườiđang làmkhổsai trongnhững“công trường”khácnhau.Đó là“côngtrường”củacôngnghệsinhhọc,côngnghệdượcphẩm.Đólà“côngtrường”tâmlýhọccủaviệcbị“nhồisọ”,củamạnglướitruyềnthông,quảngcáovàgiảitríhạcấp.Là“côngtrường”xãhộihọccủavôvànnhữngđềánquyhoạchvàđồngphụchoá,là“côngtrường”chínhtrịcủanhiềuhìnhthứckhốngchếvàkiểmsoát…Một“côngviên”đích thựcchoconngườichưathấylódạng.

Nhânhọcdấnthân

TriếtgiaĐứcKarlRahner(1904–1984)

Khá bất ngờ khi trước những viễn cảnh có vẻ đáng sợ ấy, triết gia KarlRahner (1904–1984) lạicho tamộtcáinhìn lạcquanvàmột tháiđộ tích

cực.Nếu“bảnchất”củaconngườilàcóthể(tự)lèoláichínhmình,thìcâuhỏi“sẽđivềđâu?”vẫnlàmộtcâuhỏiđểngỏvàkhôngaiđượcphép“hợpthứchoá”hay“chínhđánghoá”vềmặtluânlýchomộttìnhtrạngcụthểnàođónhưlàcâutrảlờichungquyết.Đáplạitháiđộđạođứcsuông(conngườikhôngđượcphép làmtấtcảnhữnggìmìnhcó thể làm!)hoặc tháiđộhoàinghi(conngườikhómàchùntaykhithấycóthểlàmđược!)làmộttháiđộdấnthân.

Tháiđộdấnthânxuấtpháttừnhữngnhậnđịnhtỉnhtáo:bấtkỳsựquyhoạchhaykếhoạchhoánàocũnglàmxuấthiệncáikhôngđượcquyhoạch,cáibấtkhảthi.“Mộthệthốngtuyệtđốihayđượckiểmsoátmộtcáchtuyệtđốichỉcóthểđượckiếntạobởikẻnàocũngtuyệtđốiđứngbênngoàinó.Ngaycảmộtcỗmáybiếttựthíchnghivàbiếttựđàotạothìnếunókhôngđồngnhấtvớivũtrụ,cũngchỉlàmđượcđiềuấytrongmộtphạmvihữuhạnmàthôi”.Mặtkhác, lịchsử làconđườngmộtchiều.Khôngnênhìnhdungnăng lựcthaotúngcủaconngườitheomôhìnhcủamộtcuộcthínghiệmkhoahọchạnhẹp,thahồđiềukhiểncácquátrìnhtớiluitheoýmuốnmàkhônggặpsựđềkháng.Trướctínhtươngđốicủanhữngquanniệmvềconngười,đồngthờitrướcnănglựcpháhuỷlẫnkiếntạokhổnglồcủaconngười,nềnnhânhọcsẽkhôngdừnglạiởphạmviđơnthuầnlýthuyết,tráilại,sẽphảilàkhoahọchànhđộngđểgópphầnđốiphóvớinhữngvấnđềtoànnhânloại:bảovệgiớitựnhiên,đẩylùisựchạyđuavũtrangvàcácthamvọngcuồngchiến,cũngnhưcáchìnhthứcápbứcgâybaođauthươngvàlầmthan.

“Kalokagathia”

Mộtnềnnhânhọcmởngỏchosựđổithayvàchokhảnăngtựđổithaycủaconngườinhưthếkhôngcònquánhấnmạnhđếntínhchất“nhânbản”(lấyconngười làm trung tâm) chobằng tính chất “nhân sinh” (hướngđếnconngười).Nóikhácđi,kháiniệmcốtlõicủanósẽlàtínhthânthiện,theonghĩakhôngdànhsựđộctônchomộtquanniệmnhấtđịnhnàođóvềconngười,đồngthờiđếnđượcvớimọingườitrongmôitrườngngàycàngrộngmởcủaxãhộithôngtin.

Nhânhọctrongthờiđạicôngnghệcònlàmộtnhânhọcthẩmmỹ.Nókhêugợivàđánhthứctinhthầnkhaiphóngcùngvớitínhnăngđộngvàhấpdẫncủanhữngkhảthể.Tiềmlựcphêphánkhôngdẫnđếnyếmthế,pháhuỷ,cấmđoán,tráilại,“hữuích”(agathos)và“đẹp”(kalos).HaitừHyLạpcổấyđãđượcAristoteles hợp bích (kalokagathia), có phần giống với tính cách vàphongđộcủakẻ“đạitrượngphu”!

BùiVănNamSơn

GiữtựnhiênvàvănhoáSGTT.VN-Conngườisống trong lòng tựnhiênvàgiữa thếgiớivănhoá.Khôngcógìrộnglớnmàgầngũi,thiếtcậnhơnhaithựctạiấy.Nhưngnếuhiểuvănhoá là nhữnggì do conngười sáng tạovà tái tạo thì nókhácvàthậmchíđốilậplạivớitựnhiên.Dođó,nhậnthứctựnhiênvàphêphánvănhoáhầunhưlàhaicôngviệcthườngxuyêntronglịchsử.

Tựnhiên–vănhoá–siêutựnhiên

TranhJohnWilliamWaterhouse(1849–1917)vẽDiogenes,điểntíchvềsựtrởvềvớitựnhiên.Ảnh:

ỞphươngTây,cùngvớisựrađờivàảnhhưởngmạnhmẽcủacáctôngiáotựnhiên, tư tưởngcổđạiHyLạp–khácvới truyền thốngDoThái–Kitôgiáo–khôngchỉxemtựnhiên(HyLạp:phýsis;Latinh:natura)làcáigìvĩnhcửu,bấtsinh,bấtdiệtmàcònvượtrakhỏitầmtaycủaconngười,vàdođó,làmẫumực,hàihoà,đẹpđẽ(từđócótừkósmos/vũtrụvớinguyênnghĩalà“trang sức”, “trật tự”). Thế rồi xuất hiện nhân vật Protagoras (490 – 420trướcCN),đượchậuthếtônvinhlànhàbiệnsĩcừkhôi,mởđầuchocôngcuộckhaiminhđầutiên(ProtagorasvàkhaiminhHyLạp,SàiGònTiếpThị14.7.2010).Ôngđặtcâuhỏigaigóc:trongtấtcảnhữnggìđượcgọilà“vănhoá”, đâu là yếu tố “tự nhiên” (phýsei), đâu là yếu tố do con người “đặtđịnh”nên(thései)?Đặtcâuhỏiấy,Protagoras thựcramuốntiếnhànhphêphántư tưởngtruyềnthốngvàpháhuỷtínhchấtmẫumựccủa“tựnhiên”,bởiôngchứngminhrằngmọithànhtựuvănhoá,dùlàngônngữ,tôngiáohaynhànước,xãhội(thờibấygiờđượcgọichunglàpólis/thànhquốc)vàcùngvớipólis,làtoànbộquyềnlựcchínhtrị,đềudobàntayconngườitạora,nghĩalà,đềucóthểthayđổiđược.Conngười,donhucầucủacuộcsống,đã“phátminh”ravănhoá,vàvănhoáchínhlàsảnphẩmcủaconngườiđểthaythế“tựnhiên”(gầnvớiý:“ngươiphảiđổmồhôitránđểtựkiếmmiếngăn!”trongKinhthánh).Quanniệmtáobạonàycóthểgọilàchủtrương“vănhoá luận”, phản bác “tự nhiên luận”.Cái phýsis được triết học cổ đại tônsùngnhưlàđốitượngcủasựchiêmngưỡnglýthuyếtthuầntuý(théoria/lýthuyếtvốncónghĩalàchiêmngưỡng!),dướimắtProtagoraslàbấtkhảtri,vàhơnthế,vềmặtnguồngốc,làkhôngquantrọngtrongviệcxemxétcácsựkiệnvănhoá.Cầnlưuýrằngkhinóivề“bảntính(natur)conngười”,ôngchỉmuốnnóiđếnnhữngnhucầu,lợiíchvàlýtrícóthậtcủaconngười.Từnàykhôngcónghĩalà“bảntínhtựnhiên”(natur)vốnlàthuậtngữđặcthùcủaphongtràokhaiminhthếkỷ17–18saunày,dùcảhaiphongtràocùngchiasẻnhiềucảmhứngphêphán.

Tuynhiên,lấycáiphi–tựnhiênlàmnguyêntắccủavănhoávàchuẩnmựcchomọisựphêphánvănhoá(theođó,tấtcảđềulànhântạovàcóthểthayđổiđược),quanniệmcủaProtagorasvàphongtràokhaiminhđầutiênnàylại vấp phảimột khó khăn nghiêm trọng: lấy gì làm thước đo, làm chuẩnmựcchobảnthâncáichuẩnmựcấynếukhôngmuốnmọilậpluậnphêphánrơivàovòng luẩnquẩn,vừađábóngvừa thổicòi?Plato(424–348 trướcCN)chính làngườivạch ranhượcđiểmchếtngườiấycủapháibiệnsĩvàkịchliệtđảkíchquanđiểmnàythiếucơsởtriếthọcvànguyhiểm,phiêulưuvềchínhtrị!NhưngPlatocũngnhậnrarằngkhôngthểđơngiảnquaytrởvềvới cái “phýsis tự nhiên luận” của triết học cổ đại đã bị phái biện sĩ phêphán,tráilại,phảihìnhdungramộtthếgiớisiêu–tựnhiên.Thếgiớisiêu–tựnhiênấylànhững“môthức”,những“linhtượng”bấtbiến,vĩnhcửu,tuy

chỉcóthểnắmbắtđượcbằngtưtưởngvàvượtrakhỏithếgiớitựnhiêntrựctiếp,khảgiác,nhưngvẫnlàmộtphýsis,tứcmộtthựctạinằmngoàitầmtaycủaconngười,đủtưcáchlàmchuẩnmựcchomọichuẩnmực!Cộnghoà,tác phẩm chính của Plato, phác hoạ mô hình một nhà nước lý tưởng và“đúngđắn”đượcbiệnminhbằngánhsángcủathếgiớisiêu–tựnhiênấy.

Từchàng“híp-pi”Diogenesđếnthếlưỡngnan“tựnhiên–vănhoá”

Vănhoálàđichứkhôngphảilàtới,làconthuyềnchứkhôngphảibếncảng”.

ArnoldToynbee(1889–1975,sửgiaAnh)

SauPlato,quanniệmvănhoátựnhiênluậntiếptụcgiànhưuthế,nhưngvớinhiều biến thể ngày càng phức tạp.Diogenes (412 – 323 trướcCN) sốngtrongchiếcthùnggỗcùngvớivàichúchócưng(cólẽvìthế,trườngpháicủaôngđượcdịchsangtiếngViệtlàKhuyểnnho!),từkhướcmọiquyphạmvănhoáthôngtục,làhìnhthứccựcđoanđầutiêncủaviệc“trởvềvớitựnhiên”.Ítcựcđoanhơnlàtháiđộsống“theotựnhiên”củapháikhắckỷ(đầuthếkỷ3trướcCN),theođó,trậttựtựnhiênđượcxemlàhợplýtính,trongkhicácquanhệvănhoáchỉcógiátrịtươngđối.

Bướcvàothờicậnđại,tìnhhìnhphứctạphơnnhiều.Mộtmặt,giớitựnhiênhầunhưđược“giảiphóng”,khôngcònphảnánhduynhấttínhhợplýthầnlinhnữa,bởiýchícủathượngđếcóthểsángtạocảcáiphilýtrongtựnhiên!Đâycũng là tiềnđềchoviệcxemtựnhiênnhư làchất liệuđơn thuầncủakhoahọctrongthamvọngthốngtrịtựnhiêncủaFrancisBacon,ngườichatinhthầncủakhoahọchiệnđại.

Mặtkhác,vớitruyềnthốngDoThái–KitôgiáomàtưtưởngHyLạpchưabiếttới,thếgiớitựnhiên,bảntínhtựnhiêncủaconngườihay“ánhsángtựnhiên”củalýtrívừađượcđánhgiátíchcựcnhưlàsảnphẩmcủathượngđế,vừatiêucựcnhưlàcáigìbị“sađoạ”bởitộilỗicủaconngười.Làmsaocóthểvừaxem“tựnhiên”làchuẩnmựctốtlành,vừaphảinỗlựcthoátlykhỏicáiđơnthuầntựnhiêncònthôlậuấynếumuốnvươntớisựtiếnbộ,trongviễn tượng vềmột “trờimới, đấtmới”, như là sự phóng chiếu ước vọng“phụcsinh”củabản tínhconngườisaukhiphạmtộivàochobản thânvũtrụ?Cũngthế, làmsaodunghoàtrongquanniệmvềvănhoákhivừaxemvănhoálàđốitượnghưhỏng,thốinátcầnbịphêphán,vừanhưcáigìcógiátrị,đángmongmỏi?

Mộttíchhợpphứctạp

Tómlại,từthờikhaiminhcậnđại,sựphêphánvănhoábịđặtvàothếlưỡngnantrongmốiquanhệcăngthẳnggiữatựnhiênvàvănhoá:(trạngthái)tựnhiênlàtiênkhởi,chuẩnmực,đồngthờicầnđượcvănhoánhanhchóngxarời, từbỏvìsự tiếnbộ,cũngnhưngược lại,vănhoá liên tụcbịphêphán,đồng thời làgiá trịcầnpháthuy.Tíchhợpcácmốiquanhệphức tạp,đầynghịchlýnàyvàotrongmộtquanniệmvănhoánhấtquánsẽlànỗlựcđầutiên của J. J. Rousseau (cha đẻ của phê phán văn hoá hiện đại). Tiếp sauRousseau sẽ là những I. Kant, G. W. F. Hegel, K. Marx, F. Nietzsche,OswaldSpengler...

BùiVănNamSơn

Vănhoánhưlà...thahoáSGTT.VN-Phêphánvănhoábaogiờcũngnhằmbảovệvàpháthuyvănhoá.Nhưngkhinhândanhtựnhiênhaylấytựnhiênlàmchuẩnmựcđểphêphánvănhoá(tagọilà“tựnhiênluận”)(Giữatựnhiênvàvănhoá,SàiGònTiếpThị 5.10.2011), thì thành quả văn hoá chỉ có thể có được bằng cáchthoátlykhỏitìnhtrạngtựnhiênthôlậu.

TheoRousseau,nhântínhchỉhìnhthànhkhiconngườirờivườnđịađàng.TranhVườnđịađàngcủahoạsĩĐứcLucasCranach(thếkỷ15).

Nóicáchkhác,cầndựavàophầntíchcựccủatựnhiênđểphêphánvănhoá,đồngthờiphêphánphầntiêucựccủatựnhiênđểbảovệvănhoá.Từviễntượng tựnhiên luận, Jean JacquesRousseau (1712–1778)đãkếthợphainhiệmvụcóvẻnghịchlýnàynhưthếnào?

Môhình“thahoá”

J.J.Rousseaucóvinhdựlàngườiđầutiêndùngmôhìnhvềsựthahoáđểtiếpcậnvàgiảiquyếtnhiệmvụsongđôinày.Theoông,khirờibỏtrạngtháitựnhiên,conngườikhôngđánhmấtbản tính tựnhiêncủamìnhcũngnhưmốiquanhệvớigiới tựnhiênbênngoàimình, trái lạichỉ thahoákhỏi tựnhiênmàthôi,nghĩalà,chỉ trởnênxalạvớinhữnggì thậtralàcủachínhmìnhvànayđứngđốilậpvớichínhmình.Tuynhiên,chínhviệcrờibỏtínhtựnhiênấylạilàđiềukiệntiênquyếtđểconngườipháthuyđượcnhântính.Nềnvănhoá“phảntựnhiên”làtiếntrìnhcủasựthahoá,đồngthờilàtiến

trình không thể đảo ngược của việc vượt ra khỏi “con người hoang dã”(hommesauvage),tuyvậy,vẫnphảilấybảntínhtựnhiêncủaconngườilàmcơsởvàkimchỉnamchotiếntrìnhvănhoá.

Nhiềungườixemmôhìnhthahoá–chophépnhậnrasựthốngnhấtlẫnkhácbiệtgiữatựnhiênvàvănhoá–làhìnhthứcđượcthếtụchoácủahìnhảnhconngười“phạmtội”,“sađoạ”,bịtrụcxuấtkhỏivườnđịađàngnhưđượcmôtảtrongKinhthánh.Hegel,trongCácbàigiảngvềtriếthọclịchsửcũngxemđâylàkhởiđiểmthựcsựcủaviệc“trởthànhngười”:“Vườnđịađànglàchỗ cư trú của thú vật chứ không phải của con người!” Vì sao? Vì “conngười hoang dã” chỉ mới là con người trong tiềm năng, con người trongtrạng thái “tựmình”, chưa có ý thức, chưa phải “chomình” và sẽ khôngthànhngườinếucứởmãinơichốnấy,tứctrongsựhợpnhấtđơngiảnvớitựnhiên!Sựthahoá–bịquylà“phạmtội”–thậtralàhànhvicủabảnthânconngười,làsựtự–thahoá.TheoRousseau,thahoákhỏitựnhiênlàthànhtựuvănhoáđầutiêncủaconngười,nhưngnócũngđẩyconngườivàosựxungđộtgiữatựnhiênvàvănhoá.Làmsaogiảiquyếthaykhắcphụcsựxungđộtnày?Rousseau trả lời: chỉ có thểbằngcách“thẳng tiếnđểhoàn thiệnvănhoá!”chứkhôngphải“quaytrởvềvớitựnhiên”theonghĩathôthiểnlàvàorừngleocâycùngvớikhỉ!

“Thiênnhiênkhôngbaogiờlừadốiconngười.Chỉcóconngườitựlừadốichínhmình”

JeanJacquesRousseau(1712–1778)

“Hoàgiải”giữatựnhiênvàvănhoá

MôhìnhtrênđâycủaJ.J.Rousseauvềsựthahoákhôngchỉcungcấpmộtgiảiphápcótínhcấutrúcchoviệckhắcphụcsựxungđộtgiữatựnhiênvàvănhoávàtínhnghịchlýcủacôngcuộcphêphánvănhoátựnhiênluận,màcònđặtmốiquanhệ tựnhiên–vănhoávào trongmộtviễn tượngcó tínhcáchtriếthọcvềlịchsử.Trongviễntượngấy,việc“phạmtội”,hiểunhưsựtựthahoácủaconngười,làkhởiđiểmcủalịchsử,cònsựkếtthúcsẽđượcsoisángbởiviễncảnhkhôngtưởngvềmộtsựhoàgiảigiữatựnhiênvàvănhoá.Thậtthế, theomôhìnhnày,bảnthânlịchsửbắtđầubằngsựthahoá,trongkhiconngườihoangdãlàvôlịchsử,nếucứởyêntrongsựhợpnhấtđơngiảnvớitựnhiên.

Quaviệcđềxuấtvàpháchoạmôhình“hợpnhất–phânly(thahoá)–hoàgiải”, quả thật Rousseau đãmang lại cho xu hướng phê phán văn hoá tựnhiênluậnmộthìnhtháihiệnđại,bởinósớmđápứngtâmthứcmớimẻcủa

thờiđại:tâmthứcvàtưduylịchsử,vốnchỉtrởnênphổbiếntừnửasauthếkỷ18.Ngượclại,tưduyvàtriếthọclịchsửhiệnđại,vớiđỉnhcaolàtriếthọcduy tâm Đức và truyền thống mác-xít, không thể không bắt nguồn từRousseau,khilịchsửđượchiểunhưtiếntrìnhtựđánhmấtvàtáichiếmhữucủaconngười.Marx:nhânhoágiới tựnhiênvàtựnhiênhoáconngườilà“lờigiảichocâuđốcủalịchsửthếgiới”.

Nhưng,làmthếnàođểconngười,saukhirờibỏtrạngtháitựnhiênvàđánhmấttínhtựnhiêntrongvănhoá,còncóthểtiếpcậnđược(bảntính)tựnhiên“đíchthực”,bởinếukhông,khôngtàinàotiếnhànhphêphánvănhoáđược?Bằngcáchnàođếnđượcvớibảntínhcủaconngườitựnhiên?Cáiđãbịthahoákhôngphảihoàntoànxalạmàlàcủachínhmìnhnaychỉtrởthànhxalạthôi,vậy,vềnguyêntắc,cóthểnhậnralạivàkhôiphục?Thayvì“trởvềvớitựnhiên”,làmsaođitìmmộtsựthốngnhấtmớigiữaconngườivàtựnhiêntheonghĩa“trởvềvớitínhtựnhiên”vàthựchiệnnhữngđặcđiểmbảnchấtdotựnhiênbanchohayđãsởđắctrongtiếntrìnhvănhoánhưlýtrí,ngônngữ,laođộng,tưhữu,tìnhyêu,danhdự,đứchạnhvàđờisốngcộngđồng,nhữngđặcđiểmtuyđã thoáihoánhưngvẫncómặt thườngxuyênnơiconngười?

ÉmilevàKhếướcxãhội

Tómlại,vấnđềcủaRousseau là làmsao tiếnhànhphêphánvănhoámộtcáchgaygắt,nhưngkhôngphủđịnhvà thùđịchvănhoá.Và làmsaoconngườivănhoátìmtrởlạiđượccuộcsốnghàihoàvớibảntínhđíchthựccủamình.Émilehaylàvềgiáodục(1762)vàKhếướcxãhội(1762)pháchoạmôhìnhsưphạmvàmôhìnhchínhtrịchohaivấnđềấy,haipháchọasẽcóảnh hưởng sâu sắc vàmang nhiều phiên bản trong các thế hệ tiếp nối: từLessing, Kant, Fichte, Hegel và Marx thời trẻ cho đến Erich Fromm,Adorno…

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Khaiminhvề...khaiminhSGTT.VN - Làmột trong những người cha tinh thần của đại cáchmạngPháp,J.J.Rousseaulạidẫnđầucôngcuộcphêphánvănhoá(Vănhoálà…thahoá,SàiGònTiếpThị12.10.2011),tấncôngvàonhữngtrụcộttưtưởngcủaphongtràokhaiminh,linhhồncủacuộccáchmạngấy.Vậy,Rousseaulàai?

Trongbứctranhnày,triếtgiaJ.J.Rousseaunhưmộtphầncủathiênnhiêntronglành.

Mộtkhaiminhtựphêphán

Phongtràokhaiminhrấttựhàovìđãtiếnhànhmộtcôngcuộcphêphánvănhoávô tiềnkhoánghậu:đảkíchsựmêmuội,mê tínhàngngànnăm,xiển

dươnglýtrí,đềcaokhoahọc,kỹthuật,côngnghiệpvàthươngnghiệp.Khisửdụngchínhnhữngvũkhíphêphánvănhoáấyđểtấncôngvàophongtràokhaiminhtheokiểu“gậyôngđập lưngông”,Rousseau trở thànhnhàkhaiminhquantrọngđầutiênvề…khaiminh.Nóikhácđi,trongcôngtrìnhcủaRousseau,sựphêphánvănhoátrởthànhsựtự–phêphánđầytinhthầnkhaiminhvềbản thânphong tràokhaiminh.VớiRousseau,phêphánvănhoáhiệnđạiđãmangmộtkhuônmặtthứhai.

Tráivớilòngtinđươngthờivềsựtiếnbộ,Rousseautrìnhramộtbản“kiểmtoán”ngượchẳnlại!Vàonăm1750,từmộtkẻvôdanh,Rousseauđộtnhiênthànhngôi saosáng,khiôngviếtbài luậnvăn thứnhất,giànhgiải thưởngcủaviệnHànlâmDijon(Pháp)vớicâuhỏi:“Sựtăngtiếncủakhoahọcvànghệthuậtcógópphầnlàmlànhmạnhhoáphongtụchaykhông?”Câutrảlời“Không!”dõngdạccủaônglàmsữngsờmọingười,nhấtlàcáctêntuổilớnđanglãnhđạophongtràokhaiminh.(TanhớđếnbứcthưkhéttiếngcủaVoltairegửichoôngsaunày:“Chưabaogiờnhiềusựthôngminhđãđượcdùngđểlàmchoconngườitrởnênnguxuẩnđếnthế.Khiđọcnó,ngườitachỉcònmuốnbòbằngbốnchânmàthôi!”)

ThiênhạsửngsốtvìluậnđiểmchínhcủaRousseausauđây:cáctiếnbộcủakhoahọcvànghệthuật(chữ“nghệthuật”ởđâyhiểutheonghĩatechne/HyLạphayars/Latinh,tứctàikhéocôngnghệ)khônghềmanglạisựđạođứchoávànhânđạohoánhưcácnhàkhaiminhđãlầmtưởng,màngượclại,hầunhưtacómột“quyluậtlịchsử”:trithứckhoahọcvàtiệnnghikỹthuậtchỉmang lại sự hưởng thụ, xa hoa và phung phí, tất yếu dẫn đến sự suy đồi,bănghoạivềđạođức!

Bàiluậnvănđoạtgiảithứhai:Vềnguồngốccủasựbấtbìnhđẳnggiữaconngười(1755)xemviệcconngườirờikhỏitrạngtháitựnhiênđãđánhmấtsựtự do và bình đẳngnguyên thuỷ.Các tác phẩmchính của ôngvề sau đềuxoayquanhcáckinhnghiệmđauđớnvềsựthahoávànhữngmâuthuẫnnangiảicủanềnvănhoáhiệnđạixâydựngtrênlýtrí.Cáigiáphảitrảlàxarờivàxalạvớibảntínhtựnhiênnguyênthuỷvốnhồnnhiên, tốt lành.QuyểnKhếướcxãhộibắtđầuvớicâu:“Conngườisinhra tựdo,nhưngđâuđâucũngởtrongxiềngxích”,vàquyểnÉmilehaylàvềgiáodụcvớicâu:“Tấtcảđều tốt lànhkhi rađời từbàn taycủađấngsáng tạo,nhưng tất cảđềubạihoại dưới bàn tay conngười”.Nhưng, vì lẽ văn hoá là sản phẩmcủa conngười,nênkhôngaikhácngoàiconngườiphảitrảcáigiáấyvàcũngchỉconngườimớicóthểvượtquađượcsựtự–thahoánày.Lờikêugọithốngthiếtcủaông:“Hỡiconngười!Dùlàaivànghĩgì,hãylắngnghe!”chiasẻđềánvĩđạivềsự“giáohoánhânloại”củaG.E.Lessing(1729–1781),nhàvăn

hoálớncủanướcĐứclánggiềng.

Tiếngnóicủalươngtâm,nơiRousseau,làtiếnggọicủabảntínhtựnhiênchưabịbạihoạicủaconngười.

“Lỡtừlạcbướcbướcra”

Nếu bản tính tự nhiên nguyên thuỷ chỉ bị tha hoá, trở nên xa lạ, thì, vềnguyên tắc, có thểkhôiphụcđược.Nhưng,vềmặt lý thuyết, làmsao tiếpcậnnó?Rousseauđềnghịhaiconđườngbổsungchonhau:đưaramột“giảthuyếtvềlịchsửnguyênthuỷ”vàbằng“trựcgiác”.Vớicáchthứnhất,thửtướcbỏhếtmọiđặcđiểmcủaconngườivănminhhiệnđạidovănhoávàxãhội tạo ra, ta sẽ cóđượchình ảnh (giả tưởng)vềmột sinh thểphixãhội,chưacósởhữu,sựphâncônglaođộng,cáckỹnăngphứctạp,cáchìnhthứctổchứccuộcsốngcốđịnh,thậmchí,chưacóngônngữ.Thếnhưng,saukhithử tước bỏ hếtmọi đặc điểm “tiêu cực”, làm sao nhận diện được nhữngphẩmtính“tíchcực”thuộc“bảnlaidiệnmục”chưabịthahoácủaconngườihoangdã(hommesauvage)?

Đó là nhờ con đường thứ hai, con đường của trực giác. Cũng bằng thửnghiệmcủatưduy,tahãy“dẹpbỏhếtsáchvởđi,vàthửlắngnghenhữngrungcảmđầutiênvàđơngiảnnhấtcủatâmhồnconngười”.Khôngcầnphảihọc…đạođứchọcmớibiếtthếnàolàthiệnvàác!“Đivàolòngmình,lắngnghetiếnggọicủalươngtâmkhimọiđammêcâmtiếng,háchẳngđủsao?Đấymớilàtriếthọcchânchính!”“Tiếngnóicủalươngtâm”,nơiRousseau,khôngcònlàtiếnggọicủathượngđế,màlàcủabảntínhtựnhiênchưabịbạihoại của con người. Tự nhiên và đạo đức được kết hợp lại, thể hiện conngườicánhântựtrị,khôngcầnđếnquyềnuythầnthánhhaythếtụcnàonữa.ĐóchínhlànguồnsuốichonềnđạođứchọcnổitiếngcủaImmanuelKant,ngườibiếtơnRousseauđã“thứctỉnhvàsửasai”mình.

Conđườngtrựcquanấychothấyhainguyênlýcótrướclýtrí,đólà“tìnhyêuchínhmình”(amourdesoi)và“lònglânái”(pitié).Nhờđó,conngườilà tựdovàcónănglựctựhoànthiệnvôhạn.Vớinhậnđịnhnày,Rouseauphê phán thuyết “duy trí” của các triết gia khaiminh quenđồngnhất conngườivớilýtrí.Trongconngườitựnhiên,lýtrícòn“ngủyên”vàchỉthứcdậycùngvớiđờisốngvănhoá.Dođó,lýtríkhônghiệnthựchoámàphávỡtính người nguyên thuỷ, làm con người tha hoá khỏi những rung cảm tựnhiên.Tậptrungnhấnmạnhđếnnhữngrungcảm,Rousseaucũngtrởthànhchađẻcủatràolưulãngmạn.Tiếngnóicủa“contim”cònlànguyênlýchonềnđạođứchọctìnhcảmcủaDavidHume(1711–1776),vàsaunàycủa

ArthurSchopenhauer(1788–1860),chêtráchtínhduylýcủatriếthọckhaiminh.

Rousseaulàmộtnhàphi–lýtínhhayđúngra,chínhlàngườiđãsớmvạchragiớihạncủalýtính,nhưlàbậctiềnbốitrựctiếpcủaKant?

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Thahoánhưlà...vănhoáSGTT.VN-ImmanuelKant(1724–1804)đãthựchiệnmộtcuộccáchmạngcảtronglĩnhvựctriếthọcvềvănhoá.TuycótiếpthunhiềutưtưởngcủaJ.J.Rousseau (Khaiminhvề…khaiminh, SàiGònTiếpThị 19.10), nhưngKantđãđảongượcquanniệmvềsựthahoá.

TriếtgiaĐứcImmanuelKant(1724–1804).Ảnh:

Thay vì lấy tự nhiên làm chuẩnmực để phê phán văn hoá nhưRousseau(Vănhoánhưlà…thahoá,SàiGònTiếpThị12.10),Kanthiểusựthahoánhưlàhiệntượngthuầntuýnộitạitronglĩnhvựcvănhoá,khôngliênquanđếntựnhiên.Môhình“vănhoáluận”củaKantvềthahoánhưlà…vănhoákhácvớimôhình“tựnhiênluận”củaRousseaunhưthếnào?

“Ýchítựdo”

Bướcngoặt củaKant diễn ra âm thầmkhi ôngkhai thácmột ý tưởngđộtngộtnhưngsánggiácủachínhRousseau.Rousseauviết:“Tựnhiênralệnhcho các sinh vật, và thú vật đã tuân theo. Con người cũng cảm nhận sựcưỡng chế ấy, nhưng lại nhận thức rằngmình là tự do để tuân theo hoặcchốnglại.Vàchínhtrongýthứcnàyvềsựtựdocủamìnhđãthểhiệntínhtinh thần của tâmhồn conngười” (luậnvăn thứhai:Về sựbất bìnhđẳnggiữaconngười,1775).Nhưthế,nhữngxúccảmtựnhiên(Rousseau:“Tìnhyêuchínhmình”/amourdesoivà“tìnhlânái”/pitié)nơiconngườirõràngkhôngtácđộnggiốngnhưnhững“rungcảm”đơnthuầncótínhtựnhiên,thúvật!Chúngquảlàcáccơsởchođứchạnhthuộcluânlýcánhân,nhưngphảitheo điều kiện của sự tự do và năng lực tự hoàn thiện của con người.RousseauvàKantđềunhấttrírằngconngườicó“ýchítựdo”,nhưngKantrútratừđómộthệluậnkhácvàquantrọng:chínhsựtựdoquyếtđịnhcủaýchímớitạorađượcphẩmchấtluânlýchohànhviconngườichứkhôngphảinhữngrungcảmtựnhiêntheokiểunguyênthuỷ.Kant:“Khôngcógìởtrongvàthậmchíởngoàithếgianmàcóthểđượcxemlà“thiện”mộtcáchvôgiớihạn,ngoạitrừduynhấtlàmộtýchíthiện”(Đặtcơsởchosiêuhìnhhọcvềđứclý,1785).Vớinhậnđịnhấy,Kantđãnângsựtựdocủaýchílênthànhnềntảngcủaluânlý,đạođức.Cácđộnglựctựnhiênvẫncómặt,nhưngtấtcảcòntuỳthuộcvàoviệcconngườichiềutheohoặcchốnglại.Nềnđạođứchọcchỉdựatrênrungcảm“theotiếnggọicủa(bảntính)tựnhiên”bịKanttướcmấtsứcmạnh,vàôngthayvàođóbằnglýtính.Ởđây,lýtínhlàlýtínhtựdo,cónănglựcquyđịnhýchí,nênKantgọilà:“Lýtínhthựchành”.

Sựtựtrịcủavănhoá

Bướcngoặtnàycònchothấy:cácquyphạm,chuẩntắccủavănhoákhôngcònmangtínhchấtđơnthuần“tựnhiên”đượcnữa.Khirờibỏtrạngtháitựnhiên,conngườiđãthoátlykhỏi“tiếnggọinghiêmkhắc”củatựnhiênđểtựdoquyếtđịnhnhữnggìđượcchấpnhậnhoặcbịngăncấm trongsinhhoạtvăn hoá.Qua đó, công cuộc phê phán văn hoá cũng trở thành “công việcthuầntuýnộibộ”củavănhoá.Theoýnghĩaấy,thậtraphảinóirằngvănhoávàtriếthọcvănhoáđếnKantmớitrởnênhoàntoàn“phảntỉnh”,saubướcchuẩnbịcủaRousseau.

Kantkhai triểncác suy tưvềvănhoá trongcácbàiviếtngắn.Phỏng theophongcáchcủaRousseau,ôngviếtbàiPhỏngđoánvềkhởiđầucủalịchsửloài người (1786), nhưng rút ra kết luận ngược hẳn với Rousseau: “Conngườirờibỏvườnđịađàngnhưlàđitừsựthôlậucủathúvậtđếnnhântính,

từsựràngbuộccủabảnnăngđếnsựhướngdẫncủalýtrí;nóingắn, từsựđiều khiển của tự nhiên sang thế đứng tự do”. Hơn thế, đây cũng là “ýmuốn”củatựnhiên:“Hãyrakhỏisựsắpđặtmáymóccủatựnhiêndànhchonếpsống thúvậtđểhoàn toàn tự sáng tạo từchínhmìnhbằng lý tínhcủamình”(Ýtưởngvềmộtlịchsửphổquát,1784).Vănhoá,quađó,hoàntoànđượcgiảiphóngvàtựtrịtrướctựnhiên,và,từnay,khiphêphánvănhoá,khôngcònđượcphépphiềntráchhaycầuviệnđếntựnhiênnữa:nếucáitốtlàcônglaocủaconngườithìconngườicũngphảitựchịutráchnhiệmlấyvềcáixấu!

Sựthahoá,nhưlàđộnglựcphêphánvănhoá,chỉcònlàcôngviệcgiữaconngườivớinhauởtronglòngvănhoá.“Phươngtiệnđượctựnhiênsửdụngđểphát huy hết tiềm lực của con người chính là sự đối kháng trong xã hội,nhưngkỳcùngđểdẫnđếnmộttrậttựhợpquyluật”(nguồnnhưtrên).Sựthahoátuycócơsởtựnhiênởnơisự“đốikháng”trongdiễntrìnhxãhộihoá(dotựnhiênmongmuốn!),nhưngxửlývàthiếtkếnónhưthếnàolàchuyệncủaconngười!Tựnhiêntạoraconngườivàcơsởsinhtồnchoconngười,nhưngđểchoconngườitựquyếttừcáicơsởbanđầuấy.Thayvìlo“hoàgiải”với tựnhiên(côngviệcvượtkhỏisứcngười!),conngườihãy lohoàgiảivớinhauởtrongtựnhiên!

Tựváclấythậpgiáđờimình

“Tínhcánhâncóquymôđàoluyệnvănhoácàngnhiềubaonhiêuthìsẽcóhiệnthựcvàquyềnlựccàngnhiềubấynhiêu”

G.W.FHegel(Hiệntượnghọctinhthần,1807)

Hegel(1770–1831)hoàntoàntánthànhvớimôhìnhvănhoáluậncủaKantvềthahoá.Nếuhiểutừ“tinhthần”khábíhiểmnơiHegelnhưlà“vănhoá”,tahiểuđượctạisaoônggọithờiđạihiệnnaylà“thếgiớicủatinhthầnđãtựthahoá”(Hiện tượnghọc tinh thần, bản tiếngViệt,NXBTriThức).TheoHegel,thahoálàmộtđặcđiểmcủathếgiớivănhoá(chứkhôngphảicủathếgiớitựnhiên!)và,giốngnhưKant,làđặcđiểmtấtyếu,nếukhôngsẽkhôngthểcóđược“vươngquốccủatựdo”.Marx(1818–1883)cũngdầndầntừbỏ mô hình tự nhiên luận thời trẻ dưới ảnh hưởng của Rousseau vàFeuerbach(nhânhoátựnhiênvàtựnhiênhoáconngười).Bâygiờ,thaychỗchosự“hoàgiải”giữaconngườivàtựnhiêntheoviễntượngcủaRousseaulà mô hình của Kant và Hegel về “vương quốc của tự do” vươn lên từ“vươngquốc(tựnhiên)củasựtấtyếu”.

“Vănhoá”và“vănminh”

Nếukhôngcònlấynhữngthướcđoở“bênngoài”vănhoánhưchủtrươngtựnhiênluậnnữa,thìtừnaychỉcóthểdùngthướcđotừ“bêntrong”vănhoáđểphêphánvàđiềuchỉnhvănhoá.Thóiquengiảnlượccủatưduykhoahọcdễdàngchọnlựamôhìnhphêphánnộitạikiểunhịphân:“vănhoá”làcáigìcógiá trị tự thân, trongkhi“vănminh”chỉcógiá trịcôngcụhayphươngtiện.Cặpkháiniệmđốilập“vănhoá/vănminh”ítnhiềugiảtạonhưng–nhưtasẽthấy–cũngđãgâysónggióvàchiếmlĩnhdiễnđànvănhoáluậnsuốtthếkỷ19và20vớirấtnhiều“âmthanhvàcuồngnộ”!

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

VănhoávàvănminhSGTT.VN-SaukhimôhìnhtựnhiênluậncủaRousseauvềsự“thahoá”đãđượcImmanuelKantcảibiếnbằngmôhìnhvănhoáluận(trunglậphoávaitròcủatựnhiênvàtựtrịhoávaitròcủavănhoá(Thahoánhưlà…vănhoá,SàiGònTiếpThị26.10),côngcuộcphêphánvănhoákhôngcòndựatrênthướcđoởbênngoàivănhoánữa, trái lại, là chuyệnnộibộcủavănhoá.Phảidùngchínhvănhoáđểphêphánvănhoá!Vậy,thướcđonàođây?

Rượucháthảohạngchốnglại…Coca–Cola?

TriếtgiaĐức,JohannGottfriedHerder,ngườicóýmuốnkếthợpvănhoávớitinhthầndântộc.

Tất nhiên, các hiện tượngvănhoá rất đa dạngvà có khi trái ngược nhau,nhưngtấtyếuphảicómộtcáigìđótronglĩnhvựcđadạngnàyđượctraochovaitròlàthướcđochonhữngcáicònlại.

Thayvìđi tìmthướcđoquáphức tạp,người tachuộnglốinhịphân(phânđôi)dễhìnhdungvà“nắmbắt”.Vìthế,takhôngngạcnhiênkhithấytấtcảnhữngnhàvănhoálớntrongsuốtthếkỷ19vànửađầuthếkỷ20đềuchọnlốitưduynày.Nổibậtởđâylàsựđốilậpgiữa“vănhoá”và“vănminh”nhưlà thước đo tiện dụng nhất.Bắt đầu từKant, nhưng thật sự thịnh hành từ1850chođếnhếtnửađầuthếkỷ20,trướckhicómộtcáchhiểukhácvềvănhoá.Theocáchhiểu thông thường,vănhoáđối lậpvớivănminh tựanhư:NguyễnDu,Goetheđối lậpvớixe lửa,máybay;dươngcầm,đànbầuvớibóngđá,quầnvợt;bútnghiênvớibútbi,máytính;rượucháthảohạngvớiCoca-Cola và nhữnggìmangmùi…HuêKỳ!Vănhoá – bị quy giản hayđược tôn vinh theo nghĩa hẹp như thế – luôn có nghĩa là cái gì “cao cấphơn”,là“nhữnggiátrịvĩnhcửu”,là“bềsâutâmhồn”…trongkhivănminhkhiếntaliêntưởngđếncáikỹthuật,đơnthuầncótínhchứcnăng,hữudụngvà…sinhlợi.Theomôhìnhnày,vănhoácógiátrịtựthân,cònvănminhchỉhayhokhiphụcvụchocáikhác:mộtbênlàvươngquốccủacứucánh,bênkialàthếgiớiphươngtiện.

Truynguyênnguồngốc,người tapháthiện rằngsựđối lậpvănhoá–vănminhvốnlàđặcsảncủanướcĐức,gắnliềnvới“conđườngriêng”củanướcnày,chốnglạixuthếTâyÂuhoá,Mỹhoá,đôthịhoá,nóingắn,gắnliềnvớinhữnghậuquảvănhoácủaquátrìnhcôngnghiệphoámuộnmàngcủanướcĐứcsovớicácnướcTâyphươngkhác.Mặccảmtựtichuyểnhoáthànhmặccảm tự tôn: ta tuynghèonhưngcaosang, sânkhôngcóxehơinhưngchữnghĩađầybồ,“anbần lạcđạo”!Một thờigiandài, tầng lớp thượnglưuvềvănhoátựhàođãbùđắpchosựnghèonànvềvậtchấtsovớitầnglớpgiàucóởcácnướcTâyÂukhác“chỉđơnthuầnvănminh”.Một tháiđộkhôngphảihoàntoànvôhại,bởinósẽdẫnđếnkhóilửachiếntranh:cuộcthếchiếnthứnhất trànngậpnhững luậnđiệu tuyên truyền tâm lý chiếnnhư thế, vàmấymươinămsau,đượclặplạiởquymôácliệthơnnữadướichếđộĐứcquốcxã.

Bàihọcthậtcayđắng:sauthếchiếnthứhai,mọingườibànghoàngnhậnrarằngnền“vănhoácaocấpvàđíchthực”ấyđãkhôngngăncảnđượcHitlervàtộiácdiệtchủngkhủngkhiếpchưatừngcó!ÝđịnhtốtđẹpvàcaocảcủaHerder(1744–1803)muốnkếthợpvănhoávớibảnsắcvàtinhthầndântộcđãbị lạmdụngđếnmứccựcđoan,khiếnAdorno (1903–1969)phải thốtlên:“SauAuschwitz (*),mọivănhoáđều trở thànhrácrưởi,và thật làdãmankhicònngồiđấymàlàmthơ!”,nhấtlàkhiphảinghenhữngtênchuyênchếtiếptụcnhândanh“vănhoá”.

Thăngtrầmcủatừ“vănhoá”

Từgiữathếkỷ20,chưabaogiờtừ“vănhoá”bịmấtgiávàbịnghingờđếnthếởTâyÂu.Mộtmặt,nếu“vănhoá”đượchiểunhưlàbộphậncủa“kiếntrúcthượngtầng”,nócóthểmangtính“ýhệ”,lừamỵ.Mặtkhác,“vănhoá”cũngkhôngcònlàmộtkháiniệmkhoahọcnghiêmchỉnhnữa,bởinókhôngcótính“trunglậpvềgiátrị”.Đólàlýdokhiếntừ“xãhội”lênngôinhưmộtkháiniệmbaotrùm,thậmchímangýnghĩatíchcực,“tiếnbộ”.Đếnnhữngnăm1980,thếkỷ20,từ“vănhoá”mớidầndầnlấylạivịtrívàthếđứngnhờmộtloạtsựkiện.Trướchết,thậtkhôngdễphânbiệtgiữa“kiếntrúcthượngtầng”và“cơsởhạ tầng” (chẳng lẽ“hạ tầng”khôngphảivàkhôngcóvănhoá? “thượng tầng” lẫn “hạ tầng” chẳng phải do “thượng tầng” xác địnhnên?),vàkỳcùng,lấygìphânbiệtgiữaxãhộivàvănhoá?Từđó,kháiniệm“vănhoá”ngàycàngđượchiểutheonghĩarộng.Vănhoálàtoànbộthếgiớicuộcsốngcủaconngười,chứkhôngchỉgiớihạntheonghĩahẹp(kiểuĐức!)nhưlàmộtbộphậncủatoànbộhệthốngvănhoá,bêncạnhnhữngbộphậnkhácnhưchínhtrị,phápluật,kinhtế,khoahọcv.v..Địnhhướngtheokháiniệmmớimẻcủamônvănhoáhọc,tiếpthuvàpháttriểnkháiniệmvănhoátheonghĩarộngcủamônnhânhọcvănhoá(culturalanthropology)từnhữngnăm1930thếkỷtrước,vănhoá,trongmọiphươngdiệncủanó,trởthànhđốitượngcủakhoahọckháchquan,trunglậpvềgiátrị.Cáigiáphảitrả:cáclýthuyếtvănhoátừnaytựthânkhôngcònmangtínhphêphán,cảtheonghĩađánhgiádựatheomộtchuẩnmựccósẵn,lẫntheonghĩađềphòngvà“phêphánýhệ”đốivớimộtbộphận“thượngtầng”.

Vănhoálà“sốnhiều”

“Vănhoánhưlàsốnhiều”khôngchỉlàmộtnhậnđịnhkhoahọcmàcònlàmộtthànhtựuvănhoánổibậttrongthờigianqua.

Tuynhiên,khôngphảivìthếmàtưduyvềvănhoákhôngđượcbùđắp.Thaychỗchosựphêphán,đánhgiákiểutiền–hiệnđạixuấtpháttừsựđộctôncủamộtnềnvănhoáhaymộtlĩnhvựcvănhoánhấtđịnh,xemcácnềnvănhoáxalạvàcáclĩnhvựcvănhoámìnhkhôngưachuộnglàthấpkém,phảntựnhiên, người ta học cách tôn trọng cái khácbiệt, xemnềnvănhoá củamìnhchỉlàmộttrongnhiềunềnvănhoá.Chỉkhinhìnnhậngiátrịriêngbiệtcủanềnvănhoáxalạvàlĩnhvựcvănhoákhôngquenthuộcđểkhôngquytấtcảvàothướcđocủariêngmình,mớicóthểtạokhônggianchoviệcsửdụngbảnthânkháiniệmvănhoámộtcáchkháchquanvàkhoahọc.“Vănhoánhưlàsốnhiều”khôngchỉlàmộtnhậnđịnhkhoahọc,màcònlàmộtthànhtựuvănhoánổibậttrongthờigianqua.

Tinhthầnphêphánvănhoákhôngmấtđi,tráilại,bằngsựphảntỉnh,nhiều

thếhệđãđitìmnhữngcặpkháiniệmkhácthaychocặpđốilập“vănhoá–vănminh”saukhitừbỏvịtríđộctôncủamộtkháiniệmhẹpvềvănhoábêntrong toàn bộ đời sống văn hoá. Nhưng, đó là một… câu chuyện dài vàchúngtađãđiquánhanh!

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

CácthướcđocủavănhoáSGTT.VN-Phêphánvănhoátừbảnthânvănhoáchỉcóthểtiếnhànhbằngcáchlấymộtlĩnhvựclàmmẫumựcvàdùngnólàmthướcđochocáclĩnhvựckhác.Lấy“vănhoá”đốilậpvới“vănminh”(Vănhoávàvănminh,SàiGònTiếpThị2.11)chínhlàcáchlàmquenthuộcấy.Tathửđiểmlạibamôhình tiêu biểu trong việc đối lập này nơi Immanuel Kant, FriederichNietzsche và Oswald Spengler, trước khi đến với những nỗ lực gần đâynhằmvượtrakhỏicặpđốilập“vănhoá–vănminh”.

Kantvàviệcđạođứchoávănhoá

Sửgia,triếtgiaĐứcOswaldSpengler(1880–1936),ngườixemvănminhlàgiaiđoạnlãosuycủacácnềnvănhoá.Ảnh:

“Ýniệmvềđạođứcthuộcvềvănhoá.Cònviệcsửdụngýniệmvănhoáchỉvìdanhvọngvàvẻtaonhãbềngoàithìchỉtạoravănminhmàthôi”–câunóiấychothấy,vớiKant,vănhoákhácbiệtvănminhởgiátrịđạođức.Conngườicóvănhoákhôngchạytheo“danhvọngvàvẻtaonhãbềngoài”,tráilại,sẵnsànglàmđiềutốtvàđiềuđúngchỉvìđólàđiềutốtvàđiềuđúngchứkhôngvìnómanglạilợiíchchobảnthân.Vănhoáđồngnghĩavớiđạođức,trongkhivănminhkhôngthểđơnđộcmanglạiđượcđiềuấy.KhácvớilậptrườngtựnhiênluậncựcđoancủaRousseau(Vănhoánhưlà…thahoá,SàiGònTiếpThị13.10)xemtiếnbộkhoahọc–kỹthuật tấtyếulàmchoconngườingàycànghưhỏng,Kantxemvănhoá–theonghĩa“đạođứchoá”–nhưlàsựbổsungcầnthiếtchotiếntrìnhtấtyếucủavănminh.

Tiếp thu tư tưởng củaKant,WilhelmvonHumboldt viết: “Vănminh làmchocácdântộcsốngcuộcsốngxứngđángvớiconngườibằngnhữngđịnhchếvàtậpquánbềngoài.Vănhoábổsungtiếntrìnhvănminhấybằngkhoahọc và nghệ thuật”. Phần bổ sung này được ông gọi chung là “Bildung”(giáo dục, đào luyện). Chính trong ý nghĩa đó, Humboldt đề xướng khẩuhiệu“giáodụcbằngkhoahọc”vàtrởthànhchađẻcủamôhìnhđạihọchiệnđạikhiápdụnglýtưởngvănhoá–giáodụcnóitrênvàoviệccảicáchvàxâydựngđạihọcnổitiếngmangtênôngởBerlin–Đức(Bóngmátcủamộtvĩnhân,SàiGònTiếpThị13.5).

Tuynhiên,trongnềngiáodụctân–nhânbảnnày,lýtưởng“đạođứchoá”nhanhchóngbịđẩyvàohậutrường,khiếnchovănhoávàvănminhvẫncònlàsựđốilậpgiữagiáodục“bêntrong”vàhuấnluyện“đơnthuần”bênngoài.Vănminhgắnliềnvớitàikhéoléovàsựlànhnghề,khôngchạmđếnđượcchỗcốt lõicủanhâncáchđểcảibiếnnó.Vănhoáđích thựckhông thểcóđượckhinóchỉđơnthuần“ởbêntrong”,bởinhưthếkhôngkhácgìnhườngmảnh đất bên ngoài cho cái vô văn hoá.Với nhận thức ấy,Nietzsche trởthànhnhàphêphánvănhoámãnhliệtđốivớinềngiáodụcnhândanhKantvàHumboldtnhưngđãlàmphainhạtlýtưởng“đạođứchoá”củahaivịtiềnbối.

Nietzschevàviệc“thẩmmỹhoá”vănhoá

Nietzsche phi – đạo đức hoá khái niệm văn hoá, nhưng vẫn giữmô hình“vănhoá–vănminh”,dođó,ôngphảiđịnhnghĩalạikháiniệm“vănhoá”khácvớiKant.TheoNietzsche,“vănhoáchânchínhcủamộtdân tộcphảinhưlàsựthốngnhấtvềphongcáchnghệthuậttrongtấtcảmọibiểuhiệnvềđờisốngcủadântộcấy”.Sựthốngnhấtvề“vănphong”ấychỉcóthểđượcnhậndiệntheocách“thẩmmỹ”,vìthế,theoông,vănhoálàmộthiệntượng

thẩmmỹchứkhôngphảilàmộthiệntượngđạođứcvàcầnđánhgiánómộtcáchtươngứng.Nóikhácđi,phêpháncủaNietszcheđốivớisựđốilập“bêntrong–bênngoài”tronglĩnhvựcgiáodụclàphêphánmỹhọc,tươngtựnhưviệcpháthiệnsựkhôngtươngứnggiữanộidungvàhìnhthứcnơitácphẩmnghệthuật.

Vềsau,NietszchecôngkíchcảchủtrươngđạođứchoáđốivớivănhoácủaKant.Ôngchorằng“nhữngbướcđilớnlaocủavănhoá,nóivềmặtđạođức,baogiờcũng lànhững thờikỳcủasựđồibại”.Lýgiải lạicông thức“vănhoáđốinghịchvớivănminh”củaRousseau,Nietszchechorằngvănminhlànhữngthờikỳthuầndưỡngconngườidùmuốnhaykhôngmuốn,vìthế,đócũnglànhữngthờikỳkhôngthểchấpnhậnnổinhữngtínhcáchtáobạonhấtvàsâusắcnhất.“Vănminhmuốnmộtđàng,vănhoámuốnmộtnẻo,hầunhưmuốncáitráingược”.Nietszchetrungthànhvớithướcđothẩmmỹđốivớivănhoá.Theoông,thànhtựuvănhoálàthànhtựumangtínhthẩmmỹ;dựavàothướcđoấy,tasẽnhậnrađâulàvănhoáđíchthựcvàđâulàvănhoásuyđồi.Nhưng,điểmquantrọnglàNietzsche,khácRousseau,khôngđánhđồng“suyđồi”vớivănminh.Ngượclại,việc“thuầndưỡngconngười”củavănminhlàtiềnđề,thậmchílànguồnsứcmạnhcủavănhoá,nhưngđồngthờicũngkhôngđượclẫnlộnphươngtiệncầnthiếtvàsẽdẫnđến“suyđồi”nàycủavănminhvớivănhoá.Vìthế,vớiNietszche,vấnđềlàphảităngcườngsứcmạnhnộisinhvàlấy“đờisống”làmnguyêntắcquyphạm.

OswaldSpenglervà“sinhhọchoá”vănhoá

Lịchsửkhôngdừnglại.Đãđếnlúcchiatayvớicặpkháiniệm“vănhoá–vănminh”đểđitìmcáccáchtiếpcậnkhác.

Spengler,vớitácphẩmnổitiếngSựsuytàncủaphươngTây,chịunhiềuảnhhưởng củaNietzsche, nhưng, khác với Nietzsche, ông lại trộn lẫn chủ đề“vănhoá–vănminh”vớiýtưởngvềsự“suyđồi”nhằmlýgiảimốiquanhệgiữachúng.Spengler:“Vănminhlàsốphậnkhôngthểtránhkhỏicủamộtnềnvănhoá”.

Dựatheosơđồsinhhọccủasựsốnghữucơ,Spenglerxemvănminhlàgiaiđoạnlãosuycủacácnềnvănhoá.Spenglerđãđẩyquanniệmvốnđượcxemlàlinhhoạt, tiếnbộcủamộtthời–xemmọihiệntượngvănhoánhưngônngữ,nghệthuật,nhànước…nhưlàcáccơthểsống–lênmứccựcđoan,đầykịchtính!SpenglerhầunhưsaoymôhìnhlýgiảicủaDarwinvàotoànbộlĩnhvựcvănhoá.Vàothờikỳấy,sứchấpdẫncủathuyếttiếnhoáhầunhưkhôngthểnàocưỡnglạiđược,vànhiềulýthuyếtchínhtrịvàxãhộiđãdẫn

đếnthuyết“Darwinvềxãhội”vớicáckhẩuhiệuthờitrangnhư“cạnhtranhsinhtồn”,“ưuthắngliệtbại”,làmdưỡngchấtcựckỳnguyhiểmchocácchủthuyếtphátxítvàvịchủng.

Thuyết“duysinhhọc”củaOswaldSpenglerthì“hoàbình”hơn,nhưngđầybiquanvàkhôngkémphiếndiện,tuymangvẻkháchquan–khoahọc.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Cóhaivănhoá?SGTT.VN-Bamôhìnhlýgiảivănhoá(Cácthướcđocủavănhoá,SàiGònTiếpThị9.11)nhưcáigì“caohơn”vàcó“giátrịhơn”vănminhđãkhôngcònthíchhợpđểcóthểmôtảvàphântíchhaikháiniệmnàymộtcáchkháchquanvà“trunglậpvềgiá trị” theoyêucầucủamônvănhoáhọchiệnđại.Tuynhiên,đitìmnhữngcáchlýgiảikháckhôngcónghĩalàtừbỏtinhthầnphêphánvănhoá.

C.P.Snow.

“Hainềnvănhoá”và“nềnvănhoáthứba”?

Nhằmmụcđíchmôtảhơnlàđánhgiá,C.P.Snow(1905–1980)đềraluậnđiểmvề“hainềnvănhoá”songhànhvàchiphốitoànbộđờisốngtinhthầnhiện đại: “văn hoá” hướng về khoa học tự nhiên, kỹ thuật và “văn hoá”hướngvềkhoahọcxãhội,nhânvăn,thẩmmỹ.Hailềlốitưduynàykhông

chỉkhácnhaumà,tiếcthay,ngàycàngđốilậpnhaugaygắtđếnđộhaibênkhôngcònhiểunhauvàtươngthôngvớinhauđượcnữa.Biểuhiệnrõnhấtvàcũnglàmộttrongnhữngnguyênnhânchínhyếuchosựphânrãcủavănhoálàhốngăncáchgiữahailĩnhvựctrongchươngtrìnhgiáodụctừcấpphổthôngchođếnsựphânngànhcứngnhắcởđạihọc.Sựphânlynàylàmchocảhaitrởnênnghèonànvàlàmsuygiảmchấtlượnggiáodụctoàncầu.“Kỹsưvànhàkinhtế,nhàvậtlývànhàxãhộihọc,nhàhoáhọcvànhàvănthựcsựkhôngưathíchnhau;họchếnhạonhaudùcùngsốngchungtrongmộtthếgiới!”Theoông,mốitươngthôngbịđổvỡnàylàmộttrongnhữngtrởngạilớnnhấtchoviệcchungtaygiảiquyếtnhữngvấnđềlớntrênthếgiới.Trongtinhthầnphêphánvănhoá,cầnvượtbỏđịnhkiếnvàngộnhậnquenthuộcrằngtưduykhoahọcxãhội,nhânvăncóxuhướngbiquan,hướngvềquákhứ,trongkhitưduykhoahọckỹthuậtthìlạcquanvàhướngvềtươnglai.Snowhyvọngvàomột“nềnvănhoáthứba”củanhữngnhàkhoahọcthuộcthếhệmớibiếtlấpkhoảngcáchgiữahailốitưduytruyềnthốngvàgiữahaiphươngpháp:khoahọctựnhiênchỉnhằmgiảithích,cònkhoahọcnhânvăn,xãhộichỉnhằmhiểuthựctại.Thiếumộtsựtriểnkhaichitiết,nhậnđịnhvànguyệnvọngcủaSnowmớidừnglạiởnhữnglờihôhào!

Haihìnhthứccủahiệnđạihoá

“Phêphánlàthànhtốcơbảncủavănhoá”.TheodorvonAdorno(triếtgiaĐức,1903–1969)

JoachimRitter(1903–1974)vàOdoMarquard(1928–)cảibiếnmôhìnhphânđôi“vănhoá–vănminh”thànhmôhìnhphânđịnhvaitròvànhiệmvụcủamỗibêntheokiểuchứcnăngluậntrongtoàncảnhcủamộtlýthuyếtvềhiệnđạihoá.Theođó,cóhaihìnhthứccủahiệnđạihoá:hiệnđạihoákhoahọc–kỹthuậtvàhiệnđạihoávănhoá–tinhthần.Hiệnđạihoávănhoá–tinhthầncóchứcnăng“bùđắp”hay“cânđối”chonhữngbấtổn,méomóvàhệquảtaihạidosựhiệnđạihoákhoahọc–kỹthuậtđãvàđanggâyrachotoànbộthếgiớicuộcsốngcủaconngười.Cáckhoahọcnhânvăn,xãhộisẽmanglạikíchthướclịchsử,tínhcánhânvàsựnhạycảmtrướcthânphậnvàsốphậnconngườiđểbùđắp–chứkhôngchỉbổsung–chotưduykháchquan,dửngdưngvàphilịchsửcủacác“khoahọccứng”.Khôngthiếunhữngcuộc tranh luận và cả sự phê phán đối với quan niệm này về “sự bùđắp”.Việcphân chia chứcnăngvàvai trò giữahai hình thứchiệnđại hoákhôngkhácgì lặp lại sựđối lập“vănhoá–vănminh” trướcđây,vôhìnhtrungđẩycácbộmônnhânvăn–xãhộivàothếphòngngự,bịđộng.Hơnthếnữa,việc“bùđắp”hay“cânđối”khôngthểlàconđườngmộtchiều,và,trongthựctế,làphứctạpvàđadạnghơnnhiều.Mộtsự“phânvai”giữahai

hìnhthứchiệnđạihoákhôngkhỏichothấymộtsựhoàinghicơbảnđốivớicôngcuộchiệnđạihoávănhoá,vì“nóchỉlàmtrầmtrọngthêmcácvấnđềcủahiệnđạihoákhoahọc–kỹthuật,vàdođó,làbiểuhiệnchosựrađờicủamộtthuyếttân–bảothủvềvănhoá”(H.Schnädelbach).Tuynhiên,sựphêphánnàykhôngphủnhậntầmquantrọngđặcthùcủacáckhoahọcnhânvăn–xãhội,bởilýdođơngiản:chínhlốiđặtvấnđềvềvaitròcủahiệnđạihoávănhoálàbằngchứngvềsựcầnthiếtcủabảnthâncáckhoahọcnhânvăn–xãhộikhinhiệmvụcủachúngkhônggìkháchơnlàlêntiếngvềnhữngưutưvàbứcxúccủaconngười!

H.Arendt.

“Vănhoáhànhđộng”và“vănhoátạotác”

Hannah Arendt (Người phụ nữ thách thức bạo quyền, Sài Gòn Tiếp Thị12.11.2010)lạicảibiếnsựđốilập“vănhoá–vănminh”bằngsựkhácbiệt

giữa“vănhoáhànhđộng”và“vănhoátạotác”.ArendtlấylạisựphânbiệtcổđiểncủaAristotelesgiữapraxis(tiếngHyLạp:hànhđộng)vàpoiesis(tạotác,sảnxuất)nhằmlàmnổibậtsựkhácbiệtcơbảnvốnbịchekhuấttrongkháiniệm“laođộng”quenthuộc.Arendtkhôngđốilập“hoạtđộng”với“tạotác”mộtcáchmáymóc,tráilại,trongtinhthầnphêphánvănhoá,bàmuốncảnhbáosựchiếmlĩnhvàlấnátcủaviệctạotácvàsảnxuấtđốivớilĩnhvực“hànhđộng”vốn làđặc trưngcho sinhhoạt tựdo cốtyếu của conngười.TheoArendt,sựlấnátnày,trongthựctế,sẽmanglạinhữngthảmhoạtronglĩnhvựcchính trị,xãhội.Mộtkhihànhđộngvà sự tương tácxãhộigiữanhữngngườicôngdân tựdobị thay thếbằngnỗ lực“biến lý tưởng thànhhiệnthực”(theonghĩa“tạotác”),thìnhấtđịnhsẽdẫnđếnchỗhạthấpconngườixuốngthànhvậtliệuđơnthuần–“chấtliệuconngười”theocáchnóiquenthuộccủabọnphátxítmàbảnthânbàvàthếhệcủabàđãthểnghiệm–và sẽmởđường cho chủ nghĩa toàn trị. Sự phê phán văn hoá dựa trên lýthuyếtvềhànhđộngtựdolàmộtcáchtiếpcậncóảnhhưởngrấtsâusắcđếntưtưởngxãhộiđươngđại.

Hệthốngvà“thuộcđịahoá”thếgiớiđờisống

QuanniệmcủaArendtlưulạidấuấnđậmđàtrong“lýthuyếtphêphánxãhội”củaJürgenHabermas(1929–),triếtgiavànhàxãhộihọchàngđầucủanướcĐứchiệnnay.Sựphânbiệtcơbảncủaônggiữa“hệthống”(quyềnlựcnhànướcvàquyềnlựckinh tếđượcđịnhchếhoá)với“thếgiớiđờisống”(sinhhoạtdânsựcủacộngđồngcôngdân),vàluậnđiểmvềtìnhtrạng“hệthống”đangngàycàngbắt“thếgiớiđờisống”làm“thuộcđịa”làcáchnhìnnhậnmớimẻvềsựlưỡngphân“vănhoá–vănminh”.Tiếntrình“giảithực”ở đây, theoHabermas, không phải là tiến trình phục thù hay triệt tiêu lẫnnhaugiữabakhuvựcxãhội(chínhtrị/kinhtế/đờisốngdânsự)màphảilàsựtươngtácbìnhđẳngvàxâydựnggiữabatrụcộtấytrongtưduymớivềnềndânchủhiệnđại.

Habermasquáquantrọng,khôngthểtátcạntrongvàidòngngắnngủi!Hyvọngsẽcòncódịpgặplạiông…

JürgenHabermas.

OdoMarquard.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Vănhoávàđờisống?SGTT.VN-GiữasựngổnngangcủacôngcuộcphêphánvănhoákhởiđitừJ.J.Rousseau(Vănhoánhưlà…thahoá,SàiGònTiếpThị13.10), tađãthấy nổi lên khái niệm “đời sống” nơi Friedrich Nietzsche và OswaldSpengler(Cácthướcđocủavănhoá,SàiGònTiếpThị10.11).

TriếtgiaĐứcArthurSchopenhauer(1788–1860).

Khác với cách hiểu thông thườngvề “đời sống” như là cuộc sống thườngngày,“đời sống”ởđây lànguyên tắcvàchuẩnmựcđểđánhgiámọihiệntượngvănhoá.LàcộinguồnchotriếthọccủaSchopenhauer,Nietzsche,choxãhộihọccủaMaxWeber(1864–1920),một trongnhữngôngtổcủaxãhộihọchiệnđại, tâmphânhọc củaSigmundFreudchođến triết học sinhthái củaHans Jonas và “lý thuyết phê phán” của trường phái Frankfurt...,cáchhiểunàycho thấyảnhhưởng lớn laovàsâu rộngđếnchừngnàocủacặpkháiniệmmới:vănhoávàđờisống.

Tạisaocócặpkháiniệmthứbanày?

Khikhôngcòncóthểcầuviệnđếntựnhiênnữa,vàvănhoáchỉcóthểđượcphêphánbằngbản thâncáchình thứcvănhoá thìnảysinhcâuhỏi:cơsởnàođểlấymộtlĩnhvựcnhấtđịnhcủavănhoálàmthướcđovàchuẩnmựcchoviệcphêphán?Tạisaovàlấygìlàmthướcđođểchorằngvănhoálàcáigìcaohơn,cógiátrịhơnvănminh,trongkhibảnthânvănhoálạithoátkhỏisựphêphán?Chínhtrongbốicảnhấy,nhưvừanhắcđếnởtrên,rađờikháiniệm“đờisống”nơiNietzschevàSpengler.“Đờisống”vớicáctínhchấttráingược:tăngcườngsứcsốnghoặcsuyđồi,hưngthịnhhoặcsuytàn,trẻtrunghoặcgiàcỗi,năngđộnghoặctrìtrệtrởthànhnhữngkíchthướcđểphêphánvănhoá.“Đờisống”trở thànhđiểmquychiếu.“Đờisống”làcái toànthể,baohàmcảvănhoálẫnvănminh,bởicảhaiđềuchỉlànhữngbiểuhiệnkhácnhautrongquátrìnhdịbiệthoácủa“đờisống”.Điềuquantrọnglà,chỉtừnền tảng ấy, thuật ngữ văn hoá và vănminhmới được sử dụngmột cáchkháchquanvàtrunglậpvềgiátrị,nghĩalà,chúngđượcgiảithoátkhỏivaitrò làm thước đo cho phê phán văn hoá. Thật thế, khác với Kant hayHumboldttrướcđây,Nietzschekhôngcầnđồngnhấtmìnhvớivănhoá,tráilại,đãcómộtthếđứngmớiđểcóthểnhìnvănhoávàvănminhbằngconmắtlạnhlùngvàkháchquan.Cóthểnóikhôngngoarằngchỉtừkhiviệcphêphánvănhoáchuyểnhướngsang“đờisống”,thìnguyệnvọngxâydựngcácmônkhoahọcxãhộivànhânvăn(gọichunglà“cáckhoahọcvănhoá”)mộtcách khách quan, trung lập về giá trị (value-free) theo tinh thần củaMaxWeber,mớicóthểthựchiệnđược.Cầnlưuýthêmrằngởđây,“đờisống”cũngkhôngđồngnghĩavới“vănhoá”,chodùvănhoáđượchiểutheonghĩarộng, bao hàmcả “vănhoá” (tinh thần) theo nghĩa hẹp và vănminh.Vănhoá,hiểurộngnhưtoànbộthếgiớicuộcsốngcủaconngười,vẫnnằmbêndưới thẩm quyền cao hơn là “đời sống”, vì, xét đến cùng, văn hoá, theonghĩa rộng, vẫn chỉ là một hình thái biểu hiện đặc thù của đời sống nóichung:đặcthùtrongnhữngđiềukiệnvàhoàncảnhsốngcủaconngười.

Lạimộtcuộcphiêulưu:kháiniệm“đờisống”

Khi“đờisống”đượcsửdụngnhưphạmtrùtoànthể,làmchuẩnmựccảchokháiniệm“vănhoá”theonghĩarộng,ngườitagọiđólà“triếthọcđờisống”.Từnàykhôngcónghĩalàtriếthọcphụcvụđờisống,vịnhânsinhtheocáchhiểuthôngthường.Tráilại,đâylàmộtlậptrườngtriếthọc,lấy“đờisống”làm nguyên tắc suy tưởng, kể cả trong phê phán văn hoá. Ngày nay, tathườnghiểu“đờisống”hay“sựsống”theonghĩasinhvậthọcvàkhóhiểutạisaolạilấynólàmnguyêntắctưduy.Thậtra,trong“triếthọcđờisống”,từnàyvốnkhôngcónghĩasinhvậthọc.Nguồngốccủatriếthọcđờisốngbắt nguồn từ quan niệm siêu hình học của Arthur Schopenhauer (1788 –1860)vềýchí,hiểunhưýchímuốnsốngcủamuôn loài.Tuynhiên, theo

ông,đờisống,theonghĩamộtthôithúcmãnhliệtvàmùquángđểtừđómọisựhìnhthành,khôngthểtìmthấytronglĩnhvựcnhữngđốitượngcủakhoahọctựnhiên,tráilại,thoạtđầuởbêntrongnộitâmcủaconngười.Đờisốngđược cảmnhậnvà thể nghiệm trước đã, sau đómới được tìm thấy trở lạitrong thếgiớibênngoài.Nhậnđịnhnàysẽdẫnđếnmộthìnhảnhkhácvềconngười:nơiconngười,cáithứnhấtkhôngthểlànhữnggìthuộcvềtinhthầnhay trí tuệmà lànhữnggìphụ thuộcvàbịđiềukhiểnbởimộtsự thểnghiệmcótínhtiền–lôgic,ởbềsâuhơnnhiều.Phântâmhọc,vớitưcáchlàtâmlýhọcvềcáivôthức,tìmthấynguồngốctriếthọccủamìnhởđây,và,cùngvớinó,làviệcxétlạiđịnhnghĩacổđiểnvềconngườinhưmột“sinhvậtcólýtrí”trongcácngànhnhânhọc.Mộthệquảkhácvềnhậnthứcluậnlàưa chuộng trựcgiáchơn làphản tỉnhvà suy lý, tin rằng chỉ có sự cảmnhậnmớicóthểgiúptagặpgỡđượcchínhbảnthântavàthếgiới.Triếthọcvềđờisốngthườngbịchêtráchlàmộttriếtthuyết“philýtính”cũngtừlýdođó.

Đờisốngnhưlàcáitíchcực,khẳngđịnh

Tạisaovàlấygìlàmthướcđođểchorằngvănhoá“caohơn”vănminh,khibảnthânvănhoálạithoátkhỏisựphêphán?

Chuyểndịchmôhìnhquanhệgiữa“đờisống”và“tinhthần”sanglĩnhvựcvănhoá,tathấyrằng“vănhoá”(theonghĩahẹpnhưnhữnggiátrịtinhthần)và“vănminh”đềulànhữnghìnhthứckháchquanhoácủađờisống,vàvẫnphảilấyđờisốnglàmchuẩnmựcđánhgiá.“Ýchímuốnsống”dẫnđếnkhổđau nơi Schopenhauer là cơ sở cho một thế giới quan yếm thế đã đượcNietzsche(1844–1900)đảongượclạithành“ýchíquyềnlực”hay“ýchísứcmạnh”.VớiNietzsche,đờisốnglàcáigìhoàntoàntíchcực,khẳngđịnh.Theođó,đượcđánhgiálàkhẳngđịnh,tíchcựctấtcảnhữnggìcổvũvàtăngcườngđờisống,cònngượclại là tiêucực,phủđịnh,suyđồi.Môhìnhphêphánvănhoátrởnênkhágiảndịvàsángtỏtrongviệcphânđịnhgiátrị:giữasốngđộngvàchếtchóc,năngđộngvàtrìtrệ,biếnhoávàtĩnhtại,hữucơvàcơgiới,vànhấtlà,giữalànhmạnhvàbệnhhoạn.Cặpđốilập“lànhmạnh”vàbệnhhoạn” có ảnhhưởngmạnhmẽđặcbiệt.Từ“bệnhhoạn”hầunhưđồngnghĩavớicáigìđángkhinhrẻ,xalánh,mặcdùkhôngthiếucáchnhìnngượclạingaytrongtràolưunày(ThomasManntinvàotínhnăngsản,sángtạocủabệnhhoạn!)Ảnhhưởngmạnhmẽcủacặpđốilập“lànhmạnh”/“bệnhhoạn”nàydễdàngtìmthấytrongcáchìnhtháiđươngđạiởphươngTây,từsựphêphánkỹthuậtđếnphongtrào“xanh”,trong“đạođứchọccảmxúc”cũng như “đạo đức học sinh thái” với những tên tuổi lớn như AlbertSchweitzer,HansJonasv.v.

MộtkhiđượctáikếthợpvớimôhìnhphêpháncủaRousseauvềsựthahoá,triếthọcđờisốngsẽmanglạimộtkíchthướcmớivàmộttâmthứcmớichothờiđại:tâmthứcbitráng…

Vănhoánhưlà...thahoá

Cácthướcđocủavănhoá

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

NghịchlýcủavănhoáSGTT.VN-KhiđượctáikếthợpvớimôhìnhphêpháncủaRousseauvềsựthahoá,triếthọcđờisốngsẽmanglạimộttâmthứcmới,đặctrưngchocảmộtthờiđạitừgiữathếkỷ19đếntậnngàynay:tâmthứcbitráng(Vănhoávàđờisống?SàiGònTiếpThị23.11).Nếumọihìnhthứcvănhoá(ýthức,tinhthần,khoahọc,kinhtế,chínhtrị…)đềulànhữnghiệnthânkháchquancủađờisống,thìconngườithờiđạiđốidiệnvớisựthật:tấtcảchúngđềutrởnênxalạvớiđờisốngvà,thậmchí,lànhữnglựclượngđốilậplạiđờisống.

GeorgLukács(1885–1971).

Conngườiđánhmấtchínhquêhươngcủamình,quarấtnhiềucáchdiễntảkhácnhau:ýthứcnhưlàchiếcgainhọnđâmvàoxươngthịtđờisống;tinhthần trở thành đối thủ của tâm hồn (Ludwig Klages); con người là “cănbệnh”của tráiđất (F.Nietzsche);bị thahoá toàndiện (tôngiáo,chính trị,kinhtế)vàrơivàochủnghĩabáivậtđốivớihànghoá(K.Marx).Tâmthứcbi trángnảysinh từchỗnhậnra rằngbản thân tiến trìnhphânđôisựsốngmộtcáchbệnhhoạnnhưthếlàmột“phépbiệnchứng”khôngthểtránhkhỏi,vàvấnđềlàphảidũngcảmđươngđầuvàđứngvững,ngaycảtrongnhữngtìnhhuốnghầunhưkhônglốithoát.

Đờisốngvàsứctrẻ

NếuMarxbắtđầucôngcuộcphêphánvănhoábằngphêphántôngiáo,thì

Nietzschebắtđầuvớiphêphángiáodục,vìtheoông,bảnsắcvănhoáđếntừgiáo dục, theo truyền thống Humboldt: văn hoá đích thực là giáo dục(Bildung)đíchthực,nhấtlàtronghìnhtháigiáodụclịchsử.NhanđềmộttácphẩmnổitiếngcủaNietzschechothấyđiềuấy:Nhữngnhậnxétkhônghợpthời. Về lợi và hại củamôn lịch sử đối với đời sống (1874). “Khônghợpthời”,vìnhữnggìngườiđươngthờixemlàcógiátrịnhất,caonhấtthìcầnphảiđượcđánhgiá lại,bằngcáchđốichiếuvớinguyên tắccaohơn,đó làbản thânđời sống.Theoông,“lịchsửvàvô lịchsử,nhớvàquênđềucầnthiết như nhau cho sức khoẻ củamỗi cá nhân,mỗi dân tộc,mỗi nền vănhoá”,chỉcóđiềunókhôngnênchỉ là sự“nhai lại”nhàmchán,khôcứng.Giáodụclịchsửđươngthờilànguyênnhâncủa“cănbệnhlịchsử”;nóchìmngậptrongnhữngsốliệuvôhồn,giếtchếtsựquantâmsốngđộngvớiquákhứ,bópnghẹtnhữngsứcmạnhsángtạocủahiệntại,chỉnhằmthuầnphụctuổi trẻ, khiếnhọgià trước tuổi như thểmắcphải cănbệnh “lãohoábẩmsinh”.Lẽra,thướcđochohiệulựccủasửhọcđốivớiđờisốngphảilà“sứcthanhxuân,mềmdẻo”củamỗingười,mỗidântộc,mỗinềnvănhoáđểtựlớn lên, hấp thu và cải biến cái đã qua và cái xa lạ, chữa lành những vếtthương,thaythếcáiđãmất, tái tạonhữnghìnhthứcđãtanvỡ.“Sứcthanhxuân,mềm dẻo” là tiêu chuẩn của giáo dục đích thực, vì đó chính là sứcmạnhcủakiếntạo,sángtạo,tứccủasựsống.ViệcNietzschegắnliền“đờisống”,“sứcsống”với“tuổitrẻ”,“sứctrẻ”sẽtrởthànhkhẩuhiệuđấutranhcủanhiềuthếhệthanhniên,thổibùngngọnlửanhiệttìnhđầycảmhứngchocảphongtràosinhviênnăm1968làmrungchuyểncảTâyÂu,chốnglạithếgiớixơcứng,bạcnhược,quanliêucủa“ngườilớn”.

GeorgSimmelvà“nghịchlýcủavănhoá”

“Thờitranglàhìnhảnhcủa“tínhphùdutuyệtđối”củatốcđộtrongđờisốngđôthị,vừathểhiệnnhucầugiatốcđốivớicáimới,vừađẩynhanhviệcsuykiệtnănglượngtâmthầntrongmộtthờiđạicuồngloạn!”

GeorgSimmel

GeorgSimmel(1858–1918)sốngcùngthờivớiMaxWeber(1864–1920)và là hai trong số những cha đẻ của ngành xã hội học hiện đại. NhưngSimmelcũnglànhàphêphánvănhoágâyảnhhưởngvàoloạisâuđậmnhấttrongthếkỷ20.J.Habermasđánhgiávềôngnhưsau:“Tấtcảmọilýthuyếtxã hội có tính chất dựbáo về thời đại, xuất phát từMaxWeber,một bênthông quaG. Lukács đếnHorkheimer vàAdorno [lý thuyết phê phán củatrườngpháiFrankfurt],vàbênkia,thôngquaFreyerđếnGehlenvàSchelsky[ngànhnhânhọc]đềukhaitháctừnguồndựtrữlàtriếthọcvănhoácủaG.Simmel”.

Simmelhiểuvănhoálàtiếntrìnhbiếncáichủquanthànhkháchquan,haybiến “tâm hồn” chủ quan thành “tinh thần” khách quan. Tinh thần kháchquanlànhữnghìnhthứckháchthểhoácủađờisống,bởibảnthânđờisốngluôncósựthôithúcvượtrakhỏichínhmình,nghĩalàtrởthànhkháchquan.Dođó,trongvănhoá,nhữnghìnhthứcđãtrởthànhkháchquannàytấtyếulàcáigìtĩnhtại,cứngnhắcsovới“tâmhồn”hiểunhưsứcsốngthuầntuý,chủquan.TheoSimmel,“bikịchcủavănhoá”chínhlànghịchlýthểhiệnsựtựphânđôibiđátcủađờisốngtrongvănhoá.Xétvềnhữngnộidungcủavănhoá,nghịch lýbiđátnày làởchỗ:chúngdoconngười tạo ra,nhưngtrong hình thức khách quan, chúng tuân theo lôgích phát triển của riêngchúng,trởnênxalạ,thahoávớinguồngốcvàmụcđíchbanđầu.Mộtcáchdễhiểu, ta thấy“nhữngmáymóc,phương tiện,nhữngsảnphẩmcủakhoahọc,kỹthuật,nghệthuậtngàycàngtinhvi,manghàmlượngvănhoácao,trongkhivănhoácủaconngườicánhânkhôngthểtheokịpvàngàycàngtụthậu”.Nghịchlýnàylàcơsởchonhữngdựbáocủaôngvềnhữngbệnhlýcủa“tâmhồn”,mangâmhưởngcủaRousseauvàNietzsche.Simmelkhảosátcựckỳtinhtếnghịchlýnàytrongvôvànnhữngbiểuhiệnkhácnhaucủanó.Ôngphântíchtừkhảnăngthaythế,giaohoánmọivậtthôngquađồngtiềnvớitácphẩmnổitiếngTriếthọcvềtiền(1900)chođếnchứcnăngxãhộicủathờitrangnhưlànétđiểnhìnhcủahiệnđại:thờitranglàhìnhảnhcủa“tínhphùdutuyệtđối”,củatốcđộtrongđờisốngđôthị,vừathểhiệnnhucầugiatốcđốivớicáimới,vừađẩynhanhviệcsuykiệtnănglượngtâmthầntrongmộtthờiđạicuồngloạn!

GeorgSimmel(1858–1918)

Lànhàxãhộihọc,Simmeldựbáosự“thahoá”giữachủthểvàkháchthểnhưlàhậuquảcủaviệcphâncôngxãhội,củatínhvôdanhtrongnhàmáyhaytrongđờisốngđạiđôthị,củasựkỹthuậthoámọilĩnhvựcđờisống.

PhépbiệnchứngcủaKhaiminh

Kếthợpsựphêphánvănhoácủatriếthọcđờisốngnóitrênvới“phêphánkinhtếchínhtrịhọc”(Marx)làđặcđiểmcủaGeorgLukács(1885–1971),ngườicóảnhhưởngquyếtđịnhđếnviệcrađời“chủnghĩaMarxTâyÂu”.Khác biệt cơ bản của ông với Simmel: trong khi Simmel xemhiện tượng“báivậthànghoá”nơiMarxchỉ làmột“trườnghợp”trongsốphậnchungcủacácnộidungvănhoáhiệnđại,thìLukácsxemnhữngnghịchlýcủavănhoánóichungđềulàtriệuchứngcủa“chủnghĩabáivậthànghoá”cómặtkhắpnơitrongthếgiớicủaphươngthứcsảnxuấttưbản.

Công trình lừng danh Phép biện chứng của Khai minh (1947) của

HorkheimervàAdorno(trườngpháiFrankfurt),tuychịuảnhhưởnglớncủaLukács,trởlạihiểu“biệnchứngcủakhaiminh”nhưlàbiệnchứngcủavănhoánóichung,khiconngườithốngtrịgiớitựnhiên,vàsựpháttriểnkinhtếchỉlàmẫuđiểnhìnhtrongcáilôgíchrộnghơnvàbaotrùmhơncủasựtiếnhoávănhoá.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

VănhoáhiệnđạiSGTT.VN-Trongthờitiền–hiệnđại,baogiờcũngchỉcómộtnềnvănhoáduynhất:nềnvănhoácủachínhmình!Nhậnrarằngnềnvănhoácủamìnhchỉlàmộttrongnhiềunềnvănhoákhácnhau,và,thêmvàođó,vănhoálàmộtbộphậnbêncạnhvàcó thểđối lập lại cácbộphậnkhác làmộtkinhnghiệmtiêubiểucủathờihiệnđại.Vậy,kinhnghiệmvềtính“đathể”,tính“sốnhiều”nàynhưthếnào?

Haiđặcđiểmcủavănhoáhiệnđại

TượngHerodot,sửgiaHyLạpcổđạiquantâmnghiêncứucảnhữngnềnvănhoábênngoàibiêngiớinướcmình.Ảnh:

Tronglịchsử,thuyết“tộcngườitrungtâm”(xemchủngtộcvàvănhoácủamìnhlà...sốmột!)hầunhưlàchuyệnđươngnhiên,nhấtlànơicácnềnvănhoá lớn.VănhoáHoaHạ củaTrungHoaxem tứ phươngđều làman, di,nhung,địch.VănhoáHyLạpxemtấtcảnhữngaikhôngphảiHyLạpđềulà

dãman.VănhoáIslam,rồichâuÂuKitôgiáocũngthế.Khôngcầnbậntâmchêtráchhiệntượngnàychobằngcốlýgiảinó.Nếuvănhoálà“tựnhiênthứhai”,thìkhôngcógìkhóhiểukhingườitaxemvănhoácủamìnhlàcáigì“tựnhiên”nhất,cònvănhoáxalạlà“phảntựnhiên”!Dođó,tiếpxúcvớinềnvănhoákhác làmộtcuộcmạohiểm, thừanhậnnhữnggiá trị củanềnvănhoákhác,thậmchíưathíchvàđặtvấnđềtiếpthukhôngkhácgìtừbỏsơđồ“vănhoá/dãman”vớinhữngthướcđoquenthuộc,cốhữu!

Donhiềunguyênnhân(địalý,chínhtrị,kinhtế…),cókhôngítnềnvănhoáthấymình“maymắn”và“hạnhphúc”đượcêmđềmngủyêntrongluỹtrexanh, rút cục rơivào trì trệ, lạchậuvàcảbịdiệtvong.Trong trườnghợpngược lại, sẽphảiđónnhậnnhữngchấnđộngđauđớn,nhữngcuộckhủnghoảngvănhoá.ĐólàtrườnghợpcủavănhoáHyLạpcổđạivàcủachâuÂuthờiKhaiminh với thế kỷÁnh sáng nổi tiếng. Sử giaHerodot (thế kỷ 5trướcCôngnguyên)sốngtrongbuổigiaothời.Mộtmặt,ôngsớmtiếpxúcvàthấy văn hoá, phong tục xa lạ là cực kỳ thú vị, đáng để tường thuật lại,nhưngmặtkhác,vẫngiữvữngthướcđoHyLạpnênôngchỉcóthểlắcđầukinhngạc.Thếhệsauông,tứccácnhàbiệnsĩ,mớithựcsựnếmtrảinỗiđaukhủnghoảngvàmởđầuphongtràokhaiminhHyLạp.Họnhìnnhậngiátrịcủacácnềnvănhoákhác,vàrútrakếtluậnđángsợ:nhữnggìquenthuộcvàđượcgọi là truyền thống té ra chẳngcógì là “tựnhiên”, là thiênkinhđịanghĩacả;tấtcảđềudoconngườithiếtđịnhnên,vàhiểnnhiênlà,đềucóthểthayđổiđược!KhủnghoảngvănhoácàngsâuđậmvàtoàndiệnởthờiKhaiminhÂuchâuvớisựsụpđổcủa“tinhthầnphổquáttrungcổ”,sựphânlygiáohội,cáccuộcnộichiếntôngiáo,việcpháthiệntânthếgiớivàrađờicácnhànướcdântộcv.v.

Cácnhàkhaiminhrấtgiốngcácnhàbiệnsĩcổđại:yêuthíchvàtườngthuậtcácchuyếnduhành,duthámvớimụcđíchphêphánvănhoá.Điểmmớimẻ:không chỉ nhìn các nền văn hoá khác bằng conmắtÂu châumà còn đảongược,thửnhìnlạivănhoácủamìnhtừconmắtngườikhác.NhữngláthưBaTư(1721)tinhtếcủaMontesquieuthửnhìnnướcPháptừmộtngườiBaTưđangởParislàvídụđiểnhình.Khôngphảingẫunhiênkhikháiniệmvănhoávàcácmônvănhoáhọctheonghĩahiệnđại, trướchết làmôndântộchọcđãrađờitrongbốicảnhnày.Cácmônhọcấythựcrangaytừđầuchưacómụcđíchgiaolưuhayđềxướngtinhthầnkhoandungvănhoáchobằngmuốn tướcvũkhícủapháibảo thủ.Mục tiêuchính trị củacao trào“cáchmạngvănhoá”khaiminhnàylà:“quyềntựdovàtựquyếtchonhữngngườicôngdântrưởngthành!”Muốnđạtmụctiêuấy,cầnphávỡlòngtinvàotínhchínhđángbấtkhảxâmphạmcủahiệntrạng,thôngquasựphântíchkháchquan,khoahọc.Cóthểnói:kinhnghiệmngàycàngphongphúvềvănhoá

như là vềmột thực tại “đa thể”, “sốnhiều” chính là nguồn cội chung củaphongtràoKhaiminhvàcủacácbộmônvănhoáhọc.

Cókhôngítnềnvănhoáthấymình“maymắn”và“hạnhphúc”đượcêmđềmngủyêntrongluỹtrexanh,rútcụcrơivàotrìtrệ,lạchậuvàcảbịdiệtvong.

Vớitừ“đathể”,“sốnhiều”,tamớimôtảchứchưagiảithíchtínhhiệnđạicủavănhoá.Tacònphảihỏi:cáigìbêntrongvănhoáđãlàmchotínhđathểhìnhthànhvàlàmchoconngườihiệnđạicóđượckinhnghiệmấy?JürgenHabermas,trongDiễnngôntriếthọcvềhiệnđại(1985),lưuýhaiđặcđiểmcơbảnxácđịnhsựkhácbiệtvềcấutrúcgiữavănhoáhiệnđạivàvănhoátiềnhiệnđại,đồngthờicũnglàhaiđiềukiệncủacôngcuộchiệnđạihoávănhoá.Đóchínhlà:sựphi–trungtâmhoávàsựphảntĩnhtoàndiện.

Nỗiđau“mấttrungtâm”

Cácnềnvănhoáchỉcóthểđivàothờihiệnđạikhiđượcphi–trungtâmhoá.Đólàsựgiảithểcủamộttrungtâmduynhấtđịnhđoạttoànbộnềnvănhoáhaytừngvùngvănhoá.Cáctràolưutiền–hiệnđạivàphản–hiệnđại,tronghơnmột thếkỷqua, luôn tìmcáchngănchặnvà làmchậm tiến trìnhnày.“Nỗiđaumất trung tâm”thểhiệnnhữngkhaokhátmuốnquay trở lại thờihoàngkimđãvàđanglụitàn:mộttrậttựtinhthần,mộtquyềnlựchiệnthựcthâmnhậpvàđiềukhiểnmọi thứnhằmduy trì sự thốngnhấtvàkhảnăngkiểmsoát.Xuhướngấynuôidưỡnghyvọngvềmộtxãhộiđạithuận,mộtnhànướctoàntrị,mộttôngiáotoànthống,vớimộtthanggiátrịbềnvững,bấtbiến.

Trongvănchươngvàtưtưởng,trảinghiệmvềnỗiđaumấttrungtâmbộclộthống thiết trong trào lưu lãng mạn Tây phương, nhất là nơi Novalis,Hölderlin,Hegel thời trẻ, như là “sự phân ly”, “sự tha hoá”, hiểu như sựđánhmất thật bi đát cái nhất thể hài hoàmột thời.Nhưng rồi cũng chínhHegel–ởtuổitrưởngthành–lạilàmộttrongnhữngngườiđầutiêntỉnhtáonhậnrađâycũngchínhlàmiếngđấtmàumỡchotựdocánhânvàtínhchủthểđíchthựctrongxãhộihiệnđại.Tựdonàylàthànhquảđấutranhtrongtiếntrìnhphi–trungtâmhoávà,nhờđó, trởnênđadạng:tựdotưtưởng,ngônluận,tínngưỡng,nghiêncứukhoahọc,rồicảtựdođilại,cưtrú,kinhdoanh,vàsaucùnglànhữngnhânquyềnvàdânquyềnmàbảnchấtcũnglànhữngsựtựdo.Thậtlàmột“phépbiệnchứng”thúvị:trongthựctế,tựdokhaihoakếtnhuỵtừsựthahoá!

Quantrọnglà:chỉtrongnhữngnềnvănhoáđãđượcphi–trungtâmhoá,thì“vănhoá”(theonghĩahẹp)mớicóthểđịnhhìnhnhưmộtbộphậnđộclậpvàmới cókhônggian chomột cách sửdụng tựdovàkhoahọcđốivớikháiniệmvănhoá.

Tuynhiên,vănhoáhiệnđạicầnđiềukiện thứhai:sựphản tỉnh toàndiện.Câuchuyệncòntiếptục…

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

VănhoáphảntỉnhSGTT.VN-Haiđặcđiểmcơbảncủavănhoáhiệnđạivàcũnglàhaiđiềukiện của côngcuộchiệnđại hoávănhoá là sựphi– trung tâmhoávà sựphản tỉnh toàndiện.Nếuphi– trung tâmhoá (xemVănhoáhiệnđại, SàiGònTiếpThị7.11)tạođiềukiệnchosựhìnhthànhýthứcvềtựdovàtínhchủthểcủaconngườihiệnđại,thìphảntỉnhtoàndiệnsẽcủngcốthànhquảấyvàlàcơsởchonănglựcphêphánvàcáchtânvănhoá.Vậy,vănhoáhiệnđạiđã“phảntỉnh”nhưthếnào?

Nhìnlạichínhmình

Prometheusbịtrừngphạtvìđãlấylửatặngloàingười–tranhJacobJordaens(1640).Ảnh:

Conngườinhậnrakhuônmặtmìnhkhingẫunhiênsoimìnhtrongmặtnướchaymộtvậtcókhảnăngphảnchiếu trướckhichủđộng tạo ranhững tấmgương.Cũngthế,cácnềnvănhoáchỉtrởnênphảntỉnhkhicómộtkháiniệmvềchínhmìnhnhưlàvănhoá.

Conngườiđãsốnghàngngànnămtrongvănhoá–nghĩalà,khôngcònnhưlànhữngsinhvậttựnhiênnữa–nhưngkhônghềbiếtđếnđiềuấy.Khitừngbướcbiếtphânbiệtthếgiớicuộcsốngcủamìnhvớigiớitựnhiênđơnthuần,bấygiờmớibắtđầucólịchsửcủakháiniệm“vănhoá”,vốnđếnmuộnhơnrấtnhiềusovớikháiniệm“tựnhiên”.Ngaybảnthânkháiniệm“tựnhiên”cũngkhôngphải…tựnhiênmàcó!Nólàkếtquảcủaquátrìnhphi–thầnthoạihoáđốivớitựnhiên,tứcphảicómộtđiềukiệnxãhộinàođó,khiconngười thấymìnhcó thểdùngnăng lựcma thuật để tácđộng lên tựnhiên,chẳnghạnbằngphùchúđúngnghithức,chứkhôngchỉbằngsùngbái,cầukhẩn... Tự nhiên được “giải phóng”, trở thành “khách quan” cũng đồngnghĩavớiviệcphi–tựnhiênhoáđốivớivănhoá.Vănhoácàngbớtmangtính“tựnhiên”hơn,khiconngườingàycàng thấynónằm trongvòng taycủamìnhvàchínhmìnhphảichịu tráchnhiệmvềnó.Nhưngđó lànhữngchặngđườngrấtlâudàivàgiankhổ.

Trongnhiềunềnvănhoátiền–hiệnđại,sựphânbiệtgiữatựnhiênvàvănhoácũngđãcómặt,chỉcóđiều,nóđượctrìnhbàydướilớpáothầnthoạivàhuyền bí. Ở TrungHoa cổ đại là truyền thuyết về tam hoàng ngũ đế, vềnguồngốchuyềnbícủahàđồ, lạc thư.ỞphươngTây, trong truyền thốngDoThái –Kitô giáo là truyền thuyết về vườn địa đàng và tội lỗi nguyênthuỷ,làviệcbanbốmườiđiềurăncủaMoses;trongtruyềnthốngHyLạplàPrometheuslêntrờilấylửavềchonhânloại,cácthànhquốcđượcthiếtlậplànhờcácthầnlinhmuốnmanglại trật tựchocõithế.Điểmchungởđâylà:ngườitathừanhậnnguồngốcphi–tựnhiêncủavănhoá,nhưnglạitìmcách“trunghoà”việcấybằngcáchcầuviệnsựtrợgiúphayđiềukhiểncủacácthếlựcsiêunhiên.Lýdocólẽlà:nhìnnhậnvănhoálà“tựnhiênthứhai”quánguyhiểm,dođó,cànglàmchonótrởlạicóvẻcónguồngốc“tựnhiên”baonhiêu,càngtốtbấynhiêu.Tạisaonguyhiểm?Vìsựkhácbiệt triệtđểgiữatựnhiênvàvănhoátấtyếusẽmờigọisựphêphánvănhoáxuấthiệntrênvũđài!Thậtthế,nếuvănhoákhôngphảilàtựnhiênmàdobàntayconngườitạora,sẽlậptứcmởracuộctranhcãixemcáigìlàtốt,cáigìlàxấuđốivớiconngười.Mầmmốngphêphánvănhoáđãcóngaytrongcáctruyềnthuyếtvàthầnthoại,nhưngtheohướngtiêucực.Cóvôsốlờicảnhcáonhằmgieo rắc sự sợ hãi về việc “thuận thiên giả tồn, nghịch thiên giả vong” ởphươngĐông và nơi các nhà tiên tri ở phươngTây (như trong kinhCựuước),nếuconngườidámcảgan tự tay thiết lậpvănhoávà tựđứngvững

trênđôichânmìnhtừnhữnggiátrịvănhoáấy.Chínhởđây,tathấyrõsựkhácbiệtcơbảngiữasựphảntỉnhcủavănhoátiền–hiệnđạivàhiệnđại.Vănhoáhiệnđạimangtínhphảntỉnh“hoàntoàn”theonghĩa:khitựkhẳngđịnhmìnhvềmặtnhậnthứclẫnthựchành,conngườikhôngcòncóthểcầuviệnđếncáigìkhôngphải làbản thânvănhoá.Trongýnghĩađó, JürgenHabermasxácđịnhrằng:vănhoáchỉmangtínhhiệnđại,khinó“phảikhaitháctínhchuẩnmựccủamìnhtừchínhmình”(Diễnngôntriếthọcvềhiệnđại,1985)chứkhôngthểdựadẫmvàocácquyềnuysiêu–vănhoánàonữa,dùđó là thần linh, tựnhiênhay lịchsử.Đóchính làquá trình thế tụchoá.Cácnguồnlựctruyềnthốngtrongviệcđịnhhướngcuộcsống(thầnthoại,tínngưỡng,thếgiớiquan...)vẫncóchỗđứngvàcòncóýnghĩatolớn,nhưngchỉtrongphạmviriêngtư,chứkhôngcònquyđịnhcáitoànbộtheonghĩacấu trúc nữa. Như đã nói, chỉ có sự phản tỉnh hoàn toàn nàymớimở rakhông gian cho cách nhìn khách quan, khoa học, không định kiến về cácchuẩnmựcvănhoávàvềvănhoánóichung.

Mộtmàhai

Vănhoáhiệnđạimangtínhphảntỉnh“hoàntoàn”theonghĩa:khitựkhẳngđịnhmìnhvềmặtnhậnthứclẫnthựchành,conngườikhôngcòncóthểcầuviệnđếncáigìkhôngphảilàbảnthânvănhoá.

Vậy,sựphi–tậptrunghoávàsựphảntỉnhtrongvănhoáquanhệvớinhaunhư thếnào?Hai tiến trìnhnàydườngnhưkhông thểgiản lượcvàonhauđược.Chúngtuymộtmàhai,vàkhócóthểthaythếchonhau.Trongthựctế,cónhữngnềnvănhoásẵnsàngbuônglỏngcáclĩnhvựckhác,chỉcầnbảotồnđượcmộttrungtâmquyềnlựcchínhtrịlàđủ(nhưcácđếquốcLaMã,MôngCổ,Ostomanv.v.),nhưngchúngvẫnlàtiền–hiệnđại,bởithiếuhẳnsựphảntỉnhtoàndiện.Lạicónhữngnềnvănhoáhoàntoànthếtụcvàtrầntục,nhưnglạinhấtphiến,toàntrị,mangtínhchấtphản–hiệnđại.LạicũngcónềnvănhoácótrìnhđộhợplýhoárấtcaovềtổchứcsảnxuấtvàkhoahọccôngnghệtheonghĩacủaMaxWeber,nhưngmớichỉcónhữngdấuhiệubanđầucủasựphi– tập trunghoá lẫnsựphản tỉnh.Hìnhảnhnhữngônghoàngdầulửasửdụngcôngnghệcaokhôngmấyxalạ!Nóicáchkhác,khoahọc–côngnghệvàhợplýhoálàđiềukiệncầnnhưngchưaphảilàđiềukiệnđủđểđượcgọilàhiệnđại.Câuhỏicònlạikhôngkémthúvị:triếthọc,vớitưcáchlàtưduyphảntỉnhcaođộ,đãvàsẽgópphầnnhưthếnàovàotiếntrìnhhiệnđạihoávănhoá?

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

TriếthọcvàhiệnđạihoáSGTT.VN-Triếthọc,nhưlàtưduyphảntỉnhcaođộ,đãvàsẽđónggópgìvàotiếntrìnhhiệnđạihoávănhoá?

HiệnđạihoávàsựhìnhthànhthờihiệnđạikhởiđầuởphươngTây,rồidầndầnlantoảkhắpthếgiới.Làmộtbộphậncơbảncủatiếntrìnhấy,triếthọcTâyphươngnghiễmnhiêncóvai tròđặcbiệtcầnkhảosát.Nhìn thậtkháiquát,khôngthểkhôngthấyrằngtriếthọc,tronglịchsửcủanó,đãthamgiavừatíchcực,vừatiêucựcvàocôngcuộchiệnđạihoávănhoá.

Khoahọcvàkhaiminh

HìnhảnhPlato,ngườichađỡđầuchomọithứ“triếthọc–hệthống”vềsau,trongtranhRaphael.

VớisựrađờicủatriếthọccổđạiHyLạp,tínhchấtphảntỉnhcủavănhoálậptứccóđượcmộtchấtlượngmới,đólàvượtquanhữnghìnhthứcphảntỉnhtiền–hiệnđạidựavàotưduythầnthoại.Vớikhoảngcáchthờigiantươngđốingắn,triếthọcđãđạtđượchaithànhtựuquantrọng,haynóikhácđi,đãđồngthờitrìnhdiệncảhaikhuônmặt.Mộtbênlàtưduytưbiệnvềgiớitựnhiên(tứclàhìnhthứcđầutiêncủa“khoahọc”),vàbênkialàsựphêphánvănhoácủanhữngnhàbiệnsĩ(hayhìnhthứcđầutiêncủasự“khaiminh”).Cảhaiđềubắtnguồntừsựphảntỉnhnóitrên.Khigiớitựnhiên(tứckhôngphảivănhoá)đượcgiảiphóngkhỏibốicảnhcuộcsốngcòntrànngậptính

thầnthoại,nósẽtrởthànhmộtđốitượngkháchquan,màconngườicóthểtìm hiểu, khảo sát bằng lý thuyết thuần tuý. Trong khi đó, văn hoá (tứckhôngphảitựnhiên),mộtkhicũngđãbịlộtbỏlớpáothầnthoại,sẽnhanhchóng trở thành lĩnhvựcmênhmôngchohoạtđộng tựdocủaconngười.Thếlà,trongcảhailĩnhvực(tựnhiênvàvănhoá),quyềnlựccủathầnthoạiđãbịbẻgãy.Điềunàycũngcónghĩa:ngaytừđầu,triếthọcđãxuấthiệntrênvũđàimộtcáchphi–tậptrunghoá.Theođó,triếthọcphânthànhhailoại“diễnngôn”khácnhaucơbản:diễnngônkhoahọc–tưbiện(lýthuyết)vàdiễn ngôn phê phán văn hoá gồm đạo đức, chính trị, xã hội (thực hành).Trongmỗi loại diễn ngôn, có rất nhiều ý kiến, quan niệm khác nhau, đanguyênvàđathanh.Nókháchẳnvớitưduythầnthoại:tuythầnthoạicórấtnhiều…thần,nhưngđềutậptrungthốngnhất trongmột“thầnhệ”HyLạpduynhất!

Platoxuấthiệnnhưmộtphảnđộnglực!Vớihùngtâmtrángchícủamộtbậcđạitriếtgia,Platotìmcáchvãnhồitrậttự.Ôngmuốntáihợpnhấthailoạidiễnngônnóitrênthànhmộttoànkhối.Trướchết,tưduylýthuyết,tưbiệnvềtựnhiêncủacáctriếtgiatrướcSocratesđãbịcácbiệnsĩđảkíchvàchếnhạo.Plato tìmcáchkhôiphục lại,nhưngđổimớivànângcấp: thayvì tưbiệnvềgiớitựnhiêntrầntrụi,khảgiáctheokiểucổnhân,ôngđềramộtthếgiớisiêu–tựnhiênlàmnềntảngbấtbiếnvàvĩnhhằng,gọilàthếgiớicủanhững“ýniệm”hay“linhtượng”,màsovớinó,thếgiớikhảgiácchỉlàbảnsaomờnhạtvàvôthường.Platokhôngtưbiệnsuông,màchủyếunhắmđếnmụcđíchthựchànhvàphêphánvănhoá.Thậtthế,nhữngcâuhỏivềnhânsinh(thếnàolàcuộcsốngtốtđẹp,thiệnhảo?)đượcthầycủaônglàSocratescố tình bỏ lửng và đểmở trong hình thức các nan đề, nay cần có đáp ánchungquyết.Platolàngườiưuthờimẫnthế.Ôngkhôngthểyêntâmkhicáichânvàcáithiệnbịphómặcchosựmạnhđượcyếuthuavàtưkiếntuỳtiệnvàđatạpcủaconngười.Cầnđặtchochúngmộtcơsởthậtvữngchắclàmtrungtâm,tuyvượtrakhỏitầmvớicủaconngười,nhưngconngườicóthể“chiêmngưỡng”được,nếubiếttudưỡngvàrènluyệntrítuệtheosựchỉđạocủatriếthọcông!

Nhưng, cao đồ của Plato là Aristoteles lại cho ta một hình ảnh khác.Aristoteles,vớinhữngluậncứnổitiếngvàđếnnayvẫncòntínhthờisự,bảovệtínhđadạngvàphi–tậptrunghoánộitạicủatriếthọc,nhấtlàvềsựtựtrịvàkhácbiệtgiữa triếthọc lý thuyếtvà triếthọc thựchành(xinđừngquênrằng,mãichođếnthếkỷ18,triếthọccónghĩarấtrộng,hầunhưbaotrùmhầuhếtmọilĩnhvựctrithứccủaconngười).

Có thểnói,vào thờikỳcaođiểmcủa triếthọccổđại, triếthọcPlato làsự

phảnkhángđầutiênchốnglạixuhướngphi–tậptrunghoácủavănhoá,vàbảnthânPlatolàngườichađỡđầuchomọithứ“triếthọc–hệthống”vềsau.Aristoteles,tuycũngcóóchệthốngcaođộ,nhưng“thoáng”hơn,vàđốivớinhânsinh,cócáinhìnthanhthản,nhẹnhàng,cậnnhântìnhhơnvịtônsưcủamình.

Mộthằngsố?

Phi–tậptrunghoátheohướnghiệnđạivàxuhướngngượclạilàtậptrunghoá,nhất thểhoá làcuộcđấu tranhgiằngco tưởngnhưmộthằngsố trongsuốtlịchsửtriếthọcTâyphương.Lướtthậtnhanh,tathửkiểmchứngnhậnxétấy.

Khibảnthâncũngđượcphitập–trunghoá,triếthọctấtyếutựđánhmấtvịtrívàvaitròtrungtâmcủamìnhgiữalòngcácngànhkhoahọc.

SauAristoteles, vào hậu kỳ thời cổ đại, là cảmột giai đoạn rất đa dạng,phongphúcủanhiềuviễntượngtriếthọckhácnhau,nàolàpháihoàinghi,pháikhắckỷv.v., trướckhixuhướngnhất thểhoá lại thắng thếvới thamvọnghợpnhấtvàxâydựngmột“khoahọcKitôgiáo”baotrùmvàthốnglĩnhtất cả, suốt thời trung cổ.Tiếp sau đó vào thịnh kỳ trung cổ, bắt đầu tiếntrìnhphânbiệtgiữa triếthọcvà thầnhọc, từngbướcdẫnđếnsự tự trịcủatriếthọcnhưlàđiềukiệncănbảnchosựkhaisinhrựcrỡcủanềntriếthọcvàkhoahọccậnđạiÂuchâu,vớicôngđầuthuộcvềR.Descartesbấthủ.Chínhtronghìnhtháitựtrịấy,bảnthântriếthọcsẽtrởthànhđộnglựcthúcđẩyvàmanglạithắnglợiquyếtđịnhchocaotràohiệnđạihoávănhoámàvềsauđượcmangdanhhiệulẫylừnglàphongtràokhaiminh.

Phượnghoàngvàđốngtrotàn

Dobảntínhvàbảnlĩnhphảntỉnhcủamình,triếthọckhôngchỉđồnghànhmàcònxungphonglàmbàđỡchotiếntrìnhhiệnđạihoávănhoákhôngthểđảongược.Nhưng,thậtlàoáioăm,khibảnthâncũngđượcphitập–trunghoá,triếthọctấtyếutựđánhmấtvịtrívàvaitròtrungtâmcủamìnhgiữalòng cácngànhkhoahọc.Triết họcđãphải trảmột giá rất đắt. ImmanuelKantsosánhtriếthọcđươngthờivớimộtbàmệnhphụđangthanthởvìbịbỏrơi,nhưnhânvậtHercubacủathihàoLaMãOvid:“Mớivừalànhânvậttrungtâmđầyquyềnuyvớiđôngđảoconcáichungquanh,naytalạibơvơ,bấtlực,bịlưuđàyrakhỏiquêhương!”

Triếthọchiệnđạicóhyvọngtrỗidậynhưconphượnghoàngtrênđốngtro

tànhaykhông,điềuấy,nhưtasẽthấy,lạitiếptụctuỳthuộcvàochínhbảntínhvàbảnlĩnhphảntỉnhtoàndiệncủachínhmình.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

KantvàvănhoáhiệnđạiSGTT.VN-Làđộnglựcthúcđẩytiếntrìnhphi–tậptrunghoácủavănhoáhiện đại, bản thân triết học đã trải nghiệm tiến trình này nơi chínhmình.Triếthọctrởthànhnhiềunềntriếthọc.Từnay,nótồntạibêncạnhcácngànhkhoahọckhácvàphảitựxácđịnhchỗđứngvànhiệmvụcủamình.

Conđườngđiđếnsựphảntỉnhhoàntoàn

Songhànhvớiphi–tậptrunghoá,sựphảntỉnhlàđặcđiểmthứhaicủavănhoáhiệnđại.Ngaytừđầu,triếthọcđãlàmôitrườngphảntỉnhvềvănhoá,nghĩalà,tựdiễngiảimìnhnhưlàmộthiệntượngvănhoá,thoátlykhỏithầnthoạivàcácthếlựcsiêunhiên.Thếnhưng,khôngphảingaymộtlúcđãđạtđượcsựphảntỉnhhoàntoàn.Nhưđãthấy(xemTriếthọcvàhiệnđạihoá,SàiGònTiếpThị, 21.12), với trường hợp điển hình của Plato, có thể nói

rằnglịchsửtriếthọc–nhấtlàcủasiêuhìnhhọccổtruyền–làmộtnỗlựccốgiớihạntínhphảntỉnh,bằngcáchlấymộttrậttựsiêutựnhiên(haynóitheothuật ngữ chuyênmôn:một “thếgiới khảniệm”) làmnền tảng, vượt khỏitầmvớicủaconngười.Nhưng,mộtmôhìnhmớiđã rađờivớiDescartes,triếtgiavĩđạicủanướcPháp.Descartessởdĩđượctônvinhlàchađẻcủatriếthọchiệnđại,vìôngđãđẩysựphảntỉnhlênmộtcấpđộmớimẻvềchất.

Ta hãy nghe Edmund Husserl, ông tổ của hiện tượng học, giới thiệuDescartes:“Bấtkỳaicóýđịnhnghiêmchỉnhlàtrởthànhmộttriếtgia,thìphải“mộtlầntrongđời”quayvàotrongchínhmình,thửvứtbỏhếtvàtáitạolạimọingànhkhoahọcđãđượcthừanhậntrướcnay(…)Đểlàmđiềuấy,tôiphảichọncáchbắtđầuvớisựnghèonàntuyệtđốivềtrithức.Cónghĩalà,việc đầu tiên tôi phải làm là phản tỉnh về việc làm sao tìm ra đượcmộtphươngphápđể tiếnhành,mộtphươngpháphứahẹndẫn tới tri thứcđíchthực”.TabiếtrằngphươngphápấycủaDescarteschínhlàphươngphápnổitiếng:“hoàinghicóphươngpháp”!Tuynhiên,sựphảntỉnhcaođộấycủaDescartes lại khôngnhắm tới sự phi – tập trunghoá, trái lại, nhưHusserlnhậnđịnh,vẫngiữvữngthamvọng“thiếtlậpcơsởtốihậudựatrênnhữngthứcnhậntuyệtđối,nhữngthứcnhậnkhôngthểlùixahơnđượcnữa.Bởi,theoDescartes,nhucầutáitạotriệtđểlànhằmthoảmãnýtưởngvềtriếthọcnhưlàsựthốngnhấtbaotrùmtấtcảmọingànhkhoahọc”.Mộtsựphảntỉnhcaođộ, nhưngđingượcxu thếphi–tập trunghoá, hònggiữvữngmột sự“thống nhất duy lý” sẽ được tiếp tục theo đuổi trong các thế hệ tiếp nốiDescartes như Spinoza, Leibniz vàWolff... trước khi xuất hiện ImmanuelKant.

Phảntỉnhtừ“thânphậnconngười”hữuhạn

TriếtgiacủasựphảntỉnhhoàntoànchínhlàKant.Ôngthựchiệnmộtbướcngoặt: phản tỉnh về chính năng lực phản tỉnh! Lần đầu tiên, sự phản tỉnhhoàntoàncủavănhoáthểhiệnởsựtự–phêpháncủalýtính,trongđólýtínhvừalàbịcáo,vừalànguyêncáo,vừalàthẩmphán,vừalàbộluật,tấtcảtậphợpnơimộtchủthểvănhoá.Kếtquảcủa“phiêntoà”:mọithamvọnggắnkết lý tínhcủaconngườivớicái tuyệtđối làvôvọngvà lànhữngảotưởngđơnthuần.Dùngtưduythuầntuýđểmongbắtliênlạcvớicái“trungtâmkhảniệmhaysiêunhiên”củathếgiới,vàtừviễntượngtuyệtđốiấy,cóthểnhậnthứcvàthấuhiểuthếgiớivàbảnthânta,chỉ làmộtgiấcmơđẹpcủatrítuệmàthôi.Khitỉnhmộng,lýtínhconngườichỉnhậnrasựhữuhạnvà tính trần tục của chính mình, đồng thời đối diện với thân phận, tráchnhiệmvàcảsựthốngnhấtlẫnsựđadạngcủabảnthân.

Sựhữuhạncủaconngườitrongviệcnhậnthứcthểhiệnrõràngnhấtởchỗ:khôngcónhậnthứcnàovềđốitượngmàkhôngcósựgópphầncủakinhnghiệmkhảgiác,tứccủacáigìhoàntoànkhácvềchấtvớitưduythuầntuý.

Sựhữuhạncủaconngườitrongviệcnhậnthứcthểhiệnrõràngnhấtởchỗ:khôngcónhận thứcnàovềđối tượngmàkhôngcó sựgópphầncủakinhnghiệmkhảgiác,tứccủacáigìhoàntoànkhácvềchấtvớitưduythuầntuý.Chính trở lực này làm chonhận thức của ta khôngbao giờmonmenđếnđượclãnhđịacủacáituyệtđối.Nóicáchkhác,theoKant,lýtínhcủatalàlýtínhtrầntục,vìthế,cầnthiếtphảiphânbiệtrạchròigiữanhậnthức(luôncóđiềukiện,nghĩalàphảicódữkiệnkhảgiác)vớitưduy(thahồbaybổng),giữatrithứcđúngnghĩavàlòngtin(khôngcầnchứngminh).

Sựphânbiệtcơbảnấycũngmặcnhiênkhẳngđịnhsựphi– tập trunghoácủalýtínhtrongkhuônkhổmộthọcthuyếtvềconngườihaytrongmộtmônnhânhọchiệnđại.Lý tínhkhôngcònđượchiểumột cáchphiếndiệnnhưmộtcôngcụchỉcóchứcnăngduynhấtlà“nhậnthức”.Bêncạnhsựsửdụnglý tính theonghĩa lý thuyếthạnhẹpấy, lý tính từnaycócảchứcnăngsửdụngthựchànhtrongkiếpnhânsinh,nhấtlàtrongsinhhoạtluânlý,đạođứcvàhànhđộngxãhội.Nócòncóchứcnăngthưởngngoạnvàđánhgiáthẩmmỹ nữa, mở rộng kích thước và không gian cảm thụ phong phú của conngười.Sựđadạngnhưthếtrongviệcsửdụnglýtínhcũnglàmchotínhđathể,tínhphi–tậptrunghoátrởthànhvấnđềnộibộcủalýtính,vìởđây,takhôngchỉcónhiềulĩnhvực(nhậnthức,luânlý,thẩmmỹ)màcònlàmviệcvớinhiềuphươngcáchhoạtđộngkhácnhaucủachúng.Balĩnhvực(chân,thiện,mỹ)mặcdùcómốiquanhệkhăngkhít,cóthểtácđộnglẫnnhau,thậmchícóthểgặpgỡnhauởmộtphươngtrờinàođó,nhưngvềcơbản,chúngvẫn là khácnhau;mỗi lĩnhvực cónhiệmvụvàphạmvi hoạt động riêng,theonhững“quyluật”vàtínhcáchriêngcủamình.Từđó,sựtựtrịcủakhoahọc (cái chân), của luân lý (cái thiện)vàcủavănhọcnghệ thuật (cáimỹ)đượcthừanhậnrộngrãingàynaynhưlàmộttrongnhữngthànhtựucơbảnnhấtvàquantrọngnhấtcủanềnvănhoáhiệnđạikhôngthểkhôngbiếtơnnỗlựcphảntỉnhvàphi–tậptrunghoátrongcôngcuộc“phêphánlýtính”gâychấnđộngcủamộtbậc triếtnhânvốnưa thanhđạmvà tĩnhmịchở thànhphốKönigbergnhỏbécủanướcPhổhơn200nămtrước!

ChúngtasẽtrởlạivớiKantkhitiếptụcđàosâuhơnnhậnđịnhsauđâycủaHeirichRickertngaytừnăm1924:Kantlàtriếtgiađầutiênvàđíchthựccủavănhoáhiệnđại, trongtươngquansosánhvớicáctriếtgiakếtục,nhấtlàvớiHegel.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

KantvàHegel:haimôhìnhtưduySGTT.VN-Luậnđiểmcơbản(xemtừ:Vănhoáhiệnđại):cácnềnvănhoáchỉtrởthànhhiệnđạikhiconngườinhậnrasựđadạngvàsựhữuhạncủachínhmìnhvàsốngphùhợpvớinhậnthứcấy.Đồngthời,điềunàylạiđòihỏinềnvănhoáphảicómộtcấutrúccơbảnđểgiúpconngườidễdàngnhậnrahaitínhchấttrên.Nhưđãthấy,cấutrúcấychínhlàsựphảntỉnh.

Sựphi–tậptrunghoávà…quanhệquốctế

TriếtgiaĐứcGeorgHegel(1770–1831).Ảnh:

HenryKissinger,trongquyểnBànvềTrungQuốc(OnChina)mớiđâyđưara nhận xét khá chính xác: “Quan niệm phương Tây hiện đại về quan hệquốctếđượchìnhthànhtừthếkỷ16–17,khicấutrúccủaxãhộiÂuchâuthờiTrungcổbịphávỡthànhmộtnhómcácnhànướcvớisứcmạnhtươngđương và nhà thờThiênChúa giáo phân chia thành nhiều giáo phái khácnhau.Ngoạigiaođểcânbằngquyềnlựccácbênkhôngphảilàsựlựachọn

màlàđiềutấtyếu.Khôngnhànướcnàođủmạnhđểápđặtýchícủamình;khôngtôngiáonàogiữđượcđủquyềnlựcđểcóthểduytrì tínhphổbiến.Kháiniệmquyềntựquyếtvàbìnhđẳngvềmặtpháplýgiữacácnhànướctrởthànhcơsởcủacôngphápquốctếvàngoạigiao”.RồiKissingersosánh:“Cách hiểu của người Trung Quốc về trật tự thế giới rất khác biệt vớiphươngTây”,vìnhữngnétđặcthùcủaquốcgianày.

ĐộclậpvớicácquanđiểmvàkếtluậnkháccủaKissingertrongquyểnsách,nhậnđịnhtrênđâyxácnhậnsựkhácbiệtgiữamộtnềnvănhoánhấtphiến,độctôntheokiểutruyềnthống,tiềnhiệnđạivànềnvănhoáđãđượcphi–tập trunghoá, tạođiềukiệnkháchquancho tưduyvàcungcáchhànhxửhiệnđại.Tuynhiên,đằngsaunhữngnguyênnhân lịchsửvàđịachính trị,cầnkểthêmyếutốphảntỉnhởbềsâutrongvănhoáÂuchâu.

MôhìnhKant

XintrởlạivớicốnghiếnlịchsửcủaKantdướimắtHeinrichRickert:“KantlànhàtưtưởngđầutiênởchâuÂuđãtạorađượcnhữngcơsởlýluậnkháiquátnhất,giúpmanglạinhữngcâutrảlờikhoahọcchocácvấnđềvănhoáhiệnđại.Baquyểnphêphán củaôngđúng là “phêphán” theonghĩa biệnbiệt,vạchranhgiới,tươngứngvớitiếntrìnhtựtrịhoávàdịbiệthoácủavănhoá,mộttiếntrìnhvốnđãhìnhthànhtừthờicậnđạinhưngchưacóđượcsựdiễnđạtlýluậntrongtriếthọctrướcKant”.Tađềubiếtbasự“biệnbiệt”nổitiếngcủaKanttheokiểulưỡngphân(chiađôi)giữa:vật–tựthân(bảntínhvàbảnchấtđíchthựccủađốitượngnhậnthức)vàhiệntượng(vậtxuấthiệnrachota),giữacáikhảniệm(chỉcóthểsuytưởngchứkhôngthểnhậnthức)vàcáikhảgiác,giữacáiđang là (cái chân)vàcáiphải là (cái thiện).Đặcbiệt,sựphânbiệtgiữavậttựthân(khôngthểnhậnthứcđược)vàhiệntượng(lĩnhvựcduynhấtcóthểnhậnthứcđược)khôngchỉđánhdấusựhữuhạncủanhậnthứcconngười,màchínhquađó,lạimởralĩnhvựcmênhmôngcủa sự tựdo,khi conngười làm theo tiếnggọi củamệnh lệnh luân lýnộitâm,khôngbịgiảnlượcvàkhốngchếbởicái“đanglà”.

MôhìnhHegel

CáctriếtgiatiếpsauKantchếnhạovàcôngkíchKantđãquá“rụtrè,nhútnhát”!KhiFichtemuốnxoábỏ“vậttựthân”,ôngcóthamvọngxoábỏluônsựphânbiệtgiữanhậnthức(luôncóđiềukiện)vàtưduy(vôđiềukiện,thahồbaybổng)vốnlàmôitrườngcủasiêuhìnhhọctiền–phêphán.Hegelcònđixahơn,khichorằngcácsựphânđôicủaKantlàcứngnhắc,thiếu“biệnchứng”vàdõngdạctuyênbố:“Vượtbỏnhữngsựđối lậpđãtrởnêncứng

nhắcấy(củaKant)làmốiquantâmduynhấtcủalýtính”.Hegelxemcácsựphânđôiấy làsảnphẩmcủasựphân lyvà thahoá,đánhmấtcái toàn thểviênmãn.Vìthế,nhiệmvụcaocảcủatriếthọchiệnđạilàphảikhắcphụcsựthahoá,vượtquasựphânlybằngnỗlựckhổnglồcủamộtsự“hoàgiải”tốihậu.Thếnhưng,aicũngthấyrằngviệchoàgiảiđểkhắcphụcsựphânlyắtphải tiền giả định một sự thống nhất nguyên thuỷ. Chỉ có thể “tái hợp”nhữnggìvốnđãhợpnhấttừcănnguyên.Môhình“nhấtthể–phânly–hoàgiải”nàyluôncósứcgợicảmvàhấpdẫnlớnlao,bởinólàphiênbảnthếtụcnhưngcònmangđầyâmhưởngthầnlinhcủa“huyềnnhiệmsángtạo”tronghầuhếtnhữngcảm thức tôngiáo.Môhìnhnàycũngnhất thiếtphảimangtínhchấttriếthọclịchsử,nghĩalà,cótínhtựsựnhưmộtcâuchuyệnkểvềmộtsựthốngnhấtnguyênthuỷ,naybịphânlyvàthahoáđi,dođócầntáihoàgiảitrongmột“tổnghợpđề”.ĐólàlýdokhiếnJ.F.Lyotard,tácgiảtiêubiểucủatràolưuhậu–hiệnđại,mệnhdanhmôhìnhấylàmột“đại–tựsự”huyễnhoặc.Thêmnữa,tiếntrìnhhiệnđạihoávănhoáởcácnướckhácnhaukhôngnhấtthiếtdựatheomộtmôhìnhlịchsửduynhất,miễnlàhộiđủcácđặcđiểmcấutrúccủavănhoáhiệnđại.

“Hoàgiải”hay“hoàbình”?

Hoàgiảinhưlàsựkếtthúcthahoákhôngthểđượchoàntấtmộtlầnchotấtcả,trongkhiđó,hoàbìnhlàhoàntoànnằmtrongtầmtaycủaconngườivà,theoKant,làđiềuconngườiphảilàm,khitựxétmìnhnhưmộthữuthểluânlý.

Nhưgiữaquảcamvàquảtáo,khócóthểsosánhmôhìnhcủaKantvàcủaHegeltheokiểu“hơnkém”,bởilẽđơngiản:đâylàhaimôhìnhkhácnhauvềnguyêntắc.Môhình“nhấtthể–phânly–hoàgiải”củaHegelhoàntoànxa lạ vớiKant. Sự lưỡng phân, theoKant, không phải là sự tha hoá “bắtnguồn” từmộtsự thốngnhấtnguyên thuỷnàocả.Vớiông, thậtkhông thểhình dungmột trạng thái haymột thời kỳ lịch sử nào trong quá khứ haytươnglai,nơiđóvậttựthânvàhiệntượng,cáikhảniệmvàcáikhảgiác,cáiđang làvàcáiphải là (đãhoặcsẽ)hợpnhấtvớinhau!Vì thế,Kantkhôngxemhiệnđạihoánhưmột“đềán”phảithựcthinhưcáchhiểucủaHabermastheotruyềnthốngHegel,tráilại,chỉnhưmộtsự“khaiminh”vềthựctrạng.Nóicáchkhác,Kantphảntỉnhvềvănhoáhiệnđạitừ“thânphậnconngười”,trongkhiHegeltưduyvềhiệnđạitrongviễntượngvượtbỏthânphậnhữuhạnấy.Trongviễntượngchínhtrị,sựhữuhạncủalýtínhconngườidẫnđếnsựkhácbiệtcơbảngiữaýtưởngvềhoàgiảivớithựctạinơiHegelhayhoàgiảitrongthựctạinơicácmônđồcủaôngvớiýtưởngvềbảovệvàkiếntạohoàbình.

Hoàgiảinhưlàsựkếtthúcthahoákhôngthểđượchoàntấtmộtlầnchotấtcả,trongkhiđó,hoàbìnhlàhoàntoànnằmtrongtầmtaycủaconngườivà,theoKant,làđiềuconngườiphảilàm,khitựxétmìnhnhưmộthữuthểluânlý.Nếutínhhiệnđại liênquanmật thiếtvới tinh thầnkhaiminhvàkhông(còn)ảotưởng,thìKant,nhưnhiềutácgiảnhậnđịnh,tỏra“hiệnđại”hơnHegel!

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Chữtrinhcònmộtchútnày...SGTT.VN-TôikhôngđịnhnóiđếnnàngKiều.Cuốinăm,nhắcđếnnàng,buồn lắm!Vậy,xinkể tiếpcâuchuyệnkhôkhanvềvănhoá,vàcàngkhôkhanhơn,vềchữ trinhcủa…triếthọc trongnềnvănhoáhiệnđại,để tạmkhéplạimộtchủđề.

Trungthànhvớicáitoànbộ

TriếtgiaMỹThomasNagel.

Vănhoávàtriếthọcđềuđãđượchiệnđạihoá,nghĩalà,cảhaiđềuđãđượcphi–tậptrunghoávàtrởnênphảntỉnhhoàntoàn.Vănhoákhôngcòncómột trung tâmduynhất,đồng thờikhôngdựavàomộtcơsởnàokhác (tựnhiên, thần linh,quyềnuy)ngoàibản thânvănhoá.Triếthọc–như làbộphậnvà tấmgươngsoi củavănhoá–cũng trở thànhmột thànhviênbìnhđẳngvàkhiêmtốnbêncạnhcácngànhkhoahọckhác,đồngthờitừbỏthếđứngtuyệtđối,bắtđầutậpsuytưtrongviễntượnghữuhạncủanhậnthứcvàthân phận làm người. Một sự song hành tỏ ra rất hài hoà và đồng điệu!Nhưng,vấnđềthậtrakhônghềđơngiản,hay,theocáchnóiquenthuộchiệnnay,đặtranhiềutháchthứcchocảhaiphía.

Về phía văn hoá, đó là phải giải quyếtmối quan hệ giữamột “thuyết đanguyênvềgiátrị”theocáchgọinổitiếngcủatriếtgiaJesajaBerlinvớiviệcthừanhậnvàtôntrọngcácgiátrịvănhoáphổquáttoànnhânloại.Theogiácđộđanguyênvềgiátrị,chẳnghạn,đốivớingườiphụnữ,việcchọnlựathiênchứclàmmẹhoặccuộcsốngđơnthânvàxuấtgiacủangườinữtusĩlàhaigiá trịcó tính“vôước”,nghĩa làkhông thểmangrasosánhvớinhau,màphảiđượctôntrọngnhưnhau.Nhưng,mặtkhác,chínhsựtôntrọngtínhđanguyêngiátrị(tươngphản,nhưngđồngđẳng)nàylạilàmộttrongnhữnggiátrịvănhoáphổquát,bêncạnhcácgiátrịphổquátkhácnhưnhânphẩm,tựdovàdânquyền.Giảiquyếtđượcmốiquanhệphứctạpnàylàđặctrưngtiêubiểuchothànhtựucóýnghĩalịchsửcủanềnvănhoáhiệnđại.

Vềphíatriếthọc,tađềubiếtrằng,ngaytừkhirađời,ởphươngĐôngcũngnhưphươngTây,triếthọcluônxoayquanhcâuhỏivềcáitoànbộvàvềcuộcsốngđúngđắncủaconngườitrongcáitoànbộấy.Trướckinhnghiệmvềsựđadạng,đathanhcủatiếntrìnhhiệnđạihoávănhoá,câuhỏinàykhôngmấtđi,tráilại,đượcđặtlạimộtcáchhoàntoànmớimẻ.Tínhcấpbáchcủacâuhỏikhônggiảmđi,màcòn tăng thêmtrong lịchsửhiệnđạihoá.Thật thế,tínhhiệnđạicủavănhoákhôngchỉmanglạilợiích,màcảgánhnặng.Nótăngcườngsựtựdocánhân,đồngthờilàmchomỗicánhânkhôngdễdàngcóđượccáinhìntoàncảnhnữa,bởimọilĩnhvựcđềutrởnênquáphứctạp,hầunhưvượtkhỏikhảnăngnắmbắtcủatừngconngười.Điềuđógiảithíchsựquan tâmcó tính triết lýcủaconngười thờiđại,mặcdùkhôngphải aicũngcóđiềukiệnbiếnmốiquantâmtriếtlýấythànhsựquantâmđếntriếthọcnhưmộtngànhhọcthuậtchuyênbiệt!

Mốiquantâmấy–dùchỉcótínhtriếtlýtựpháthaytrởthànhsinhhoạttriếthọctựgiác–nóilênsựtrungthànhvớiưutưtruyềnthốngcủaconngườiđốivớicáitoànbộ.

Trongnhậnthức

Cáitoànbộbaogiờcũnglýthú.Tuybịvượtrakhỏitầmmắtkhiđivàothếgiớihiệnđại,conngườivẫnkhaokhátmuốnbiếtcáiđatạp,cáirờirạcvànhữngcáithườngmâuthuẫnnhaunốikếtvớinhauhayănnhịpvớinhaunhưthếnào.Ta thườnggọiđó làchứcnăng“thếgiớiquan”của triếthọc.Thếgiới quan thì bao giờ cũng là “số ít”, bởi người ta thường không có haykhông cầnmột lúchai haynhiều thếgiới quan!Vì thế, cáchệ thống triếthọc,nhấtlàvàothếkỷ18–19,tinchắcnịchrằngcóthểđápứngchứcnăngthếgiớiquannàybằngcácphươngtiệnkhoahọc,thậmchítựxemmìnhlàkhoahọcduynhấtđúngđắn.Ngàynay,takháchọkhôngchỉởnhữngkiếnthứcmớivềkhoahọc,màchủyếuởmộttâmthếkhác.Ýthứcvềsựhữuhạnđãkhôngcòndànhchỗcholòngtinrằngcóthểgiảiđápchomọicâuhỏivàgiảiđápmộtcáchtốihậu.

Trongthựchành

Chứcnăng thếgiớiquankhôngđứngđượcmộtmình,vìcònphần thứhaicủacâuhỏivềcáitoànbộ:conngườisốngrasaotrongcáitoànbộấy.Đầuthờicậnđại,Spinozađãđặt tênchosiêuhìnhhọc là“đạođứchọc”,và takhông quên Hegel cũng đã hứa hẹn rằng triết học sẽ “hoà giải với hiệnthực”!Từ thếkỷ19vàsauHegel,câuhỏi thứhainàyđượcnêumộtcáchchínhxáchơn:câuhỏivềýnghĩa.Câuhỏivềýnghĩalàcâuhỏivềviệchiểuđời,vềnhânsinhquan.Ởđâykhônghỏivềcáigìbổsungchotrithứccủatavề thếgiới (tứccho“thếgiớiquan”), trái lại,hỏivềcái làmcho ta“hiểu”đượccái toànbộấy,nhất là từkhi thếgiớingàycàngcónguycơ rơivàobóngtốicủasựvônghĩa(tức,chủnghĩahưvôtheocáchgọicủaNietzsche).

Tínhhiệnđạicủavănhoákhôngchỉmanglạilợiích,màcảgánhnặng.Nótăngcườngsựtựdocánhân,đồngthờilàmchomỗicánhânkhôngdễdàngcóđượccáinhìntoàncảnhnữa.

“Ýnghĩa”nóiởđâykhôngphảilànộidungcủakýhiệuvàvănbản,màlàmụcđích,chứcnăng,giátrị,tầmquantrọngđốivớicuộcđờivàhànhđộngcủachúngta.TheoThomasNagel,triếtgiađanggiảngdạytạiđạihọcNewYork,đólàcáccâuhỏithiếtthân:chuyệngìvậy?Liênquangìđếntôi?Cónghĩagì thế?Cho tôi, chobạn?Aihỏinhưvậy,ngườiấykhôngmuốnbổsungkiếnthức,màcầnsựđịnhhướng.

“Ýniệmđiềuhành”

Chứcnăngthếgiớiquanvàchứcnăngđịnhhướngđềutuântheomộtlôgích

nộitại:hướngđếncáinhìntổngthểtừsựđatạp,manhmún.Tachỉcóthểsửdụngđúngđắntấmbảnđồởphạmvinhỏkhibiếtđặtnóvàotrongtấmbảnđồcóphạmvirộnghơn,đểsaucùngđếnđịnhvịtoàncầu.ĐóchínhlàluậnđiểmcơbảncủaKantkhiôngchorằnglýtínhconngườitấtyếuhướngđếncáitoànbộnhưlàcáituyệtđốivôđiềukiệntrongnhậnthứccũngnhưtronghànhđộng,khiưutưvềnhữngvấnđềcótínhnguyêntắc.Nhưng,vàothờitiền–hiệnđại,conngườicònnuôiảotưởngcóthểnắmbắtcáitoànbộtuyệtđốiấybằngconđườngxácđịnh,khẳngquyết,giáođiều,nhưmộtchân lýkhông thểsuysuyển.Tưduyhiệnđại,hậu–phêphánvẫngiữvữngniềmkhaokhátấynhưlàchỉdấucủasựtựdovàphẩmcáchcủaconngười.Khácchănglàởchỗxuấtphát từhaiđặcđiểmđãnóicủanềnvănhoáhiệnđại:tínhđadạngvàtínhhữuhạncủalýtính.

Trongnhận thức lẫnhànhđộng,việcvươn tớicái toànbộ thốngnhấtphảiđượchiểunhưmột“ýniệmđiềuhành”cógiátrịchỉnhưmộtđịnhhướng,mộthoàibão,chứkhôngphảilàmộttrạngtháiđãhoàntất,cóthểchiếmhữumộtlầnchotấtcả.Chỉtrongviễntượngấy,triếthọcmớicóchỗđứngchínhđángvàthuyếtphụctrongcuộc“đạidiễnngôn”củamộtxãhộiđavănhoávàtoàncầuhoángàynay.

BùiVănNamSơn

Tiếnbộkỹthuật:phúchayhoạ?SGTT.VN-Thếgiớikỹthuậtđangbaoquanhchúngta.Nókhôngchỉgiữvaitròthenchốttrongđờisốngmàcònchiphốimạnhmẽquanhệcủatavớitựnhiên,xãhội.Không thểbànvềvănhoáhiệnđạivàconngười–kểcảngườitríthức–trongnềnvănhoáấymàkhônglưuýđầyđủđếntácđộngcủakỹthuật–côngnghệ.Thếnhưng,tathườnglãngquênvàcàngítcódịpsuynghĩvềnó.

Ngườithợhớttócvàmáygặtđậpliênhợp

Phầnlớnnhânloạiđangsốngtrongmột“thếgiớinhântạo”.Hàngtỉngườisuốt tuần, suốt tháng không đặt chân lên mảnh đất “thịt”, mà trên nhựađường,bêtông,gạchmen.Vàhàngtriệungườiduhànhkhắpthếgiới,nhưngkhôngthấyphongcảnh,khôngbiếtgìvềđấtnước,thànhphốmìnhvừaghéqua, vì suốt ngày ngồi trong phòng hội nghị gắnmáy điều hoà. Ngay cảphongcảnhcũngkhônghẳnlàthiênnhiênnguyênsơ.Vàlốisốngtrongthờiđạicôngnghiệpkhôngphútnàocóthểtáchrờivớimạnglướikỹthuậtcựckỳphứctạpcủanhữnghệ thốngsảnxuất,phânphốivà tiêu thụ:cònrất ítnhữnghànghoávàdịchvụkhôngcầnđếnsự trợgiúpcủaphươngtiệnkỹthuật.Hàngtiêudùngdonhữngdâychuyềnmáymócsảnxuất;nhữngmáymócấylạidonhữngmáymóckháctạora;chúngkếtthànhmộtchuỗituầnhoànbấttận.Từkhisinhrađếnkhichếtđi,mấyaitrongchúngtakhônglệthuộcvàonềnyhọcđãđượckỹthuậthoáđếncaođộ?

Trongkinhtế,vaitròcủakỹthuậtcàngcóýnghĩaquyếtđịnh.Tiếnbộkỹthuậtdầnthaythếyếutốlaođộngvàthậmchícảyếutốvốnliếngtrongsựpháttriểnkinhtế.Aicũngbiếtkỹthuậtđãlàmtăngnăngsuấtlaođộngnhưthếnào,khithửsosánhngườithợhớttócvàmộtcỗmáygặtđậpliênhợp.Năm1800,ởchâuÂu,người tacần60phútđểgặtmộtcông lúamìbằnglưỡiliềm;năm1945,chỉcần35giây,kếthợpcảcôngđoạnđậplúa.Trongkhiđó,tiềncônglaođộngtrungbìnhcủamộtlaođộngthủcôngđơngiản–điểnhìnhlàngườithợhớttóc–hầunhưkhôngthayđổisuốt150nămqua!

Hìnhảnhngườikỹsưhaynhàkỹthuậtdướimắtnhữngngườichuyênhoạtđộng“tinhthần”(cáctriếtgia,vănnghệsĩv.v..)thườngkhôngmấyđẹpđẽ:họbịxemlànhữngngườichỉbiết“lắpráp”,chỉtuântheo“lýtínhcôngcụ”vàquantâmđếnphươngtiệnvàsựhiệuquảhơnlàtrahỏivềýnghĩavàmụcđích.Sựcuồngnhiệtấylàmsuygiảmócphêphán,thậmchídẫnđếnchỗdễdàngbịlạmdụngbởinhữngmụcđíchxấuxa,nguyhiểm.Thếnhưng,thựctếchothấy,chínhphươngtiệnchứkhôngphảimụcđíchđãlàmbiếnđổithếgiớimộtcách triệtđểvàsâusắc;chínhkỹ thuậtđã tạoranhững“sự thật”khôngaicóthểchốibỏđượckhinghĩvềtươnglai.“NiềmđammêcủaFaustđãvẽlạikhuônmặtcủatráiđất”,ngayOswaldSpengler,nhàvănhoáluậnbiquan,cũngphảinhìnnhậnsựthậtấy!

Tấtnhiên,cũngcónhững“sựthật”khác.Sựgiatăngkhổnglồvềnăngsuấtlaođộngkhônghẳnđãgiúpcholaođộngcủaconngườingắnhơn,nhấtlà,lànhmạnhhơnvàthoảimáihơn.Nhiềunhàvănhoásửnhậnrarằngngaycuộccáchmạngthờiđạiđámới–tứcchuyểnsangnềnsảnxuấtnôngnghiệpvớinhịpđộlaođộngantoànnhưngnhàmchán–khônghẳnđượccảmnhậnhoàntoànnhưmộtsự“giảiphóng”khỏicuộcsốngbấpbênhvànguyhiểmcủangườisănbắt,háilượm.Ngàynaycũngthế,việcchuyểntừlaođộngthủcôngsangsửdụng,kiểmsoátvàbảotrìmáymócđãgiảmthiểurõrệtgánhnặngthểxác,nhưnggiatăngsựcăngthẳngthầnkinh;cơchếgiámsátngặtnghèo còn đáng sợ hơn cả lao động nhàm chán ở dây chuyền sản xuất.Ngườitacònnóiđếnnhữngnghịchlývềkinhtếcónguycơlàmchosựtiếnbộkỹthuậtmấtdầnýnghĩa:phítổnxãhộichosốngườithiểunăngkỹthuậtcóthểcaohơnlợiíchdolựclượnglaođộngkỹthuậtcaomanglại,vốncũngđòihỏimứcđộđầutưngàycàngtốnkémđểcóthểsửdụngcáccôngnghệtiêntiến.Mộtsự“tăngtrưởngkhôngcóviệclàm”vàmột“xãhộihaiphầnba”(haiphầnbacóviệclàmổnđịnhgánhchịuchiphíchomộtphầnbathấtnghiệptrườngkỳởTâyÂu)khôngcònlàmộtdựbáoxavời.Hyvọngvềmộtxãhội“baphầntư”hay“bốnphầnnăm”nhờvàotiếntrìnhtoàncầuhoáchưaphảilàmộthiệnthựctrongtầmtay.

Tiếnbộkỹthuậtphảimangtínhquyphạmvềđạođức,vượtrakhỏitínhhiệuquảvềcôngnghệvàkinhtế,hướngđếnnhữnggiátrịnhânbảnvềchấtlượngsốngvànhữnggiátrịhoànvũvềtráchnhiệmbảotồnbảnthânsựsống.

Ngàynay,ởphươngTây,conngườilàmviệcnhiềuhơnsovớithờitrungđạivàcậnđạidosựbùngnổcủanhucầuvàkhảnăngthoảmãnnhucầu.Ởđây,kỹthuậtcũnggiữvaitròthenchốt:tiếnbộkỹthuật,khiđivàothịtrường,tựtạoranhucầumới.Cáitốthơnlàkẻthùcủacáitốt,và,dođó,hầunhưtacómộtquyluật,đólàmứcđộbấtmãnvớicáicũ,nóichung,làmộthằngsốbấtbiến!

Triếthọcvềkỹthuật

KhôngphảichỉởphươngĐôngmớimangnặngtruyềnthốngxemnhẹ,thậmchí ác cảmvớikỹ thuật.Quanhệgiữa tư tưởngvàkỹ thuật baogiờ cũngkhôngtươngxứngvớitầmquantrọngtựthâncủalĩnhvựcnày.Cộinguồntưtưởng phương Tây, với Plato và Aristoteles, vẫn xem trọng hoạt động“chiêmnghiệm”, quan sát của tinh thầnnhư là bộphận “cao cấp của linhhồn”hơnlàhoạtđộng“chântay”thựcdụng.TrongthờiTrungcổ,tuyđãcónhững bước chuẩn bị cho sự bột phát của kỹ thuật trong thời Phục hưng,nhưnglýtưởnggiáodụcvẫnxoayquanhcácngành“nghệthuậttựdo”(ngữpháp,tutừ,biệnchứng,sốhọc,hìnhhọc,thiênvăn,âmnhạc)hơnlàcác“kỹnăngcơgiới”(artesmechanicae).Nhưng,saumấythếkỷcôngnghiệphoáthànhcôngrựcrỡ,tưduyvềkỹthuậtlạicómộtbướcngoặttừnửasauthếkỷ20:kỹ thuậtkhôngphải là“hoạ”,nhưngcũngkhôngphảihoàn toàn là“phúc”.Giốngnhưchiến tranhquáquan trọngnênkhông thểkhoán trắngchocácnhàquânsự,thìkỹthuậtcũngquáquantrọngđểcóthểyêntâmgiaophóchocácnhàkỹthuật.Từnhậnthứcấy,tiếnbộkỹthuậtphảimangtínhquyphạmvềđạođức,vượtrakhỏi tínhhiệuquảvềcôngnghệvàkinhtế,hướngđếnnhữnggiátrịnhânbảnvềchấtlượngsốngvànhữnggiátrịhoànvũvềtráchnhiệmbảotồnbảnthânsựsống.

Đạođứchọcvềkỹthuật,hơnbaogiờhết,chỉcóthểđượcxâydựngtrongkhuônkhổmộtmôntriếthọcvềkỹthuậtthậtcởimở,đónnhậnnhiềucáchtiếpcậnvàlýgiảikhácnhautrướcthựctạivốnrấtphứctạpvàđachiềukích.

Triếthọcvềkỹthuật,tấtnhiên,phảibắtđầuvớiviệctìmhiểucácđặcđiểmcơbảncủakỹthuậthiệnđạivànhữngvấnđềnảysinhtừđó.Nhưngtrướchết,tasẽxétxem“kỹthuật”(technique)và“côngnghệ”(technology)quanhệvớinhaunhưthếnào?

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

TừkỹthuậtđếncôngnghệSGTT.VN-Thôngthường,kỹthuậtvàcôngnghệhầunhưđồngnghĩavớinhau.Côngnghệcòncóvẻ…sangtrọnghơnkỹthuậtnữa,khinghengườibánxequảngcáo:“Xenàythuộccôngnghệmớinhất!”.Thậtra,anhtachỉmuốnnóiđếnkỹthuậtthôi,bởikháchhàngmấyaiquantâmđếnquytrìnhsảnxuấtrachiếcxeấylàmgì!Vậy,kỹthuậtvàcôngnghệquanhệvớinhaurasao?

Cùngchungmộtgốc

Kỹ thuật (technique) và côngnghệ (technology) đều có chungmột gốc từ“téchne”(HyLạp),cónghĩalà“nănglực”,“tàikhéo”.Nhưng“côngnghệ”(technology)lạicóthêmcáiđuôi“logy”,từgốcHyLạp“lógos”,làmônhọchayphươngpháp,dođó,đúngraphảigọilàcôngnghệhọc.Sựkhácnhauchínhlàởcáiđuôiấy!

Nóiđơngiản,“kỹthuật”làmộtphươngphápđượcsửdụngđểđạtmộtkếtquảnhấtđịnh,làcáchthứctiếnhànhmộthoạtđộngcầnđếntàikhéo.Trongkhi đó, “công nghệ” là sự hiểu biết vềmột kỹ thuật, là việc sử dụng cáckhámphákhoahọcvàkỹthuật trongthựctiễn,nhất là trongcôngnghiệp,

chẳnghạn,côngnghệsinhhọcsửdụngkỹthuậtbiếnđổigenđểsảnxuấtđạitràmộtsảnphẩmnàođó(kỹthuậtấyvậnhànhnhưthếnào?Nhữngnguycơvàkhảnăngcủanó?v.v.)

“Côngnghệ” làhệquả củakỹ thuật, vừabaohàmnhững thành tố củakỹthuật(côngcụ,máymóc…),vừaápdụngcácphươngpháplý,hoá,sinh(tứcnhữngkỹthuật)trongmộtmạnglướitiếpliệunhằmthuhoạch,chếbiếnhaysảnxuấtnhữngchấtliệuhaysảnphẩmnhấtđịnh.Côngnghệ,vìthế,cómộtbốicảnhlịchsửvănhoá,trởthànhtừđồngnghĩađểchỉmộtthờiđại(nhưthờiđạiđồđồng,đồsắt,thờiđạithôngtin)haymộtnềnvănhoá(vănhoálúanước,vănhoáđồgốm…)Làmviệcvớimộtkỹthuậtsẵncó,côngnghệxácđịnhkhuônkhổchonăngsuấtvềchất(tôicóthểsảnxuấtcáigì,vớinhữngđiềukiệntiênquyếtnào)cũngnhưvềlượng(phítổn,tỷsuấttăngtrưởng).“High-Tech”và “Low-Tech” làkháiniệmkháhàmhồ,đượchiểu là côngnghệcaovàcôngnghệthấp,nhưngthựcrabaohàmtrongđó(thườnglàmộtcáchcốý!)nhữnggiảiphápkỹthuậtphứctạphoặcđơngiản,nhữngkỹthuậtsảnxuấttốnkémhoặcrẻtiền.Trongýnghĩađó,từ“côngnghệ”lansangcảnhữnglĩnhvựcbênngoàicôngnghiệpnhưcôngnghệgiáodụcvàcả...côngnghệtiệccưới!Trướckhitìmhiểusâuhơnvềkháiniệm“côngnghệ”,tahãytrởlạivớikháiniệm“kỹthuật”mangnghĩarộnghơn.

Hệthốngkỹthuật

Kỹ thuật, tựnó,cónghĩa rất rộng: toànbộnhữngđối tượngdoconngườilàmra (côngcụ,máymóc…); lànăng lực, tàikhéovề thểchất (vídụ:kỹthuậtnhảyxa),vềtinhthần(kỹthuậttínhnhẩm),vềxãhội(kỹthuậtquảntrịdoanh nghiệp); là một hình thức hoạt động hay nhận thức bất kỳ (có kếhoạch,cómụcđích,cóthểlặplại…);lànguyêntắcchungcủaviệclàmchủthếgiớichungquanh.

Bâygiờ,nếuchỉhiểutheonghĩahẹp(nghĩathứnhất),kỹthuậtlà: toànbộnhữngđốitượngdoconngườilàmra,nóigọnlà“hệthốngkỹthuậthayđồvật”;toànbộnhữnghànhvivàthiếtchếtrongđónhữnghệthốngkỹthuậtrađời; toànbộnhữnghànhđộng, trongđónhữnghệ thốngkỹ thuậtđượcsửdụng.Theonghĩađó,kỹthuậtkhôngphảilàmộtlĩnhvựctựtồn,côlập,tráilại,gắnliềnvớikinhtế,xãhội,chínhtrịvàvănhoá.

Dựatheochứcnăng(biếnđổi,chuyênchở,tíchtrữ…)vàtheoloạiđốitượng(chấtliệuhayvậtliệu,nănglượnghaythôngtin...),ngườitathườngchiarathànhchínlĩnhvựckỹthuật:1.kỹthuậtbiếnđổichấtliệu(vídụ:kỹthuậtchếbiến,kỹthuậtchếtạo,haynóichung,kỹthuậtsảnxuất);2.kỹthuậtvận

tải(kỹthuậtcungứng,kỹthuậtgiaothông);3.kỹthuậttíchtrữ(kỹthuậtkhobãi, xây dựng); 4. kỹ thuật chuyển hoá năng lượng; 5. kỹ thuật truyền tảinănglượng;6.kỹthuậttíchtrữnănglượng;7.kỹthuậtxửlýthôngtin(kểcảđođạc,điềukhiển,điềuchỉnh);8.kỹthuậttruyềntảithôngtin;9.kỹthuậttíchtrữthôngtin(kểcảinấn,âmthanh,hìnhảnhvàphimảnh).Tacóthểgộpchung(4)đến(6)thànhkỹthuậtnănglượng,(7)đến(9)thành“kỹthuậtthôngtin”hoặcchianhỏchúnghơnnữa.

Vớiđàkỹthuậthoágiatốcngàynay,kỹthuậtđisâuvàođờithườngvàsinhhoạtgiađình,đặtranhữngvấnđềmớimẻvềhệquảtâmlý–xãhộitrongviệcsửdụngkỹthuật.

Trongquanhệtươngtácgiữaconngườivàkỹthuật,trướcnay,ngườitachỉlưuýđếnlĩnhvựclaođộngcôngnghiệp(đốitượngnghiêncứucủakhoahọclaođộngvàxãhộihọccôngnghiệp),nhưngvớiđàkỹthuậthoágiatốcngàynay,kỹthuậtđisâuvàođờithườngvàsinhhoạtgiađình,đặtranhữngvấnđềmớimẻvềhệquảtâmlý–xãhộitrongviệcsửdụngkỹthuật.Thêmvàođólànhữngxuthếpháttriểnxãhộikhôngaicóthểtiênliệuhếtđược:đầuthờikỳcôngnghiệphoálàxuthếtậptrungvàođôthịvàchuyểntrọngtâmtừnôngnghiệpsangcôngnghiệp;thờikỳsaulàphitậptrunghoávàsựpháttriểnvượtbậc củakhuvựcdịchvụ;nhiềungànhnghềcũ chếtđi, nhườngchỗchonhữngngànhnghềhoàntoànmới,kéotheosựbiếnđổicấutrúccủahệthốnggiáodụcvàcôngluận.Thêmnữa,nhữngvậtliệumớicủahệthốngkỹthuậtdùtinhviđếnđâu,kỳcùngđềuquyvềnguồngốclànhữngvậtliệutựnhiênvàtrởthànhrácthảiởcuốivòngđờicủachúng,tácđộngnghiêmtrọngđếnhệ thống sinh thái, khiếnhệ thốngkỹ thuật trởnênkhảnghivàđángsợhơnbaogiờhết.

Thuyếttấtđịnhkỹthuật?

Phátminh, sáng kiến kỹ thuật và truyền bá là ba giai đoạn hình thành hệthốngkỹthuật.Khácvớitrithứckhoahọc,phátminhkỹthuậtluônnhắmtớikhảnăngđượcsửdụng.Vìthế,vềnguyêntắc,phátminhkỹthuật(thểhiệnởbằngsángchế)khôngcótínhvôvịlợihaytrunglậpvềmụcđích.Sángkiếnkỹthuậtthìđòihỏiphảiđượclàmthíđiểm,đượccảitiếnvàsaucùnghìnhthànhnhàmáyvà lokhai thác thị trườngmới.Tấtcảđều tốnkém,vì thế,khôngthểtáchrờikhỏisựđiềukhiểncủacácthếlựckinhtếhayquânsự.Việctruyềnbáđượctônvinhlàsự“tiếnbộkỹthuật”dùchưabiếtchắccólàsựtiếnbộthựcsựchoconngườivàxãhộihaykhông.Vàonhữngthậpniêncuốithếkỷ20nổibậtquanniệmvềmột“thuyếttấtđịnhkỹthuật”,theođó,hệthốngkỹthuậtbiếnđổivàvậnhànhtheomộtquyluậttựthân,khôngthể

cưỡnglại.Quanniệmấyđangbịphêphánkịchliệt.Conngườingàycàngnhậnthứcrằngsựpháttriểnkỹthuật–cáchnóithậntrọnghơn,thaychotừ“tiếnbộkỹthuật”–cầnđượchiểunhưmộttiếntrìnhxãhội,trongđócósựtươngtác,kiểmtravàđối trọnggiữacácbộphậnluônxungkhắc: tri thứckhoahọc,sángkiếnkỹthuật,cạnhtranhlợiích,quyềnlựcchínhtrịvànhucầuđíchthựccủaconngười.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

NhữngchặngđườngcôngnghệSGTT.VN-Từ“côngnghệ”,theonghĩahiệnđại,xuấthiệnlầnđầutiênvàonăm 1776 trong tác phẩmHướng dẫn về công nghệ hay kiến thức về thủcôngvàsảnxuấthànghoácủaJohannBeckmann,mộtnỗlựctiênphongđểthiếtlập“côngnghệ”nhưmộtngànhkhoahọc.Trong250năm,côngnghệđãcónhữngbướctiếnvượtbậc,viếtnênnhữngtrangsửmớicủanềnvănminhcôngnghiệp.

Từ“quyluậtcôngnghệ”

NhàkhoahọcPhápRenédeRéaumur(1683–1757).-NhàkhoánghọcĐứcGiorgiusAgricola(1494–1555).

Từ những kiến thức khoa học và kỹ thuật, công nghệ ra đời với quy luậtriêngcủanó:trongnhữngđiềukiệngiốngnhau,nếudiễnranhữngtiếntrìnhvàkếtquảnhưnhau,nghĩalà,cóthểlặplạivànhânlênnhữngkếtquảấy,tagọi tiến trình ấy là quy trình công nghệ. Ta phân biệt hai xuất phát điểmtrongsựphát triểncôngnghệ:mộtmặt làđộng lựccôngnghệbắtđầuvớimộttiếnbộkỹthuậtvàsauđólàđitìmnhữngkhảnăngápdụngvànhữngngườisửdụngnó;mặtkháclàđộnglựcnhucầuthịtrườngnhằmtriểnkhaitiếnbộkỹthuậttheođòihỏicủangườitiêudùng.Theodònglịchsử,chiếnlượcsongđôiấyngàycàngtrởnêngiatốctrongnềncôngnghiệpvàtrongchínhsáchcôngnghệ.

Từcổđạiđếngiữathếkỷ18

Conngườiđãbiếtdùngcôngcụcầm tay từ thời tiềnsử.Nhữngmáymócđầutiênđãrađờitrongnhiềunềnvănhoácổđạivớisựpháttriểnvàlantoảkhôngngừngnhữngkỹthuậtmới.Tuynhiên,cácbướctiếnbộdiễnrakháchậmchạp,vìnhiềukỹthuậtquantrọngnhưmáyhơinướcvàđiệnlựcchỉmớicómặt trongkỷnguyêncôngnghiệp,dùnhữngnguyên tắccơbảnđãphầnnàođượcbiếttớitừtrước.

Ởthờikỳnày,thựcrachưathểnóitới“côngnghệ”đúngnghĩa.Dùvậy,vẫnkhôngngừngcónhữngnỗlựcghichépvàmôtảnhữngtrithứcđãđạtđược,nhất là từ thếkỷ16ở châuÂu.Haiđại biểunổibật làGiorgiusAgricola(Đức)vàRenédeRéaumur(Pháp).AgricolađãbiênsoạnbộBáchkhoathưvềngànhkhaikhoángvàluyệnkim.NhờsựkhuyếnkhíchvàhướngdẫncủaRéaumur,cácngànhnghềkhácnhauđãđượcsưutậpvàmôtảchoviệnHànlâm khoa học Paris, đến năm 1805 đã lên đến 21 tập dày cộp về hầu hếtnhữngphươngphápvàquytrìnhsảnxuấtđươngthời.

Vào thờigiannày, từ“côngnghệ”cónghĩa là“hệ thốngnhững thuậtngữchuyênngành”,chothấyconngườicóthểbànvềnhữngquytrìnhkỹthuậtnhưmộtkhoahọc,vàđâycũngchínhlàýnghĩacốtlõicủatừ“côngnghệ”vềsau.Tiêubiểucủathờikỳnàylàsựpháttriểncủamáymóc,củaviệcsửdụngsứcgióvàsứcnước,phátminhkỹthuậtinsáchvàviệcchuyểntừlaođộngcáthểsangcôngtrườngthủcông.

Giữathếkỷ18đếnđầuthếkỷ19

Bướcngoặtmởđầucuộccáchmạngcôngnghiệpvớisựphátminhmáyhơinướcvàothếkỷ18.Khảnăngsửdụngnănglượngởquymôlớnmanglạisựbùngnổchưatừngcóchonhiềucôngnghệkhácnhau,vàbảnthânkháiniệm“côngnghệ”trởthànhđốitượngcủamộtkhoahọcmớimẻ.

Với công trình nói trên của Johann Beckmann, giáo sư Đức ở đại họcGöttingen, từ “công nghệ” (technologie) đã được xác lập. Công lao củaBeckmannkhôngchỉởchỗhiểucôngnghệnhưmột“khoahọcgiảithíchcácloạilaođộng,hệquảvàcănnguyêncủachúngmộtcáchrõràng,hoànchỉnhvà rànhmạch”màchủyếuởviệchệ thốnghoá tri thứccôngnghệđươngthời.Điểmđặcsắccủaông làkhôngmô tảsảnphẩmchobằngmô tảquytrìnhsảnxuất,với51loạiphươngphápkhácnhau,độclậpvớichấtliệuđầuvào. Thế là lần đầu tiên trong lịch sử, các quy trình sản xuất tưởng nhưkhôngliênquangìvớinhauđượcxemxéttrongmốiquanhệgắnbóvàcó

thểđượcphốihợpmộtcáchsángtạo.

Thếkỷ19

Đâylàthờikỳpháttriểnmạnhmẽcáclĩnhvựccôngnghệchuyênbiệtnhưcơkhí,hoáhọcvànôngnghiệp.Cáccôngnghệnàypháttriểnhầunhưđộclậpvớinhauvàcũnglàthờikỳngưngtrệcủasựpháttriểncôngnghệnhưmộtkhoahọc.TrongTừđiểncôngnghệcơkhí(1837),KarlKarmarschcóýđịnhtíchhợpcôngnghệ,nhưngđồngthờiphânđịnhcôngnghệ“tổngquát”vàcôngnghệ“chuyênbiệt”.

Đếngiữathếkỷ20

Xuấthiệnnềnsảnxuấtđạitrà.Độngcơđiệnthaythếchomáyhơinước,chophéptổchứclạisảnxuất.Cácquytrìnhmớimẻnhưsảnxuấtdâychuyềnvàsảnxuấtđại tràkhông thểcóđượcnếukhôngbiết thayđổicáchnhìnmộtcách trừu tượnghơn,quađóngàycàng tốiưuhoá.Sự tốiưuhoá,nhất làtrongcôngnghiệpcơkhívàhoáchất,dẫnđếnsựlớnmạnhcủakỹthuậtchếtạo,kỹthuậtchếbiến,côngnghệcungứngvàxửlývậtliệu.Cáclĩnhvựcnày không còn gắn liền với từng ngành riêng lẻ, trái lại có thể phát triểnnhữngphươngphápvàquytrìnhcógiátrịphổquát.

Từgiữathếkỷ20

Vớibomnguyêntửvàcôngnghệnguyêntử,lầnđầutiêntronglịchsửloàingườicóthểtựhuỷdiệtbằngcôngnghệ.Cáchứngxửvớicôngnghệvàtiếnbộkỹthuậttrởthànhvấnđềsốngcòncủaconngười.Nhiềucôngnghệkháccũngtiềmẩnnguycơtoàncầu(nhưkỹthuậtgen,sựấmlêntoàncầu)khiếncầncósựđánhgiánghiêmtúcvềhậuquảcủacôngnghệ.

Vớibomnguyêntửvàcôngnghệnguyêntử,lầnđầutiêntronglịchsửloàingườicóthểtựhuỷdiệtbằngcôngnghệ.Cáchứngxửvớicôngnghệvàtiếnbộkỹthuậttrởthànhvấnđềsốngcòncủaconngười.

Từgiữathếkỷ20,máytínhnângcaonăngsuấttínhtoáncủabộnãongườilêngấpbộilần,gâytácđộnghơnhẳnviệcgiảiphónglaođộngcơbắpcủacuộc cáchmạng côngnghiệp lần thứnhất.Năng lượnghạt nhân, kỹ thuậtkhônggian,côngnghệthôngtin,internet,truyềnthôngđaphươngtiệnvàkỹthuậtgenđặtranhữngvấnđềvượtkhỏiphạmvikỹthuậtđơnthuần.

Sựpháttriểncôngnghệ

Sựgiatănghiệuquảvàhệquảcủanhữngcôngnghệưuthắngcầnđượctiêuchuẩnhoá.Cáccấpđộchuẩnhoáđượcphânthànhcôngnghệtiêntiến,côngnghệthenchốtvàcôngnghệcơbản.Quảntrịcôngnghệthựcchấtlàquảntrịcácloạihìnhcôngnghệấy.Côngnghệtiêntiếnlàcôngnghệcònnontrẻ,cótiềmnănglớntrongviệcthayđổirõrệtcụcdiệncạnhtranhtrongmộtngànhnghề.Chúngcóthểđượcthúcđẩyđểtrởthànhnhữngcôngnghệthenchốt,tức những công nghệ đang lớnmạnh, có trọng lượng quyết định cho nềnkinhtếtươnglai.Nhữngcôngnghệthenchốtsẽtrởthànhcôngnghệcơbảnkhi chúng đạt mức quy chuẩn, không còn tiềm năng cho sự tăng trưởng,nhưngvẫngiữvaitròlớntrongnềnkinhtế,chẳnghạnbánhrăng,ximạ,bándẫnvàđiệnlưới.

Tronglịchsử,côngnghệthenchốtởthếkỷ18làmáyhơinước,trongthếkỷ20làkỹthuậtchấtdẻohayhoádầu.Côngnghệthenchốthaymũinhọnhiệnnay thì rấtnhiềunhưkỹ thuậtngườimáy,kỹ thuật thông tin, tinhọc thầnkinh,tríthôngminhnhântạo,côngnghệsinhhọc,côngnghệnanov.v..vàkhócóthểdựđoánnhữngtêngọimớitrongtươnglai.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Kỹthuậthiệnđại:kỳdiệuvàđángsợSGTT.VN-Bađặcđiểmcơbảncủakỹthuậthiệnđạilà:tínhkỹthuật,tínhtoàncầuvà tiềm lựcpháhoại.Bêncạnhgiới tựnhiên, chưabaogiờnhânloại có thêmmột thếgiới thứhai vừakỳdiệuvừađáng sợđến thế.Đángngạcnhiênhơnlàngườitacònítsuytưởngvềnómộtcáchnghiêmtúc,nhấtlàtừgiácđộtriếthọc.Môn“triếthọckỹthuật”vừamớiđượcđưavàocáctrườngđạihọckỹthuậtcáchđâychưalâu!

HìnhtượngkhôngmấythiệncảmcủathầnrènHephaistos,biểutượngkỹthuậtcơkhítrongthầnthoạiHyLạp.

Tínhkỹthuật

Thếgiớicủanhữngdụngcụ, thiếtbị,máymóccũngcũxưanhưbản thânconngười.Khácbiệtcốhữulàgiữanhữnggìdoconngườithiếtkếvàchếtạovớinhữnggìcósẵnnhưthếgiớivôcơhaytựpháttriểnnhưthếgiớihữucơcủađộngvàthựcvật.Nhưngchưabaogiờsựkhácbiệtấylạisâusắcvàbộclộrõrệtnhưngàynay.Kỹthuậthiệnđạingàycàngxarờinềntảngtựnhiên.Khác với giới tự nhiên, kỹ thuật cómặt để thực hiệnmột số chứcnăngnhấtđịnhtheonghĩathuầncôngcụ.Nókhôngđơngiảnvaymượntừtựnhiênnhưtrướcnữa,cũngkhôngcònhoàntoàndochínhbàntayconngườitạora,tráilại,phầnlớnđượcsảnxuấttừdụngcụ,máymócđãcó.Ngườitagọihaiđặcđiểmcơbảnấycủakỹthuậthiệnđạilà“tínhkỹthuật”.

Thậtthế,từnguyênliệuđượcsửdụngchođếnhìnhthức,sảnphẩmcủakỹthuậthiệnđại ngàycàngxa rời tựnhiên.Mặcdùnguyên liệuđồng, trongthờiđạiđồđồng,khônghẳnđãcósẵntrongtựnhiên,nhưngvẫncòngầngũivớitựnhiênsaumộtvàicôngđoạnchếbiếnsovớinhữngsảnphẩmchấtdẻongàynay.Vềhìnhthểbênngoài,kỹthuậthiệnđạicũngmấtđinhiềuvẻđẹpcủanhững sảnvật còngắn liềnvới tựnhiên.Nhìnhìnhảnhmộtnhàmáyvuông vức, khô cứng với khung sườn sắt thép, khó có thể liên tưởng đếnhìnhdángmềmmại,êmđềmcủangôinhà“bagianhaichái”ẩnhiệntronglùmcâycủanềnsảnxuấtnôngnghiệpngànđời!Gầnđâythôi,chiếctàuhoảchạybằngmáyhơinước,cốixaygió,chiếcmáydệtvẫncònlưulạichútvẻlãngmạn,nhưngsựpháttriểngiatốcđãliêntụcmanglạinhữngsảnphẩmmớimẻvàlạlẫm.Trongmộtthờigianngắn,chúngbuộctaphảilàmquenvàthíchnghivớinhữnggìtrướcđâycầnnhiềuthếhệ.

Kỹthuậthiệnđạikhôngchỉ“thahoá”khỏitựnhiên,màcònxalạvớicuộcsốngvàmôitrườngquenthuộccủaconngười.Đầumáyxelửahơinướcvẫncòngợilạihìnhảnhthânquencủachúngựagiàthởhổnhểnđangoằnlưngtrướcgánhnặng,“nghìnđờikhôngđủsứcđimau”,khácbiếtbaovới...tàucaotốc!Nguyêntắccủamáyhơinướckhôngchỉdễhiểumàcòncóthểtrựcquanđược,kháchẳnvớimáyphátđiện.ErnstBloch,trongtiểuluậnNỗisợcủangườikỹsư,nói lên tâmtrạngbànghoàngkhiđốidiệnvớicỗmáybíhiểmnhưđốidiệnvới“mộtkhuônmặtảo,lạnhlẽonhưmộtcáigìkhôngcóthực”.Sự lạ lẫmcủakỹ thuậthiệnđại còn thểhiệnởquymô,kích thướchoặcquá lớnhoặcquábéđối với cảmquan thông thường của conngười.Mộtcảmgiác“kinhhoàng”xuấthiệnnhưkhitabịnémvàomộtcảnhgiớihoàntoànxalạ.

MartinHeidegger,khimô tảhiện tượnghọcvềkỹ thuậthiệnđại,đãdùngmộttừthậtđặcsắc:“Ge-stell”.LàmộttừtiếngĐứcđanghĩa,“Gestell”,khilà danh từ, có nghĩa là “khung, sườn”, tức cái gì đơn thuần có tính chức

năng,làmgiáđỡchomộtvậtkhác,hiểunhưmộtẩndụcho“tínhkỹthuật”.Là động từ, “stellen” là “đặt vào”, hiểu như một dị vật có mặt “ngangxương”trongmôitrườnghữucơcủachúngta.Heideggernêuhaivídụtiêubiểuchohaiđốicực:nhàmáythuỷđiệnvàchiếccầugỗ.Nhàmáythuỷđiện,vớivật liệunhân tạovàmáymóckhổng lồ,xénátquangcảnh thanhbìnhnhưmộtvết thươngsâuhoắm.Trongkhiđó,chiếccầugỗhoàmình trongthiênnhiên,khôngchỉbảotồnmàthậtracòntạonênvànângcaocảnhquan.Từmộtkhônggianđịalývôhồn,một“chỗ”,sựhiệndiệncủachiếccầubiến“chỗ” thànhmột “chốn”của sự sinh tụ, rồi thànhmột “nơi” của sự tươnggiao,hòhẹn…củaconngười.

Thiênnhiêndườngnhưkhôngcócơmaynàotrướckhovũkhíhạngnặngcủakỹthuậthiệnđại!

Tínhtoàncầu

Kỹthuậthiệnđạilantrànkhắpthếgiới.Khôngsớmthìmuộn,thếgiớisẽtrởthànhmộtnềnvănminhkỹthuậtđượcnhất thểhoátrênphạmvi toàncầuvớitấtcảnhữnghệquảcủanó.Mộttrongnhữnghệquảquantrọngnhấtlàtiếntrìnhđồngdạnghoáđốivớicáctruyềnthốngvàcácđặctrưngvănhoákhácnhau.Sựđồngdạngvềkỹthuậtsẽdẫnđếnsựđồngdạngvềyêucầuchuyênmôn,vềhọctrìnhvàcảlốisống.Khôngđợiđếnthếkỷ21,tađãkhónhậnrasựkhácbiệtvềtrangbịvàphongcáchởcácsânbayquốctếhayvănphòngcủanhữngđạicôngty!

Tấtnhiên,khôngthểchỉnhìnnhữnghệquảnàyởkhíacạnhđơnthuầntiêucực.Tínhduylýkỹthuậtbaogiờcũngmangtheomìnhmộttiềmlựckhaiminhtolớn.Việcbắtbuộcphảitưduymộtcáchkháchquan,liênchủthể,cótínhlôgícvàcóthểkiểmtrađượctheoyêucầucủanềnkỹthuậtphổquátsẽgópphầnthẩmđịnhlạinhữngtínđiềuthâmcăncốđế,nhữngcấutrúcchínhtrị,xãhộilỗithời,đểđặttấtcảvàodướisựphêphánvàkiểmsoátdânchủ.

Xuhướngnhấtthểhoácủasựpháttriểnkỹthuậtlàchỗkhácbiệtcótínhcấutrúcrõrệtnhấtsovớisựtiếnhoásinhhọcvốnmangtínhdịbiệthoá.Nhưngngoàiđiềunàyra,cảhaisựpháttriểnđềucónhữngnétgiốngnhau:môhìnhphát triển cũ phải nhường chỗ chonhữngđột biến của sáng tạo để khôngngừngđượccảitiếnvàthíchnghivớimôitrườngchungquanh.

Prometheusbịtrảthù

Ngàynaykhôngcònainghingờhaykhôngcóýthứcvềtiềmnănghuỷhoại

vànhữngnguy cơ tiềm ẩn của sự phát triển kỹ thuật.Ta lại nhận ra tiềmnăngpháhoạicủakỹthuậthiệnđạitrongnghĩathứbacủathuậtngữ“Ge-stell” nói trên củaHeidegger.Kỹ thuật hiện đại “cầm giữ” (stellt) giới tựnhiêntheocảhainghĩa:tháchthức,đươngđầuvớithiênnhiênvà“bắtgiữ”thiênnhiêngiốngnhưcảnhsátbắtgiữ tộiphạm.Cảhainghĩađềunói lêntínhbạođộng;vàkhixemthiênnhiênlàđốithủcầnkhuấtphục,cuộcchiếnthậtkhôngcânsức.Thiênnhiêndườngnhưkhôngcócơmaynàotrướckhovũkhíhạngnặngcủakỹthuậthiệnđại!Làcáinôicủatưduykhoahọcvàkỹthuật,khôngphảingẫunhiênkhithầnthoạiHyLạphìnhdungHephaistos,vịthầncủanghềthợrèn,bẩmsinhđãbịtêliệtvàxấuxí;sựdịdạngbênngoàicũnglàdấuhiệucủanộitâmbêntrong!Prometheusthườngđượctônvinhnhư ân nhân của loài người vì đã quả cảm lên trời cướp lửa.NhưnghìnhtượngPrometheusđồngthờicũngngụýcảnhcáo:chàngbịthầnZeustrừngphạtvàtrảthùtànkhốcnhưmộtsự“đánhtrả”củathiênnhiên.Nhữnghiểmhoạcủacác“đạikỹthuật”khôngcònlàhưcấuthầnthoạikhinhớđếnnhữngđịa danh như Harrisburg, Bhopal, Tschernobyl, Hungary và Fukushima…(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Kỹthuậtvànghệthuật,phươngtiệnvàmụcđíchSGTT.VN-“Phòngkỹthuật”(điệnđóm,âmthanh…)bịtrụctrặccóthểlàmhỏngmộthộinghị,nhưngnếunóvậnhànhtrơntru,hộinghịvẫnchưachắcđãthànhcôngtốtđẹp.Kỹthuậtcánhânxuấtsắccủacầuthủkhôngbảođảmđội bóng giành chiến thắng. Điều ấy cho thấy: kỹ thuật là lĩnh vực củaphươngtiện,chứkhôngphảicủamụcđích.Vàcũngchínhđiềuấylàmchokỹthuậtkhácvớinghệthuật!

Kỹthuậtvàquytắc

Hai ví dụ trên đây xác nhận rằng:một hoạt động càng cách xamục đíchđượctheođuổibaonhiêu,càngthuộcvềlĩnhvựcphươngtiệnbấynhiêu.Vìthế,khácvớinghệ thuậtvốn lấychínhmình làmmụcđích,kỹ thuật,dướimắtMaxWeber,gắnliềnvớikinhtế,bởikinhtếcũngđitìmgiảipháptốiưuchonhữngmụcđíchnhấtđịnh.Câuhỏivềmụcđích–vàcùngvớinó,câuhỏivềđộtincậy,tínhhoànchỉnhvàchiphíphảichăng–luônlànhữngcâuhỏiquantrọngđốivớikỹthuật.

Tất nhiên, ta không nên hiểu quá hẹp những nhiệm vụ của kỹ thuật.Mộtnhạccôngcó thểphát triểnmột“ngónnghề”dànhriêngchomộtbàinhạchaymộtđoạnnhạc,ngườikỹsưtìmtòimộtloạimáymócmớichomộtmụcđíchsửdụngnàođó.Nhưngmụctiêucủamộtkỹthuậtcókhichỉnhằmthử

nghiệmhaycảitiếnnhữngchứcnăngvàthaotácnóichungmàviệcsửdụngcụthểchưađượcbiếtrõvàothờiđiểmkhámphá.Kỹthuậtchỉtạoratiềmnăngchonhữngmụcđíchchưaxácđịnh.Tuyvậy,tínhcáchphươngtiệnvẫnlàcốtlõichungkhinóiđếnkỹthuật,dùhiểutheonghĩahẹpnhưlàtoànbộmáymóc,thiếtbị,haycảtheonghĩarộngcủatừ“technique”trongtiếngAnhchỉmọiphươngphápvàtaynghềnàocóthểdạyvàhọcđược(từkỹthuậtxếp…tàubaygiấychođếnkỹthuậtquảntrịxínghiệpvànhânsự).

Ýnghĩacốt lõicủakỹ thuậtnhưlàphươngtiệnbắtnguồn từcáchhiểu từ“téchne”thờiHyLạpcổđại,tiềnthâncủatừ“kỹthuật”ngàynay.Vềphạmvi,nóbaohàmkhôngchỉtàinghệđểđạtđượcnhữngmụcđíchnhấtđịnhmàcảngườilàmchủvàcónănglựcthựchànhtàinghệấy.TheoPlaton,ngườithầy thuốc làmột technikós,vìphải làmchủnhững tàinghệnhấtđịnh,vàmônthiênvănhọccũnglàmộttéchne,vìbiếtvậndụngnhữngphươngphápchuyênbiệt.Khiphântíchkháiniệmtéchne,Platonquantâmchủyếuđếnviệc: năng lực của một téchnikos không chỉ dựa trên một số những kinhnghiệmngẫunhiênhaynhữngtàikhéonhuầnnhuyễntheothóiquen,tráilại,vẫnphảibaohàmmộtlógos,tứcmộtquytắcđượctuânthủmộtcáchcóýthức,mộtsựlàmchủvềtinhthầnđốivớiphươngphápđượcápdụng.

Quanhệchặtchẽgiữa“kỹthuật”và“quytắc”trongquanniệmcủaPlatonvẫncòngiátrịđốivớikháiniệmkỹthuậthiệnđại.

Thậtthế,kỹthuật,theonghĩalàphươngphápvàkỹnăng,khônggìkháchơnlànhữngquytắc,theocôngthức:hãylàmđiềuA,nếumuốnđạtđượcđiềuB.“Mệnhlệnhkỹthuật”(theocáchgọicủaKant)khôngnhấtthiếtphảiđượcdiễnđạtrànhmạchbằnglờinóihaychữviết,tráilại,cũngcóthểbằngcáchlàmmẫuvàbắtchước,haybằngcách“tâm truyền”như trongcácphươngpháptuluyện.Tómlại,hànhđộngkỹthuật–thêmmộtđiểmkhácbiệtnữavớihànhviítnhiềutựphátvàsángtạocủangườinghệsĩ–hoàntoànđượchướngdẫnvàquyếtđịnhbởinhữngquy tắc.Hànhđộngấyđượcđánhgiáđúngsaicăncứvàoquytắcvàhaydởcăncứvàomụcđíchnhắmtới.

Kỹthuậtvàtáctạo

Aristoteles,mônđệcủaPlaton, tiếp tụcphát triểnkháiniệmkỹ thuật.Vớiông,kỹ thuậtkhôngchỉ làkỹnăngthựchànhmàcònmangđậmnộidungtinhthần,rấtgầngũivớitưduykhoahọc.Làmchủkỹthuậtlàbiếtlàmvàbiếttạisaomìnhlàmnhưthế,bởibêncạnhkỹnăng,kỹthuậtcũngđòihỏitưduy suy lý để tự giác vận dụng các quy tắc. Nhưng, khác với Platon,Aristotelesgắnkỹthuậtchặtchẽhơnvớiviệctạotácvàhìnhthànhnhững

sảnphẩmthuộccảhai loại:cómụcđíchởbênngoàibản thânchúng(nhưcôngcụ)hoặccómụcđíchngaynơibảnthânchúng(vậtdụnghaytácphẩmnghệ thuật). Kỹ thuật, theo cách nhìn trong tác phẩm Đạo đức họcNichomachus,làcungcáchhànhđộngđểtáctạo,“làmra”nhữngđốitượngmớimẻdựatrênnănglựchoạtđộnglýtínhcủaconngười.

Khôngđợiđếnngàynaykhitừngnúichấtthảiđộchạingàycàngtrởthànhvấnđềtrungtâmcủakỹthuậthiệnđại,màngaytừđầu,kỹthuậtđãmangtheomìnhnhữngtínhnăngvàgiátrịđầytínhhàmhồ,nướcđôi:lợivàhại,cơhộivàrủiro,hyvọngvàthảmhoạ.

Mởrộngvànhấnmạnhchứcnăngtáctạocủakỹthuật,Aristotelesmuốnlàmrõsựtươngphảnrõrệtgiữahànhđộngcủaconngườivớisựsinhdiệtcủagiớitựnhiên.Conngười,thôngquatéchne,hướngđếnsựtáctạo,trongkhisứcmạnhbảotồnvàhuỷdiệtđượcdànhchogiới tựnhiên!Từviễntượngcủaconngườingàynay,việcnhấnmạnhmặtkiếntạotíchcựccủakỹthuậterằngcũngphiếndiệnkhôngkhácgìchỉthấytiếntrìnhsinhtrưởngkhinghĩđếntừ“tựnhiên”màquênđitiếntrìnhsuytànvàhuỷdiệtvốncũnglàđặcđiểmcủavòng tuầnhoàn tựnhiên!Khôngđợi đếnngàynaykhi từngnúichấtthảiđộchạingàycàngtrởthànhvấnđềtrungtâmcủakỹthuậthiệnđại,màngaytừđầu,kỹthuậtđãmangtheomìnhnhữngtínhnăngvàgiátrịđầytínhhàmhồ,nướcđôi:lợivàhại,cơhộivàrủiro,hyvọngvàthảmhoạ.Mũitên,ngọngiáotrongtayngườitiềnsử,quỷkếtrongchiếntranh,tứccảhailoạihìnhkỹthuậtvậtchấtvàtinhthần,tựchúngđãmangmụcđíchhuỷdiệt.

Thếgiớinhântạo

Kháiniệmkỹthuậthiệnđạingàycàngphứctạpvàkhóxácđịnhranhgiới.Nhữngđốitượngvàsảnphẩmcủakỹthuậtchếbiến,chếtạovàchuyênchởkhôngnhấtthiếtphảilàvậtchấthữuhình.Chúngcóthểởdạngnănglượng(nhưđiện)hoặcthôngtin(nhưsốliệu,chươngtrình).Theonghĩachặtchẽ,những sảnphẩm là thuộcvề lĩnhvựckỹ thuật, trongchừngmựcbản thânchúnglàcôngcụ,máymóc,thiếtbị.Nhưng,ngàynaykhôngphảimọisảnphẩmkỹthuậtđềumangtínhtáiđầutư(đểtiếptụctạorasảnphẩmvàdịchvụ).Sốkhôngnhỏ trongchúngđãmang tính tiêudùng trực tiếp tronggiađìnhhơnlàtrongnhàmáy,xínghiệphayvănphòng.Chiếcđồnghồđeotay–mộtthờilàbiểutrưngcủakỹthuật–haychiếcđiệnthoạidiđộnghiệnnaylàsảnphẩmkỹthuậthaynghệthuật?Quyểnsáchtrêngiá,lọhoatrênbànlàsảnphẩm,nhưngkhôngcònlàbộphậncủakỹthuậtnữa.Maythay,kỹthuậtkhôngphảilàtấtcảnhữnggìconngườicóthểlàmra,khôngphảilàtoànbộ“nềnvănminhvậtchất”nhưnhàxãhộihọcW.F.Ogburndựđoán.Kỹthuật

làbộphậncấuthành,nhưngkhôngphảilàtoànbộ“thếgiớinhântạo”.Conngườiluônbiếtgiữchomìnhmộtkhônggian“nhânđạo”đểhítthởvàsốngcòn!

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

Kỹthuậtchỉlàkhoahọcứngdụng?SGTT.VN-Kỹ thuật làphương tiện,phải tuân thủquy tắcnhằmđạtmụcđích, theocôngthức:“HãylàmđiềuA,nếumuốnđạtđiềuB”.Nhưngsaulưngcôngthức“kỹthuật”cótínhthựcdụngấyphảilàcôngthức“khoahọc”phổbiếncótínhlýthuyết:“NếuA,thìB”hoặcítra:“NếuA,thìrấtcóthểlàB”.Vậy,haicôngthứcấy,haynóikhácđi,kỹthuậtvàkhoahọc,quanhệvớinhaunhưthếnào?

“Fundamentuminre”

Nhàtriếthọc,kinhtếchínhtrịhọcngườiAnhJohnStuartMill(1806–1873).

TừLatinhvuimắtấycónghĩalà“cáicơsởcốtlõitrongsựvật”.Mộtquytắckỹ thuậthayho lànhờdựavàosựđúngđắncủađịnh luậtkhoahọc.Địnhluậtkhoahọc là“cơsởcốt lõi”củaquy tắc.Nhưngsựđúngđắncủađịnhluậtkhoahọccũngtuỳ thuộcvàoviệc tuân thủquytắc,bởisự thànhcôngnàylàmộtsựxácnhậntínhđúngđắncủađịnhluật.Vậyphảichăngkỹthuậtkhônggìkháchơnlà“khoahọctựnhiênứngdụng”?

Thưa,cóphầnđúng,nhưngcũngcóphầnkhôngđúng!Trướchết,địnhluậtkhoa học đúngmột cách “tự nhiên”, không cần chờ được áp dụng.Ta cóquyềnchọnhoặckhôngchọnquytắcAđểđạtmụcđíchB,nhưngquanhệgiữaAvàB là có sẵn từ trước.Đóchính là ranhgiới củaquyềnnăngkỹ

thuật:nócóthểtậndụngmốiquanhệgiữaAvàB,nhưngkhôngthểtựmìnhkiếntạohaycảibiếnquanhệấyđược.

Thêmnữa,cáchnói“kỹthuậtlàkhoahọctựnhiênứngdụng”cũngquáhẹp.Việcphátbiểu“địnhluật”khôngphảilàđộcquyềncủakhoahọctựnhiên.Cácmônkhoahọcnhânvăn(nhưtâmlýhọc)vàkhoahọcxãhộicũngđòiquyền ấy. Từ thế kỷ 19, cao trào thực chứng luận (Auguste Comte, J. S.Mill)vànhiềunhàlýluậnxãhộikháccũngmuốncôngcụhoácáclýthuyếtthànhkếhoạchcảibiếnxãhộihay,nhưtrongthếkỷ20,đượcgọilà“côngnghệxãhội”(socialengineering).

Rồingay trong lĩnhvực“kỹ thuậtcứng”,quanhệcủanóvớikhoahọc tựnhiêncũngcónhiềuđặcđiểmđángchúý.Trướchết,cơsởtrựctiếpcủakỹthuậtkhônghẳn làcácđịnh luậtcủakhoahọc tựnhiên,màcủacácngànhcôngnghệ,bởikhôngphảilýthuyếtkhoahọcnàocũngcóthểđưavàophạmviứngdụngkỹthuật.Khoahọctựnhiênquantâmchủyếuđếnviệckiểmtranhữnggiảthuyết,trongkhikỹthuậtquantâmđếnnhữngkếtluậnđángtincậy,bấtkểchúngcónằmtrongmộthệthốnglýthuyếthoànchỉnhhaythoảứngnhữngđiềukiệncủaviệcrútrađịnhluật.Mộtphươngphápchâmcứuhiệunghiệmlàđủvềmặtkỹthuật,mặcdùnócóthểchưađượcgiải thíchhoànchỉnhvềmặtlýthuyết.

“Bảnthânýtưởngkỹthuậtkhôngrađờitừkhoahọchaydiễndịch,màtừtrựcgiác.Khoahọclàtrợthủchứkhôngphảilàkẻsángtạonênýtưởng”

RudolfDiesel

Vềchứcnăng,khoahọctựnhiênkhôngmôtảchobằngnhậndiệntínhquyluậtẩntàng,vượtrakhỏithựctạinhấtthờihaybấttất.Địnhluậtkhôngchỉcógiátrịchonhữnghiệntượng“tựnhiên”theonghĩanhữngthựcthểlịchsử,màchocảnhữnghiệntượngchỉcómặtnhờphươngtiệnkỹthuậtnhưchấtdẻo,cáchạthạnguyêntửhayphảnvậtchất.Chúngchophépkhoahọc tựnhiênđếngầnhơnmụcđíchcủamìnhlànắmbắtcấutrúcquyluậtcủavũtrụbằngnhữnggiảthuyếtsuydiễnđingượcvềquákhứ.

Quanhệgiữakỹthuậtvàkhoahọccũngkhôngquá“chặtchẽ”.Doyêucầulýthuyết,khoahọctựnhiênthườnglượcbỏsựphứctạp,sửdụngcôngcụ“lýtưởnghoá”(vídụ:chânkhônghoànhảo,tínhđànhồihoànhảo),côlậpnhữngtiểutiết,đitìmnhữnghằngsố.Trongkhiđó,doyêucầuthựctiễn,kỹthuậtvàcôngnghệbuộcphảilưuýđếntấtcảsựphứctạpcủanhữngyếutốvàtácđộngqualạicủachúng.Xâymộttoàthápcao,ngườitakhôngchỉphải

tíchhợp rất nhiềunhững lý thuyếtkhoahọcvà côngnghệ (gió, ánh sáng,độngđất,sứcbềnvậtliệu,nềnmóng…),màcảnhữngyếutốkinhnghiệm,những thử nghiệm bằng mô hình và cả “trực giác của người kỹ sư”(engineeringjudgment),vìkhôngphảilúcnàocũngcósẵnnhữnglýthuyếtkhoahọcvềsựtươngtácphứctạpcủamọiyếutốấy.

Quanhệnhânquả

MộtgiantrongbảotàngKhoahọcLondon,Anh.

Quanhệnhânquảgiữakhoahọcvàkỹthuậtchưabaogiờrõrệtnhưngàynay, khi khoảng cách thời gian giữa khámphá khoa học và phátminh kỹthuậtđược rútngắnmột cáchngoạnmục.Từkhoahọchạtnhânđếnbomnguyêntửcầnkhôngđếnsáunăm!Độnglựcphátminhkỹthuậtgắnliềnvớithànhtựulýthuyết:transitorvàvậtlýbándẫn,kỹthuậttiêntiếntrongchẩnđoánykhoavớivậtlývimô…Tuynhiên,quanhệnhânquảnàykhôngcónghĩarằngnhữngphátminhkỹthuậtlàkếtquả“tựđộng”từnhữnglýthuyếtkhoahọc.Kỹthuật,côngnghệkháccơbảnvớikhoahọctựnhiênkhôngchỉởmục tiêuvàchứcnăngnói trên,màcònchủyếuởchỗ:kỹ thuật làhoạtđộngbịquyđịnhbởi rấtnhiềunhữngquyphạmvà tiêuchuẩnngoàikhoahọc: tínhhiệuquả, tínhkinh tế, sự an toàn, sự thân thiệnvớimôi trường,chiếnlượcpháttriểnquốcgiav.v..Khácvớinhàkhoahọc,nhàkỹ thuật luônphảibận tâmvớiviệcbiếnkhảnăngthànhhiệnthựctrongnhữngđiềukiệnnhiềukhirấtnghiệtngã.

Kỹthuậtvàcôngnghệ,bêncạnhcáinhìnthốngquanvềnhữngthànhtựulýthuyết, luôn mang theo mình yếu tố sáng tạo, đột phá, khiến nó, tuy xa,nhưngcókhiđếnrấtgầnvớinghệthuật.“Bảnthânýtưởngkỹthuậtkhông

rađờitừkhoahọchaydiễndịch,màtừtrựcgiác.Khoahọclàtrợthủchứkhông phải là kẻ sáng tạo nên ý tưởng…” (RudolfDiesel, nhà phátminhđộngcơdiesel).

Khôngphảiđườngmộtchiều

Khoahọcngàycàngphụthuộcvàokỹthuật.TừkhiGalileiphátminhkínhviễnvọng,quanniệmcủa tavề thếgiớivàvũ trụphụ thuộcrấtnhiềuvàothànhtựukỹthuật.Quanhệgiữamáyhơinướcvànhiệtđộnghọc;máybayvàkhíđộnghọc,khôngkhácmấyvớiquanhệgiữakỹthuậtđạcđiềnvàhìnhhọc, thuậtgiảkimvàhoáhọc trướcđây.Vớikỹ thuậtmáy tínhngàynay,thêmmột điều “không tưởng” nữa đã xảy ra cho tư duy triết học truyềnthống: sự ra đời loại phán đoán hoàn toànmới: phán đoán phân tích hậunghiệm!TheoKant,phánđoánphântíchbaogiờcũnglàtiênnghiệm(“tamgiáccóbagóc”,vịngữ“bagóc”cósẵntrongchủngữ“tamgiác”,chỉdùnglý trí là nhậnbiết được,khôngcầnđếnkinhnghiệmnhư trongphánđoántổnghợp:“conmèocóđuôi”).Bâygiờ,mộtphánđoánlôgíctừcáctiềnđềcóđúnghaykhông,phảichờmáy tínhxử lýchứđầuócconngườikhôngnhậnbiếtnổi!

Saucùng,bằngphươngphápthínghiệm,khoahọckhôngcònthụđộngquansát,màchủđộngcanthiệpvàotựnhiên.Nhưng,dù“thínghiệmlàbướcđầutiênđểápdụngkỹ thuật”(Gehlen), thínghiệmvàápdụngkỹ thuậtvẫn làhaichuyệnkhácnhau.Kỹthuậtápdụngkếtquảđãbiết,cònthínghiệmđitìmcáichưabiết.Ứngdụngkỹthuậthướngđếnthựctiễn,trongnhữngđiềukiệnbìnhthường.Thínghiệmkhoahọchướngđếntrithức,trongnhữngđiềukiệnlýtưởng.Ởđây,“tri”và“hành”khôngnhấtthiếttrùnghợp,nhưng,xétkỹ,cũngkhônghạnchếhaymâuthuẫnnhau.

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

“Tàitìnhchilắmchotrờiđấtghen”SGTT.VN-TrongđốithoạiProtagoras,Platonkểlạicâuchuyệnthầnthoại:Prometheus và Epimetheus nhận nhiệm vụ trang bị cho muôn loài.Epimetheushàophóngđếnmứcdạidộttraohếtnanhvuốtchomuôngthú,rút cục, con người “trần truồng, không giày, không áo, không có vũ khíphòngthân”.Prometheusphảilêntậntrờicao,đánhcắp“tàikhéovàcảlửa”từthầnHephaistosvànữthầnAthenađểbantặngchoconngười,cònphầnmình,gánhchịusựtrừngphạtkhủngkhiếp.

HìnhảnhngườinguyênthuỷtạiviệnMaxPlanck(Đức):từnhữngcôngcụđầutiên,conngườirồisẽsángtạoranhữngcôngcụkỹthuậtvượtkhỏinhu

cầuthựcdụng,trởthànhcáitôithứhaicủamình.Ảnh:TL

“Sinhvậtthiếuthốn”và“sinhvậtdưthừa”

Conngườicầncókỹthuậtđểbùđắpchosựyếukémbẩmsinhvềnănglựctựvệvàchiếnđấu,giốngnhưcầncóvănhoáđểnângcấpnhững“chươngtrình”đượccàiđặtsẵntheobảnnăng.Từmột“sinhvậtthiếuthốn,bấttoàn”theocáchnhìnnhânhọccủaHerdervàGehlen,conngườitrởthành“sinhvậtdưthừa”nhờvàotrítuệthựchànhkỹthuậtdướimắtWaldenfels.

Đốidiệnvớithiênnhiênthùđịch,conngườikhôngchỉyếuđuốivềvậtchất(khôngcóbộlônggiữấm,khôngcónanhvuốtbénnhọnvàngũquantinhtường)màcảvềbảnnăng(khôngdệtnổi tấmlướinhưconnhện,chiếc tổnhưconong…)Thếnhưng,conngười lạicó thểdệtvàxâyvôvànnhữngtấmlướihaychiếctổ“phổbiến”(Marx)chonhữngmụcđíchhếtsứckhácnhau.Chínhnhờbiếtthoátlykhỏibảnnăng,biếtgiữkhoảngcáchvớichínhmình,đồngthờicónghĩalàcởimởtrướcthếgiới,conngườimớicócơmaythíchnghi linhhoạt trongứngxửvànhu cầu.Giữkhoảng cáchvới chínhmìnhcũnglàđiềukiệntiênquyếtđểkiềmchếdụcvọngvàsựhưởngthụtứcthời,cónănglựcdựbáovàdựphòng,cónănglựchọchỏivàkiêntrìtheođuổimụcđích.Sinhvậtyếuđuối,bấttoànấycóquyềntrởthành“chủnhânvà chủ sở hữu của thiên nhiên” như René Descartes, trong Luận văn vềphươngpháp(1637),đãvỗngựctựhào!

Kỹthuậtvàcáccơquansinhhọc

TheoArnoldGehlen,mộttrongnhữngnhànhânhọchàngđầucủathếkỷ20,ởbacấpđộpháttriển–côngcụ,máyđộnglực(đảmnhậnviệcápdụnglựcvậtlý)vàmáytựđộng(đảmnhậncảchứcnăngkiểmsoátvàđiềukhiển)–kỹ thuậtđã thựchiệncảbachứcnăng,giúpconngườiđộc lậpvớisựyếuđuốitựnhiên:thaythế,giảiphóngvàtăngcườngcáccơquansinhhọccủaconngười.Lưỡidaothaychomóngvuốt,xehơigiảiphóngđôichânvàcáibúa tăng cường sứcmạnh của nắm tay. Tuy nhiên, dù hơn hẳn những cơquantựnhiênvềtínhhiệuquả,kỹthuật,xétvềtrìnhđộtiếnhoá,vẫnthuakémcáccơquantựnhiên.Thiếtbịkỹthuậtcótinhvivàphứctạpđếnđâuvẫnkhôngthểsosánhvềtrìnhđộphứchợpcủanhữngcơquanđượcchúngthaythế,giảiphóngvàtăngcường.Gọithiếtbịkỹthuậtlà“máymóc”,“cơgiới”…khôngphảilàkhôngchínhđáng!

Chínhnhờbiếtthoátlykhỏibảnnăng,biếtgiữkhoảngcáchvớichínhmình,đồngthờicónghĩalàcởimởtrướcthếgiới,conngườimớicócơmaythíchnghilinhhoạttrongứngxửvànhucầu.

Thật ra, sự tương tựvềchứcnănggiữakỹ thuậtvàcơquansinhhọc theocáchnhìncủaGehlenchỉđúngtronglĩnhvựccốtlõinhấtcủakỹthuậthiện

đạimàthôi.Việcsửdụngsiêuâmvàtoànbộphạmviđiệntừvượtrakhỏinhững gì giác quan con người có thể vươn đến được, thể hiệnmột cái gìhoàntoànmớivềchất.Ngoàira,kỹthuậtcũngkhôngđơnthuầnthoảmãnnhữngnhucầusinhvật,màcảnhữngnhucầucótínhvănhoá–xãhộinữa.Ngaytừxaxưa,nhữngđạicôngtrìnhkỹthuậtnhưkimtựthápởAiCậphaynhữngđềnđàikhổnglồởHyLạpvànhiềunềnvănhoácổxưakhácrõràngkhôngchỉđểthaythế,giảiphóngvàtăngcườngcácchứcnăngsinhhọc,mà,theonghĩanàođó, là“dư thừa”,nghĩa làchỉmang tínhbiểu trưng,khôngkhácgìcáccôngtrình“kỹthuậtcao”cótínhtrìnhdiễnngàynay.Kỹthuật,bêncạnhmụcđíchbảođảmsựsinhtồncủaconngười,baogiờcũngcókíchthướcvănhoácủasựthờcúng,chiêmngưỡngvàtựhào.Kỹthuật,vượtquanhucầuthựcdụng,trongnhiềutrườnghợp,làcáitôithứhai,làcáitồn–tại–kháccủaconngười.

Vìthế,sựtươngtựgiữaphươngcáchtácđộngcủakỹthuậtvớicáccơquancủa con người như làmột sự “phóng chiếu” các chức năng sinh học theođịnhnghĩatừnăm1877củanhàtriếthọcđầutiênvềkỹthuật,ErnstKapp,vẫntỏraquáhẹp.Khôngthểphủnhậnsựtươngtựấy(máybơmvàtráitim,điện tínvàdây thầnkinh...),nhưngkhácvớicơchếsinhhọc tựnhiênvốngắn liền với di sản tiến hoá, kỹ thuật là sản phẩm tự do, tự chọn lấy conđườngđiriêngcủamìnhbênngoàisựtiếnhoátựnhiên,bằngsựđộtphá,táipháthiệnhaychọnlọc.Kỹthuậtcóthểgiúpconngườibaynhanhhơnchim,định hướng chính xác hơn dơi, nhìn rõ trong bóng đêm hơn chim cúmàkhôngcầnphải trảiquahàngtriệunămtiếnhoá.Kỹthuật,kỳcùng, làsảnphẩmcủatrítuệ.

Chỉconngườimớicókỹthuật?

Mộtđoáhoa,mộtvỏsò,mộtcánhbướm…tỏ lộsựkỳdiệucủa“kỹ thuậtcủa tựnhiên”, theo cáchnói nổi tiếng củaKant.Vấnđề là: “kỹ thuật” kỳdiệuấycómột“logos”không?Nghĩalà,chúngkhôngchỉhợpquytắc,màcònđượchướngdẫnbởiquy tắc?Khôngchỉhợpmụcđíchmàcònhướngđếnmụcđíchtheocáchhiểuvềkỹthuậtnơiconngười?

NhànhânhọcĐứcArnoldGehlen(1904–1976).Ảnh:

Khócóthểchứngminhđiềuấynơihầuhếtcácloạiđộng,thựcvật,trừmộtsố loài linh trưởng cao cấp!Định hướng theomục đích là không thể phủnhậnnơiloàidãnhân:việcbiếtchồngnhữngtấmđệmđểháichuốilà“phátminh”hoàntoàntươngtựvớiconngười.Sửdụngcôngcụkhôngvìnhucầunhấtthờimàcònnhằmdựphòngchotươnglailạilàmộtbướctiếnlớnnữa:ở những nơi hạt dẻ quá cứng, dã nhân biếtmang theo đá khi đi kiếm ăn.Những viên đá, trong trường hợp này, là những “công cụ” không khác gìchiếcrìuhaycáibúa trongtayngười tiềuphu.Rồicũngđãcómầmmốngđầu tiêncủaviệcchế tạocôngcụ laođộngnơinhữngbàcongầnnàycủachúngta!

Vậy,cáigìlàđặctrưngchotàinăngkỹthuậtđộcđáocủaconngười?Theonhiều kết quả nghiên cứu, dường như có hai điểm: thứ nhất –con ngườihomosapienskhôngcònlàsinhvậtduynhất“biếtlàmracôngcụ”chobằngbiếtdùngcôngcụđểchếtạoracôngcụngàycàngtinhvihơn;và,thứhai–khôngcònđộcquyềntrongviệctiênliệuvàhoạtđộngcóýđồchobằngbiếtdựliệudàihơitrongthờigian,biếtsảnxuấtcôngcụvàvậtliệuvớiquymôlớnvềsốlượng,vàkiênnhẫnchờđợisựthuhoạchlớnhơnnhiềulầntrongtươnglaixa.Việctriểnhạncái“chântrờichờđợi”,việc“tạmhoãnsựsungsướngấylại”cũngchínhlàcốtlõicủahoạtđộngkinhtếvàđầutư!

Conngười,nhưErnstCassirernhậnđịnh, là“sinhvậtbiểu trưng” (animal

symbolikum),vìgiàutrítưởngtượnghơntấtcả.(còntiếp)

BùiVănNamSơn

“Trithứclàsứcmạnh”SGTT.VN-Vàobuổibìnhminhcủakhoahọc–kỹthuậthiệnđại,FrancisBacon(1561–1626)nêucông thứcngắngọnvàcấp tiến:“tri thức làsứcmạnh”.

Mụctiêucủakhoahọcvàkỹthuậtlà“regnumhominis”,sựthốngtrịcủaconngười,khôiphụclạivườnđịađàngđãmất,khiconngườiđầutiên(AdamvàEva)đặttênchomuônloàivàkhẳngđịnhquyềnlựccủamìnhmộtcáchdễdàng.

Một“khôngtưởng”vềkỹthuậtrađời,lôicuốnphươngTây,vàrồicảnhânloại,đivàocuộcđạitrườngchinhmớimẻ.

TriếtgiaAnhFrancisBacon.

Regnumhominis

MộtthếhệsauBacon,RenéDescartes(1596–1650),ôngtổđíchthựccủatư tưởng cận đại, đề ra yêu cầu: nhờ vào sự trợ giúp của khoa học và kỹthuật,conngườiphảivàcóthểtrởthành“chủnhânvàchủsởhữucủathiênnhiên”.Ngàynay,khẩuhiệulừngdanhcủaBaconvàyêucầumãnhliệttrênđây của Descartes thường bị phê phán như là mầm mống của hình thứcthốngtrịthiênnhiênmộtcáchbạolựcvàđầydụcvọng,chỉnhằmkhaitháctàinguyênthiênnhiênmộtcáchthiểncận,bấtchấpmọihậuquả.

Thậtra,BaconvàDescartes,vềcănbản,chỉxácđịnhbảnchấtcủahoạtđộngkhoa học và hành động kỹ thuật.Mục tiêu bản chất của kỹ thuật tất yếuhướngđếnsựthốngtrị:cầnphảibuộcthiênnhiên(vàtấtnhiêncảconngười)chấpnhậntuântheonhữngquátrìnhkhôngtựnguyện.

Việcthốngtrịthiênnhiênbằngkhoahọc–kỹthuậtbaogồmbathànhtốhaybacấpđộ:kháchquanhoáthiênnhiênthànhđốitượngcủasựquansátvàlýthuyết; giải thích nhữnghiện tượng của nó dựa vào nguyên tắc nhân quả;làmchủ tiến trìnhvậnđộngcủachúngbằngsựcan thiệpkỹ thuậtcómụcđích.Việckháchquanhoáđòihỏiphải thay thếnhữngcách tiếpcận theokiểuxúccảm,đồngnhấthoáhaymôphỏngbằnglốikhác:lýtính,sựthôngbáorànhmạchchomọingườicùnghiểuvàkhảnăngkiểmtra, lặp lạicủangườikhác.Việcgiảithíchnhânquảđòihỏiphảilượcbỏtínhcábiệtcụthểcủanhữngđốitượngtựnhiênđểcóthểquychúngvềnhữngnguyêntắctácđộngphổbiến.Saucùng,sựlàmchủvềkỹthuậtkhôngchỉbiếnthiênnhiênthànhđốitượngmàcònthànhnhữngsựvật.Sựvậtthìđượccôngcụhoávà–ítratrongquátrìnhcanthiệpkỹthuật–trởthànhphươngtiệnđơnthuần.

Khôngđợiđếnngàynay,khithảmhoạmôisinhtoàncầuđangcậnkềmớicónhiềutiếngnóiphêpháncáchtiếpcậnấy.Ởcảbacấpđộvừanói,dườngnhưconngườiđã“phạmtội”:tướcbỏcủathiênnhiênmộtcáigìđó,làmchothiênnhiênnghèonànhơnvàquygiảnthiênnhiênthànhvậtliệuchosựsửdụngtuỳtiện.

Cóthểcómộtcáinhìntỉnhtáovàcôngbằnghơnkhông?Trướchết,vềviệclàmnghèonànthiênnhiên,tabiếtrằngcáchtiếpcậnkhoahọc–kỹthuậtchỉlàmộttrongnhiềucáchtiếpcậncủaconngườihiệnđạiđốivớithiênnhiên,nghĩalàkhônghềloạitrừcáchtiếpcậnxúccảmvàthẩmmỹ.Nếucáinhìnvậtlinhvềthiênnhiên(thiênnhiênlàlinhthiêng,bấtkhảxâmphạm)khôngcònphổbiếnnữa, thìkhôngaingăncấmconngườicảmthấygắnbó,thânthiếtvàquýtrọngđốivớiđoáhoa,cánhchim,ngôivườnnhàvàcảnhquanxứsở.Việctôibiếtrõcáicâybênhiênnhàthuộcloạigỗgì,cótínhnăngrasaokhônglàmchocáicâynghèonànđimàtráilại!Kháiniệm“thếgiớibị

giảiảo”củaMaxWeberkhôngcònđúngnữa,khi“ảothuật”củathiênnhiênkhôngchủyếucónghĩamathuật–thầnbíchobằngcótínhthẩmmỹ–biểutrưng(DieterBirnbacher).

Đãtừnglàngườithầycủaconngườitronghàngvạnnăm,thiênnhiên,từmấythếkỷnay,thựctếtrởthànhngườihọctròđểbịtrahỏivềquyluậtvàbịuốnnắntheomụcđíchcủaconngười.

Việcbiến tri thứckhoahọc thànhsựcan thiệpkỹ thuật tựnócũngkhôngmang tínhbạo lựchaypháhoại.Pháhuỷ thiênnhiênkhông thuộcvềbảnchấtcủakỹthuật,bởivấnđềkhôngnằmởchỗcócanthiệpvàotựnhiênhaykhôngmàởchỗcanthiệpnhưthếnào.Môhìnhđốilậpvớisựđơnđiệucủakỹthuậtkhôngphảilàsựhoangdãcủathiênnhiênnguyênsơmàlàsựcanthiệptinhtếcủamộtthứkỹthuậtđược“khaiminh”mànhững“ngôivườnkiểuAnh” làhình ảnh tiêubiểukhibiết để cho thiênnhiêndườngnhư tựthiếtkếvàsinhtrưởngmộtcách“tựnhiên”.Ngăncấmmọisựcanthiệpvàotựnhiênkhôngkhácgìđòikết liễucơsởsinhtồncủaconngười.Tahàngngàyhànggiờvẫnđang“sửdụng” thiênnhiênvà cảngườikhácnữanhưphươngtiệnchonhữngmụcđíchcủamình.Mệnhlệnhluânlýchỉkhôngchophéptasửdụngthiênnhiênvàngườikhácnhưmộtphươngtiện“đơnthuần”(Kant)kiểubọncaithầuchiếntranh,bọnlâmtặc,satặc,khoángtặcv.v.

Mộtmôhìnhđối lậpkhácnữa làmongmuốnbiến thiênnhiên thành“đốitác”,thành“đồngminh”(ErnstBloch,1875–1977).Mộtmôhìnhthoạtnhìnkháhấpdẫn, nhưng thật ra, chỉ có thểhiểu theonghĩa ẩndụmà thôi, bởiquanhệ“đối tác”ấykhônghềcânxứng.Quanhệđối táckhócó thểhìnhthànhvớimộtthiênnhiêncâmnín,trongkhiconngườiđếnvớithiênnhiênmộtcáchcóhệthốngvàcókếhoạch.Conngườicólừadối“đốitác”thiênnhiênkhông,khiphátminhrathuốcmêđểtránhsựđauđớndotựnhiêngâyrachoconngười,khilàmmọicáchđểngănngừathảmhoạtựnhiên?Thiênnhiênchỉ trở thànhchủ thểkhinóđượcchủ thể–ngườichiếmlĩnhvàcảibiến, thànhmôi trườngchosựtựkháchthểhoácủaconngười.Đãtừnglàngười thầycủaconngười tronghàngvạnnăm, thiênnhiên, từmấy thếkỷnay,thựctếtrởthànhngườihọctròđểbịtrahỏivềquyluậtvàbịuốnnắntheomụcđíchcủaconngười.

“NgôinhàSalomon”

Trong chuyện kể giả tưởngNovaAtlantis, Bacon phác hoạ hình dung về“ngôinhàSalomon”, tứcmột cộngđồngnhữngnhàbáchọcmuốnbiết rõmọibímậtcủathiênnhiên“đểmởrộngtốiđasựthốngtrịcủaconngười”.

Danhmụccácđềánphátminhkỹthuậtđitừviệclọcnướcbiểnthànhnướcngọt,làmkínhviễnvọngchođếnchếtạochấtdẻo,hươngthơmnhântạovàcảitạocácgiốngloài(kỹthuậtgen?)Danhmụctưởngnhưkhôngtưởngấyđãđượchoànthànhvượtkếhoạch!

DướimắtBacon, kỹ thuậtmang tầmvóc triết học lịch sử.Giốngnhư tôngiáo,kỹthuậtcómụctiêurútlạiviệcconngườibịtrụcxuấtrakhỏivườnđịađàng!Bacontáchbiệthệquảluânlývớihệquảhiệnthựccủaviệc“phạmtội”.Tộilỗi luânlýthìđànhchịu,nhưngkhôngcógìbuộcconngườiphảivĩnhviễncamchịu“đổmồhôi tránđểcómiếngăn” (KinhThánh). “ConngườihãythốngtrịthiênnhiênnhưlờidạycủaThượngđế,cònchuyệnsửdụngđúngđắnsựthốngtrịấythìlýtrílànhmạnhvàtôngiáosẽloliệu!”

Kỹthuậttrởthànhmộthệthốngtựđiềukhiểnvàtựđiềutiết.Baconđãdựđoánmộttâmthức“kỹtrị”:tiếnbộkỹthuậtlàkhônggìngăncảnđượcvànócũngsẽkhắcphụcmọisự“kiềmhãmlựclượngsảnxuất”(Marx)bằngchínhnhữngphươngtiệnkỹthuật!

Kỹthuậtđốidiệnvớivấnđề“thahoá”khỏitựnhiênnhưthếnàovàtiếnbộkỹthuậtphảichănglàmộtsựtiếnbộ?

(còntiếp)

BùiVănNamSơn

QuàtặngcủathánhthầnSGTT.VN-KhiPrometheus lên trờiđánhcắp lửavà tàikhéokỹ thuậtvềchoconngườiđểconngườilàmchủthiênnhiênvàmuônloài,doquávộivã(ăn trộm lúcnàocũngvộivã!),Prometheuskhôngkịpđánhcắp thêmmộtthứquantrọng!Thiếuthứnày,conngười,vớitàinăngkỹthuật,thahồchémgiếtnhau.

Kỹthuậtlàcáchđểconngườitìmlạicảnhnhànnhãtrướckhibịtrụcxuấtkhỏivườnđịađàng-tranhLucasCranach.

Thươnghạitrướckhảnăngtựhuỷdiệtcủaloàingười,thầnZeusđànhbantặngnốtmónquàquýấychoconngười: lương tâmvàý thứcvềcông lý.Nhưthế,theotinhthầncâuchuyệnthầnthoạiđượcPlatokểlại,câuhỏivềgiớihạncủakỹthuậtđãsớmđượcđặtrakhiconngườibiếtxấuhổvềluânlývàthấycầncónhữngchuẩnmựcchođờisốngchung.

“Biết”chưahẳnlà“hiểu”,là“gặp”

Tasửdụngnhiềusảnphẩmkỹthuậtnhưngkhôngphảiaicũngbiếtrõvềcơsở khoa học của chúng. Tuy nhiên, “mù khoa học” là chuyện củamỗi cánhân,chứnhìnchung,trithứckhoahọcgiatăngkhôngngừng.

Tiếcrằng,“biết”khônghẳnlà“hiểu”,giốngnhưtacóthểbiếtrấtnhiềuvềmộtconngười,nhưngvẫnkhông“hiểu”,càng

không chắc đã “gặp gỡ” được người ấy. Càng làm chủ thiên nhiên, càngnângcaonăng lựckhángcựvàphòngvệ,conngườicàngkhaokhát thiênnhiên.Trước tác động “cào bằng” của kỹ thuật (ngônngữ triết học gọi là“đánhmất thực thể”), thiênnhiênđángmongướcấyđangbịdồnvàomộtgóc:nhữngvườnquốcgia,nhữngkhubảotồnthiênnhiênbịràokínkhôngkhácmộtsởthú!Mỉamaicủasựthahoá,tứccủaviệc“nhìnnhauxalạ”,đãđạt tới cao điểm: thiên nhiênmà con ngườimuốn “nhân hoá”, “hoà giải”(Marx)suytànngaytrongtiếntrìnhnhânhoá,hoàgiải.Haimặtbiệnchứnghầu như khó bề tái hợp: vừa không được kìm hãm sự phát triển của lựclượngsảnxuất,vừađồngthờikhôngđược“khinhrẻvàhạnhụcthiênnhiêntrongthựctiễn”(Marx,1883).

Thêmnữa,mộtcáchhànhxử“khôngthahoá”vớithiênnhiêncũngtỏrakháhàmhồ.Tìnhhìnhsẽrasaođốivới laođộngvấtvảởnông thônvàởcácnướcchậmpháttriểnkhisự“thahoákhỏitựnhiên”nhiềukhilạilàđiềucầnthiếtvàđượckhuyếnkhích?Dườngnhư,saukhibị“trụcxuấtkhỏivườnđịađàng”,conngườikhôngcólựachọnnàokhácngoàinỗlựckhôiphụctìnhtrạnglaođộngnhànnhãđãmất:đẩymạnhvàngàycànghoànthiệnkỹthuật!Nhưng,tiếnbộkỹthuậtcóthựcsựlàmộtsựtiếnbộ?

Lưỡngtínhcủatiếnbộkỹthuật

Ngàynay,khôngaicònquá tinvàochủnghĩa lạcquankỹ trị.Tiếnbộkỹthuậtkhôngphảibaogiờcũngnhấtthiếtlàmột

sựtiếnbộ,điềuấylàhiểnnhiênvàcũngđầynghịchlý.Mộtmặt,tiếnbộkỹthuậtlàhìnhmẫucủasựtiếnbộnóichung:nhờcókỹthuậtmới,mụcđíchđượcđềrasẽđạtđượctrọnvẹnhơn,nhanhhơn,íttốnkémhơn.Mặtkhác,từ“tiếnbộ”(cũngnhư“pháttriển”,“tiếnhoá”...)baogiờcũnggiảđịnhmộtđánhgiá tíchcực.Thếnhưng, sựhoànhảo trongkỹ thuật chiến tranhhayđànáp,kỹthuậtnghelénhayđánhcắp.khócóthểgọilà“tiếnbộ”đíchthực!

“Tiếnbộ”đúnglàlưỡngtính.Mộtmặt,chỉđượcđánhgiálàtiếnbộkhiquychiếuvớimộtmụctiêuhaymộtthướcđonhấtđịnh.Bánhxethườngđược

xemlàmẫumựcđểđolườngsựtiếnbộ.NhưngvănminhvùngsôngNilexemthuyềnbèmớilàtiêuchuẩnchứkhôngphảibánhxenhưởHy-LahayTrungHoacổđại.Mặtkhác,cáctiếnbộkỹthuật,kinhtế,xãhội,vănhoá,đạo đức không tất yếu trùng hợp nhau. Trong việc đánh giá tiến bộ hoặcthoáibộ,tiếnbộkỹthuậtgiữvaitròđặcbiệt.Chỉđơnthuầnlàphươngtiện,bản thân tiếnbộkỹ thuậtkhôngphải làmột loại tiếnbộ riêngbiệtmàchỉnhằmtăngcường tínhhiệuquảchoviệc thựchiệncácmụcđíchkhácvốnđích thực lànhữnggiá trị,chẳnghạn:sựsống,sứckhoẻ,sựan toàn,hạnhphúc,chấtlượngmôitrường,đạođức,cônglýhaysởthíchtốtđẹp. 

Hyvọngcủanhữngnhàlạcquankỹthuậtđangbịthựctếtháchthứcgaygắt.Nhữngthànhtựutolớncủatiếnbộkỹthuậtđãvàđanglàmthayđổibộmặtthếgiớilàkhôngthểphủnhận.Năngsuấtkinhtếvàhiệuquảkỹthuậtsonghành với các yếu tố khách quan của chất lượng sống: tuổi thọ, sức khoẻ,phòngchốngdịchbệnh,khônggianhoạtđộngđộclậpvớinhịpđiệuvàcảsựbấttrắccủatựnhiên.Nhưngnhữngcảithiệnkỹthuậtấycóthểchỉmớiphụcvụvàsinhlợichomộtbộphậndâncưtrongmộtnướchaychomộtnhómnướctrongphạmvithếgiới.Nghèođói,thấthọc,tộiácvànhiềutệnạndosựbấtbìnhđẳngsinhrachưahềgiảmbớtmàcóxuhướngtănglên.

Chỉđơnthuầnlàphươngtiện,bảnthântiếnbộkỹthuậtkhôngphảilàmộtloạitiếnbộriêngbiệtmàchỉnhằmtăngcườngtínhhiệuquảchoviệcthựchiệncácmụcđíchkhácvốnđíchthựclànhữnggiátrị,chẳnghạn:sựsống,sứckhoẻ,sựantoàn,hạnhphúc,chấtlượngmôitrường,đạođức,cônglýhaysởthíchtốtđẹp.

Ngàycàngnhiềungườinhậnđịnhrằngkỹthuậtlàmộtloạimatuýgiúpxoadịuvàngănngừanhữngthảmhoạnhỏ,nhưnglạilàmgiatốccácthảmhoạlớn.Bởikỹ thuậtcó thểgiảiquyếtnhiềuvấnđề,nênngười tadễdàng tinrằngsớmmuộnnósẽgiảiquyếtđượcmọivấnđề.Tấtnhiên,lòngtinvàokỹthuậtkhôngphảilàlòngtinmùquánghayhãohuyền,Trongnhiềulĩnhvực,quảthậtkỹthuậtkhôngchỉgiảiquyếtđượcnhữngvấnđềcủalĩnhvựckhác,màcảnhữngvấnđềdochínhnógâyra.Nócóthểphòngtránh,xửlýhayítra làgiảmnhẹnhững thiệt hại vànguycơdomình là thủphạmbằngcáccôngnghệsửachữahay thay thếnguồngâynguycơ.Tuynhiên,điềunàykhôngchỉngốnsốchiphíkhổnglồmàcònđòihỏiphảicóđộingũlãnhđạocóýthức

tráchnhiệmcaođộvàđộingũkỹ thuậtviên thông thạo,nhất là trongcáclĩnhvựcphứctạpvàcónguycơcaonhưhạtnhân,khaikhoáng,chếtạovũkhí...Trongkhiđó,nhữngtháchthứccóquymôtoàncầunhưkiểmsoátsự

giatăngdânsố,dànhtàinguyênchocácthếhệsau,ngăncảnsựbiếnđổikhíhậu,bảođảmnguồnlươngthực,thựcphẩmvànướcsạchtronglâudài.chothấyrõrằngsựcảithiệnkỹthuậtkhôngthểthaythếchoviệcthayđổiquanniệmpháttriểnvàcungcáchhànhxửmộtcáchcănbản.

“Tạohoáquyền”

ChứngkiếnthànhtựukỹthuậtcủaphươngTây,cụPhanThanhGiản,trongmộtlầnđisứ,cócâunổitiếng:

Bábanxảodiệutềthiênđịa

Duyhữutửsinhtạohoáquyền

Nhưng,vớimỗibướctiếnbộngoạnmụccủayhọc,sựsẵnsàngchấpnhậnvàchịuđựngsốphậntựnhiên-sinh,già,bệnh,chết-ngàycànggiảmdần,vàconngườilạitrảinghiệmnhững“hoàncảnhgiớihạn”(KarlJaspers)ấynhưnhững cú sốc!Conngười trong tương lai thậmchí có còn chấp nhận“quyền lựccủa tạohoá”haykhông làđiềukhôngdựđoánđược.Hyvọngchănglàconngườikhôngdạidộttừchốinốt“quàtặngcủathánhthần”đểbiếtđặtrachochínhmìnhcâuhỏivềtráchnhiệm!

BÙIVĂNNAMSƠN

Donhucầutổchứcmặttrang,kểtừsốbáonày,chuyênmục“Chuyệnxưachuyệnnay”thườngkỳvàothứtưhằngtuầnxinđượctạmdừng.Hainămqua,tạidiễnđànnày,nhànghiêncứu,dịchgiảBùiVănNamSơnđãtraođổicùngđộcgiảnhữngvấnđềcơbảntrongnhậnthứcconngười,lýgiảinhữnghiệntượngtrongcuộcsống,xãhộithôngquacáctràolưutưtưởngcủanhânloại.Trangmụcnàyđãnhậnđượcnhiềuchiasẻcủabạnđọc.

SàiGònTiếpThịxintrântrọngcảmơnsựủnghộcủabạnđọc,đặcbiệtlàsựgắnbócủanhànghiêncứuBùiVănNamSơntrongthờigianqua.BạnđọcsẽcònđượcgặplạinhànghiêncứuBùiVănNamSơntrênbáoSàiGònTiếpThịtrongthờigiantới,vớinhữngcâuchuyệnvàđềtàithúvịkhác.

BÁOSGTT

MụcLục

Chỉbánphởmớilàquánphở?SocratesvànghệthuậtđốithoạiGainhọnhayhoahồng?PlatonvàviệcthựchiệnýtưởngKhungcửahẹphayconđườngvươnggiả?ProtagorasvàkhaiminhHyLạpHãydámbiết!(haytưduynguyêntắc)AristotelesvàsựquảntrịtrithứcKẻđạináocũngcầnmộttrậttựCổthụngànnămhaychậukiểngmộtmùa?Tưduyvàtựdo:quảtrứngvàcongà?SángnhưtơmàchiềuđãnhưsươngĐâunhấtthiết…cóghếmớingồiđược!Hệthống:coichừngđứttay!Sángmaixoãtócthảthuyềntachơi!Bấthoạinhưnhữngvìsao…ThướcđocủatựdoCầncóanhhùng?“Xãhộinguycơ”:sốngtrongsợhãiChỉcóthểhyvọngkhibiếtsợ!NgườiphụnữtháchthứcbạoquyềnĐừngtinvàongẫutượng!Concóctronghang…Lưỡikhôngxương…Bịtmắtbắtdê“Trọnglựccủatinhthần”TừtiếnghátnhânngưChiếckínhvạnhoaCáithuởbanđầu…

NhưongănmậtThiênngađenKhoahọcpháttriểnnhưthếnào?CáchmạngtrongkhoahọcĐộibóngAnhvà…tôiKhoahọc:chânlýhaycôngcụ?LýtưởngkhoahọcKhoahọccókháchquankhông?“Hiểu”và“giảithích”:haiphươngtrờicáchbiệt?2+2=?“Sựnghiêmchỉnhcủalýtưởng”“Daosắcmớicắtđượcmọithứ”(*)ChungquanhdisảncủaHumboldt(*)Bóngmátcủamộtvĩnhân(*)ConngườitựnhiênvănhoáConngười:quenmàlạLuậnvềbiếutặng:ẩnngữcủanhữngmónquàConngười:sinhvậtbiếthànhđộng!Conngười:giữahaithếgiớiPhụchưng:trỗidậynhưphượnghoàngCácdanhtácthờiPhụchưngDeusinterra:ôngtrờicontrênmặtđất!KhaiminhvàtrưởngthànhBướcvàothờicậnđạiBứctranhvănhoáthờicậnđạiConngườivàchínhtrịtiền–hiệnđại“Giaolưutrựctuyến”vớiHobbes,LockevàRousseau–3MộtnềnnhânhọcdấnthânGiữtựnhiênvàvănhoáVănhoánhưlà...thahoáKhaiminhvề...khaiminhThahoánhưlà...vănhoá

VănhoávàvănminhCácthướcđocủavănhoáCóhaivănhoá?Vănhoávàđờisống?NghịchlýcủavănhoáVănhoáhiệnđạiVănhoáphảntỉnhTriếthọcvàhiệnđạihoáKantvàvănhoáhiệnđạiKantvàHegel:haimôhìnhtưduyChữtrinhcònmộtchútnày...Tiếnbộkỹthuật:phúchayhoạ?TừkỹthuậtđếncôngnghệNhữngchặngđườngcôngnghệKỹthuậthiệnđại:kỳdiệuvàđángsợKỹthuậtvànghệthuật,phươngtiệnvàmụcđíchKỹthuậtchỉlàkhoahọcứngdụng?“Tàitìnhchilắmchotrờiđấtghen”“Trithứclàsứcmạnh”