udhezues artet 11

LIBËR MËSUESI PËR TEKSTIN

HISTORIA E ARTEVE11

33

44

55

66

Libër mësuesi për tekstin “Historia 11”

77

Linja: HISTORIA E ARTIT PAMORTema: Arti antik grek

MËSIME MODEL

Zhvillimi i mësimit

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të dallojë format, funksionin dhe veçoritë e artit të Egjeut dhe artit grek. - të krahasojë dhe të analizojë veçoritë e përbashkëta dhe dallimet midis skulpturave të periudhës arkaike dhe asaj klasike greke. - të dallojë ato veçori të artit pamor grek që u bënë frymëzim për rilindësit.

Konceptet kryesore: qytetërimi kreto-mikenas, piktura murale, maska funebre, qytetërimi grek -kultura e parë evropiane, tempulli, teatri, struktura urbanistike, kanone, stili, qeramika greke, gjinitë e artit pamor

Mjetet: hartë e Egjeut, fi gura që paraqesin ndërtime, objekte kretase/mikenase, si dhe të tjera që përfaqësojnë tri etapat e artit grek ngjitës, shkumësa me ngjyra

Metoda: ERR

ERR Teknika Koha Evokimi Stuhi mendimi

Realizimi i kuptimit Diagrami i Venit/Punë me grupe

Refl ektimi Diskutim / Punë në grupe

Evokimi. Stuhi mendimi Mësuesi/ja me anë të një stuhie mendimi bën një rikujtim të njohurive që kanë nxënësit për zhvillimin e artit

pamor, duke i nxitur ata me anë të pyetjeve të mëposhtme, A ka dëshmi të shkruara të veprimtarive a jetesës së njerëzve primitivë?Cilat janë disa nga objektet e para që dëshmojnë për lindjen e artit pamor?Cili ishte funksioni i tyre? Cilës periudhe u përkasin? Si ndahen periudhat e parahistorisë?Cilat ishin disa nga veçoritë kryesore pikturave dhe skulpturave?Për çfarë dalloheshin ndërtimet arkitekturore të lashtë?

Realizimi i kuptimit. Diagrami i Venit / Punë në grupeMësuesi/ja paraqet një hartë të Egjeut, duke shpjeguar se arti grek

origjinën e tij e pati në qytetërimin kreto-mikenas. Vendos fotot në këtë mënyrë në tabelë, duke konkretizuar e shpjeguar nëpërmjet tyre me radhë karakteristikat përkatëse të artit dhe të epokës. I shkruan përmbledhtazi ato (me shkumësa me ngjyra) duke u drejtuar nxënësve pyetje në përshtatje me fi gurën, si:

- Çfarë gjinie të artit paraqitet në fi gurë (arkitekturë, skulpturë, pikturë murale, qeramikë)?

- Cili është objekti? - Si është vizatuar? Në ç’pozicion është trupi? - Ç’ngjyra janë përdorur? etj.

Arti pamornë lashtësi

Libër mësuesi për tekstin “Historinë e Arteve”

88

ZhvillimetFigurat: dinamizëm, lëvizje, realizëm në paraqitjen e karaktereve (ndjenjat, deformimet fi zike), duke iu shmangur perfeksionit klasik

Lëvrimet: arkitekturë, skulpturë, pikturë, piktura në qeramikë, Arkitektura: tempujt, teatri, polisi (model urbanistik)Zhvillimet: u zbatua “shkalla njerëzore”, u vendosën rregullat për harmoninë dhe ekuilibrin, u formuan “stilet”Piktura: temat: mitologjike, historike, ornamentale, lojërat olimpike Gjini të ndryshme piktorike: piktura në vazo, portreti, peizazhi, natyra e qetëZhvillimet: përsosja e perspektivës, zbulimi i dritëhijes, ekspresivitetin e fi gurave

ZhvillimetFigurat: forma më fl eksibile, harmoni, ekuilibër, proporcionet sakta të trupit të njeriut

ZhvillimetMotivet: njeriu dhe perënditë (me tipare njeriu), të rinj (djalë e vajzë), të zhveshur, në këmbëFigurat: forma të thjeshta, proporcione të ashpra, të ngrirë në fytyrë

Arkitektura: pallate mbretërore, banesa fi snikësh, dhomat e miqve, kazermaZbukurimet: kolona që mbajnë tavanin, piktura murale; argjendari, maskaMotivet: kortezhe, procesione, motive nga natyraNgjyrat: të ndezura

Arkitektura: pallatet luksoze (banesa mbretërore, mjedise administrative, vende të shenjta)Zbukurimet: kolona konike të ngjyrosura, piktura muraleMotivet: njerëz, kafshë, natyrë Ngjyrat: të ndezura, të qeshura Qytetërimi

i KretësQytetërimi mikenas

Periudha klasike

Refl ektimi. Diskutim / Punë në grupeDiskutim. Nxënësit diskutojnë rreth pyetjeve:Nga e kishte origjinën arti grek?Si ishin ndërtimet në qytetërimin kretas? Po në atë mikenas?Ç’të përbashkëtash kishte arti mural i dy qytetërimeve?Ku e vinin theksin dijetarët dhe artistët grekë?Cili ishte qëllimi i artit në: parahistori, Egjiptin e lashtë dhe Greqinë e lashtë?

Punë në grupe. Mësuesi/ja ndan klasën në dy grupe dhe cakton drejtuesin e punës.

Grupi I. krahasoni dhe analizoni pikat e përbashkëta dhe ndryshimet midis skulpturave të periudhës arkaike dhe asaj klasike greke.

Grupi II. krahasoni dhe analizoni veçoritë e ndërtimeve në qytetërimet kreto-mikenase. Përfaqësuesit e grupeve paraqesin para klasës rezultatin e punës së grupeve dhe të nxënësve të veçantë.

Diskutohet rreth të dhënave të paraqitura.Në fund të orës së mësimit bëhet vlerësimi i punës së grupeve dhe nxënësve të veçantë: a. për paraqitjen interesante të të dhënave; b. për përgjigjet e sakta e koncize; c. për saktësinë gjuhësore e me fjalor të pasur.

Detyrë: Gjeni në internet fi gura të zbukuruara që paraqesin objekte të artit grek të periudhës para erës sonë. Ngjitini ato në fl etore dhe përpiquni të gjeni karakteristikat dalluese të artit të epokës përkatëse. Nëse është e mundur, kopjojeni motivin (dekorin) në fl etore, duke i ndenjur besnik paraqitjes së formës dhe të ngjyrave.

Periudha arkaike Periudha helenistike


99

Tema. Veprimtari Praktike - Parahistoria dhe lashtësia

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të grumbullojë të dhëna (pamje dhe shkrime) të një gjinie të caktuar rreth artit parahistorik e atij të lashtë; - t’i organizojë të dhënat sipas një rendi të caktuar (p.sh. sipas rendit kronologjik);

- të ndërtojnë së bashku albumin e artit parahistorik dhe të lashtë.

Mjetet: kompjuterë të lidhur me internetin, printer (me ngjyra), karton i madh, ngjitës, lapustila me ngjyra

Punë parapërgatitore. Është mirë që mësuesi/ja t’i përgatitë nxënësit për temën e veprimtarisë praktike që orët e mëparshme, duke i ndarë në grupe dhe duke u përcaktuar detyrat, në mënyrë që nxënësit të kenë kohë të merren në klasë vetëm me organizimin e materialeve të grumbulluara dhe prezantimin e punës së tyre. U shpjegon atyre se ata do ndërtojnë së bashku “Albumin e artit parahistorik dhe të lashtë”. Informacionet e nevojshme mund t’i gjejnë në adresën e internetit www. all-arts.org. Por mund të gjejnë edhe duke përdorur fjalë-kyç, si p.sh., për epokat (prehistory (parahistoria), stone age (epoka e gurit); emra vendesh: ancient egyptian, Mycenae (mikena), Crete (Kreta), (palace), Eage kulture (kultura e Egjeut), ancient greek/roman (gekot dhe romakët e lashtë) etj., ose për gjininë e artit (architecture, construction, relief, statue, masc, mural picture). Mësuesi/ja i ndan nxënësit në grupe pune, sipas gjinive të ndryshme, si: arkitektura skulptura

relievipiktura murale dhe qeramike

Secili prej grupeve duhet të gjejë fotografi që paraqesin objekteve të ndryshme sipas temës që u është caktuar dhe të dhëna të tjera të nevojshme.

Të ndihmuar nga mësuesja nxënësit duhet t’i vendosin bankat në mënyrë të tillë, duke krijuar tavolina të mëdha punë për secilin grup. Cakton në çdo grup nga një drejtues, i cili do bëjë përzgjedhjen dhe organizimin e materialeve, do caktojë se cilët do merren me prerjen, ngjitjen, edhe përkthimin kur del nevoja e materialeve në gjuhë të huaj. Nëse mësuesja shikon se ka pamjaftueshmëri informacionesh, i ndihmon ata të kërkojnë në internet. Ajo i cakton një nxënësi që ka dhunti të merret me ideimin dhe realizimin e ballinës së albumit. Në faqen e fundit mund të vendosen fotografi të nxënësve sipas grupeve dhe emrat e tyre, duke punuar për këtë projekt.

Punë në grupeMësuesi/ja i ndihmon ata gjithashtu si të përcaktojnë se cilat nga të dhënat e objektit të paraqitur është i

rëndësishëm, p.sh. kohë kur është nderuar, përdorur, vendin ku është zbuluar, ku dhe përse përdoret objekti (p.sh.: maskat, enët prej balte etj.), vende të tjera ku janë gjetur objekte të ngjashme etj.


1010

Pasi të kenë grumbulluar materialet, do të vendosin se cilat prej tyre duhet të printojnë për të ndërtuar faqen e tyre të albumit. Fletët e albumit mund të bëhen me karton, të dhënat mund të printohen në fl etë me ngjyra.

Organizimi mund të bëhet në rend kronologjik. Por një ide tjetër mund të ishte që fi gurat të vendoseshin mbi një hartë të botës.

Ja një shembull:

Faqja e arkitekturës

Ndërtimet më të famshme të kohës së parahistorisë dhe asaj të lashtë Ja një histori e shkurtër se cilat kanë qenë përpjekjet e para të njeriut për të ndërtuar. Skicat i përkasin periudhës së parë të parahistorisë.

Menhir ose monolit (gur i gjatë). Një model është Karnaku në Britaninë e Madhe, një gur gjigant që peshon rreth 260 tonë.

Kromleku, i quajtur edhe dolmen (tavolinë guri). Modele të tilla janë gjetur në Britani, Irlandë, shumë të tillë edhe në Algjeri, Indi etj.

Rrathët me gurë. Një ndër më të rëndësishmit prej tyre është ai i Stonhenxhit në Britani.

Kasollet të drunjta janë zbuluar në Zvicër, Suedi, Itali dhe Irlandë. Këto konstruksione që kanë formën e gonxheve të trëndafi lit, të ngritura pak mbi sipërfaqen e ujit, janë përbërje interesante arkitekturore.

Tumuli – këto janë kasolle-zgjua (bletësh), të quajtura kështu nga forma e tyre, janë gjetur në Konvell, Uells dhe Skoci si dhe në ishullin e Sardenjës, mendohet të kenë shërbyer si streha të nëndheshme.

Varri megalitik i Njugranxhit në Trilandë mendohet të jetë ndërtuar rreth 3200 vjet pr. K. Është i mbuluar me një si kapak rreth një hektar. Muret e jashtme prej guri është i zbukuruar me spirale dhe rombe. Në solsticin e dimrit kur dielli lind, drita kalon nëpër korridorin e hyrjes.

Stoneixhi - një monument masiv megalitik në Britaninë e Jugut, është një nga më të famshmit ndërtime parahistorike. Mendohet të jetë ndërtuar rreth 2000 vjet pr. K. dhe të ketë shërbyer si një mjet astronomik për të matur lëvizjet e Hënës dhe të Diellit.


1111

Hapi IV. Paraqitja e punimeveNxënësit pasi kanë mbaruar së mbledhuri materialet, bëhen gati të paraqesin punimet e tyre. Ata shpjegojnë

punën e tyre, të cilën mund ta organizojnë edhe në formën e një ekspozite, Mësuesja bën saktësimet e nevojshme dhe nxit diskutime, duke u fokusuar në pyetje të tilla si:

Karakteristikë e cilës periudhë ishte .... (ky detaj)?Cila qe risia që sollën .. (p.sh. romakët) në .... (p.sh. ndërrimin e objekteve)?Në fund, ata do të bëjnë lidhjen e albumit (ka mjete të ndryshme në kancelari), i cili do të mbesë pasuri e klasës.

Partenoni i Greqisë, i ndërtuar në Akropol të Athinës është kryetempulli i perëndeshës Athina. Mendohet të ketë përfunduar së ndërtuari rreth vitit 138 pr. Krishtit. Sot ndonëse se Pantenoni është gërmadhë, pjesa e dukshme e tij është madhështore.

Koloseu, një nga amfi teatrot më të mëdhenj dhe më të njohur të Romës. U përdor rreth viteve 80 ps. K. Fillimisht ai u përdor për ndeshjet e gladiatorëve dhe në të mund të zinin vend rreth 40000-50000 spektatorë. Ka formë vezake, me tri kate dhe një galeri të sipërme, të rindërtuar në shek. III ps. K.

Persepolisi, afërsisht 2500 vjet i lashtë. Stili paraislamik i dalë në 300-400 vjet zhvillim arkitekturor nga qytetërime të ndryshme në rrafshnaltën iraniane. Në arkitekturën pasislamike të Iranit, u vazhduan vizatimet e stilit parairanian, të cilat ishin forma gjeometrike të përsëritura, sipërfaqet ishin të shkëlqyera, të pasura me zbukurime të bëra me copa të xhamave të gdhendur, me tulla me motive, me lule dhe shkrime.

Qyteti i Butrintit është cilësuar si një trashëgimi kulturore botërore, për shkak se në të përzihen kulturat e lashta të arkeologjisë: greke, romake, bizantine dhe veneciane. Qyteti është banuar fi llimisht gjatë epokës së bronzit rreth 800 vjet pr. K. Një fortesë e gjatë trekëndore është ndërtuar rreth shek. VI pr. K.

Sfi nksi i madh i Egjiptit, një ndër arkitekturat më mahnitëse të Egjiptit të lashtë, mendohet të jetë ndërtuar rreth 4500 vjet më parë.


1212

Tema: Veprimtari praktike e sugjeruar

(Kjo veprimtari praktike mund të zhvillohet edhe sipas këtij modeli)

Si të ndërtojmë një vazo greke

Mjetet: materiale plastike në forma të ndryshme, (shishe uji plastike e vogël, pjesa e sipërme dhe e poshtme e shishes plastike e prerë, pjatë ose mbajtëse plastike), gotë plastike, një tullumbace, gazeta, ngjitës ose vinovil.

Punë parapërgatitore: Mësuesi/ja i përgatit nxënësit për zhvillimin e temës së veprimtarisë praktike që në orët e mëparshme për të grumbulluar mjetet e nevojshme.

Nxënësit do të sjellin në klasë mjetet, por edhe vazo të formave të ndryshme (shtamba) mbi të cilat të pikturohet. Po ashtu ata mund të sjellin fotografi të ndryshme të vazove greke për t’i përdorur si modele për riprodhimin e motiveve.

Pasi janë grumbulluar mjetet e nevojshme, fi llohet nga puna për ndërtimin dhe dekorimin e vazos greke.

Me anë të ndihmës së mësuesit/es, caktohen dy-tre nxënës për realizimin e vazos, ndërsa të tjerët ndihmojnë duke ofruar materialet, duke i prerë dhe përgatitur më parë.

Së pari zgjidhet një model vazoje nga fotografi të ose vazo të sjellë nga nxënësit për ta riprodhuar. Puna nis me fryrjen e tullumbaces, e cila vendoset mbi një bazë që i përshtatet (pjatë plastike). Fiksohet tullumbacja e fryrë mbi bazë (pjatën plastike). Mbulohet sipërfaqja e saj, duke i ngjitur me vinovil copat e gazetave.

Në pjesën e sipërme të tullumbaces vendoset qafa e një shisheje plastike të prerë ose e diçkaje tjetër )gote plastike) dhe mbulohet përsëri me gazeta, të cilat ngjiten me vinovil.

Me gazetë formohen dy cilindra, të cilët përthyhen për të realizuar dorezat e vazos dhe pastaj ngjiten me shumë kujdes në të dyja anët e tullumbaces, duke bërë kujdes që të fi ksohen sa më mirë.

Pas kësaj mbështillet me copa gazetash e gjithë sipërfaqja me anë të vinovilit dhe lihet që të thahet.Pasi është tharë tullumbacja mund të shfryhet, pasi tashmë e ka kryer funksionin e saj dhe forma ruhet nga

gazetat e ngjitura.


1313

Punë parapërgatitore: Mësuesi/ja i përgatit nxënësit për zhvillimin e temës së veprimtarisë praktike që në orët e mëparshme për të grumbulluar mjetet e nevojshme. Nxënësit do të sjellin në klasë mjetet, por edhe vazo të formave të ndryshme (shtamba) mbi të cilat të pikturohet. Po ashtu ata mund të sjellin fotografi të ndryshme të vazove greke për t’i përdorur si modele për riprodhimin e motiveve.

Pasi janë grumbulluar mjetet e nevojshme, fi llohet nga puna për ndërtimin dhe dekorimin e vazos greke.

Me anë të ndihmës së mësuesit/es, caktohen dy-tre nxënës për realizimin e vazos, ndërsa të tjerët ndihmojnë duke ofruar materialet, duke i prerë dhe përgatitur më parë.

Si të ndërtojmë një mozaik Mjetet: një bazë (një shtesë e qëndrueshme, si p.sh., një karton me shumë shtresa),

pllakëza xhami ose mermeri, porcelani etj., pinca për mozaik, mbajtëse në formë vaske për të ndarë pllakëzat me ngjyra, vinovil, stuko, ujë e sfungjer.

Punë parapërgatitore. Mësuesi/ja i udhëzon nxënësit qw nw orët e mëparshme qw të sjellin në klasë fotografi

të ndryshme (nga librat ose nga interneti), ku paraqiten mozaikë të njohur kryesisht shqiptarë (si të Butrintit, Durrësit, Tiranës etj).

Pasi janë grumbulluar mjetet, zgjidhet nga fotografi të mozaiku që do të riprodhojmë. Llogaritim sipërfaqen e mozaikut në bazë të përmasave të pllakëzave: për linjat e tipareve, p.sh., të syve, hundës etj., pllakëzat duhet të vendosen me dendësi prej 5 mm. Zmadhojmë në shkallë reale objektin që do të riprodhojmë: bëjmë një fotokopje të imazhit, ndarjen në kuadrate dhe një kopje të zmadhuar në letër për ta realizuar në shkallë reale.

Tashmë vazoja greke është gati.


1414

Objekti mund të zmadhohet direkt me fotokopje, duke punuar me formate të vogla. Kjo është e rëndësishme për të llogaritur sasinë e materialit të nevojshëm për realizimin e mozaikut (përdorim sa pllakëza blu, aq edhe të bardha).

Fleta e fotokopjuar fi ksohet mirë mbi bazë dhe kontureve u mëshohet me majën e stilolapsit, duke e çarë kështu letrën e fotokopjuar që stilolapsi ose lapsi të lërë shenjë (vijat) mbi bazë. Pasi ka përfunduar skicimi i fi gurës, baza pastrohet nga mbetjet e letrës.

Pas kësaj bëhet kalimi në linja me lapustil. Ngjisim pllakëzat duke pasur parasysh: a) në zonat ku ka detaje të vogla duhet fi lluar puna nga brenda;b) pllakëzat duhet të vendosen sipas një rregulli (ndonjëherë linjat janë

bashkëqendrore, horizontale, diagonale, vertikale etj.); c) shpeshherë forma e pllakëzave përshtatet me hapësirat boshe që duhen mbushur; ç) ngjyrat e pllakëzave duhet të jenë të ndryshme, të dallueshme nga njëra-tjetra. Nëse kemi të bëjmë me një sfond të artë, mund të zëvendësohet me pllakëza të

verdha, okër ose portokalli.

Pasi mozaiku ka përfunduar dhe është tharë plotësisht, mund të fi llojmë me stukimin e tij. E rëndësishme është që stukimi të jetë transparent. Pluhuri i stukos duhet përzier me pak ujë në një enë, për të përfi tuar një masë të dendur. Kjo masë përhapet me anë të një sfungjeri të njomur e të shtrydhur mirë. (Nëse përdorim vinovil ose ngjitës për pllaka, nuk është e nevojshme të stukojmë vendet boshe.) Pasi është tharë stukoja, pastrohet me një copë të thatë.

Mozaiku, me përmasa 80 x 80 cm, është realizuar

me pllakëza xhami të ngjitura me vinovil në një bazament me trashësi 2,5 cm.

Në vend të pllakëzave prej xhami (ose qeramike a mermeri) mund të përdoren edhe gurë, të cilët para se t’i përdorim për ndërtimin e mozaikut, duhet t’i lyejmë.


1515

Tema: Arti i Rilindjes


Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të njihet me Rilindjen, ku lindi dhe çfarë ishte ajo;

- të dallojë karakteristikat e artit rilindës; - të njihet me epokat e saj, me emrat dhe veprat më përfaqësuese të Rilindjes italiane dhe të Evropës Veriore. Konceptet kryesore: Rilindje, manierizëm, humanizëm, perspektivë lineare, modeli klasik i antikitetit, përkryeje dhe harmoni.

Mjetet: hartë e Evropës dhe e Italisë, libër me ilustrime nga veprat e Rilindjes, Metoda: ERR

ERR Teknika Koha Evokimi Stuhi mendimi

Realizimi i kuptimit Grafi k organizues

Refl ektimi Diskutim

Evokimi. Stuhi mendimiMësuesi/ u drejton pyetjen nxënësve:Rilindja nuk është term i ri për ju, e keni hasur sidomos në lëndën e Letërsisë e të Historisë. Çfarë dini për të? A pati kjo periudhë fi gura të shquara historike e artistike? Cili ishte motivi i Rilindjes? Si qe ambienti politik i Rilindjes dhe si ishte ai në raport me artin? A e mbështeti apo e luftoi atë? Si konsiderohej artisti në Rilindje? A ishte ai thjesht një “artizan” apo zotëronte njohuri nga shumë fusha të dijes?

Emra të shquar të Rilindjes

Letërsi Tarkuarto Taso, Nikolla Makiaveli, Erazmi i Roterdamit, Anxhelo Policiano, Ludovik Ariosto

Muzikë Zhvillohet muzika magrigale

Shkencë

Rilindja

Nikolla Koperniku


1616

Firenze Romë

VenecieItali

U nxit nga humanizmi, rrymë fi lozofi ko-letrare e viteve katërqindNdikimet:Në formë: strukturat arkitektonike, kupolat, dekorimet etj.)Në kultura: fi lozofi a, natyra etj.)Në ekuilibrin (përmasa dhe harmonia) e bukurisë së modeleve klasike

Vendet e Ulëta

Patën si model antikitetin

Karakteristikat e Rilindjes

Njeriu – masa e gjërave Ndërtimi i hapësirës (perspektiva lineare)

Njeriu – qendra e arteveVlerësohet masa dhe pozicioni (vëllimi)Përdoret skicimi, dritëhijet dhe vijat dhe ngjyrat që japin kontrast

Perspektiva - rregulla për të paraqitur thellësinë në dydimensionaleSistemi metrik – rregulla të rrepta marrëdhëniesh proporcionale (në pikturë, skulpturë, arkitekturë e urbanistikë)

Rilindja

Realizimi i kuptimit. Grafi k organizues Mësuesi/ja u shpjegon nxënësve se termi Rilindje (që shënon rilindjen e interesit për antikitetin klasik)

është një periudhë, që përfshin fi llimet e viteve katërqind e deri në fund të viteve pesëqind, që pati si veçori lulëzimin e jashtëzakonshëm të arteve.

Lindi fi llimisht në Itali, por pati një lëvizje të ngjashme paralele edhe në Vendet e Ulëta në veri të Evropës (tregon në hartën e Evropës). Në hartën e Italisë mësuesi tregon konkretisht qytetet kryesore ku u përqendrua dhe u zhvillua arti në Rilindje.

Mësuesi/ja u fl et nxënësve edhe për periudhën e Rilindjes së lartë, kur arti rilindës pëson një zhvillim edhe me të madh, një shtrirje më te gjerë, duke çuar kështu përpara jo vetëm artin, por edhe shkencën, në kërkim të përkryerjes së veprave të tyre. Gjithashtu u fl eta tyre dhe për rilindjen në Evropën Veriore, autorët e së cilës arritën vlera të rëndësishme sidomos në teknikë Ata përdorën pikturën e vajit, që u konsiderua si një revolucion në pikturë.


1717

Refl ektimi. Diskutim

Shihni katër fi gurat dhe karakteristikat e mëposhtme:

Detyrë. Gjeni (në libra ose në internet) një hartë të Italisë. Vendosni në disa prej qyteteve më të rëndësishme në rilindje pamje nga objekte:

Grupi A: arkitekturoreGrupi B: skulpturoreGrupi C: piktura

që janë ndërtuar në periudhën e Rilindjes. Kujdesuni që bashkë me pamjet të jetë data e krijimit të tij dhe emri i autorit. Manierizmi

Format e artit: - Pikturë: afresket, pikture mbi telajo, portrete - Skulpturë: basorelieve fi gura të rrumbullakëta, grupe statujash, qeramikë - Arkitekturë: kisha, kupola, pallate, vila.

Funksionet e artit: - Kremtuese: portrete, monumente ekuestre beteja - Fetare: cikle afreskesh, telajo të përmasave gjigante, që tregojnë histori shenjtorësh

Karakteristikat: - Kërkimi i të përkryerës dhe harmonisë në të gjitha artet - Rimarrje e elementeve klasike - Projektim sipas moduleve gjeometrike e qartësisë së hapësirës në arkitekturë - Forma e fi gurave njerëzore është shprehje e ekuilibrit dhe është në raport ne raport me hapësirën ku është vendosur - Studim i proporcioneve, i anatomisë, i vëllimit dhe të lëvizjes në fi gurën njerëzore - Studim i natyrës dhe paraqitjes së hapësirës (perspektiva lineare dhe ajrore)


1818

Test i sugjeruar për vlërësimin përfundimtar të njohurive

(Testi mund të fotokopjohet dhe të përdoret për vlerësimin përfundimtar të nxënësve)

Rrethoni alternativën e saktë:

1. Me shprehjen “ arkitekturë megalitike” kuptojmë: a- monumente gjigante parahistorike; b- skulptura gjigante egjiptiane.

2. Në Egjiptin e lashtë: a- egjiptianët nuk i jepnin rëndësi fatit të

njeriut pas vdekjes; b- vdekja nuk përbënte fundin e

ekzistencës së njeriut, ajo konsiderohej si vazhdim i jetës në tokë.

3. Kulturat e Egjeut janë: a- origjina e kulturës evropiane; b- pa shumë ndikim në kulturën greke.

4. Në periudhën klasike skulptorët grekë kërkuan: a- më shumë harmoni dhe lëvizje; b- më shumë dramacitetet.

5. Kultura romake: a- e vlerësonte shumë zhvillimin e arteve; b- u ndikua mjaft nga kultura greke.

6. Skulptura romake: a- është e idealizuar dhe jorealiste; b- ka tipare të theksuara realiste.

Përgjigjet e sakta të testit

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

a b a a b b a a b b b a

7. Imazhet e para të pikturuara të artit paleokristian gjenden në:

a- katakombe; b- në muret e shtëpive private.

8. Në periudhën romanike: a- katedralja ishte qendra e jetës fetare dhe

civile të qytetit; b- në katedrale shkohej vetëm për t’u ulur.

9. Kishat dhe katedralet gotike: a- nuk e favorizonin krijimin e afreskeve; b- vitrazhet ishin teknika e vetme e pikturimit.

10. Shek. XVI, një nga periudhat më të ndritura të historisë së artit dhe kulturës quhet edhe:

a- Barok; b- Rilindje e lartë.

11. Arti indian është: a- një art laik; b- një art mjaft origjinal.

12. Peizazhet kineze: a- realizohen me pak elemente; b- janë mjaft realiste.


1919

Tema: Muzika kishtare dhe laike në mesjetë


Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të përshkruajë marrëdhëniet e muzikës me shoqërinë në periudhën e mesjetës së hershme; - të përmendë lloje të muzikës bizantine, si kënga ambroziane dhe tipat e tjerë të

liturgjisë perëndimore; - të përmendë tiparet e këngës gregoriane dhe rëndësinë e saj; - të diskutojë për tiparet e muzikës gregoriane, pasi të ketë dëgjuar një fragment

nga kjo muzikë; - të përshkruajë shpërthimin e muzikës laike në Evropën në shekullin e XVI; - të evidentojë ndryshimin e raporteve të muzikës laike me atë kishtare; - të përcaktojë gjinitë kryesore të muzikës vokale laike të shekullit XVI; - të fl asë për lëvizjen për reformacion në Evropë. Reforma në Gjermani. Korali

protestant, tiparet e tij. Kundërreforma.

Mjetet: libri i nxënësit, shkumësa me ngjyra, fotografi ilustruese nga Antifonari.

Metoda: ERR

Evokimi. Stuhi mendimi Mësuesi/ja shënon në tabelë fjalën “mesjetë” dhe me përgjigjet e nxënësve (ata kanë njohuritë nga lënda e

letërsisë dhe historisë për këtë) plotëson skemën “stuhi mendimi”.

Realizimi kuptimit. Bashkëbisedim / Ditari dypjesësh / Lexim zinxhir / INSERTMësuesi/ja, duke integruar edhe nxënësit, bën një panoramë të sfondit politik e shoqëror të hyrjes në

periudhën e mesjetës të shoqërisë njerëzore. Gjatë bashkëbisedimit plotëson tabelën me veçoritë përkatëse së dy etapave të kësaj periudhe.

Mesjeta e hershme (shek. V – X) Mesjeta e lulëzuar (shek. XI – XIV)

vendosja e sistemit feudal (pronësia mbi tokën) rritja e qyteteve, zhvillimi i zejtarisë

lidhja e ngushtë me kristianizmin dhe kishën (në art) shfaqen dukuri laike dhe pasurohen ato kishtare

Thekson se mungesa e dokumentacionit e bën më të vështirë njohjen dhe studimin e muzikës mesjetare, të dhënat rreth së cilës i kemi të natyrës letrare dhe ikonografi ke, sepse muzika, ashtu si në antikitet vazhdoi të transmetohej, të përçohej gojarisht, për shkak të lëvrimit të kufi zuar të notacionit.

ERR Teknika Koha Evokimi Stuhi mendimi / Bashkëbisedim

Realizimi i kuptimit Bashkëbisedim / Ditari dypjesësh / Lexim zinxhir / INSERT

Refl ektimi Marrëdhëniet pyetje-përgjigje

Mesjetë


2020

Ndërkohë që nxënësit lexojnë zinxhir mësimin në libër, mësuesi/ja plotëson tabelën.Mesjeta e hershme (shek. V – X) Mesjeta e lulëzuar (shek. XI – XIV)

Muzika kristiane

- lindi në Palestinë- lloji: psalmodia - instrumentet: ndaloheshin nga kisha- zë fi ll shkrimi i muzikës (por nuk mund të lexohen)

Muzika bizantine

- Kostandinopoja – qendra e kishës dhe artit kishtar - llojet: psalmet (psalmodia solo dhe antifonike), himnet, halelujat - autorët muzikorë anonimë - gjuha: greqishtja

Muzika perëndimore

- Muzika ka karakter fetar- u bënë përpjekje për ruajtjen e muzikës - llojet: kënga milaneze (ambroziane), spanjolle (mozarambike), franceze, romane

- ekzistojnë dorëshkrime (të mëvonshme) të muzikës së kësaj periudhe

- fi llojnë të njihen autorët (Shën Ambrozi)

Muzika gregoriane

- Shën Gregori synoi të unifi konte muzikën kishtare dhe ta bëjë të detyruar në të gjithë Evropën

- Antifonari – libër-tip që përmbledh lutjet kishtare (këngë që u krijuan gjatë tre shekujve (IV-V-VI)

- Kënga gregoriane:- ka karakter monodik- këndohet në unison (kori i burrave) - pa shoqërim instrumental- gjuha: latinisht- ndërthur: recitimin psalmodik; theksin e gjallë dhe melodinë e pasur e himneve; vokalizat si te halelujat

Refl ektimi. Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Mësuesi/ja në përfundim të orës së mësimit shtron disa pyetje. Pse nuk i njohim emrat kryesorë të muzikantëve të mesjetës?Si mendoni, pse notacioni i muzikës nisi fi llimisht në kishën katolike dhe jo nga muzikantët udhëtues?Pse është e rëndësishme të shkruhet muzika?A duhet të jenë rregullat e shkrimit të muzikës të njëjta për të gjithë?Pse muzika jokishtare po bëhej gjithnjë er më popullore?

Detyrë.Grupi I: Gjeni të dhëna mbi muzikën laike në mesjetë dhe si u zhvillua ajo në raport me muzikën kishtare,

në cilat raste, vende, instrumente luhej ajo.Grupi II: gjeni të dhëna për instrumentet muzikore në periudhën e mesjetës. Më pas jepini përgjigje

pyetjeve:Pse u desh më shumë se 100 vjet që në muzikë të zhvillohej ritmi, harmonia dhe instrumentet? Cilat instrumente lindën dhe a rezistuan to në këtë periudhë? Si mendoni, pse disa nga instrumente nga mesjeta u zhdukën?Cilat janë disa nga istrumentat që ne përdorim sot që nuk njiheshin në mësjetë?

- njihet si periudha pasgregoriane- vazhdon të përhapet Antifonari- pasurohet më tej muzika kishtare- kërkohen lloje të reja poetiko-deklamative, gjuhë më e tingëllueshme poetike, - këngët kishtare përafrojnë me këngët popullore

Gjatë shpjegimit të mësimit mësuesi/ja ndalet edhe në shpjegimin e disa fjalëve, të tilla si ato me karakter fetar, si:sinagogë – faltore e besimtarëve cifutë psalm – secila nga këngët e lutjet fetare të Dhjatës së Vjetër


2121

Tema: Muzika në periudhën e Rilindjes


Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi duhet të jetë të aftë: - të përkufi zojë termin Rilindje në historinë e arteve; - të përcaktojë tipat e artit muzikor në Rilindje; - të evidentojë rolin e humanistëve; - të analizojë marrëdhëniet e muzikës kishtare me atë laike në periudhën e Rilindjes; - të përshkruajë arritjet e shkollës polifonike fl amande dhe përfaqësuesit e saj, si

dhe të qendrave të tjera të rëndësishme të polifonisë vokale kishtare; - të evidentojë tiparet e shkollës polifonike veneciane dhe përfaqësuesit e saj.

Konceptet kryesore: Rilindje, gjuhë muzikore, shtyp muzikor, koleksione muzikore, teknikë e shkrimit, motet, madrigal, koral protestant.

Mjetet: teksti, foto të formacioneve muzikore në Rilindje, ilustrime të ndryshme

Metoda: ERR

ERR Teknika Koha

Evokim Bashkëbisedim / Stuhi mendimiRealizim i kuptimit Lexim zinxhir / Pema e mendjes / Diskutim

Refl ektim Bashkëbisedim / Marrëdhënie pyetje-përgjigje

Evokimi. Bashkëbisedim / Stuhi mendimi Mësuesi/ja e nis mësimin me kontrollin e detyrave të shtëpisë, duke u kërkuar të fl asin rreth insrumenteve në

mesjetë, muzikantëve, muzikës laike dhe raportin e saj me muzikën kishtare. Ata gjithashtu kujtojnë se në cilën periudhë zuri fi ll shkrimi i muzikës, cilat ishin disa nga llojet e muzikës mesjetare dhe pse themi që mesjeta ishte një periudhë e erret.

Më pas shkruan në tabelë fjalën Rilindje. Ngre një nxënës në tabelë të plotësojë me përgjigjet e shokëve skemën stuhi mendimi për Rilindjen për të cilën ata kanë njohuri kryesisht nga lënda e Historisë dhe e Letërsisë.

Pse quhet rilindje kjo periudhë? Pse themi se Rilindja periudhë e “artë” për artin?Si e shihnin ata periudhën (mesjetën) që tashmë ishte përmbysur? Çfarë do të thotë “humanizëm”?Në ç’vend u përqendrua më shumë kjo lëvizje social kulturore?

Ata gjithashtu mund të rikujtojnë se si u zhvilluan artet e tjera në këtë periudhë.

Realizimi i kuptimit. Lexim zinxhir / Pema e mendjes / DiskutimNdërkohë që nxënësit lexojnë tekstin në mënyrë zinxhir, mësuesi/ja plotëson pemën e mendjes në tabelë.

Rilindja


2222

origjinaliteti muzika fl et me gjuhën e zemrës u rimodelua muzika antike

lulëzoi polifonia vokale

lloje të reja të muzikës vokale artistët shkëmbenin përvojat e tyre shprehja e lirë e ndjenjave u përhap shkrimi muzikor

individualiteti i autorit qartësia e tekstit muzikor (jo më në gjuhën e vdekur latine)

Mësuesi/ja së bashku me dy nxënës që ka përzgjedhur për t’i vlerësuar plotësojnë edhe skemën për gjinitë muzikore kryesore të lëvruara në periudhën e Rilindjes.

Zhvillimet muzikore në

Rilindje

Gjinitë muzikore të zhvilluara

Muzika vokale laike

Polifonia vokale

Evropa Perëndimore dhe Vendet e Ulëta

Trubadurët dhe truverët

Itali, Francë

Madrigali dhe kënga franceze

Vilaret, Gabrieli, Palestrina, Laso, Monteverdi etj

Më pas dy nxënës të tjerë plotësojnë skemën për rrjedhojat e Reformës protestante në fushën e muzikës në Rilindje.

Reforma protestante

Vendet: Gjermani, Francë, Zvicër, Angli etj.

Autorët: Martin Luteri, Zhan Kalvini, hygenotë

Llojet muzikore: kënga, korali protestant, psalmi i hygenotëve Përhapja e muzikës

protestante

C). 1. Korali protestant nuk duhet t;iu imponohej besimtarëve2. Duhej të zgjidhej problemi psikologjik i besimtarëve.

B). 1. Muzikë e përshtatshme për koralin2. Këndonte çdo njeri, jo vetëm besimtarët3. strofa të shkurtra 4. U bazua te muzika popullore

A). 1. Shtypi propagandistik 2. Shtypi muzikor3. Shkolla muzike4. Himnet të afërta për njerëzit5. u përkthyen tekstet në gjuhën e popullit 6. Tekste të thjeshta dhe strofi ke


2323

Gjatë kohës që dy nxënësit plotësojnë skemat, nxënësit e tjerë së bashku me mësuesin/en korrigjojnë nxënësit e ngritur në dërrasën e zezë, nëse jepet rasti.

Refl ektim. Bashkëbisedim / Marrëdhënie pyetje-përgjigje

Mësuesi/ja u drejton nxënësve pyetje të tilla si: - Cilat ishin shkollat muzikore që lindën në periudhën e Rilindjes? - Çfarë roli luajtën këto shkolla? - Cilët ishin përfaqësuesit e tyre? - Çfarë risish sollën ato me shkollat e tyre muzikore? - Duke e krahasuar me mesjetën, çfarë risish u shfaqën në artin muzikor? - Cili ishte roli i artistit muzikant në këtë periudhë? - A lindën gjini të reja muzikore apo u ruajtën ato të trashëguara nga mesjeta? - Si ishte teksti i këngëve deri në atë kohë dhe a kuptohej ai nga njerëzit? - Cili ishte roli i kishës mbi muzikën në këtë periudhë? - Çfarë zhvillimi pati muzika laike në këtë periudhë? - Cili ishte raporti i saj me muzikën kishtare?

Duke u ndihmuar nga pyetjet e mësuesit/es nxënësit evidentojnë tiparet kryesore të saj në këtë periudhë.

Detyrë: Bëni një ese argumentuese për rolin e muzikës në jetën e njeriut në periudhën e Rilindjes dhe vendin që zuri ajo mes arteve të tjera.

Dyfai, Obreht, Dë Pre etj

Shkollat muzikore

Shkolla fl amande

Shkolla franceze

Shkolla italiane

Shkolla veneciane

Shkolla romane

Flandër, Vendet e Ulëta

Paris Romë, Venecia

Republika Veneciane

Romë

Pjerluixhi da Palestrina

A. dhe Xh. Gabrieli,

Gijom dë Masho

Muzikantë francezë, fl amandë, spanjollë

Përfaqësuesit


2424

Punë parapërgatitore. Mësuesi/ja që një orë më parë i njeh nxënësit me temën e veprimtarisë praktike. E ndan klasën në 6 grupe, ku tri grupe zgjedhin nga një periudhë kohore: lashtësi, mesjetë dhe Rilindje, për të grupuar instrumentet e ndryshme muzikore të periudhës përkatëse. Tri grupet e tjera do t’i klasifi kojnë instrumentet sipas karakteristikave të tyre (frymore, me tela, me goditje). Mësuesi/ja i udhëzon nxënësit të gjejnë në internet apo edhe në libra e revista fotografi dhe materiale të ndryshme për instrumentet muzikore të secilës periudhë dhe secilit lloj. Me këto fi gura dhe të dhëna ata do të ndërtojnë nga një faqe albumi, i cili do të plotësohet me fl etët e grupeve të tjera.

Mësuesi/ja u drejton pyetje nxënësve: - Cilat kanë qenë mjetet shprehëse muzikore të përdorura nga njeriu para se të lindnin veglat muzikore? - Si lindën instrumentet e para muzikore? Cilat ishin ato? - Në ç’raste përdoreshin? - Cilat lloje instrumentesh muzikore (frymore, me tela, me të goditur) lindën të parat? - Cilat lloje instrumentesh ishin më popullore? Pse? - Përmendni disa objekte apo shkrime që e dokumentojnë ekzistencën e veglave muzikore në lashtësi.

Nxënësit rregullojnë bankat duke krijuar tri plane pune, mbi të cilat do të organizojnë të dhënat dhe fotografi të, që do t’i ngjitin në fl etët e albumit. Mësuesi/ja cakton drejtuesit e grupeve, si dhe një nxënës që të krijojë ballinat (kopertinat) e albumit.

Veprimtari praktike Tema: Zhvillimi i instrumenteve muzikore nga lashtësia deri në Rilindje

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi duhet të jetë i aftë: - të listojë dhe të klasifi kojë instrumentet sipas periudhave: lashtësi, mesjetë, Rilindje; - të identifi kojë instrumentet që janë ruajtur që nga lashtësia, ato që kanë evoluar

dhe instrumentet që janë zhdukur; - të analizojë zhvillimin e instrumenteve përgjatë këtyre periudhave kohore.

Çështjet që do të trajtohen:• Rruga e zhvillimit të muzikës instrumentore nga antikiteti deri në rilindje,• Klasifi kimi i instrumenteve: sipas kohës kur janë përdorur: lashtësi, mesjetë, Rilindje.• Klasifi kimi i instrumenteve sipas jetëgjatësisë dhe përdorimit:a. që janë ruajtur që nga lashtësia;b. që kanë evoluar gjatë përdorimit;c. që janë zhdukurd. që janë të reja.• Përgatitja e një albumi me instrumente sipas klasifi kimi të kohës kur janë përdorur.• Të gjejë në internet të dhëna për formacione të reja muzikore që luajnë muzikë instrumentore të Rilindjes.

Për të realizuar këto synime mund të shfrytëzohen: a) burimet fi gurative: pikturat, skulpturat murale, ikonat, etj.; b) dokumentet letrare: veprat e Homerit, të Bokaçios apo të rilindësve të tjerë etj.; c) të dhënat arkivore dhe instrumente të ruajtura.

Mjetet: kartonë, gërshërë, ngjitës, foto të instrumenteve të përdorura në lashtësi, Mesjetë dhe Rilindje, ilustrime të grupeve muzikore në Rilindje etj.


2525

Ndërkohë që nxënësit diskutojnë dhe punojnë, mësuesja ngre tre nxënës në dërrasë të zezë, për të plotësuar për secilën periudhë, me emrat e instrumenteve kryesore përkatëse.

Instrumentet kryesoreLashtësi Mesjetë Rilindje

- harpa- lira - fyejt e gjatë prej druri, kallami, bronzi a kocke- trumbeta dhe veglat kordofone

-kornoja -trompeta-fl auti-tamburi-organoja-liuti -viola

-liuti-kitara -vinula-linti-familja e klavirëve (klaviçembali, klavikozoku, organoja)-viola-sistra-vinueli-gitarë

- Liuti u bë simboli i vërtetë i muzikës rilindëse

Në mesjetë këto instrumente u klasifi kuan sipas vendit dhe rastit në të cilin luhej.

Në Rilindje sipas kësaj ndarjeje të instrumenteve, shfaqet dukuria e ansamblit të hapësirës dhe ansamblit të dhomës. - Ç’kuptoni me termin ansambël?- Në Rilindje ansambli kishte të bënte vetëm me muzikën instrumentore apo ishte pjesë e një shfaqjeje

artistike (këngë, valle)?

Në Rilindje sipas aktivitetit në të cilën përdoreshin instrumentet, kemi: a) proceset ceremoniale - kornoja, trompeta; b) në kishë - ishte e detyruar organoja; c) për të kërcyer - fl auti dhe tamburi.

Instrumentet Antikitet Mesjetë Rilindje

FrymoreAerofone: fyej, allvosi, sirinksi (fl auti)

Kornoja, fl auti etj.Tromba, kornoja, fl autet e ndryshme etj

Me telaKordofone: lira, harpa, kitara

Liuti, viola etj.Liuti dhe më vonë violina.

Me goditje (perkusion) Timpani, krotolatrompeta, tamburi, organoja.

Organoja, klaviçembali, spineta

Llojet e instrumenteve

luheshin në mjedise të hapura, jashtë në sheshe

instrumente të larta

luheshin ëmbëlsisht në mjedise të brendshme familjare

instrumente të ulëta

Llojet e instrumenteve muzikore


2626

Ja se si mund të ndërtohet një faqe albumi

Instrumentet frymore

Dopiofyell, i përket shek. V pr.K. Një grua i bie fyellit në funeralin e Hektorit

Fyell fi ldishi romak, i gjetur në Pompei

Një bri i përdorur në mesjetë, shek. XIV briri, i përdorur në mesjetë

Instrumentet me goditje

Zile e lashtë komplet zilkash një formë shumë e vjetër daulleje

Ketledrum, shek. XIV


2727

Tema: Zhvillimi i muzikës instrumentore nga lashtësia deri në Rilindje

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi duhet të jetë i aftë: - të vlerësojë muzikën instrumentore nga lashtësia deri në Rilindje dhe të evidentojë faktorët që ndikuan në zhvillimin e saj (faktorë muzikorë dhe jomuzikorë) - të përshkruajë rrugën e zhvillimit të muzikës instrumentore; - të analizojë raportet e muzikës instrumentore me muzikën vokale; - të evidentojë veçoritë muzikore të çdo periudhe: lashtësi, mesjetë, Rilindje; - të përcaktojë ato dukuri që kanë prirje vazhdimësie dhe ato që koha i ka zhdukur; - të argumentojë pse muzika ka fi tuar në kohë të ndryshme veçori a tipare të reja dhe ka zhdukur veçoritë që ka pasur.

Mjetet: foto të formacioneve muzikore në lashtësi, Mesjetë dhe Rilindje, ilustrime të ndryshme etj.

Veprimtari praktike

Mësuesi/ja u drejton nxënësve pyetje të tilla si: - Cili nga instrumentet e këtyre periudhave vazhdon të ekzistojë edhe në ditët e sotme? - Cilat janë ato instrumente që nuk ekzistojnë më, pra janë zhdukur? - Cilat instrumente kanë evoluar përgjatë këtyre periudhave dhe si shfaqen sot ato? - Cilat janë veçoritë dhe karakteristikat e këtyre instrumenteve në këto periudha kohore?

Detyrë: Bëni një ese mbi lindjen e instrumenteve muzikore shqiptare. Kërkoni të dhëna për to në internet ose në libra muzike duke u ndalur në çështjet: cilat qenë disa prej tyre, në ç’raste përdoreshin, a vazhdojnë të ekzistojnë edhe sot etj.

Pamje e kitarës evropiane në shek. XII

Instrumentet me tela

Harpa, që luhej horizontalisht, më shumë se 3000 vjet e lashtë

Ilustrim i shek. XIV i një krudi, një instrument ndër më të vjetrit përdorur gjerësisht në Evropë

Një burrë duke i rënë kitarës, shek. XV


2828

Punë parapërgatitore. Mësuesi/ja e ndan klasën në tri grupe. Secili grup duhet të grumbullojë të dhëna për njërën nga periudhat: lashtësi, mesjetë, Rilindje.

Evokimi. Stuhi mendimesh / Marrëdhënie pyetje-përgjigjeMësuesi/ja shënon në tabelë togfjalëshin muzika instrumentore dhe e plotëson skemën me përgjigjet e

nxënësve.

Autorë Vendi Llojet ku luhej

Pas kësaj mësuesi/ja pyet rreth fi llesave të muzikës dhe ndarjes së saj si gjini arti më vete. - Cili ishte roli i muzikës në jetën e njeriut të lashtë? Për çfarë shërbente ajo? - Si lindën tingujt e parë muzikorë? - Çfarë dini ju për muzikën instrumentore? - Kur u nda muzika si gjini më vete? - Cilat ishin format muzikore në mesjetë? - Çfarë karakteri pati muzika në këtë periudhë? - Çfarë risish solli periudha e Rilindjes në fushën e muzikës?

Realizimi i kuptimit. INSERTMësuesi/ja udhëzon nxënësit të rikujtojnë mësimin për zhvillimin e muzikës instrumentore dhe ndërkohë ndërton tabelën, të cilën tre nxënës, nga një për secilin grup (periudhë), do ta plotësojë duke u bazuar në përgjigjet e shokëve.

Muzika instrumentore

Çështjet që do të trajtohen:• Të diskutojë për vlerën dhe rolin e muzikës instrumentore në përgjithësi dhe veçanërisht në periudhën e

Rilindjes, duke evidentuar faktorët që ndikuan në zhvillimin e saj (muzikore e jomuzikorë).• Të nxjerrë përfundime për zhvillimin e instrumenteve dhe muzikës instrumentore.• Të organizohet një ekspozitë me albumet e përgatitura për zhvillimin e instrumenteve dhe të formacioneve

muzikore që interpretojnë muzikë instrumentore të periudhës së Rilindjes.

Materialet që duhet të shfrytëzojë nxënësi:• Materiali mësimore: teksti në përdorim, njohuritë për muzikën në lashtësi, antikitet, mesjetë dhe Rilindje. • Burime të ndryshme që kanë të dhëna për zhvillimin e muzikës instrumentore, si:• Burimet fi gurative (fi gura të tekstit, të nxjerra nga albume të arteve fi gurative dhe interneti (www. Ars.org).


2929

Antikitet Mesjetë Rilindje

Veçoritë

- mjetet e shprehjes së muzikës ishin lëvizjet e trupit, përplasja e duarve, përplasja e këmbëve me tokën, përplasja e objekteve të ndryshme

- nisi shkrimi i muzikor; - muzika pasurohet nga muzika kishtare greke dhe romane;- muzika instrumentore ndalohej nga kisha; - kisha i jepte rëndësi të madhe artit vokal

- muzikë vokale (shoqëruar me perkusion); - muzika instrumentore shkëputet nga kisha; - zhvillohet polifonia

Mjedisi ku luhej- në hapësirë, (manifestime kolektive)- në mjedise familjare

- në mjedise të brendshme; në kishë; - në festa fetare.

- në kishë, - në hapësirë, - shfaqje publike, në

mjedise familjare, - koncerte dhome, - “ansambël dhome

dhe hapësire” etj.

Gjinitë muzikore

- këngë të ndryshme që shoqëronin veprimtarinë e njeriut: vjeljen e rrushit, vozitjen me lopata; - këngë dasmash,- këngë vaji (të vdekjes) - këngët e lindjes; - muzika korale (himne, ode, ditirambi)

- shumë pak pjesë; - muzikë kishtare: (psalmet, himnet, halelujat)- muzika gregoriane- këngë liturgjike. Më vonë u zhvillua edhe muzika laike (baladat, pastorelat, polifonia mesjetare)

- polifonia kishtare, - polifonia laike, - madrigali, - kënga, - korali, - kompozime të

ndryshme; - ansamble

instumentore etj.

Refl ektim. Konkurs Mësuesi/ja ndan klasën në dy grupe dhe ngre disa pyetje, të cilat nxënësit duhet t’u përgjigjen shpejt.Ja disa nga pyetjet:

-Kur daton dhe ku lindi shkrimi muzikor? -Si quhet notacioni me shenja i shkrimit muzikor? -Cila është forma më e vjetër e muzikës kishtare? -Në cilën periudhë dhe ku lindi kënga ambroziane? -Thoni një muzikant francez të periudhës së rilindjes. -Përmendni një emër muzikanti italian të periudhës së Rilindjes. -Instrumenti-simbol i cilës periudhë është liuti?

Detyrë: Gjeni në internet të dhëna për lindjen e muzikës shqiptare. Mbështetuni në çështjet: -Kush është autori i parë shqiptar i muzikës instrumentore? -Cili ka qenë instrumenti më i vjetër muzikor në vendin tonë? -Ku përdorej dhe vazhdon të ekzistojë edhe sot e kësaj dite (është zhdukur apo ka evoluuar)?

Muzika instrumentore


3030

Test përfundimtar

1. Cilat ishin mjetet para të shprehjes muzikore të njeriut të lashtë? a) , b) . c) , ç) .

2. Çfarë funksionesh luante muzika në jetën e njeriut primitiv? a) , b) . c) , ç) . d) .

3. Ç’është ditirambi dhe me çfarë instrumenti shoqërohej ai? .

4. Cili ishte raporti i kishës me muzikën në periudhën e mesjetës? . .

5. Ç’është antifonari dhe çfarë përfaqëson ai? . .

6. Rrethoni përgjigjet e sakta: a) Muzika kishtare greke e romake e pasurojnë muzikën në mesjetë. b) Muzika laike në mesjetë huazonte elemente nga muzika kishtare. c) Sipas grekëve të lashtë, zanafi lla e muzikës ishte te njeriu. ç) Kalimin e sistemit të shenjave muzikore pa vija në atë me vija e realizoi Guido d’Areko. d) Vepra e Palestrinës është tërësisht laike dhe ai ishte mjeshtër në teknikat e shkrimit të solove.

7. Në çfarë raportesh është muzika laike me atë kishtare në periudhën e Rilindjes?

8. Cilat ishin dy arsyet që muzika mori karakter universal në periudhën e Rilindjes?

9. Cilat ishin risitë që solli reforma protestante në fushën e muzikës? . .

10. Cili instrument ishte simboli i Rilindjes. Pse? A ka ekzistuar ai që në lashtësi, ka evoluar apo është një instrument i ri? Argumentoni përgjigjen tuaj

___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________

Vlerësimi Pyetjet 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Pikët për pyetjetPikët e arritura


3131

Tema: Kërcimi në parahistori dhe në Egjiptin e lashtë


Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të përshkruajë rrugën e zhvillimit të kërcimit në shoqërinë primitive duke vënë në dukje:

* format e përdorimit të saj nga njeriu, * funksionet që ka realizuar kërcimi në jetën e njeriut;

- të analizojë zhvillimin e kërcimit në Lindjen e Largët dhe të Mesme, duke evidentuar veçoritë përkatëse.

Mjetet: magnetofon, muzikë ruse, greke, arabe, indiane, afrikane etj.

Metoda: ERR

Evokimi. Aktivitet në grup / Bashkëbisedim Mësuesi/ja i fton nxënësit të ngrihen nga bankat dhe të krijojnë një rreth. I udhëzon se kur ata të dëgjojnë

muzikë, ai që dëgjon emrin do të shkojë në qendër rë rrethit dhe do të kërcejë duke u përpjekur të mbajë ritmin ose të imitojë lëvizjet karakteristike të secilës muzikë (p.sh. këngë labe, napolon, lambada, polka, ca-ca-ca, tango, rrok, etj.). Në përfundim të lojës i pyet:

- A u argëtuat kur kërcyet? - A ndodh gjithnjë të ndjeheni kështu kur kërceni? - Në cilat raste kërcen njeriu? - A mund të themi se kërcimi është art individual apo kolektiv? Më pas mësuesja shpjegon prejardhjen dhe kuptimin e fjalës “kërcim”, si lindi dhe si u zhvillua ai njëherësh

me zhvillimin e punës dhe njeriut.

Realizimi i kuptimit. Ditari dypjesësh / INSERTNdërkohë që mësuesi shpjegon, dy nxënës, njëri për paleolitin dhe tjetri për neolitin, plotësojnë tabelën në

dërrasën e zezë.

ERR Teknika Koha Evokimi Aktivitet në grup / BashkëbisedimRealizimi i kuptimitRefl ektimi Stuhi mendimesh / Bashkëbisedim/diskutim

Kërcimet në periudhën e paleolitit Kërcimet në periudhën e neolitit

- imitoheshin veprimet e kafshëve - kërcimi u kthye në ritual- shoqëroheshin me përplasje gurësh ose me zë, (ritme muzikore,) - lëvizjet shprehnin: emocione (lindja e vdekja) veprimtaritë e jetës së tij- kërcimi fi lloi të kishte një fabul- u përdorën maskimet (lëkurë bizonësh apo koka zogu)

- kërcimi ndërthuret me muzikën- elementet kryesore ishin: hapat, kërcimet, vrapi, përplasja e këmbëve në tokë, përplasja e duarve, vendosja e tyre në ndonjë pjesë të trupit ose drejt qiellit etj. - u zhvilluan një larmi formash kërcimi:• kërcimet me temë nga jeta e përditshme Veprimtaritë e përditshme (gjuetia) Ceremonitë e momenteve kryesore të jetës (martesa, lindja, dashuria, vdekja) Dukuritë shoqërore (lufta)• kërcimet e kultit (nderimet ndaj perëndive, apo dukurive,

si: shiu, zjarri, dielli) të cilat kërceheshin në vende të shenjta• kërcimet mistike (vallet magjike) që lidheshin me

besëtytnitë


3232

Më pas mësuesi/ja ndërton një tabelë tjetër, të cilën e plotëson duke shpjeguar mësimin.

Kërcimi në Indinë e lashtë

- të dhënat arkeologjike: shek. II pr.K. (statuja, piktura në shpella) - të dhëna të shkruara për teknikat e kërcimit, ku përshrkuhen edhe llojet e kërcimit: - nritta (lëvizje e trupit dhe gjymtyrëve) - naya (lëvizje me elemente dramatike) - mudras (gjeste kërcimi)kërcimi: - ishte veprimtari kulti (kërceheshin në tempuj, oborre mbretërore, fi snikësh) - për manifestime (lord shiva manifestimi më i madh indian - kishte karakter mitologjik, jo fetarkërcimet kryesore: bharata, kathak, manuri

Kërcimi në Egjiptin e lashtë

dëshmi fi gurative (pikturat, gdhendjet në mure, skena nëpër varre)kërcimi përdorej në: - ceremoni (veprimtaritë jetësore: gjuetia, mbjellja dhe korrja, lufta dhe fi torja) - rituale (sidomos ato magjike) - festime e dinastive mbretërore - kur vajza mbushte moshën e pubertetit, kërcehej në: - mjedise femërore - tempujVeshja: prej materiali të rrëshqitshëm, me ngjyra të ndezura, me shumë zbukurime (monedha në gjoks, nëpër kyçet e duarve, të këmbëve, rripa mesi)

Kërcimi në Greqinë e lashtë

dëshmitë:- të dhëna arkeologjike të zbuluara në varre e tempuj- të dhënat letrare, që sjellin poemat e Homerit- të dhënat nga traktatet e fi lozofëve

tematika e kërcimeve: - dukuritë jetësore e shoqërore- ritet ndaj zotave e besëtytnive

llojet e kërcimeve sipas tematikës: - kërcime rituale - kërceheshin nga gra, - në tempuj a vende të shenjta - kërcime ceremoniale (kërcimet e dasmave, vajtimit, lindjes) - kërcime për teatër (ndryshonin në varësi të llojit dramatik:

tragjedi, komedi apo satirë, në festivalin e Dionisit)llojet e kërcimeve sipas mënyrës si luheshin:

- epike (kërcimet e luftës, siç ishte kërcimi pirik)- lirike (kërcimet për raste festash, gëzimesh)

Kërcimet kryesore: kërcimi kretas, kërcimi pirik, emelia (kërcim tragjedie), cordax (kërcimi i komedisë), sinniks (kërcimi i dramës)


3333

Refl ektimi. Bashkëbisedim

Mësuesi nxit nxënësit bisedojnë rreth çështjeve:- llojet e valleve që ne njohim sot, (të vendit tonë apo të vendeve të tjera), - në ç’raste kërcehen ato, - cilët e kërcejnë (burra, gra, apo të gjithë bashkë)- si janë veshjet e valltarëve, - a shoqërohen me objekte të tjera- cilat janë lëvizjet kryesore etj.

Detyrë. Bëni një ese për temën:grupi I. vallet arvanitase dhe ato arbëreshe;grupi II. vallet në kohën e mesjetës.

Shoqërojeni esenë tuaj edhe me pamje (fotografi , piktura etj.)

Kërcimi në mesjetë

ka të dhëna të pakta nga: - burime fi gurative (pikturë apo miniatura) - burimet letrare (përshkrimet në tekstet letrare)kërcimi kryesor: estampie (shek. XII-XIV), shoqërohej me instrument - kërcehej në oborret e fi snikëve


3434

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të kërkojë dhe të zbulojë vallet më të vjetra të krahinës dhe interpretuesit e tyre;

- të shkruajë një ese me karakter përshkrues për vallen dhe shtrirjen e saj. Mjetet:

Mësuesi/ja i njeh nxënësit për temën e veprimtarisë praktike që një orë më parë, na mënyrë që ata të kenë kohë të përgatiten dhe të grumbullojnë të dhënat që i nevojiten. Esenë ata do ta punojnë në shtëpi dhe do ta paraqesin atë me gojë në klasë. Në fi llim mësuesi/ja i drejton nxënësve disa pyetje dhe shënon në tabelë listën e valleve që nxënësit përmendin.

Si hyrje mësuesi/ja pyet nxënësit:Në cilat raste shoqërohen me kërcimin e valleve?Vallet që kërcehen nga burrat janë zakonisht valle lirike apo epike? Përmendni disa prej tyre dhe krahinat në të cilat hasen.Po vallet që kërcehen nga gratë e ç’natyre janë? A ka në krahinën tuaj valle humoristike/ kush i interpreton, dhe çfarë veprimesh bën? Po veshja si është?Me çfarë muzikë shoqërohen zakonisht, vetëm me atë instrumentore apo edhe atë polifonike?Thoni në cilët krahina vallja shoqërohet me instrumentet: lodra, curle, fyell, etj.Përmendni mënyra të tjera kërcimi: rrethore, gjysmë rrethore, dy rreshta valltarësh, vetëm nga 5 burra, etj…

Mësuesi/ja zgjedh disa nxënës për të lexuar punimin e tij, duke i drejtuar atij dhe nxënësve të tjerë pyetje sipas rastit.

Më poshtë po japim një ese mbi Vallen e Zalogut.

Ja lista e disa prej valleve tradicionale shqiptare.• Shota• Goca e Malësis• Vallja e Rugoves• Vallja e Kukësit• Valle Trimash• Vallja e Tropojës• Napoloni• Vallja e Librazhdit • Valle pogonishte • V allja e Osman Takës• Vallja Çame• Vallja e Zalogut

Veprimtari praktike Tema: Vallet më të vjetra të krahinë sime

Te kërcimiÇështjet e mëposhtme do të trajtohen në një ese përshkruese:1. Vallja më e vjetër e krahinës sime dhe shtrirja e saj (fshat, krahinë, zonë etj.)2. Lloji i valles (lirike, epike; grash, burrash, e përzier).3. Mënyra e të kërcyerit dhe muzika që e shoqëronte (valle e kënduar, shoqërohej me instrumente etj.)4. Veshjet e valltarëve dhe roli i objekteve a zbukurimeve të veshjeve (shpata, shtamba, shkop, shami,

brezat, paret e gjoksit etj.)

Materiale burimore, si: rrëfi me, fotografi nga albumet e familjes, të të afërmve, muzeut më të afërt etj. Sajti i internetit: www.albanias.grwww.albanias.gr/forumi Vallet tradicionale shqiptare


3535

Vallja e Zalogut

Vallja në fjalë është e saktë dhe e ngadaltë, pa i mëshuar hapave, por më një lartësi, stil dhe hijeshi të valltarëve. Valltarët e mbajnë njëri-tjetrin nga duart, me bërrylin në pozicion 900 të përkulur gradë lart. Ai ka duar të fuqishme, kjo për të mbështetur personin e parë apo të fundit të rreshtit ose të rrethit, i cili anohet, përkulet për të bërë hedhen e tij akrobatike në ajër. (zakonisht shqelmon me këmbën e djathtë, duke përthyer të majtën e duke cikur shputën e këmbës me dorën nga mbrapa, përpara se ta ulë këmbën në tokë. Hapat janë përgjithësisht të thjeshta, por janë precize dhe të sakta në goditje. Valltari madje mund dëmtojë këmbën e tij për shkak të goditjeve shumë të forta. Ky improvizim është veçori në disa zona ku luhet kjo valle. Gjatë kokës kjo valle ka pësuar ndryshime duke krijuar disa variante. Ajo kërcehet në rreth me ritmin ¾.në të kaluarën kjo valle ka qenë kërcyer vetëm nga burrat, por në kohët moderne marrin pjesë edhe burrat, edhe gratë.

Veshje popullore (burrash dhe grash) e krahinës së Sulit


3636

Kënga dhe vallja titullohet “Vaji i Zalogut”.Më poshtë po japim tekstin në anglisht dhe në shqip.

Mosko1 afoot, has left her baby in the ground,Hits this woman, this brave woman,Her gun and cannon everything scares.“Look here girls, how close they are!”

Even walls became ash, but Dhespo1 as always stands up,To her girls speaks, with voice and calamity.“Girls, slaves of the Turkish can we be?Follow me, girls, our place is down there!”

Anglisht Moskua në këmbë, foshnjën përdhe ka lënë,Qëllon a s’qëllon kjo grua, deli grua,Pushka top gjithçka zhurit.“Vështrojuni një çikë more, si jeni bërë meit!”

Edhe muret u bënë hi,po Dhespua përherë në këmbë,Nuseve ç’u thërret, me zë e me gjëmë.

“Skllave të turkut bija,a mund të bëhemi ne?Pas meje, mori nuse, vendin e kemi atje!”

Shqip

Gratë suliote, Ary Scheffer, 1827

Sfondi historik

Kërcimi i Zalogut (e cila thuhet ndryshe Vaji i Zalongut) I referohet një ngjarjeje të historisë mes shqiptarëve dhe grekëve, që fl et për vetëvrasjen e grave suliote dhe fëmijëve të tyre. Ngjarja datohet në dhjetor të vitit 1803, kur një grup I vogël grash suliote dhe fëmijët e tyre u kapën nga pushtuesit turq në malin e Zalogut në Epir. Më qëllim që të mos binin në dorë të turqve, shtynë në fi llim fëmijët e pastaj u hodhën vetë nga një shkëmb i rrëpirë, duke u vetëvrarë. Më poshtë është edhe teksti i këngës.


3737

Test përfundimtar

1. Pse kërcimi është quajtur ndryshe si “nëna e arteve”? . .

2. Sa lloje kërcimesh hasim në periudhën neolitike dhe me se lidhen ato? a) , . b) , . c) ,

3. Si ndaheshin kërcimet në Greqinë antike sipas tematikës dhe sipas mënyrës si ekzekutoheshin? Ku ndryshonte kërcimi epik nga ai lirik?

. . . .

4. Jepni shpjegimin tuaj për shprehjen: Kërcimi u kthye në art atëherë kur u bë objekt i spektaklit. _____________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________5. Përmendni disa nga veçoritë e kërcimit në periudhën e Rilindjes. . .

6. Rrethoni përgjigjet e sakta: a) Në Rilindje, ndryshe nga mesjeta, ku kërcimi pati shumë zhvillim, kërcimi u ndalua. b) Në kulturën e Orientit kërcimi ishte një instrument për të hyrë në kontakt me perënditë.c) Gjatë mesjetës, kërcimi ashtu si dhe teatri u zhvillua në mjediset e kishës. ç) Në periudhën e Rilindjes kërcimi u bë një pjesë e rëndësishme e jetës së oborreve mbretërore dhe e

fi snikërisë.d) Me ardhjen e baletmaestrit, lindjen e shkollave të kërcimit, teorinë e kërcimit fi lloi periudha ku secili “lëvizte”

sipas dëshirës.

7. Cili qe raporti i kishës me kërcimin në periudhën e mesjetës? Argumentoni. . .

8. Ç’është kërcimi mortor dhe ku e hasim atë në vendin tonë? . .

9. Ç’rol luajti kërcimi në periudhën e Rilindjes? . .

10. Përse doli e nevojshme prania baletmaestrit në periudhën e Rilindjes? . .


3838

Tema: Teatri grek


Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të përshkruajë rrugën e zhvillimit të teatrit grek;

- të fl asë për rolin e Tespisit në rrugën e zhvillimit të teatrit grek; - të evidentojë rolin e festave të Dionisit në zhvillimin e teatrit grek; - të fl asë për rolin që luajtën ndërtesat e teatrit grek në zhvillimin teatrit;

- të fl asë për karakteristikat e kostumografi në dhe të maskës në teatër.

Mjetet: hartë e Greqisë, foto të objekteve (vazo) ku janë pikturuar shfaqjet e para teatrore, fotografi amfi teatrosh dhe teatrosh (godinave) të para teatrore,

Metoda: Hap pas hapi

ERR Teknika Koha Evokimi Marrëdhënie pyetje-përgjigje

Realizimi i kuptimit Praktikë e drejtuar / Lexim hap pas hapi / Organizues grafi k

Refl ektimi Stuhi mendimesh / Bashkëbisedim/diskutim

Hapi I. Marrëdhëniet pyetje-përgjigjeMësuesi/ja u drejton këto pyetje nxënësve, duke i shoqëruar me fi gurat sipas rastit. A mund të themi se arti është domosdoshmëri jetike? Cila ka qenë natyra e artit në origjinë?(Tregon foto të vazove antike ku janë pikturuar shfaqje teatrore të shoqëruara me muzikë.) A kanë qenë artet të mirëdiferencuara qysh në fi llimet e tyre? Po tani, si është raporti i tyre? Cilët janë karakteristikat e teatrit të mirëfi lltë?

Mësuesi/ja ngre një nxënës në tabelë të përgjigjet e të plotësojë skemën.

Hapi II. Praktikë e drejtuar / Lexim hap pas hapi / Organizues grafi k

Mësuesi/ja cakton 2-3 nxënës që të lexojnë tekstin të ndarë sipas pjesëve. Ndërkohë që ata lexojnë, mësuesi/ja plotëson tabelën. Ndalon herë pas here të bëjë shpjegime rikujtuese më të detajuara apo krahasime, sa herë që e lyp nevoja.

TEATRIAktori Pjesa Spektatori \ ndërtesa

Fillesat e teatrit kori – 50 burra himn për Dionisin tempujt

Epoka e Tespisit

• shfaqet aktori i parë• aktori kujdesej për: muzikën vallet korin

•dialogu (aktori - kori)•pjesa – religjioze

• skena e improvizuar (karroca e Tespisit)• ndërtohen godinat e posaçme teatrore (teatri i Delfi t)

TEATRI

Aktori Pjesa (konfl ikti) Spektatori


3939

Zhvillimi i teatrit grek

• dolën kostumet• shfaqet nevoja për menaxher

• poeti: lirik epik

• tema mitologjia legjenda

• personazhet: perëndi gjysmë perëndi heronj

• konfliktet: njeri - perëndi e mirë – e keqe prind - fëmijë detyrë - talent

• zhanret tragjedi (trilogji) komedi

• festivalet teatrore• çmimet

Rënia e teatrit grek

• u zhvillua më shumë komedia

Fabula:familjarenuk ishte më religjiozenuk ekzistonte më kori

Hapi III. Stuhi mendimesh / Bashkëbisedim Mësuesi/ja demonstron fotot e një amfi teatri dhe të një teatri shtron pyetjen për diskutim:A e dini ju ndryshimin mes termave: “amfi teatër” dhe “teatër”?dhe me përgjigjet e nxënësve i shkruan në tabelë në formën e stuhisë së mendimeve.

Më pas mësuesi/ja i pyet nxënësit:Keni asistuar ndonjëherë në një shfaqje teatrore? Ka qenë dimër apo verë?E keni parë në një godinë të mbyllur?A keni parë festivale teatrore? Ka qenë zhvilluar në mjedise të hapura apo të mbyllura?Në cilin rast jeni ndjerë më komod si spektator? Mësuesi/ja tregon njërën nga fotografi të e godinave të para teatrore dhe përcakton së bashku me nxënësit

pjesët e tij përbërëse: skenën, auditoriumin (vendin e spektatorëve) dhe prapaskenën. U shpjegon atyre funksionet përkatëse. Së bashku ata bëjnë krahasimet me godinat e teatrove të sotëm, duke veçuar edhe pse ka lindur nevoja të jenë të tillë.

Hapi IV. DiskutimE njëjta gjë bëhet edhe me fotografi të ku paraqiten maskat dhe kostumografi a, duke treguar se pse

përdoreshin, ç’lidhje kishin me pjesën që interpretohej. U thuhet atyre se duke qenë se në fi llim kishte vetëm një aktor, i cili duhej të luante disa role, atij i duhej të ndryshonte edhe “gjendjen emocionale”, e cila solli nevojën e mbajtjes së maskave (secila gjendje shpirtërore kishte nga një maskë).

Mësuesi/ja u drejtohet nxënësve:Thamë se disa nga pjesët e vëna në skenë në teatrot greke ishin edhe ato me temë nga mitologjia. A njihni ju ndonjë pjesë mitologjike? A ka në to personazhe femra? Po në teatër a kishte aktore femra? Kush i interpretonte rolet e tyre? Në c’mënyrë aktori arrinte t’i realizonte ato role?Kujtoni se aktori në fi llimet e veta ishte edhe “menaxher”, i cili merrej edhe me muzikën, vallet, korin, por

edhe me kostumografi n.

Amfiteatër Teatër


4040

Evokimi. Vështrim krahasues / Organizuesi grafi k Rikujtohen njohuritë e marra deri më tani për vendet evropiane, ku teatri pati një jetë të gjallë, duke u fokusuar

në periudhën e Rilindjes. Ndahet klasa në tre grupe (nga një vend për secilin grup: Italia, Anglia, Spanja) për të përcaktuar të dhënat që duhen për plotësimin e tabelës. Ndërkohë që mësuesi/ja ndërton tabelën në dërrasën e zezë, nxënësit mund t’i hedhin edhe një sy librit, për të qenë më të saktë. Të dhënat për Francën mësuesi/ja i plotëson gjatë shpjegimit.

Teatri evropian në RilindjeNdërtesat teatrore Teatrot përfaqësuese Dramaturgët Veçoritë

ItaliAngliSpanjëFrancë

Realizimi i kuptimit. Lexim zinxhir / Pema e mendjes Ndërkohë që nxënësit lexojnë zinxhir mësimin në libër, mësuesi/ja plotëson gradualisht tabelën e mësipërme

me të dhënat për Francën, si edhe “pemën e mendjes”.

Më pas, plotëson edhe skemën për Molierin.

Tema: Epoka e artë e Francës


Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të përshkruajë karakteristikat e teatrit francez; - të renditë disa nga përfaqësuesit e dramaturgjisë franceze dhe të fl asë për rolin

që luajtën ata në zhvillimin e teatrit francez.; - të analizojë rolin që pati Molieri në teatrin francez dhe risitë që ai solli.

Mjetet: teksti, shkumësa me ngjyra,

Metoda: ERR

ERR Teknika Koha Evokimi Vështrim krahasues / Organizuesi grafi kRealizimi i kuptimit Lexim zinxhir / Pema e mendjes Refl ektimi Bashkëbisedim

Refl ektimi. BashkëbisedimMësuesi/ja, nëpërmjet pyetjeve i nxit

nxënësit të diskutojnë mbi veçoritë e teatrit francez dhe ndryshimet me teatrot e tjera për sa i përket pjesëve dramaturgjike të vëna në skenë.

Aleksandër Hardi – (tragjikomedian)Korneji – (tragjedian)

Zhan Rasini – (tragjedian)Moleri – (komedian)

kryesisht ushtrime retorike Gjinia më e lëvruar: farsaMotivet: pastorale ose tragjikomikeStili: italian dhe klasik- u vendos kodi i tri njësive (koha vendi, veprimi)

TEATRI FRANCEZ

Përfaqësuesit Pjesët

Shkolla e burraveShkolla e grave

Gratë e dijetarëve

KopraciTartufi

Don zhuaniMizantropi

I sëmuri për mend

Komeditë e Molerit

Komedia e zakoneve Komedia e karaktereve


4141

Punë parapërgatitore:Mësuesi/ja i udhëzon nxënësit disa orë më parë për të gjetur materiale rreth zbulimeve arkeologjike teatrore

të lashta. U sugjeron atyre se përveç librave të ndryshëm me natyrë arkeologjike apo edhe historike, materiale mund të gjejnë edhe në internet, duke u dhënë edhe adresa apo fjalë-kyç (disa prej të cilëve gjenden edhe më poshtë). Me materialin e grumbulluar ata do të bëjnë një ese përshkruese, të cilën do ta pasurojnë edhe me fotografi të këtyre ndërtimeve teatrore të hershme.

Mësuesi/ja, së bashku me nxënësit rikujtojnë karakteristikat arkitekturore të amfi teatrit grek dhe atij romak.

Tema: Veprimtari praktike – Teatrot në trevat ilire

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të bëjë një ese përshkruese me të dhëna nga zhvillimi i teatrit në trevat ilire. - të grumbullojë të dhëna mbi arkitekturën e teatrove (amfi teatrove) të lashta. - t’i organizojë të dhënat e gjetura sipas rendit arkeologjik ose gjeografi k. - ta pasurojë esenë e tij edhe me elemente pamore të amfi teatrove ilire.

Mjetet: hartë e Shqipërisë, foto nga teatro të lashta ilire,

Amfi teatri grek Amfi teatri romak

Çështjet që do të trajtohen janë: 1. Përhapja gjeografi ke e amfi teatrove ilire. 2. Veçoritë e teatrit grek dhe atij romak. Ngjashmëritë dhe dallimet në amfi teatrot e zbuluar. 3. Rëndësia e këtyre gjetjeve arkeologjike.


4242

Realizimi i kuptimit. Praktikë e udhëhequr / Shkrim i lirë / Grafi k organizues

Mësuesi/ja cakton një nxënës, i cili fotografi të e ndryshme që nxënësit kanë sjellë, duhet t’i vendosë me pineska ose ngjitës letre mbi hartën e Shqipërisë në vendndodhjet e përmendura, ndërkohë që disa nxënës lexojnë punimet e tyre.

Paralelisht me të, një tjetër nxënës plotëson në tabelë të dhëna të veçanta rreth këtyre teatrove, p.sh. kohën kur u ndërtuan, kapacitetin, stilin etj.

Vendi i teatrit Data e krijimitStili

Kapaciteti Shkallaret grek romanApoloni

Ja shembulli i një eseje

Teatrot antike ilire

Prania e ndërtimeve te teatrove antike në qendrat ilire, si Apolonia, Butrinti, Bylisi (Hekal), Nikoia (Klos), Orik Foinika (Finiq), Sofratika (pranë Gjirokastrës), Dyrahu (Durrës), fl asin për praninë e aktiviteteve teatrore

Ndikimi i teatrit grek dhe romak u ndje në të gjitha trevat ilire. Dëshmi të teatrove të lashta kanë mbërritur deri në ditët e sotme. Vizitoni dhe njihuni me nga afër me teatrot e lashta në:

Apoloni, Fier - Shkolla apoloniate e arteve të bukura ishte me famë në të gjithë botën antike. Në momentin kur në Romë, gjatë një komploti në Senat u vra Jul Cezari, nipi i tij Oktavian Augusti studionte oratorinë në Apoloni. www.kombi.im/te-tjera/arkitektura-shqiptare-i.html

Butrint, Sarandë - Teatri gjendet i pozicionuar në rrëzë të shpatit jugor të Akropolit. Shkallarja është brenda një katrori me brinjë 28 m, ku dallohen 19 rreshta ndenjësesh. Nën shkallare gjendet vendi i orkestrës, në formë harku. Teatri i Butrintit, me përmasat e vogla, për rreth 2500 spektatorë, paraqet një ndërtim kompakt e të lidhur organikisht me shkëmbin e Akropolit. Mendimi i arkeologëve është se kemi të bëjmë me një imitim të një modeli të njohur nga teatri i Dodonës në Janinë. www.butrint.org

Bylis, Hekal, Fier – Shëtitorja (Stoa) e teatrit dhe vetë teatri janë disa nga monumentet e rëndësishme të periudhës helenistike në Bylis. www.byllis-al.com

Nikaia, Klos, Mallakastër - Teatri ka pasur një kapacitet prej rreth 800 - 1000 spektatorë ku ruhen 14 mbishkrime për dhënie qytetarie, dhe daton në shek. III pr.K. www.forumivirtual.com

Orik Foinika, Finiq, Vlorë - Foinikja u themelua në shek III – II pr.K. në territorin e Kaonisë, në një sipërfaqe prej 40 ha. Polibi e quan: “Qyteti më i pasur dhe më i fortifi kuar i Epirit”. Janë të zbuluara muret e qytetit si dhe teatri i lashte i Orikumit. www.t669.net/saranda.html

Sofratikë, Gjirokastër - Teatri i Adrianopolit mbante emrin e perandorit të madh Adriani, dhe shërbente si qendra administrative dhe politike e rajonit. Siç pohojnë arkeologët, teatri i këtij qyteti, i zbuluar plotësisht ka një kapacitet prej 4 mijë vendesh. Ai është i pajisur me 27 shkallë. Ka katër hyrje dhe një skenë dykatëshe, sipas një skeme të Virtuvit. Diametri i jashtëm i teatrit është 58 metra, ndërsa lartësia e shkallares arrinte deri në 15 metra. www.forumishqiptar.com

Dyrrahu, Durrës - Amfi teatri i Durrësit i përket periudhës së perandorit Romak Adrian. Ai ka një kapacitet prej 15.000 shikuesish dhe radhitet i dyti në Ballkan për nga madhësia. Për nga stili i ndërtimit ai ngjan me monumentet e këtij lloji në Kapua dhe Pompei të Kampanjas në Itali. www.shqiperia.com/tr/arkeologjia.php


4343

gjatë antikitetit duke patur ndikime të teatrit të antikitetit grek, me të cilin këto qendra mbajtën lidhje për shumë kohë. Apolonia, padyshim, është një nga qendrat më me zë të kohës. Në shkallët e teatrit zinin vend 7000 spektatorë. Po në odeonin e Apolonisë zhvilloheshin shfaqje letraro-muzikore (shek. II pr.K).

Të përbashkëtat dhe dallimet

Nga teatrot e periudhës së shek. 1-5 p.K njohim atë të Apolonisë, Buthrotit, Bylisit etj. të cilat kanë të përbashkët ndërtimin e shkallares në trajtë gjysmë-rrethi, në shpate kodrinore, të përshtatura nga natyra ose dora e njeriut. Ajo që ndryshon midis tyre është madhësia që varet nga fuqia ekonomike e qendrës qytetare. Teatri më i madh është ai i Apolonisë. Prej tij janë zbuluar si pjesë të skenës, me ballin e punuar sipas stilit dorik me kolona me kalenur dhe një friz me triglife. Në gjendje të mirë ruhet dhe teatri i Buthrotit për 1500 spektatorë dhe që inkuadrohej mirë midis shkëmbit të akropolit dhe murit rrethues. Më i vogli është teatri i Nikaes i cili zinte rreth1000 spektatorë.

Apolonia, pas Dyrrahut, ishte qyteti më i rëndësishëm në pellgun e Adriatikut dhe më i përmenduri ndër 30 qytetet e tjera që e mbanin të njëjtin emër në kohën antike. Një monument, i cili është mjaft i ruajtur nga agoraja i formuar në shek. IV-III pr. K është teatri. Teatri përafërsisht kishte rreth 9000 vende dhe futej kështu në mesin e teatrove mesatare të botës antike. Temenosi i Apollonisë ngrihej në kodrën më të lartë (104 m) dhe ishte i rrethuar me mur.

Teatri është monumenti më i rëndësishëm i Bylisit të periudhës antike. Bashkë me stoan e madhe dhe stadiumin, ai ka përcaktuar kompozimin arkitektonik të agorasë rreth mesit të shek III p.K. Për ndërtimin e teatrit është zgjedhur këndi juglindor i agorasë, ku ngritja e menjëhershme e terrenit jepte mundësi për shfrytëzimin e shpatit për ndërtimin e shkallareve. Gjithashtu, ky pozicion ngjitur me murin rrethues të qytetit jepte mundësi për të komunikuar drejtpërdrejt me trevën fshatare të koinonit, nga vinte një pjesë e madhe e shikuesve, pa qenë nevoja të kalonin nëpër lagjet e qytetit. Vizitorit që vinte nga stadiumi, apo futej në qytet nga porta, teatri i shfaqej përpara si një ndërtim madhështor, me godinën e skenës në sfondin e shkallares. Dy mure mbajtëse anësore e thekson këtë perspektivë, ndërsa kolonada dorike e portikut të godinës së skenës krijonte një monumentalitet të panjohur për teatrot e kohës. Dy bazamente përpara teatrit shënojnë vendet ku kanë qenë vendosur skulptura të Dionisit, apo muzave.

Amfi teatri i Durrësit. Ai ka vlera të veçanta arkitekturore dhe artistike dhe mund të krahasohet me monumentet e kësaj periudhe të Pompeit dhe Kapuas në Itali. Amfi teatri ka trajtë elipsi me diametër 136 metra dhe lartësi rreth 20 m. Shkallarja për shikuesit e veshur me pllaka të bardha merrte 15-20.000 veta, ndërsa në arenë zhvilloheshin luftimet e gladiatorëve.


4444

Ky amfi teatër ka arkitekturë romake dhe ndërtimi i tij në qendër të qytetit 350 m larg detit, fi llon në rrafshin e arenës 5.5 m mbi nivelin e detit, ndërsa 2/3 mbështetet në kodër. Amfi teatri 2700-vjeçar qëndron mes 30 amfi teatrove të zbuluara të botës antike nga Roma deri në Budapest dhe Lion.

Teatri roman i Adrianopolit (Softarikës) ndodhet 14 km larg qytetit të Gjirokastrës. Teatri është i zbuluar në pjesën më të madhe dhe ka një kapacitet prej 4000 spektatorësh, është i pajisur me 27 shkallë, 4 hyrje dhe një skenë dykatëshe. Objekti është ndërtuar në mesin e shek. II p.K.

Është i përbërë nga një seri muresh të mëdha gjysmë-rrethore, të ndërtuara me blloqe gurësh gëlqerorë, që rrethojnë një shesh të gjerë. Qyteti roman gjendet sot i mbuluar nga një shtresë e lartë dheu.

Teatri i Butrintit kishte një kapacitet prej 1500 vendesh, u ndërtua në shek IV- III pr.K. Përbëhet nga vendet e ndenjes, skena dhe orkestra. Kishte 19 rreshta me blloqe guri që shërbenin si ndenjëse dhe 3-4 radhë në krye. Janë ruajtur të plota 13 shkallët e para. Për të kaluar midis rreshtave shërbenin 6 palë shkallë guri në fi llim zbukuroheshin me dy putra luani. Sfondi para skenës përbëhet nga një mur i lartë me tre harqe me zbukurime mermeri, aty vendoseshin shtatore sipas modeleve të kohës. Sheshi i skenës u shtrua me rrasa guri në periudhën Osmane. Para shkallëve gjendet vendi i orkestrës ka formën e një harku

është e shtruar me gurë gëlqeror me forme kuadrati. Skena dhe Orkestra u rindërtuan në shek e II pr.K. Skena është e ngritur më lart se sheshi i orkestrës. Skena përbëhet nga dy mjedise: paraskena dhe prapaskena. Në prapaskenë ndodhen korridoret e ngushta që shërbenin për hyrjen dhe lëvizjen e aktorëve këtu gjenden edhe disa mbishkrime për lirimin e skllevërve. Thuhet që janë liruar shumë skllevër, një pjesë e të cilëve ishin gra.


4545

Test përfundimtar

1. Cilat janë tri karakteristikat e teatrit të mirëfi lltë:____________________ ____________________ _____________________

2. Ç’risi solli Tespisi në teatrin grek?_______________________________________________________________________

3. Veçoritë e veprës dramatike greke:Tema:__________________________________________________________________Personazhet: ____________________________________________________________Konfl ikti mes: ____________________________________________________________

4. Për çfarë i shërbenin maskat aktorit dhe çfarë shprehnin ato?______________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Plotësoni tabelën.

Teatri grek Teatri romakForma e ndërtesave TerreniSkena

6. Cilat ishin karakteristikat kryesore të dy llojeve të teatrit mesjetar:Misteret ________________________________________________________________Mrekullitë _______________________________________________________________

7. Rrethoni përgjigjet e sakta. Italia: • nxori dramaturgë të mëdhenj • ishte nismëtare e teatrit modern “komedia e artit” • krijuese e formave të reja të ndërtesave teatrore • zhvilluese e skenografi së dhe dekorit • krijoi kodin e tri njësive

8. Plotësoni tabelën për dy nga ndërtesat teatrore angleze me në zë të kohës.

The globe Blackfairs Stili i ndërtesësTituj të vënë në skenëAutorët që shkruan për to

9. Listoni disa emra të shquar të teatrit spanjoll dhe veprat e tyre teatrore.______________________________________________________________________________________________________________________________________________

10. Molieri krijoi dy lloje të reja të komedisë. Thoni cilat ishin ato dhe nga tre tituj veprash për secilën.1. _____________________ _______________________________________________2. _____________________ _______________________________________________

Vlerësimi.Pyetjet 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Pikët për pyetjePikët e arritura

Documents

udhezues artet 11