WY¯SZA SZKO£A FILOZOFICZNO-PEDAGOGICZNA „IGNATIANUM”WYDAWNICTWO WAM

KRAKÓW 2010

Wybrane zagadnieniapedagogiki rodziny

Praca zbiorowa pod redakcjàAnny Bùasiak i Ewy Dybowskiej

© Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, 2010ul. Kopernika 26 • 31-501 Krakówtel. 12 62 93 420 • faks 12 42 30 038wydawnictwo@ignatianum.edu.plhttp://www.ignatianum.edu.pl

Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na dzia-łalność statutową Wydziału Pedagogicznego WSFP „Ignatianum” w Krakowie w 2009 r.

Recenzentks. prof. dr hab. Janusz Mastalski

RedakcjaEwa Wieczorek

Projekt okładki i stron tytułowychJadwiga Mączka

ISBN 978-83-7614-085-8 (Ignatianum)ISBN 978-83-7505-672-3 (WAM)

WYDAWNICTWO WAM

ul. Kopernika 26 • 31-501 KRAKÓWtel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003e-mail: wam@wydawnictwowam.pl

DZIAŁ HANDLOWYtel. 12 62 93 254-256 • faks 12 43 03 210e-mail: handel@wydawnictwowam.pl

Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJhttp://WydawnictwoWam.pl, tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 • faks 12 62 93 261

Drukarnia Wydawnictwa WAM • ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

Spis treści

Wstęp 7Wykaz skrótów 11

I. WYZWANIA PEDAGOGIKI RODZINY 13

Anna BłasiakPedagogika rodziny w kręgu nauk o rodzinie i nauk pedagogicznych 15

Beata Topij-StempińskaRodzina i jej przemiany na przestrzeni wieków 25

Norbert PikułaAktualna sytuacja i tendencja zmian w rodzinie XXI wieku 43

II. RODZINA śRODOWISKIEM OPIEKuńcZO- -WYchOWAWcZYM 71

Anna BłasiakFunkcje rodziny w zmieniającej się rzeczywistości 73

Anna Błasiak, Ewa DybowskaRodzicielstwo i jego znaczenie dla procesu wychowania dziecka 105

Anna BłasiakZnaczenie więzi i atmosfery rodzinnej dla funkcjonowania rodziny 129

Katarzyna SzewczukStruktura rodziny a proces wychowania dzieci i młodzieży w rodzinie 143

Jan KoclęgaRodzina wspólnotą życia i miłości w ujęciu Kościoła katolickiego 165

� SpiS treści

III. WYBRANE ASPEKTY PROcESu WYchOWANIA W RODZINIE 185

Grzegorz GrzybekWychowanie społeczne i moralne w rodzinie 187

Jacek WaligóraWychowanie do wiary w rodzinie 201

Jacek GoleńWychowanie seksualne w rodzinie 215

IV. DZIAłANIA PROFIlAKTYcZNE I POMOcOWE W PRAcY Z RODZINą I W RODZINIE 255

Ewa DybowskaDiagnoza pedagogiczna środowiska rodzinnego 257

Katarzyna WojtanowiczMediacje rodzinne jako sposób na rozwiązywanie konfliktów w rodzinie 275

Ewa Dybowska„Szkoła dla Rodziców i Wychowawców” wychowaniem do dialogu 291

Ewa DybowskaMetoda „Spotkanie Rodzinne" jako szansa dla rodziny w sytuacji problemowej 317

Bernadetta SarnackaRola kuratora sądowego w pracy z rodziną 333

Beáta BalogováEdukácia rodiny – sanácia rodiny 347

Zakończenie 359

Wstęp

Rodzina jest wspólnotą życia, która istnieje od najdawniej-szych czasów i stanowi naturalne i niepowtarzalne środowisko, w którym człowiek rodzi się, rozwija i dorasta. Sytuacja rodzin-na, nacechowana emocjonalnością i intymnością, jest istotnym czynnikiem wpływającym na przebieg i jakość procesu wycho-wania i socjalizacji. W niej człowiek uczy się bliskich kontaktów oraz wzorców zachowań i sposobów przeżywania, zdobywa podstawową wiedzę o sobie i świecie, kształtuje i doskonali swoje umiejętności. Prawidłowo funkcjonująca rodzina sprzyja właściwemu rozwojowi i poczuciu szczęścia, natomiast funkcjo-nująca źle krzywdzi człowieka, powoduje cierpienie i osamot-nienie. W związku z powyższym podejmowane są liczne nauko-we rozważania i dociekania nad rodziną, zarówno o charakterze teoretyczno-analitycznym, jak i opisowo-empirycznym, wynika-jące z troski o to środowisko życia i rozwoju człowieka.

Współcześnie zainteresowanie rodziną i jej funkcjonowaniem wzrasta, gdyż w chwili obecnej w środowisku tym następuje wiele zmian, związanych z przeobrażeniami cywilizacyjnymi społeczeństwa. Wspólnota ta z jednej strony tworzy swój włas-ny, odrębny i niepowtarzalny świat, ze swoją historią, tradycją i wartościami, a z drugiej strony jest grupą otwartą, co powo-duje, że podlega wpływom społeczno-kulturowym i ekonomicz-nym. W konsekwencji pojawiają się odmienne od dotychczaso-wych formy życia małżeńskiego i rodzinnego. coraz bardziej popularne staje się życie w pojedynkę, realizowane z wyboru i celowo (zjawisko singli), małżeństwa rezygnujące z rodziciel-stwa, samotne macierzyństwo czy ojcostwo, malejąca trwałość związków małżeńskich, kilkakrotne ich zawieranie, alternatyw-ne formy życia małżeńsko-rodzinnego, migracje zarobkowe, nadmierne zaangażowanie rodziców w pracę zawodową. Nie-którzy badacze pojawiające się zmiany traktują jako naturalny

� WStęp

rozwój społeczeństwa, inni natomiast podkreślają zagrożenia z tym związane. Obok tych negatywnych tendencji dokonują się także pozytywne zmiany polegające na nowych sposobach funk-cjonowania rodziny. Można tutaj wskazać na fakt, że małżon-kowie tworzą egalitarny związek oparty na równych prawach i obowiązkach, mężczyźni w większym stopniu angażują się w sprawy domu i wychowania dzieci, ponadto rodzice są coraz bardziej świadomymi opiekunami i wychowawcami swojego potomstwa, w sytuacjach trudnych coraz częściej rodziny korzy-stają z pomocy specjalisty. Te wszystkie przeobrażenia powodu-ją potrzebę dokonywania kolejnych analiz i refleksji potocznych oraz naukowych nad przemianami dokonującymi się w rodzinie pod wpływem nowych bodźców, również i w aspekcie wycho-wawczym, pomimo że na rynku księgarskim ukazuje się wiele publikacji z tego zakresu.

Poniższa publikacja jest próbą podjęcia wybranych zagadnień pedagogiki rodziny, zdaniem autorów zagadnień ważnych i wy-magających ciągłych wyjaśnień, by zatroskany sytuacją współ-czesnej rodziny i dokonującym się w niej procesem wychowania młodego pokolenia czytelnik mógł odnaleźć wiedzę, propozycje pewnych rozwiązań lub też samodzielnie odkrywać nowe per-spektywy i opracowywać własne kategorie opisu i interpretacji złożonych, współczesnych kwestii związanych z rodziną jako środowiskiem opiekuńczo-wychowawczym. Wychowanie ro-dzinne wydaje się być najbardziej pierwotnym faktem, jedno-cześnie złożonym procesem, jak również działaniem i zadaniem ludzi. Współcześnie wymaga szczególnego namysłu oraz analiz i dyskusji w perspektywie dokonujących się przemian, będących konsekwencją wpływów i procesów globalnych prowadzących do zmian w sferze obyczajowości i przeżywanych wartości, tra-dycyjnych odniesień i zachowań ludzi. Stąd poszukiwania kie-runku, w jakim powinien przebiegać proces wychowania we współczesnej rodzinie.

Rozprawę otwiera rozdział Wyzwania pedagogiki rodziny, któ-rego celem jest ukazanie specyficznej kondycji i sytuacji pol-skiej rodziny jako grupy i instytucji opiekuńczo-wychowaw-czej uwikłanej w procesy globalizacyjne. Rozdział rozpoczyna analiza subdyscyplinarnego charakteru pedagogiki rodziny oraz określenie jest statusu, co jest nadal aktualne i potrzebne ze względu na jej związki z pedagogicznymi obszarami innych

�WStęp

subdyscyplin i szczególne relacje z innymi naukami o rodzinie, jako podstawa prowadzonych rozważań. Nie można dokonać diagnozy aktualnego stanu bez odniesienia do przeszłości, dla-tego została tutaj zamieszczona historyczna refleksja nad prze-mianami, jakie w ciągu wieków zachodziły w życiu małżeńskim i rodzinnym, w zakresie funkcji i reguł życia. Zwieńczeniem tej części jest analiza aktualnej sytuacji rodziny z uwzględnie-niem zmian zachodzących w jej strukturze i funkcjonowaniu, by poznać jej współczesny wizerunek. Przemiany dokonujące się w rodzinie stanowią wyzwania dla współczesnej pedago-giki rodziny, bo z jednej strony dają one nadzieję, a z drugiej budzą niepokój.

część druga opatrzona tytułem Rodzina środowiskiem opie-kuńczo-wychowawczym stanowi próbę ukazania najważniejszych czynników wpływających na jakość procesu wychowania w ro-dzinie. Wartości wychowawcze tego środowiska są dzisiaj już niepodważalne i należycie doceniane, bowiem prawidłowo funkcjonująca rodzina w najpełniejszym wymiarze odpowiada na potrzeby rozwojowe człowieka i dostarcza niezbędnych sty-mulacji do rozwoju, czego nie zapewni żadna instytucja. Przy czym rodzina w największym stopniu wychowuje przez życie codzienne, zachowane w nim proporcje między sprawami mate-rialnymi a psychicznymi i duchowymi.

W trzeciej część rozprawy zatytułowanym Wybrane aspekty procesu wychowania w rodzinie, uwzględniając fakt, iż człowiek przez całe życie znajduje się pod wpływem wielu środowisk, jednak spośród nich największe znaczenie ma rodzina jako śro-dowisko pierwsze i wyjątkowe, odpowiadające naturze człowie-ka i charakteryzujące się szczególnymi więzami, został przedsta-wiony przebieg procesu wychowania moralnego i społecznego, religijnego oraz seksualnego w rodzinie.

Publikację zamyka część Działania profilaktyczne i pomocowe w pracy z rodziną i w rodzinie, której celem jest wskazanie na pro-pozycje pomocy rodzinie w sytuacji trudnej, które umożliwią jej poradzenie sobie z przejściowym brakiem równowagi. Szcze-gólnie cenne są te propozycje, które rodzina jest w stanie zrozu-mieć i zaakceptować oraz jednocześnie odwołują się do mocnych stron i zasobów rodziny.

Krąg odbiorców niniejszej publikacji wydaje się być szero-ki ze względu na podjętą problematykę. Omawia ona bowiem

10 WStęp

wybrane zagadnienia związane z wychowaniem rodzinnym ujmowanym w szerokim kontekście. Wierzymy, że może ona zainteresować nie tylko pedagogów, ale także socjologów, psy-chologów, teologów, osoby zawodowo zajmujące się pracą z ro-dziną, jak również i samych rodziców. Wyrażamy nadzieję, że rozprawa ta będzie formą pomocy dydaktycznej dla studentów wskazanych kierunków.

Anna Błasiak

Pedagogika rodziny w kręgu nauk o rodzinie i nauk pedagogicznych

Zapoczątkowane w XIX wieku dociekania naukowe i badania nad rodziną, a zintensyfikowane w drugiej połowie XX wieku, zaowocowały umocnieniem się na początku XXI wieku pedago-giki rodziny jako subdyscypliny w kręgu nauk o wychowaniu. Na ugruntowanie się tej subdyscypliny w Polsce miały wpływ licznie organizowane seminaria i konferencje oraz prace z zakre-su pedagogiki rodziny.

Pedagogika rodziny została ujęta w hierarchicznym modelu porządkującym subdyscypliny pedagogiczne w klasyfikacji Pol-skiej Akademii Nauk z 1973 roku1. Przy czym określanie statusu pedagogiki rodziny wydaje się wciąż aktualne, biorąc pod uwa-gę jej związki z pedagogicznymi obszarami innych subdyscyplin oraz innymi naukami o rodzinie. Ponadto pedagogika rodziny, podobnie jak inne subdyscypliny, ciągle się rozwija i poszukuje sobie właściwych rozwiązań teoretycznych i praktycznych w za-kresie funkcjonowania rodziny w jej różnorodnych kształtach.

Rodzina należy do najstarszych, sprawdzonych, wielofunk-cyjnych i niezastępowalnych instytucji wychowawczych, która przez wiele wieków istniała, funkcjonując na podstawie przeka-zywanego z pokolenia na pokolenie praktycznego doświadczenia wskazującego na cele, zasady i metody wychowania, jak również na relacje między rodzicami i dziećmi oraz między rodzeństwem. W przypadku rodzin wielopokoleniowych doświadczenie to do-tyczyło również relacji między rodzicami, dziećmi i dziadkami.

1 Por. B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda, Wprowadzenie, w: Wybrane zagadnie-nia teorii i praktyki pedagogiki rodziny. Pamięci Księdza Profesora Józefa Wilka (1937- -2003), red. B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda, Poligrafia Inspektoratu Towarzy-stwa Salezjańskiego, lublin 2006, s. 11.

1� AnnA BłASiAk

Pomimo wielu różnorodnych czynników osłabiających funk-cje rodziny, utrzymała ona swoją wiodącą rolę w wychowaniu dzieci i młodzieży. Jednak na skutek rozwoju cywilizacji nauko-wo–technicznej, demokratyzacji życia społecznego, procesów globalizacyjnych, wpływu środków masowego przekazu doszło do zmodyfikowania roli rodziny i sposobu jej funkcjonowania. Procesy te zrodziły szczególną potrzebę naukowego badania ro-dziny jako instytucji społecznej, kulturotwórczej, prokreacyjnej, wychowawczej i opiekuńczej oraz procesu jej powstania, rozwo-ju, funkcjonowania, przystosowywania się do zmieniających się warunków społecznych, ekonomicznych i cywilizacyjnych2.

Strategie badań nad rodziną i ich kierunki

W holistycznych badaniach nad rodziną istnieje możliwość zastosowania wielu strategii badawczych, ze względu na wiel-kość obszaru badawczego, cel, któremu mają służyć, oraz ko-nieczność kompleksowego ujęcia. Według W. Goriszowskiego badania nad rodziną mogą mieć wymiar: filologiczny, socjolo-giczny, psychologiczny, pedagogiczny, historyczny, prawny, ekonomiczny, prakseologiczny i inne3.

Wymiar filologiczny badań nad rodziną obejmuje opis funkcjo-nowania rodziny, jej mechanizmów i barier w aktualnej rzeczywi-stości społecznej, które mają wpływ na proces socjalizacji w tym środowisku. Może też dotyczyć analizy treści przekazywanych dzieciom oraz związku tych treści z obiektywną rzeczywistością, jak również opisu sylwetek wybitnych osób, profesjonalistów oraz instytucji, które podejmowały działania wychowawcze. Natomiast wymiar socjologiczny tychże badań sprowadza się do refleksji nad strukturą rodziny, nad pozytywnym lub negatyw-nym wpływem różnych środowisk, grup społecznych, instytucji wspierających rodzinę lub wpływających na nią destrukcyjnie. Wymiar psychologiczny badań nad rodziną skierowany jest na po-

2 Por. l. Turos, Pedagogika rodziny, w: Pedagogika ogólna i subdyscypliny, red. l. Turos, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999, s. 379-380.

3 Por. W. Goriszowski, Kierunki i strategie badań nad rodziną, w: Wybrane za-gadnienia teorii i praktyki pedagogiki rodziny. Pamięci Księdza Profesora Józefa Wilka (1937-2003), red. B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda, dz. cyt., s. 170-175.

17pedAgogikA rodziny W kręgu nAuk o rodzinie...

znanie, diagnozowanie mechanizmów funkcjonujących w rodzi-nach, ich uwarunkowań, oddziaływania emocji w wychowaniu, przyczyn antagonizmów i ich skutków w rodzinie. Wymiar peda-gogiczny jest najszerszy, co wynika między innymi z faktu prowa-dzonych w różnych okresach dyskusji na temat: czy pedagogika jest nauką oraz występujących różnych interpretacji określonych sytuacji wychowawczych i ich uwarunkowań. Wymiar filozoficz-ny z kolei jest stosunkowo odrębny. Odmienne kierunki filozo-ficzne tworzą swoiste paradygmaty społecznych zachowań, wy-znaczają cele, określają system wartości. Kolejny wymiar badań nad rodziną to wymiar historyczny, który może dotyczyć analizy zmian zachodzących w niej uwarunkowań społecznych, ekono-micznych, kulturowych i prawnych. Wymiar ekonomiczny dotyczy badań nad przyczynami ubóstwa rodzin wynikającego z sytuacji społeczno-politycznej państwa, procesu globalizacji rozumianego w sensie ekonomicznym i edukacyjnym. Wymiar prawny skupia się na analizie przepisów, komentarzy o charakterze prawnym dotyczących rodziny oraz zakresu funkcjonowania instytucji wy-chowania intencjonalnego i pozaintencjonalnego działających na rzecz rodziny. Ostatni wymieniony tutaj wymiar badań nad ro-dziną to wymiar prakseologiczny, który dotyczy analizy stanu fak-tycznego funkcjonowania rodzin, skuteczności lub nieskuteczno-ści stosowanych form i metod działania, regulacji i przykładów wartościowych doświadczeń, propozycji usprawnień4.

Rozwój pedagogicznego podejścia do problematyki rodziny

Rodzina w naukach o wychowaniu od zawsze stanowiła waż-ny obszar poznania i skupiała uwagę wielu naukowców, bowiem rodzina ujmowana jest jako podstawowe i pierwsze środowisko życia człowieka. W trzecim tysiącleciu powszechne jest prze-konanie, że człowiek jest jednostką rodzinną (homo familiaris). człowieka określa jego rodzinność5, którą nabywa w momen-

4 Por. tamże.5 Por. A.W. Janke, Pedagogika rodziny i wychowanie rodzinne, w: Pedagogika

rodziny. Obszary i panorama problematyki, red. S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 83.

Wybrane zagadnienia... 2

1� AnnA BłASiAk

cie poczęcia, a rozwija i dopełnia po narodzeniu. Rodzinność to właściwość wyrażająca najgłębszy sens ludzkiego życia i kształ-tująca osobiste biografie. Stąd rodzina pozostaje przedmiotem rozważań oraz obiektem zainteresowań nauk humanistycznych i społecznych, potocznych ludzkich ocen czy ogólnej opinii pub-licznej. Również rozwija się pedagogiczne podejście do proble-matyki rodziny.

Specyficzny obszar refleksji i badań nad rodziną w naukach pedagogicznych dotyczy przede wszystkim następujących dys-cyplin6:– Pedagogiki społecznej, w której rodzina analizowana jest ja-

ko: jeden z fundamentalnych kręgów środowiskowych o cha-rakterystycznej problematyce społeczno-wychowawczej (A. Kamiński); pozaszkolne środowisko wychowawcze (R. Wro-czyński); grupa i instytucja społeczna oraz składnik systemu wychowawczego (S. Kawula); jako instytucja wychowania równoległego (E. Trempała). Ponadto ważna jest także w tej perspektywie problematyka relacji rodziny i środowiska lo-kalnego, głównie szkoły.

– Pedagogiki opiekuńczej podejmującej kwestie opieki nad dzie-ckiem w rodzinie.

– Teorii wychowania skupiającej swoją uwagę na rodzinie jako: jednym z podstawowych czynników socjalizacji i wychowania (h. Muszyński); jednym z podstawowych środowisk wycho-wawczych dzieci i młodzieży (M. łobocki); zbiorze podmio-tów połączonych wspólnotowym charakterem życia i wartoś-ciowym źródle bodźców rozwojowych dla członków (A.M. Tchorzewski). Stopień rozwoju problematyki wychowania ro-dzinnego przyczynił się do zaistnienia wśród pedagogów teo-rii wychowania rodzinnego.

– Dydaktyki, która wskazuje na rodzinę jako teren kształcenia poza szkołą, jeden z ważnych czynników sprawczych, współ-decydujących o efektach pracy dydaktyczno-wychowawczej (cz. Kupisewicz, W. Okoń).

– historii wychowania ukazującej wychowanie rodzinne w róż-nych epokach historycznych, które są wykorzystywane w roz-wijaniu współczesnej pedagogicznej refleksji i badań nad ro-dziną.

6 Por. tamże, s. 85-86.

1�pedAgogikA rodziny W kręgu nAuk o rodzinie...

– Również inne nauki pedagogiczne np. pedagogika przedszkol-na, pedagogika wczesnoszkolna, pedagogika resocjalizacyjna w większym lub mniejszym zakresie podejmują problematykę rodzinną.

Pedagogika rodziny subdyscypliną pedagogiczną

Pedagogika rodziny postrzegana jest jako szczegółowa dy-scyplina pedagogiczna – subdyscyplina pedagogiki powiązana głównie z pedagogiką społeczną i opiekuńczą, teorią wycho-wania, dydaktyką, historią wychowania i innymi dyscyplinami szczegółowymi, wraz z którymi pozostaje w określonych re-lacjach z pedagogiką ogólną i zajmuje również ważne miejsce wśród nauk o rodzinie, głównie obok psychologii rodziny (J. Rembowski, M. Ziemska, Z. Zaborowski) i socjologii rodziny (Z. Tyszka, S. Tyszka, F. Adamski, l. Dyczewski). choć widoczna jest wyraźnie naukowa swoistość i odrębność poprzez koncen-trowanie się na wychowaniu rodzinnym jako przedmiocie re-fleksji nad rodziną i badań nad rodziną z perspektywy pedago-gicznej, to jednak nie jest samowystarczalna w opracowywaniu refleksji nad rodziną i jej badaniu. Tworzy intradyscyplinarne i interdyscyplinarne związki z innymi naukami rozwijającymi problematykę rodzinną, co wskazuje na polidyscyplinarny cha-rakter jej podejścia poznawczego. Pedagodzy rodzinni tworzą, gromadzą i publikują, poddają krytyce i upowszechniają doro-bek naukowy w opracowywanym zakresie7.

Przedmiotem dociekań naukowych tej subdyscypliny jest teo-retyczna refleksja i badania nad rodziną z pozycji pedagogicznej, czyli chodzi tutaj o wychowanie rodzinne ujmowane w szerokim znaczeniu, z uwzględnieniem aspektów socjalizacji, enkultura-cji, wychowania i opieki oraz autokreacji8.

Pedagogika rodziny jako subdyscyplina naukowa spełnia na-stępujące podstawowe kryteria stawiane wobec nauki9:1. Przedmiotem badań pedagogiki rodziny jest wychowanie ro-

dzinne. Rodzina w sensie pedagogicznym to przede wszyst-kim instytucja opiekuńczo-wychowawcza.

7 Por. tamże, s. 87-90.8 Por. tamże, s. 89.9 Por. tamże, s. 90.

20 AnnA BłASiAk

2. Opracowano w dostatecznym zakresie specyfikę wychowania rodzinnego, odróżniając je od socjalizacji rodzinnej, edukacji i opieki w rodzinie. Jest to swoiście pojmowana działalność wychowawcza zawierająca także elementy refleksyjnego i bez-refleksyjnego wpływu.

3. Pedagogika rodziny posługuje się metodologią stosowaną przez inne nauki o rodzinie „jako punkt wyjścia dla poszuki-wania własnych koncepcji metodologicznych – w zależności od zakładanego charakteru badań: opisowo-wyjaśniających (empirycznych) bądź rozumiejąco-interpretacyjnych”10.

Zadania praktyczne i normatywne pedagogiki rodziny

Powstanie psychologii rodziny, socjologii rodziny oraz peda-gogiki rodziny w istotny sposób łączy się z koniecznością okreś-lenia roli i miejsca rodziny w życiu społecznym w perspektywie zmian cywilizacyjnych oraz w warunkach oddziaływania wielu środowisk wychowawczych.

Pedagogika rodziny jest nauką praktyczną, ponieważ nie zmie-rza ona do budowania systemów wiedzy, ale do rozwiązywania i rozstrzygania problemów, które powstały w związku z realizo-waną działalnością wychowawczą w rodzinie. Dyscyplina ta jest również nauką normatywną (deskryptywną) i preskryptywną z tego względu, że nie dokonuje ona opisu aspektów życia ro-dzinnego związanych z człowiekiem, społecznością, natomiast dąży do ukierunkowania oddziaływań wychowawczych w rodzi-nie na określone cele i w związku z ich osiągnięciem, przypisuje im pewne zasady. Wszystkie powyższe kwestie są realizowane w dwojakim sensie: formułując sugestie w zakresie właściwego postępowania oraz wskazując mapę kierunków działalności i in-terwencji, które są najbardziej znaczące i pożądane11.

Przed pedagogiką rodziny jako dyscypliną empiryczną i teo-retyczną, według l. Turosa, stoją następujące zadania poznaw-cze i normatywne12:

10 Tamże, s. 90.11 Por. M. Nowak, Badanie sytuacji i możliwości wychowawczych środowiska ro-

dzinnego – zadaniem pedagogiki rodziny, w: Wybrane zagadnienia teorii i praktyki pe-dagogiki rodziny. Pamięci Księdza Profesora Józefa Wilka (1937-2003), red. B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda, dz. cyt., s. 144.

12 Por. l. Turos, Pedagogika rodziny, art. cyt., s. 381-390.

21pedAgogikA rodziny W kręgu nAuk o rodzinie...

− ustala ona zasady funkcjonowania rodziny i gromadzi materia-ły dotyczące funkcjonowania różnego typu rodzin, w różno-rodnych warunkach ekonomiczno-społecznych, kulturowych i cywilizacyjnych oraz wskazuje na możliwości optymalizacji ich działania w zakresie zaspokajania potrzeb dzieci i mło-dzieży, jak również lepszego jej przystosowania się do zmie-niających się warunków społecznych i cywilizacyjnych.

− Opisuje zróżnicowane sytuacje poszczególnych rodzin (wie-lodzietnych i małodzietnych, zamożnych i biednych, pełnych i niepełnych itp.) i opracowuje określone typologie rodzin, wskazując na możliwości realizowania w ich ramach celów i zadań wychowawczych.

− Formułuje zasady i normy postępowania umożliwiające róż-nym typom rodzin prawidłowe rozwiązywanie problemów materialnych, organizacyjnych, wychowawczych i opiekuń-czych; zaspakajanie podstawowych potrzeb wszystkich człon-ków rodziny oraz ich wszechstronnego rozwoju osobowości; zachowanie rodzinnej tożsamości i tradycji, przygotowanie młodego człowieka do pełnowartościowego udziału w życiu społecznym.

− Określa zasady funkcjonowania rodziny sprzyjające jej inte-gracji, trwałości i sile oddziaływania wychowawczego.

− Poznaje i bada aktualne sytuacje i zagadnienia, przed który-mi zostaje postawiona współczesna rodzina (np. problemy związane z socjalizacją młodego pokolenia, jego wychowa-niem moralnym, estetycznym, intelektualnym, patriotycz-nym itp.).

− Bada procesy krzyżowania się wpływów wychowawczych różnorodnych środowisk na młode pokolenia i określa rolę rodziny w ich utrwalaniu, neutralizowaniu czy też ich kon-tynuowaniu.

− Analizuje i bada sytuacje oraz czynniki warunkujące prawid-łowe i patologiczne funkcjonowanie środowiska wychowaw-czego oraz ustala normy postępowania rodziny regulujące jej oddziaływanie wychowawcze i optymalny model warunków sprzyjający realizacji jej założonych funkcji.

− Rozpatruje związki między różnymi czynnikami wpływają-cymi na poziom i styl wychowawczego i społecznego funk-cjonowania rodziny (np. funkcjonowanie rodzin wieloetnicz-nych, zróżnicowanych pod względem składu socjalnego).

22 AnnA BłASiAk

M. Nowak wskazuje, że przedmiotem badań pedagogi-ki rodziny jest relacja wychowawcza dokonująca się w rodzi-nie. Z jednej strony te badania dotyczą zdarzeń zachodzących w konkretnym miejscu i czasie, między konkretnymi osobami, według określonej strategii działania. Z drugiej strony relacja wychowawcza może być badana pod kątem jej struktury i funk-cji w aspekcie statycznym i dotyczy struktury (wychowawca, wychowanek, sytuacja wychowawcza) oraz w aspekcie dyna-micznym dotyczy wówczas miejsca, czasu i konkretnych osób (rodzice i dzieci, rodzeństwo), które kształtują relację. Kolejnym przedmiotem badań pedagogiki rodziny jest doświadczenie co-dziennego życia w rodzinie, które stwarza dziecku możliwość uczenia się i stanowi bazę jego rozwoju oraz przykład jako ele-ment wpływu wychowawczego rodziny13.

Pedagogika rodziny posługuje się wykorzystywanymi w na-ukach humanistycznych i społecznych metodami i technikami badań. Do najważniejszych należą tu metoda eksperymentu pe-dagogicznego, monografii pedagogicznej, sondażu diagnostycz-nego, metoda historyczno-porównawcza14 oraz metoda biogra-ficzna15. Przy czym należy stwierdzić, że nie istnieje w zakresie metod i technik jednoznaczne nazewnictwo i klasyfikacje.

Podsumowanie

Rozwój pedagogiki rodziny jako nauki „stwarza szanse na wypracowanie uporządkowanych, syntetycznych koncepcji ro-dziny jako kategorii pedagogicznej oraz wychowania rodzin-nego”16. Ponadto teoretyczno-praktyczny charakter pedagogiki rodziny gwarantuje, że opracowywana teoria i dyrektywy mogą skutecznie wyjaśniać i interpretować, jak również zmieniać ro-dziną rzeczywistość wychowawczą17.

13 Por. M. Nowak, Badanie sytuacji i możliwości wychowawczych środowiska ro-dzinnego – zadaniem pedagogiki rodziny, art. cyt., s. 141-152.

14 Por. l. Turos, Pedagogika rodziny, art. cyt., s. 386-389.15 Por. J. Brągiel, Z. Jasiński, Metody jakościowe w badaniach nad rodziną, w:

Wybrane zagadnienia teorii i praktyki pedagogiki rodziny. Pamięci Księdza Profesora Józefa Wilka (1937-2003), red. B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda, dz. cyt., s. 185.

16 A.W. Janke, Pedagogika rodziny i wychowanie rodzinne, art. cyt., s. 93.17 Por. tamże, s. 94.

23pedAgogikA rodziny W kręgu nAuk o rodzinie...

Bibliografia

Brągiel J., Jasiński Z., Metody jakościowe w badaniach nad rodziną, w: Wybrane zagadnienia teorii i praktyki pedagogiki rodziny. Pamięci Księdza Profesora Józefa Wilka (1937-2003), red. B. Kiereś, M. No-wak, D. Opozda, Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Sale-zjańskiego, lublin 2006.

Goriszowski W., Kierunki i strategie badań nad rodziną, w: Wybra-ne zagadnienia teorii i praktyki pedagogiki rodziny. Pamięci Księdza Profesora Józefa Wilka (1937-2003), red. B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda, Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskie-go, lublin 2006.

Janke A.W., Pedagogika rodziny i wychowanie rodzinne, w: Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, red. S. Kawula, J. Brą-giel, A.W. Janke, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007.

Kiereś B., Nowak M., Opozda D., Wprowadzenie, w: Wybrane za-gadnienia teorii i praktyki pedagogiki rodziny. Pamięci Księdza Pro-fesora Józefa Wilka (1937-2003), red. B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda, Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskie-go, lublin 2006.

Nowak M., Badanie sytuacji i możliwości wychowawczych środowiska rodzinnego – zadaniem pedagogiki rodziny, w: Wybrane zagadnienia teorii i praktyki pedagogiki rodziny. Pamięci Księdza Profesora Józefa Wilka (1937-2003), red. B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda, Poli-grafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego, lublin 2006.

Turos l., Pedagogika rodziny, w: Pedagogika ogólna i subdyscypliny, red. l. Turos, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999.

Anna Błasiak – doktor nauk humanistycznych w zakresie filozofii. Adiunkt na Wydziale Pedagogicznym Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie. członek zespołu redakcyjnego czasopisma „horyzonty Wychowania”. Zainteresowania naukowe autorki dotyczą aksjologicznych pod-staw oddziaływań wychowawczych oraz problematyki funkcjo-nowania rodziny we współczesnym świecie. Autorka m. in. ta-kich pozycji, jak: Młodzież – świat wartości, WAM, Kraków 2002; Aksjologiczne aspekty procesu wychowania. Zagadnienie wybrane, WAM, Kraków 2009.