БОЛОВСРОЛЫН ХҮРЭЭЛЭН

БАГА БОЛОВСРОЛЫН ХӨГЖМИЙН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ

Улаанбаатар хот2014 он

ГАРЧИГ

УДИРТГАЛ 3

АРГА ЗҮЙ 4

АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ:

НЭГДҮГЭЭР АНГИ 9

ХОЁРДУГААР 18

ГУРАВДУГААР 28

ДӨРӨВДҮГЭЭР 36

ТАВДУГААР 48

ХАВСРАЛТ: 62ДУУЛАХ БОЛОН СОНСОХ БҮТЭЭЛИЙН УРЫН САН

НЭР ТОМЬЁОНЫ ТАЙЛБАР

Е- ТОЛЬ

УДИРТГАЛ

1990-ээд оноос Монгол улс хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийн харилцаанд шилжсэнээр боловсролын салбар ч өөрийн үйл ажиллагааг энэхүү нийгмийн харилцаанд нийцүүлэн өөрчлөх бодит, шинэ шаардлага, хэрэгцээ тулгарсан юм. Тиймээс Монголын төрөөс бага, дунд боловсролын стандарт, хөтөлбөрийг зохиох, хэрэгжүүлэх, шинэчлэн сайжруулах ажлыг тасралтгүй явуулж байна. Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх Мастер төлөвлөгөөний тэргүүлэх чиглэлд “Иргэдэд тасралтгүй суралцан, чанартай ажиллаж, амьдрах, сонголт хийх, авьяасаа илрүүлэн хөгжүүлэх эрэлт, хэрэгцээг нь хангахуйц түвшний боловсролын стандарт, хөтөлбөрийг шинэчлэн, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх нийлүүлэлтэд мөрдөх стандарт, бодлого, стратеги, дүрэм, журмыг цогцоор нь шинэчлэн мөрдөх” гэж заажээ. БШУ-ы сайдын 2013 оны 5 дугаар сарын 8 өдрийн А/155 тоот тушаалаар баталсан “Бага, дунд боловсролын чанарын шинэчлэлийн үзэл баримтлал”-д боловсролын хөгжлийн дэлхийн чиг хандлагыг баримжаалсан 12 жилийн сургалтын тогтолцоонд нийцсэн, бага, дунд боловсролын үндэсний стандарт, хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэхээр заасан билээ. Бага, дунд боловсролын үндэсний стандарт, хөтөлбөрийг шинэчлэх зорилго нь хэрэгцээнд нь нийцсэн, хүртээмжтэй, чанартай1, хүүхэд бүрийг хөгжүүлсэн2 ерөнхий боловсролын үйлчилгээг бий болгоход оршино.

Түүнчлэн Монголчуудын ахуй, сэтгэлгээ, зан заншил, соёлын өвөрмөц онцлогийг харгалзан, үндэсний дуу хөгжим, соёлоо өвлөн хөгжүүлэх зорилгыг Монгол улсын хөгжлийн хэтийн төлөв, олон улсын чиг хандлагатай уялдуулах шаардлага гарч байна.

Бага, дунд боловсролын хөгжмийн сургалтын зорилго:

Байгаль нийгэм, ахуй амьдралын хүрээнд аливаа юмс үзэгдлийг хөгжмөөр дамжуулан хүртэх, хөгжмийн уран бүтээлийг ойлгох, хэрэглээ болгох, авьяасаа бүтээлчээр хөгжүүлэх, хөгжмийн боловсролын хэрэгцээгээ хангахуйц цогц чадамж бүхий иргэн төлөвшүүлэхэд оршино.

1 Монголын Боловсролыг 2006-2015 онд х гж лэх мастер т л вл г ., УБ., 2007, 5дахь тал.ө үү ө ө ө өө2 Боловсрол, шинжлэх ухааны салбарын чанарын шинэчлэлийн х т лб р., УБ., 2012, 4 дэх тал. ө ө ө

Энэхүү зорилгын хүрээнд бага боловсролын түвшний хөгжмийн суурь ухагдахууны талаар мэдлэг эзэмшиж, хүмүүнлэг ёсонд суралцан, бие даан бүтээлчээр сурах арга барилыг эзэмшиж авьяас чадвараа нээн илрүүлэх, цаашид хөгжих, хүмүүнлэг ёсыг эрхэмлэх дадал, хэвшилд сурахад чиглэнэ.

Хөгжмийн бага боловсролын зорилго: Хөгжмийн хэлийг ойлгож, гоо сайхны илэрхийллийн аргад суралцан, хөгжмийн соёлын үнэт зүйлтэй танилцан, хөгжмийн олон талт үйл ажиллагаанд оролцох оролцоог дэмжихэд чиглэнэ.

Хөтөлбөрийн шинэчлэлийн зарчим:- Хөгжмийн хөтөлбөрийн агуулга нь босоо болон хөндлөн залгамж холбоотой, сонголттой,

уян хатан байх;- Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга зүй, технологи нь суралцагч мэдлэг бүтээх идэвхтэй

сургалтын аргад тулгуурласан, суралцагчдын ялгаатай байдлыг тооцсон, мэдээлэл харилцааны технологийн давуу талыг ашигласан байх;

- Хөгжмийн хөтөлбөр нь хэрэгжилтийг дэмжсэн суралцахуйн орчин/материаллаг бааз/-той байх;

- Хөгжмийн онолын болон практик чадварын зохистой шүтэлцээг хангасан, цаашид бие даан хөгжих боломжийг бүрдүүлсэн байх;

- Хөгжмийн хөтөлбөр нь суралцахуйн үйл явц, үр дүнг үнэлэхүйц байх;

Хөгжмийн бага боловсролын хөтөлбөрийн агуулга:

Хөтөлбөрийн агуулга нь сонсох, дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх, зохион найруулах үйлд тулгуурлах ба суралцагч урлагийн бүтээлийг мэдрэх, хүлээн авах, түүнийг илэрхийлэх, бүтээлч эрэл хайгуул хийх чадвар эзэмшинэ.Суралцагч хөгжмийн хичээлээр юу сурч мэдэх, ямар чадвараа хэрхэн хөгжүүлэхийг суралцахуйн зорилтод тодорхойлсон бөгөөд суралцагчдын бүтээлч, идэвхитэй үйл ажиллагаанд суурилахаар төлөвлөсөн. Эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг хянах боломжтой.

Арга зүй: Суралцагч төвтэй хөтөлбөр нь сургалтын явцад суралцагчдад бие даан суралцах, хүсэл сонирхол төрүүлэх, идэвхжүүлэх, өөртөө итгэлтэй, хариуцлагатай болох, хөгжмийн бүх талын авьяас чадвараа бүтээлчээр нээн хөгжүүүлж сурахад дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэнэ.

Багш нарт суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх ээлжит хичээлийг төлөвлөхөд нь сургалтын хөтөлбөр дэмжлэг үзүүлнэ. Бага боловсролын хөгжмийн сургалтад дараах зарчмуудыг баримтална. Үүнд:

• Сургалтын агуулга нь анги болон боловсролын түвшин бүрийн залгамж холбоог оновчтой харгалзсан, сонголт хийх боломжтой, уян хатан байх

• Сурагчдад мэдлэг, чадвараа хөгжүүлэх боломж олгохуйц сургалтын орчин хэрэглэгдхүүнийг хангасан байх

• Сурагчдын хөгжмийн авьяасаа нээн илрүүлэх, хөгжүүлэх, цаашид гүнзгийрүүлэн суралцах боломжийг бүрдүүлэх

• Агуулга тэнцвэртэй харьцаатай, өсөн дэвшихүйц байх• Суралцагчийн ухамсартай бүтээлч, идэвхитэй үйл ажиллагаанд тулгуурлан, тэдний

сонирхол, өдөр тутмын амьдралын хэрэгцээг хангасан байх

• Суралцагчийн хөгжмийн мэдрэмж, гоо сайхны хандлагад гарч буй ахиц, өөрчлөлтийг дэмжин, бодитой, олон хувилбартай арга хэлбэрийг хослуулан үнэлэх зэрэг болно.Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад сурагчдыг сурах арга барил эзэмшин, өөртөө итгэлтэй

болж, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, бусдыг хүндэтгэн харилцах, асуудлыг эргэцүүлэх бодох, шийдвэрлэх, тайлбарлах зэрэг чадварт суралцахад багш чиглүүлэн туслахын зэрэгцээ Д.Колбын суралцахуйн циклд баримжаалж сургалтын явцад олж авсан санаа, баримтад тулгуурлан цаашдын төлөвлөлт, үйл ажиллагааг байнга засан сайжруулах шаардлагатай юм. Үүнд:

Бодит практик туршлага (дадлага хийх, эзэмших)

Идэвхтэй практик туршлага (сурснаа төлөвлөх, хэрэгжүүлэх)

Ажиглалтаа эргэцүүлэн бодох (сурснаа тунгаан бодох, үнэлэх)

Хийсвэрлэн төсөөлөх (туршлагаас суарцлах, дүгнэлт гаргах)

Сурагчид ч даалгаврыг гүйцэтгэхдээ эзэмшсэн мэдлэг, чадвартаа тулгуурлан хэрхэн гүйцэтгэхээ төлөвлөх, хийх, дүгнэлт гаргах, олж авсан туршлагаа сайжруулаад дахин төлөвлөх зэргээр суралцана. Иймд үйл ажиллагаагаар сурах, сургах дидактик нэгжийг томсгох зарчмыг баримтлан хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ. Сургалтаа зохион байгуулахдаа хүүхдийн хөгжил, идэвх оролцоог хангахын тулд идэвхтэй сургалтын арга, хэлбэрүүдийг уламжлалт сургалтын аргуудтай зохистойгоор хослуулан хэрэгжүүлэх ба анхаарах зарим зүйлсээс дурдвал:Зорилгоо томьсолох: бүлэг сэдэв, нэгж, ээлжит хичээлийн зорилго нь сурагчийн хүрэх үр дүн болохын хувьд хэрэгжихүйц, хэмжигдэхүйц, товч тодорхой байхаар томьёолох хэрэгтэй.Сурагчидтай ярилцах: сурагчид асуудлыг ойлгосон эсэх, ташаа ойлголттой эсэхийг тодруулахын тулд тэдэнтэй харилцан ярилцах нь чухал. Уг үйл ажиллагааг зохион байгуулснаар сурагчдын оролцоог хангаж, санаа бодлоо илэрхийлэх, харилцах, асуулт асуух, хариулах боломжийг тэдэнд олгоно.

Асуулт асуух: зорилгоос хамаарч нээлттэй, хаалттай асуултуудыг тохируулан хэрэглэх нь зүйтэй. Сэргээн санах, товч мэдээлэл авахын тулд хаалттай асуултыг, сурагчдад юмсыг тайлбарлах, хийсэн сонголт, шалтгаанаа тайлбарлах, нотлох, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, эргэцүүлэн бодох зэрэгт үйл хийхэд нээлттэй асуултыг асууна. Үүнээс гадна сургалтын явцад сурагчдаас асуух танин мэдэхүйн янз бүрийн түвшний асуулт, сурагчдаас өгч болох хариултыг урьдчилан төлөвлөж дадаарай. Хүүхдээс асуулт асуусны дараа тэдэнд хариулах хугацааг өгнө. Ялгаатай түвшний асуулт, даалгаврыг боловсруулахад нэмэр болгох үүднээс Блумын таксономийн танин мэдэхүйн түвшний асуултын жишээг хүснэгтээр үзүүлэв.

Үе шатууд

Чадвар Багшийн үүрэг Сурагчийн үүрэг

Сэргээн санах

Мэдээллийг сэргээн санах

Чиглүүлэх , Хэлж өгөх, Үзүүлэх, Засах, Асуух, Үнэлэх

Хариулах , Хүлээж авах, Санах, Танин мэдэх, Цээжлэх , Тодорхойлох , Дүрслэх, Эргүүлж ярих, жагсааж бичих, нэрлэх, олох

Ойлгох Ойлголт, үзэл санаа, ухагдахууныг тайлбарлах

Зааж үзүүлэх, Сонсох, Асуух, Харьцуулах /ижил зүйл/, Харьцуулах /ижил бус зүйл/, Шалгах

Тайлбарлах, Дүрслэх, Хураангуйлах, Мэдээлэх, Орчуулах, Хийж үзүүлэх, дүгнэх, өөр үгээр илэрхийлэх, ангилах,

Хэрэглээ болгох

Өөр танил нөхцөлд мэдээллийг хэрэглэх

Удирдан чиглүүлэх, Ажиглалт хийх, Үнэлэлт өгөх, Зохион байгуулах

Асуудал шийдвэрлэх, Мэдлэгээ хэрэглээ болгож байгаагаа харуулах, Calculates, Эмхлэж цэгцлэх, Тайлбарлаж үзүүлэх, хийж гүйцэтгэх

Задлан шинжлэх

Уялдаа холбоо, цогц ойлголтыг нь эрж хайх зорилгоор мэдээллийг хэсэглэн хуваах

Турших, чиглүүлэх, ажиглах, дүгнэх, зохион байгуулах , шинжлэх

Хэлэлцэх, нээж илрүүлэх, маргах, мэтгэлцэх, гүн гүнзгий бодох, шалгах, Examines, Questions, Calculates, эрэл хайгуул хийх , лавлах, харьцуулах, зохион байгуулах, бүтцийг задлах, асуух, олох

Үнэлж дүгнэх

Хийж буй даалгавар/үйлдлээ зөвтгөх, хамгаалах

Тодруулах, хүлээж авах, чиглүүлэх

Шалгах, таамаглах, шүүмжит сэтгэлгээгээр хандах, сорил туршилт явуулах, үнэлж дүгнэх шүүн тунгаах, хэлэлцүүлэх, харьцуулах, шүүмжлэх, маргах, үнэлэх, шийдвэрлэх, сонгох, зөвтгөх

Бүтээх Шинэ санал санаачилга гаргах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, юмыг өөрөөр харах

Чиглүүлэх, өргөжүүлэх, эргэцүүлэх, Analyses, Evaluates

Зохион бүтээх, хийх, загварчлах, томъёолох, төлөвлөх, эрсдэл хүлээх, сайжруулах, бүтээх, санал болгох

Хөгжмийн хичээлд тавигдах дидиктик шаардлага:

1. Сурагчид хөгжим сонсож, дуулж, бүжиглэх, хөгжимдөж сурах, түүнийг ойлгож, хөгжмийн үйл ажиллагаанд сурах юмсан гэсэн сэтгэл тэмүүлэл, хэрэгцээ сонирхлыг бий болгож, хөгжмийн хичээлд хандах эерэг хандлага төлөвшүүлэх,

2. Сурагчдад хөгжмийн мэдлэг, хөгжмийн үйл ажиллагаанд оролцох арга барил, чадвар дадал зэргийн төрөл, хэмжээг оновчтой сонгож авах.

3. Тухайн хичээлийн зорилго. зорилт, агуулгыг хэрэгжүүлэх арга, хэрэглэгдэхүүнийг оновчтой сонгон авч бүтээлчээр ашиглах.

4. Хичээлийн явцад сурагчид хөгжмийн ямар үйл ажиллгаанд оролцож, ямар даалгавар гүйцэтгэхийг урьдчилан бэлтгэж болвсруулах,

5. Хөгжмийн хичээлийн явцад сурагчдаас хариу мэдээллийг /эргэх холбоо/ авах арга хэлбэрийн урьдчилан бэлтгэх,

6. Хичээлийн 40 минутыг тухай хичээлд гүйцэтгэх хөгжмийн үйл ажиллагаануудад оновчтой хуваарилж, бүрэн дүүрэн ашиглах

7. Хичээлийн явцад сурагчдын хөгжмийн бие даасан болон хамтарсан ажлуудыг хослуулан хэрэглэх

8. Хөгжмийн хичээлд хэрэглээг голлон амьдралын хэрэгцээг хангахад чиглэх9. Хөгжмийн хичээлд ашиглах хөгжмийн зэмсгүүдийн хөгөлгөө бүрэн цэвэр байх, орчин үеийн

техник хэрэгслийг зөв оновчтой ашиглаж сурагчдын авьяас чадварыг хөгжүүлэх10.Хичээлд хөгжим-урлагийн зүй тогтлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй амьдрах орчинтой

холбож эзэмшүүлэх зэрэг юм. Хичээлийн чадвар, дадал төлөвшүүлэх эсэх нь:

а/ энгийн хэмнэл гүйцэтгэх, дасгал, дуулах чадвар төлөвшүүлэхб/ сурагчид мэдсэнээ амьдралын тодорхой нөхцөлд шилжүүлэн хэрэглэх бүтээлчдаалгавар (энгийн хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх, зохиомжлох, хөгжим сонсоодхөдөлгөөн зохиох г.м) өгөх,

Эдгээр хичээлүүд нь өөр өөрийн давуу талтай ч анги дүүргэлт их, цаг бага зэргээс хүүхэл д болгонд мэдлэгээ амьдралд хэрэглэх бат бэх мэдлэг чадвар дадлыг олгож чаддаггүй, сурагч нэг бүрийг идэвхитэй сургах тэдний онцлогийг харгалзан хөгжүүлэх боломж багатай байна. Иймд хичээлээс гадуурх үйл ажиллагааны цагаар сурагчдыг хөгжүүлж, чадваржуулах нь чухал юм. Хичээлийн бүтэц уян хатан, олон хувилбартай , суралцагч төвтэй болж буй өнөө үед хичээлийн бэлтгэл, явц нь хөгжмийн багшаас улам их бүтээлч ажиллагааг шаардаж байна. Орчин үеийн хөгжмийн хичээл нь багш сурагчдын хамтын бүтээл байж өөр өөрийн дүр төрхтэй байна гэсэн үг юм.Хөгжмийн хичээлд хэрхэн бэлтгэх вэ?Хөгжмийн хичээлийг амжилттай үр өгөөжтэй зохион явуулхын тулд урьдчилан сайн бэлтгэх шаардлагатай. Хөгжмийн багш хичээлдээ бэлтгэх гэдэг нь хөгжмийн сургалт хүмүүжлийн ажлын тухайн нөхцөлд тохирсон тодорхой зорилт дэвшүүлж, түүнийг шийдэх оновчтой арга, хэрэглэгдэхүүн, дуу болон сонсох хөгжмийн бүтээл, хөгжмийн үйл ажиллагааны төрлүүд, дасгал, даалгаварыг сонгон авч эвлүүлэн төлөвлөх үйл ажиллагаа юм. Хичээлийн бэлтгэл үед хөгжмийн багш урьд хэрэглэж байсан арга, барил, хэрэглэгдэхүүнийг яаж хослуулж, шинэ байдлаар яаж эвлүүлж хэрэглэх, шинэ арга барил зохиох, урьд нь хэрэглэж байсан зарим арга барилынхаа тодорхой хэсгийг өөрчлөн хувиргаж хэрэглэх зэрэг бүтээлч шинжтэй үйлийг хийнэ. Багшийн хичээлд бэлтгэх ажил нь дараах үе шаттай явагдана:

1. Багш сургалтын төлөвлөгөө, хөгжмийн хичээлийн цөм хөтөлбөр, сурах бичиг, багшийн ном, арга зүйн зөвлөмжийг уншиж судлах

2. Хөгжмийн хичээлийн хөтөлбөрийг боловср

уулах.3. Сэдвийн боловсруулалт хийнэ.

Үүнд: 1. Заах хичээлийн сэдэв. 2. Сэдэв тус бүрээр сурагчидад эзэмшүүлэх мэдлэг, арга барил, чадварын хэмжээ,3. Цаг, 5. Сургалтын хэрэглэгдэхүүн, 6.Сурагчдын бие дааж хийх ажлын сэдэв, гэрийн даалгавар,7.Үнэлгээ гэх зэргийг иж бүрнээр боловсруулах үйл ажиллагаа байдаг. Эдгээрийг үндэслэн сэдэвчилсэн төлөвлөгөө боловсруулах ба орчин үеийн хөгжмийн хичээлд хөгжмийн уран бүтээлийг багш бүр оновчтой чөлөөтэй сонгож ашиглах боломж бүрэлдэж байгаа. Багш хичээлд бэлтгэх явцдаа өөрөө юу хийхээ төлөвлөхийн зэрэгцээ сурагч ямар үйлүүдийг яаж хийх вэ? гэдгийг нарийн тодорхой төлөвлөж зохион байгуулах явдал юм. Хөгжмийн хичээлийн бүтэц, арга зүйг боловсруулах, хичээл олон хувилбартай байх хэрэгтэй болсон. Хөгжмийн хичээл олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй, тэдгээр нь янз бүрээр хосолж байдаг. Нийлмэл үзэгдэл учраас хичээл бүр дээр багш сурагчдыг заавал асуух хэрэгтэй юу? Сурагчидад заавал дүн тавих хэрэгтэй юу? Сурагчидад заавал гэрийн даалгавар өгөх хэрэгтэй юу? гэх мэт асуудлыг багш нар хичээлийн зорилготой уялдуулан уян хатан, зарим үед сурагчидтайгаа хамтран шийдэх нь зүйтэй.Хөгжмийн хичээл бүр өөрийн өнгө аястай, өчигдрийн хичээлээс өөр, сурагчдад илүү сонирхолтой, хичээл бүр яаж багш сурагчдын хамтын үйл ажиллагаа байхаар зохион байгуулах вэ? гэсэн асуулттай багш нар тулгарч байна. Зорилт гэдэг бол ямар нэг тодорхой үйл ажиллагааны эцэст ямар үр дүн гарахыг урьчилан төсөөлсөн ойлголт юм. Хөгжмийн хичээлийн зорилт бол хичээлийн эцэст тодорхой насны сурагчдын хөгжмийн мэдлэгийн санд, бие дааж сурах сэтгэн бодох чадварт, хөгжимтэй харьцах харилцаанд, аливаа зүйлд хандах хандлагад нэгэн зэрэг гарч буй өөрчлөлтүүдийг урьдчилан төсөөлж төлөвлөх үйл байдаг. Хичээлийн сэдэв нь тухайн хичээл дээр үзэж судлах шинжлэх ухааны нэр томъёогоор дамжин тодорхойлогдож болно.Хөгжмийн хичээлийн явцад хөгжим сонсох, дуулах, энгийн хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх хөгжмийн аялгуунд хөдөлгөөн хийх, өөрсдөө чөлөөтэй зохиомжлох, хөгжмийн тухай санал бодлоо чөлөөтэй ярилцах, мэдэхгүй зүйлээ чөлөөтэй бусдаас асуух, шийдвэр гаргах, айх эмээх зүйлггүй тайван суралцах нөхцөл бүрэлдүүлэх шаардлагтай. Эдгээр үйл ажиллагаа нь багш хөгжмийн хичээлийн зорилтыг сурагчдийн хийж гүйцэтгэх үйл, үйл ажиллагаагаар дамжуулан тодорхойлж болно гэсэн үг юм. Жишээ нь: Хөгжмийн хичээлээр хөгжим сонсоод байгаль нийгмийн үзэгдлийг ажиглах харьцуулан жиших арга барил эзэмшүүлэх, хөгжмийн зохиол, хөгжмийн зохиолын төрөл хэлбэр, хөгжмийн зохиолчдын намтар уран бүтээлийн тухай уншаад төлөвлөгөө зохиох гэсэн зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллавал хичээл нь илүү үр дүнд хүрнэ.Хичээлийн технологийг шинэчлэх чиглэл, арга замӨнөө үед хичээлийн технологи дараах 3 хэсэгтэйОрц————————————————явц————————————————гарц-Зорилго, зорилт -арга технологи -Үр дүн-Агуулга -Багш -Багш суралцагчийн -материалын нөөц /хэрэглэгдэхүүн/ -бүтээлч ажиллагаа мэдлэг чадвар, зан-хүний нөөц /багш суралцагч/ -харилцаа үйлийн хүрээнд -цаг хугацааны нөөц гарсан өөрчлөлт-санхүүгийн нөхцөл -шинээр бий болсон-багш суралцагчийн өмнөх үнэт зүйлс Мэдлэг чадвар, зан үйл, үнэт зүйлс———————————————хариу мэдээлэл————————————————Хөгжмийн хичээлийн арга зүй нь тухайн сургуулийн хөгжмийн сургалтын орчин, нөхцөл, анги дүүргэлт сурагчдын хөгжмийн сонирхол хэрэгцээ, сурах чадвар, хөгжмийн сургалтын

хэрэглэгдэхүүний сан, хөгжмийн зэмсгийн байдал, багшийн арга барилын бүтээлч шинж хөгжмийн хичээлийн агуулга гэх зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалах ба тохиолдол болгонд өөр өөр байх нь хөгжмийн багш тухайн нөхцөлдөө тохирсон хүүхдийг хөгжмийн урлагт амжилттай сургаж хөгжүүлэх хичээлийн арга зүйг боловсруулан хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Ийнхүү хөгжмийн хичээлийн арга зүй нь:

• Тухайн хөгжмийн хичээлээр сурагчдыг юунд яаж сургаж хөгжүүлэх тодорхой зорилтыг оновчтой дэвшүүлэх, сурагчийн хуримтлуулсан хөгжмийн мэдлэгийн түвшинг оношлон түүнд тулгуурлан ицаашид тэдгэрийг хөгжүүлэх стратеги боловсруулах

• Сурагчидад дуулж хөгжим сонсож сурж танин мэдэх сэдэл бий болох бүрэлдүүлэх• Дэвшүүлсэн зорилтыг хөгжмийн хичээлийн стандарт агуулга сурах бичигтэй холбон

уялдуулж хөгжмийн ямар ухагдахуун арга барилыг энэ хичээл дээр зайлшгүй эзэмших хэрэгтэй вэ? гэдгийг тодорхойлж үндэслэх

• Сурагч хөгжмийн шинэ ухагдахуун арга барилыг эзэмшихийн тулд хөгжмийн ямар үйлүүдийг, ямар дарааллаар яаж гүйцэтгэх системийг бүрэн төлөвлөж хүүхдийн хөгжмийн өнөөгийн өдөр тутмын амьдралтай холбоотой байх.

• Сурагчдаар эдгээр хөгжмийн үйлүүдийг гүйцэтгүүлэхийн тулд багш ямар арга барил хэрэглэгдэхүүн хөгжмийн зэмсэг хэлбэр зэргийг ашиглахыг оновчтой сонгон бэлтгэж төлөвлөх ба багш өөрөө их ярьж тайлбарладаг аргаасаа зайлсхийж үүний оронд хүүхдээрээ их яриулах бодуулах, сонсуулах, дуулуулах, хөгжимдүүлэх, зохиомжлох хөдөлгөөн хийлгэх хэрэгтэй юм.

• Сурагчид хөгжмийн сурах үйлүүдийг зөв бүрэн гүйцэтгэж буй байдлыг багш яаж хянах хариу мэдээлэл яаж авах арга хэлбэрийг сонгож бэлдэх цаг хугацаагаа оновчтой хувиарлах хүүхэд сонсох дуулах хөгжимдөх ярилцах хөдөлгөөн хийхэд хэрэгтэй хугацаа өгөх /зарим багш нар хүүхдэд ийм хугацаа өгөхгүй их яаруулж сандруулж байдаг/ анхаарах ямар зүйл гарч болзошгүйг урьдчилан төсөөлөх гэх мэт

• Хөгжмийн хичээлийн үр дүнгээ ямар аргаар тооцоолхоо урьдчилж бэлтгэх: сурагч хөгжмийн тухай шинээр юу мэддэг чаддаг болсныг бодитоор үнэлж дүгнэх бүтээлч даалгавар дасгал тестийг бэлтгэх. Хичээлийн үр дүн нь хичээлийн анх дэвшүүлсэн зорилттой нягт холбоотой гарна.

• Сурагчдын бие даан суралцах хөгжмийн арга барилыг эзэмшүүлж хөгжүүлэхийн тулд тэдэнд бүтэлч шинжтэй гэрийн даалгавар өгөх дараагийн хичээлтэй ямар холбоотой болохыг төлөвлөж тодорхой зүйлийг өгөх зэрэг үйлүүд байна. Хичээлийн зорилго, зорилт нь сурагчдын хийж гүйцэтгэх үйл, үйл ажиллгаагаар дамжин тодорхойлогдвол оновчтой тодорхойлсон гэж үзэж болно.

Үнэлгээ: Хөтөлбөр дэх суралцахуйн зорилтууд нь үнэлгээний шалгуур болох ба эдгээрийн хэрэгжилт, суралцагчдын эзэмшсэн мэдлэг, чадварыг үнэлэхдээ дараах хэлбэрүүдийг хэрэглэнэ. Үүнд:

• Явцын үнэлгээ• Эцсийн үнэлгээ• Өөрийн үнэлгээ• Хөндлөнгийн үнэлгээ

Явцын үнэлгээ нь сургалтын явцад суралцагчийн тухайн үеийн ойлголт, ахиц, үйл явцыг тандсаны үндсэн дээр санал зөвлөмж өгөх, үйл ажиллагааг нь чиглүүлэх, суралцагчдыг

урамшуулах, цааш хөгжих арга барилаа олох, улмаар сургалтын чанарыг сайжруулахад чиглэнэ.Эцсийн үнэлгээг бүлэг сэдэв, улирал, жилийн эцэст буюу тодорхой хугацааны дараа хийх ба суралцагчийн чадварын түвшинг тогтооход чиглэж, суралцагч төдийгүй эцэг эхчүүдэд үр дүнг мэдээлэх, сургуулийн болон багшийн үйл ажиллагаанд хяналт- шинжилгээ хийх үндсэн мэдээлэл болно. Хөгжмийн сургалтаар суралцагчдын дуулах, хөгжим сонсох, хөгжимдөх, бүжиглэх явц, хөгжил, төлөвшилийн ахиц үр дүнг үнэлэх болно. Сурагчдын сурах арга барил, онцлогоос шалтгаалж даалгавар, хэрэглэгдэхүүн, үр дүн, үзүүлэх дэмжлэг ялгаатай байна. Явцын болон эцсийн үнэлгээний олон арга, хэлбэрүүд байдгаас багш суралцагчдын хэрэгцээ, онцлог зэргийг харгалзан сонголт хийж дангаар нь буюу хослуулан хэрэглэнэ. Жишээлбэл:

• рубрик үнэлгээ• жүжигчилсэн, дүрийн тоглолт• бичгийн үнэлгээнүүд• анги тус бүрийн тайлан тоглолт

НЭГДҮГЭЭР АНГИЙН ХӨГЖМИЙН ХИЧЭЭЛИЙН АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

I-V ангийн хөгжмийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үлгэрчилсэн төлөвлөлтийг орон нутгийн онцлог, сургалтын орчин хэрэглэгдэхүүнээс хамаарч суралцагчдын суралцах хурд, сургалтын цагтай уялдуулан уян хатан зохицуулах боломжтой.Суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх явцыг зөв чиглүүлэх үүднээс боломжит үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн, дууны болон хөгжмийн уран бүтээлийг оруулж өгөхөөс гадна багш сонголт хийхээр уран бүтээлийн жагсаалтыг санал болгон оруулсан болно.

Хүрэх үр дүн:

- Хөгжмийн уран бүтээлийг сонсох сонирхолтой, утга агуулгыг ойлгодог хэмнэлийн мэдрэмжтэй, дуу, бүжиг, маршийн төрөл зүйлийг сонсож ялгадаг байх

- Дууны өнгө, үг хэллэг, айзам хэмжээ, амьсгааг зөв хуваарилан дуулахыг эрмэлздэг байх- Энгийн хэмнэлийг сонсож хүчтэй сул хувийг мэдэрч хэмнэлээр хөгжимддөг, хөгжмийн

энгийн зэмсгийн дуугаралтыг таньж ялгадаг байх - Хүчтэй сул хувийг мэдэрч хөдөлгөөнөө зохицуулдаг, нэг хөдөлгөөнөөс нөгөөд шилжих

шилжилтийг хэмжээнд тохируулан гүйцэтгэдэг байх- Аялгууны шинж төрхийг хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх, янз бүрийн дуу авиаг үүсгэн,

хөгжмийн энгийн зэмсэгээр зохион тоглодог байх- Сурагчид, анги хамт олонтойгоо хамтран дуулж хөгжимддөг, бүжиглэдэг байх Суралцахуйн

зорилтҮйл ажиллагаа

Сургалтын хэрэглэгдэхүүн

Байгалийн дуу чимээг сонсож таних, ялгах тодорхойлох

- Байгалийн дуу чимээ, амьтдын дуу хоолойг сонсох, таних, дуурайх жишээ нь: мэлхий, хөхөө, нохой, таван хошуу мал, бороо, салхи, шуурга...

- Тэдгээрийг өөр хооронд нь харьцуулж өнгө аяс, чанга сул хүчийг тодорхойлох.

- Сонссон дуу чимээ, байгалийн үзэгдлийг жүжигчилсэн тоглолтоор дүрслэх. Жишээ нь: “Хөгжилтэй аялал”

- Жижиг бөмбөр, кастаньет, шагшуур зэрэг хөгжмийн энгийн зэмсгийн дуугаралтыг бичлэгээр сонсох, тодорхойлох.

- Ямар ямар хөгжмийн зэмсэг болохыг таамаглах

Байгалийн дуу чимээтэй бичлэг. Үүнд: - Байгалийн дуу чимээ- Амьтдын дуу чимээ- Цаг агаарын үзэгдэл

Магнитофон, хөгжмийн энгийн зэмсгүүдийн дуутай бичлэг

Энгийн хэмнэлийг сонсох

Хөгжмийн энгийн зэмсгийн дуугаралтыг сонсох

- Хөгжмийн энгийн зэмсгийн дуугаралтын шинж төрхийг тодорхойлох /бүдүүн, нарийн, чанга, сул.../

- Дөрөвт, наймт ноот ба дөрөвт ноотны зогсоцыг хэмнэлээр илэрхийлэх.

- Байгалийн дуу чимээ, амьтдын дуугаралт, хөдөлгөөний онцлогийг хөгжмийн эгшгээр төсөөлөн ойлгох.

- Өөрийн дуу хоолойн өнгө тембрийг бусдын дуу хоолойтой харьцуулж мэдрэх.

- Энгийн хэмнэлтэй зохиолыг сонсох, тодорхойлох, ялгах.

- Хөгжмийн эгшгийн урт богино /Дөрөвт , наймт ноот ба дөрөвт ноот/-ыг сонсож ялган таньж, тэмдэглэх.

- Хэмнэл болон аялгууны давталтыг тодорхойлох, дүрслэх,

- Хөгжмийн зохиолыг сонсож, түүний талаарх өөрийн төсөөлөл, дүр дүрслэл, утга санааг ярилцах.

- Хөгжмийн энгийн зэмсгийн

Хөгжмийн энгийн зэмсгүүд /Жижиг бөмбөр, Цан, Шагшуур, шигшүүр, Савх, Гурвалжин г.м/

Д.Кабалевский “Бүрээч бөмбөрч”

М.И.Глинка “Вальс”

“Амьтдын марш”

“Үлгэрийн баатрууд”

Хөгжмийн энгийн зэмсгүүд

12 жилийн Хөгжим- 1 сурах бичгийн CD-бичлэг

Л.В.Бетховен“Элизе” С.Гончигсумлаа “Марш”

С.Рахманинов “Полька”

Бүүвэйн дуу

Хөгжмийн энгийн төрөл зүйл /дуу, бүжиг, марш/-ийг сонсох

дуугаралтыг сонсож, ялгаж, таних. Жишээ нь: морин хуур, шагшуур, кастаньет, төгөлдөр хуур, бөмбөр, хуучир гэх мэт хөгжмийн зэмсгүүдийн дуугаралтыг бичлэгээр сонсгоод таньсан дарааллаар дугаарлана.

- Ямар хөгжмийн зэмсэг болохыг сонсож таних, ярилцах.

- Хөгжмийн энгийн зэмсгүүд болон өөр төрлийн зургуудыг ангилах бүлэглэх

- Д.Кабалевский “Бүрээч, бөмбөрч” зохиолыг сонсож хэмнэлээр хамтран хөгжимдөх.

- Хөгжмийн энгийн зэмсгийн дуугаралтын шинж төрхийг тодорхойлох. Жишээ нь: Зүүд эсв эл мөрөөдөл сэдэвт зураг дээр ярилцаад тохирох энгийн зэмсгийг сонгож өнгө аясыг тодорхойлох.

- Тухайн хөгжмийн зэмсгээр ямар дүрслэл үүсгэж болох, аялгууны аль хэсэгт илүү тохиромжтой болох талаар ярилцах.

- Энгийн хэмнэл (хагас ноот,бүтэн ноот, 2 хувьт хэм, тэдгээрийн зогсоц)-ийг сонсож мэдрэх, тэмдэглэх, унших.

- Эгшгийн хөдөлгөөн, хэмнэл, хурд, хүчийг хөгжмийн зохиолоос сонсож тодорхойлох.

- Дуу, дан хөгжмийн аязыг сонсож хурд, хүч, хэмнэлийг утга агуулгатай холбон ойлгох.

Ая.Б.Цэвээнсүрэн,Үг.Ц.Баянтунгалаг”Яагаад” Үг. Ая Л.Галмандах “Шүдээ хайрлая”

Зөв дуулах аргад сургах/Биеийн зөв байршил, амьсгаа/

Өөрийгөө болон бусдыг сонсож хамтран дуулах

Сонсголын тогтоолт дээр тулгуурлан дуулах

- Дуу, бүжиг, маршийн шинж төрхийг сонсож мэдрэх, тайлбарлах.

- Дуу, бүжиг, маршийг сонсоод ялгаж таних.- Хөгжмийн зэмсгийн дуугаралтыг хэрхэн

таньж мэдсэн талаар ярилцах, таамаглалаа батлах.

- Ангид байгаа хөгжмийн энгийн зэмсгээр тоглож, харьцуулах.

- Дуулахын өмнө биеэ хэрхэн бэлтгэх /зөв суух, зөв зогсох/, Дуулах үеийн биеийн байршил болон дуу хоолойн дуугаралтын үүргийг ярилцах.

- Дуулахдаа амьсгааг хэвлийгээр авах, мөрөө өргөхгүй байх, цэх шулуун зогсож, фразыг харгалзан амьсгааг хуваарилах.

- Хялбар дуу, аялгууны чиглэл хөдөлгөөнийг гараар дүрслэн дуулах.

- Өгөгдсөн дуунуудаас сонгон дуулах, шүлгийн утгыг ярилцах, бүтээл хийх /зурах, наах, баримлаар урлах/

- Хөгжмийн эгшгийг тоон болон дүрст тэмдэглэгээг унших, дуулах.

- Эгшгийн чанга сул, өндөр нам, аялгууны хурдыг мэдэрч дуулах.

- Аялгууны шинж төрх, агуулга дүр дүрслэлийг илэрхийлэн хэмжээ, хэмнэлийг зөв дуулж сурна.

- Хоолойн дасгал, амьсгалын дасгалыг хэд хэдэн хувилбараар гүйцэтгэх.

- Ганцаараа болон хамтаараа хөгжимтэй, хөгжимгүй дуулах.

- Үндсэн 7 эгшгийг шатлалын аргаар тэмдэглэх, унших, дуулах дадлага хийх

- 2 хувьт хэмд ноот унших, багцлах, хэмнэлийн дасгал гүйцэтгэх.

- Ноотны зогсоцыг ойлгож, тэмдэглэгээг уншиж сурах дадлага хийх.

- Зогсоцтой дуу, дасгал дуулах дадлага хийх- Гарын хөдөлгөөнөөр энгийн хэмнэлийг

эгшгийн өндөр намтай холбон үзүүлж дуулах.

- Эгшгийн дарааллыг өгсөх уруудах чиглэлд - янз бүрийн хэмнэлээр дуулна.- Сонсголын тогтоолт дээр тулгуурлан

дуулах.

- Хөг.Л. Галмандах шүл.Ж.Дашдондог

“Арав гэж юу вэ?”- Хөг.С.Батболд

шүл.Л.Соронзонболд “Би жагсаж чадна”“Дэлхийгээ би мэднэ”- Хөг.С.Батболд

шүл.О.Сундуй“Би дуучин”

- Хөг. С.Батболд шүл.Т.Галсан

“Хувиршгүй тоолол”- Хөг. Б.Бямбабаяр Шүл. Д.Лүндээжанцан “Дүүдээ хэлж өгнө

дөө”Даралтат хөгжим

- Ая. С.Батболд “Хичээлийн завсарлагааны дуут бүжиг”

- Ая. М.Булган “Эрдмийн үсэг сурлаа”

Дууны утга агуулгыг ойлгож дуулах

Хөгжмийн энгийн зэмсгээр хөгжимдөж сурах

Хөгжмийн энгийн зэмсгээр хэмнэлийг сонсоод, дагаж хөгжимдөх

- Дүрс, зураглалаар өгөгдсөн хэмнэлийн хүчийг ярилцах, тайлбарлах Жишээ нь: дуулж, хөгжимдөхдөө багшийн гарын дохилтыг анхаарч зэрэг эхэлж, дуусгах

- Хөгжимдөхдөө сэтгэл хөдлөл, хүчдэлийг /чанга сул/ илэрхийлж тоглох

- Өөрсдийн танил тодорхой өндөрлөггүй хөгжмийн зэмсгийг дуугаралтаар нь таньж, сонгон хөгжимдөх.

- Хүрээлэн байгаа орчны дуу чимээ, дуугаралтын шинж чанар /урт богино, өндөр нам, чанга сул/-ыг харьцуулан жишиж хөгжимдөх.

- Хөгжмийн хялбар аялгууны шинж төрх, өнгө аяс, хурд, хүчийг илэрхийлж хэмнэлээр хөгжимдөнө.

- Зохиолын утга санаатай холбоотой өөрсдийн төсөөллөө хэмнэлээр илэрхийлэх.

- Сонсож буй аялгууны хэмнэлд тохируулан алга таших, хөгжимдөх.

- Тодорхой өндөрлөггүй энгийн зэмсгээр аялгууг дагаж хэмнэлээр хөгжимдөх.

- Энгийн хөгжмийн зэмсгээр 2 ба 3 хувьт хэмнэлийг ноотоор хөгжимдөх.

-

Ая. С.Батболд ”Бага ангийн багшдаа баярлалаа”Ая. С.Мааяа “Сайн уу муу юу аль нь вэ хө”

Ноотны дэвтэр, харандаа

-

Сонсголын тогтоолт дээр тулгуурлан хөгжимдөж сурах

Бие даан болон бусадтайгаа хамтран хөгжимдөх

Хөгжмийн хэмнэл хүчтэй, сул хувийг мэдэрч хөдөлгөөнөө зохицуулах

- Багшийн дохилтыг ойлгож хөгжимдөх. Жишээ нь: Тухайн ангийн сурагчдаар янз бүрийн хэмжээтэй хэмнэлийн дасгалыг хөгжимдүүлэх. /салаа салаагаар энгийн зэмсгийг хуваарилана/

- Сонсголын тогтоолт дээр тулгуурлан янз бүрийн хэмжээгээр хэмнэлийн дасгалыг багшийн дохиогоор хөгжимдөх.

- Дууны утга агуулга, дүр дүрслэлийг сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэн хэмнэлээр хөгжимдөх.

- Сурсан дуу, сонссон хөгжмийн хэмнэлээ ганцаараа болон анги нийтээрээ хамсран хөгжимдөх.

- Хэмнэлийн янз бүрийн зураглалуудыг бие даан болон бусадтай хамтран хөгжимдөх.

- Хялбар ноот бичлэгийг унших, хэмнэлээр хөгжимдөх.

- Дуу, дан хөгжмийн аязыг сонсоод хүчтэй сул хувийг ялган хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдөх.

- “Навчис” хөгжимт тоглоом. Хөгжмийн аянд тохируулан навчсын салхинд хийсэх эргэлдэх,

Хөгжимт хөдөлгөөн:- “Навчисын бүжиг”- “Шувуухай”- “Далай” видео

бичлэг

Алчуур, тууз, бөмбөг, туг дарцаг, савх модCD- бичлэг

Хэмнэлийг харуулсан үзүүлэн- Шүдээ хайрлая- Хулгана

БөмбөрчинӨнгийн цаас, хайч, шүр, резинСкочны гол, өнгийн цаас, үсний резин, товч, усны сав, шүр

унах хөдөлгөөнийг хийх

Аялгууны шинж төрхийг хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх /марш алхах, найгах, ганхах, эргэлдэх, үсрэх

Хөгжмийн зохиолоос амьтдын дүрийг тодорхойлж хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх

Тойрон бүжиг, аялгуут тоглоом тоглох

Төрөл бүрийн материал ашиглан хөгжмийн энгийн зэмсэг бүтээх

Хөгжмийн энгийн зэмсгээр янз бүрийн дуу авиа үүсгэх

Хэмнэлээр зохиомж хийх /морьд, бороо,

- Аялгууны шинж төрх, хэмнэлийн хүчтэй, сул хувийг мэдэрч бүжиглэх “Шувуухай” хөгжимт хөдөлгөөн

- Аялгууны өгсөх, уруудах, өнгө давтах, үсрэлттэй хөдөлгөөнийг мэдэрч биеийн хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх. Жишээ нь:

Далай, Шувуухай зэрэг хөгжимт хөдөлгөөн - Хөгжмийн зохиолыг сонсоод аялгууны шинж төрхөд тохируулан хөдөлгөөн хийх. - Аялгууны шинж төрхийг сэтгэл хөлдлөлөөр илэрхийлж гаргах - Бусадтайгаа хамтран дүр бүтээж тоглох бие даан

хийж гүйцэтгэх. - Хялбар аялгууны хэмнэлд тохируулан амьтдын

дүр дүрслэлийг илэрхийлэн тоглох.- Дуут бүжгийн хөдөлгөөнийг хамт олноороо болон

бие даан гүйцэтгэх- Агуулга, дүр дүрслэлийг алчуур, тууз, бөмбөг, туг

дардаг, савх мод гэх мэт хэрэгсэл ашиглан илэрхийлэх

- Хөгжмийн зохиолоос амьтдын дүрийг тодорхойлон хөдөлгөөнөөр илэрхийлж тоглох

- Тодорхой сэдвийн дагуу хөгжимт хөдөлгөөн хийх Жишээ нь: эрвээхий, зөгий, шувуухай, цэцэг

- Тодорхой сэдвийн дагуу хөгжимт хөдөлгөөн хийх Жишээ нь: эрвээхий, зөгий, шувуухай, цэцэг

- Дуу, маршийн аялгуу сонсоод хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх.

- Сонссон дуу аялгуугаа хөдөлгөөнөөр дүрслэн илэрхийлж тоглох.

- Дуу дарам, шагшуур зэрэг хөгжмийн энгийн зэмсэг өөрсдөө хийх.

- Хийсэн хөгжмийн зэмсгээрээ янз бүрийн дуу авиа үүсгэж, дүрд хувирч тоглох

- Энгийн хэмнэлийг цааш өөрийнхөөрөө баяжуулан тоглох.

- Тухайн хөгжмийн зэмсгийн онцлогийг мэдэрч дуу авиа гаргаж тоглох.

- Дуу авиагаар зохиомж хийх (ойн чуулга, амьтдын хүрээлэн, зөгийн нисэлт...)

- Морьд, бороо, марш, бүүвэй сэдвээр хэмнэлийн зохиомж хийх.

- 3 хувьт хэмнэлээр Вальс бүжгийн дасгал, товшилтыг хийж гүйцэтгэх.

Алчуур, тууз, бөмбөг, туг дарцаг, савх мод

Шүр, сувд, хайч, хөөсөнцөр, скоч, гуурс, цэвэр усны сав,өнгийн цаас, тууз, жигнэмэгийн хайрцаг,

марш, бүүвэй цас.........../

Энгийн хэмнэлийг өөрийнхөөрөө баяжуулан тоглох

- Өгсөх, уруудах чиглэлийн эгшгийн цувааг сонсоод хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх.

- Энгийн хэмнэлийг өөрийнхөөрөө баяжуулан тоглох.

- Өндөр нам, урт богино, чанга сул, хурдан удаан, хүнд бараан, гэрэлтэй, хөнгөн цоглог үгийн тусламжтайгаар янз бүрийн дүр бүтээх.

- Гарын доорхи материалаар хөгжмийн энгийн зэмсэг хийх.

- Хэмнэлийн бодлого, өгөгдлийг өөрийнхөөрөө гүйцээж бодох.

- Шоогоор хэмнэл зохиож тоглох.- Өгөгдлийн дагуу хэмнэл зохиох.- Янз бүрийн хэмнэлээр хөгжимт дасгал, хөдөлгөөн

хийх.- Дөрөвт, наймт хэмжээнээс бүрдсэн хэмнэлийн - багцыг баяжуулан тоглох.Хөгжмийн аялгууны шинж төрх хэмнэлд тохируулан хөдөлгөөн зохиомжлон хийх.

Багшид өгөх санамж:

Өмнөх сургалтын хөтөлбөрүүдэд дуулах, хөгжим сонсох, ноот эзэмшилт буюу соноршуулгын үйл ажиллагаа гэсэн бүтцийг баримталж байсан бол энэ удаагийн хөтөлбөрт соноршуулгын үйл ажилагааг дуулах, хөгжим сонсох, хөгжимдөх, хөгжимт хөдөлгөөн хийх үйлийн тогтолцоогоор дамжуулж олгохоор төлөвлөсөн. Ингэхдээ хөтөлбөрийн агуулгыг үйл ажиллагааныхаа бүхий л төрлүүдэд шингээн өгч амьд, хөдлөнги, хөгжөөнлөг орчинг бий болгож, ажиглах, турших, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, зурж дүрслэх, дуулах, хөгжмийн энгийн зэмсгээр ганцаараа болон хамт олноороо хөгжимдөх, хөгжимт хөдөлгөөн, дүрд хувирч тоглох зэрэг сурагчдын өөрсдийнх нь идэвхтэй үйл ажиллагааг өрнүүлж, бодит чадвар, бүтээлч арга барил эзэмшүүлэхийг зорих хэрэгтэй. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад сурагчдыг сурах арга барил эзэмшин, өөртөө итгэлтэй, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, бусдыг хүндэтгэн харилцах, өөрийгөө болон бусдыгаа сонсож хамтран дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх чадварт суралцахад багш чиглүүлэн туслахын зэрэгцээ сургалтын явцад сайжруулах шаардлагатай санаа, үйл ажиллагаанд тулгуурлан баяжуулж цаашдын төлөвлөлтөө хийх нь зүйтэй.

Үүнээс гадна өмнөх хөтөлбөрөөр бид ноот бичлэгтэй III ангид танилцуулж байсан. Харин энэ удаагийн хөтөлбөрийн шинэчлэлээр I ангийн II улирлаас эгшгийн уртын тэмдэглэгээг, II ангийн II улирлаас эгшгийн өндрийн тэмдэглэгээг таниулж харин III ангидаа ноотоор дуулах, ноотоор хөгжимдөх чадварыг эзэмшүүлэх зорилт тавьсан билээ. Нооттой танилцах сурагчид маань 6 настай бяцхан хүүхдүүд тул багш та ноотыг таниулахдаа шууд нүдлүүлэх аргыг сонгох нь оновчтой. Жишээ нь:

Хамгийн гол нь сурагчид багшийн тоглолтыг сонсоод дагах биш, харин өөрсдөө ноотоо хараад тоглох нь чухал гэдгийг анхаараарай. Үүний тулд сурагчдад: ноот бичлэгийг эхлээд сайтар ажиглана, дараа нь ноотыг уншина, уншихдаа хэмжээгээ алдахгүйн тулд тоолж хөгжимдөнө гэсэн ойлголтыг маш сайн өгөх хэрэгтэй. Мөн ноотоор тоглохын өмнө багш заавал тоолж хэмжээ өгнө. Ингээгүйгээс сурагчид өөр өөрсдийн хэмжээгээр эхэлж улмаар ангид замбараагүй байдал үүссэнээр сурагчдын анхаарал сарнидаг. Багш нарт сануулахад ноотны задаргаа /алим хуваах, шугам ашиглах, хүснэгтээр ажиллах гэх мэт/, яагаад дөрөвт ноот гэж нэрлэсэн /дөрөвт ноот нь бүтэн ноотонд дөрөв багтдаг болохоор дөрөвт гэж нэрлэсэн/ тухай тайлбар огт шаардлагагүй юм. Үүнээс гадна:

• Дуу чимээг сонсоод зөв дуугарах, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө гаргаж тоглоход анхаарах• Хөгжмийн зэмсгүүдийн дуугаралтыг ялгахад нэршилгээг анхаарах• Дуу авиа жигд, дуудлага тод дуулахад анхаарах• Нэг зэрэг эхэлж, дуусах• Бусдыгаа сонсож, анхааралтай, өнгө цэвэр дуулах• Удирдаачийн дохиогоор дуулж, хөгжимдөж сурахад дэмжлэг үзүүлэх• Сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж дуулж, хөгжимдөх, бүжиглэж сурахад анхаарах.• Хэрэглэгдэхүүнтэй зөв, аюулгүй харьцаж ажиллахад анхаарах хэрэгтэй болно.

Нэгдүгээр ангид хөгжмийн хэмнэлийг хоорондоо ялгаатай тодорхой дүрсүүд, ардын аман зохиолоор дамжуулан илэрхийлэхэд сурагчид хялбархан ойлгож авна. Хөгжмийн энгийн элементүүд, хэмнэлийг таниулахдаа 6 настай хүүхдийн хөгжлийн онцлогийг харгалзан онолын мэдлэгийг тулгахаас зайлсхийж, суралцагчдын сонирхолыг татахуйц, энгийн туршилтуудыг бодит боломжид тулгуурлах хэлбэрээр зохион байгуулснаар өөрийгөө илэрхийлэх, аливаа ойлголт, мэдлэг, чадварыг өөрөө бий болгох итгэл үнэмшил, сэтгэхүйн бие даасан бүтээлч аргад суралцах боломжтой.

Уран бүтээлийн тухай яриаг сурагчид хөгжмийн хэлтэй холбож ойлгож сурдаг. Хөгжмийн зохиолын утга агуулгыг ойлгуулахдаа хүүхдийн сэтгэл хөдлөлд тулгуурлах хэрэгтэй. Хөгжим сонсгоод хүүхдийн сэтгэлийг хөдөлгөсөн тэр учир шалтгаан, үгийг л сонсох нь чухал. Тухайлбал: сурагчдын анхаарлын төвлөрөлт, сонсох идэвхи өрнөхөд уран бүтээлийн тухай багшийн яриа чухал нөлөөтэй. Уран бүтээлийн тухай багшийн яриа амьд дүр төрхтэй байхаас гадна зурагт болон загвар үзүүлэн, кино дүрс бичлэгийг ашиглах, гол сэдвийг дуулах, хэмнэлийн хамсраа хийх ажиллагаатай нэгтгэх хэрэгтэй.

Уран бүтээлийн тухай ярианаас гадна асуултаар хөтлөн хөгжмийн хэлний илчлэлтийг мэдрүүлж болно. Багш асуултыг хөгжим сонсгохын өмнө ба сонссоны дараа тавих хоёр хувилбар бий. Хөгжимтэй зэрэгцэн ярих буюу асуулт тавих нь сурагчдын анхаарлыг сарниулдаг. Багшийн тавих асуултын хариу зохиолыг сонсож дуусахаас өмнө шийдвэрлэгдэхээр байвал хөгжмөө сонссоны дараа асуултаа тавина. Энэ нь хүүхдийг зохиолоо дуустал сонсох тэвчээрээр хүмүүжүүлнэ. Харин зохиолыг дуустал сонсож байж шийдвэрлэгдэхээр асуултыг хөгжим

сонсохын өмнө тавьдаг. Жишээ нь: - Зохиолын туршид аялгуу хэдэн удаа давтагдсан бэ? Энэ асуулт сонсохын өмнө тавигдах ёстой. Харин зохиолын төрөл зүйл /дуу, бүжиг, марш/ хөгжмийн зэмсэг, дуучны хоолой тодорхойлох асуулт даалгаврыг хөгжим сонссоны дараа тавих хэрэгтэй.

Сургалтыг зохион байгуулахдаа хүүхдийн хөгжил, идэвх оролцоо, сонсох, дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх оролцоог хангахын тулд бүтээлч сургалтын арга, хэлбэрүүдийг уламжлалт сургалтын аргуудтай зохистой хослуулан хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд тухайлбал: нэгж, ээлжит хичээлийн зорилго нь сурагчийн хүрэх үр дүн болохын хувьд /SMART/ хэрэгжихүйц, хэмжигдэхүйц, товч, тодорхой байхаар зорилгоо томьёолох хэрэгтэй. Багш ангид үр бүтээлтэй, идэвхтэй сургалт явуулах үед сэтгэн бодох чадварын ангилал 3 үе шаттай байдаг. Сурагчид сэтгэн бодох чадварын доод түвшинд ажиллах: зөвхөн мэдээлэл хүлээж авах, мэддэг зүйлээ иш татаж хэлэх, эсвэл дарааллын дагуу явагдаж буй хичээлд оролцох. Энгийнээр мэдлэг бүтээхээс илүү үйл ажиллагаа ангид явагдахгүй. Сурагчид үндсэндээ маш сайн хамтарч сэтгэн бодох чадварын доод түвшинд хариулагдах 1 асуулт эсвэл даалгавар дээр ажилладаг.Сурагчдын авьяас чадвар, сурах арга барил, онцлогоос шалтгаалж даалгавар, хэрэглэгдэхүүн, үр дүн, үзүүлэх дэмжлэг зэрэг нь ялгаатай байна. Янзбүрийн түвшний даалгавруудаас сурагчид сонгон гүйцэтгэх боломжийг ангид, гэрийн даалгаварт өгч хэрэгжүүлэх боломжтой. Зарим сурагчид бичиж, зарим нь зурж, зарим нь сонсож, дуулж, бүжиглэнэ. Үүнтэй уялдан даалгавраас гадна хэрэглэгдэхүүн ч ялгаатай байж болно. Тухайлбал, хөгжимдөх дадлага ажлын үед тохирох зэмсэг өгөх, дэмжлэг шаардлагатай нэгэнд дуулах, хөгжимдөх дасгалын үед нэмэлт тайлбар өгөх гэх мэт. Сурагчдын ялгаатай байдлаас хамаарч багшийн зүгээс тэдэнд үзүүлэх дэмжлэг ч ялгаатай байх нь тодорхой юм.

Хөгжим сонсох:

Хөгжим сонсох үйл ажиллагаа нь хөгжмийн сургалтын хамгийн чухал хэсэг бөгөөд хүүхдийн сэтгэл хөдлөл, сэтгэцийг хөгжүүлэх үндсэн арга болдог. Хөгжим сонсох үед хүүхдийн анхаарал амархан сарних үе тохиолддог. Анхаарлыг төвлөрүүлж сонсох, идэвх сонирхолыг өрнүүлэхийн тулд хөгжмийн зохиолын утга агуулга бодит амьдралыг хэрхэн дүрслээ вэ? гэдэгт хүүхдийг хөтөлж, сэтгэл хөдлөлд тулгуурлах нь зүйтэй. Хөгжим сонсож, утга агуулга, хөгжмийн дүрийг хүртэхэд сонсголын ажиглалт чухал үүрэгтэй тул хөгжим хэрхэн яаж сонсох зөвлөгөөг өгч байхаа мартуузай.

Хүүхэд хөгжим сонсоод сэтгэлдээ хийсвэрлэж, дүрслэл үүсгэн ургуулан бодож, сэтгэл хөдлөлийн үүднээс баярлах, гуниглах, эргэцүүлэн дурсах зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөнд ордог. Иймээс хөгжмийг сонсгохдоо уран зохиол, яруу найраг, уран зургийг ашиглан сэдэв хоорондын уялдаагаар агуулгын хувьд холбож өгөх нь сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжийг хөгжүүлэхэд үр дүнтэй арга болно.Хөгжим сонсох үйлээр хүрээлэн байгаа орчны тухай хүүхдийн төсөөллийг баяжуулах, өнгө аясыг тодорхойлох, аялгууны шинж төрх, уран илэрхийллийн арга, зохиолын бүтэц, төрөл зүйлтэй танилцуулах боломжийг бүрдүүлэх, төрсөн сэтгэгдлээ ярих, дотоод сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх эрмэлзлийг байнга урамшуулж дэмжээрэй.

Хөгжим сонсох үйл ажиллагаагаар тухайн зохиолыí аялгууны хэмнэлийг энгийн хөгжмиéн зэмсгээр хамтран хөгжимдөх үйл ажиллагаа орно. Хөгжмийн боловсролыг анхлан эзэмшүүлэхэд хөгжмийн төрөл зүйлтэй танилцуулах нь чухал. Иймээс хөгжим сонсох үйл ажиллагаагаар бид дуу бүжиг маршийг сонсгож “хөгжмийн тулгын гурван чулуу”- тай танилцуулна

I ангийн сонсох хөгжмийн урын санд оросын суут хөгжмийн зохиолч П.И.Чайковский “Шелкунчик” бүжгийн жүжгийн вальс, мөн Ж.Фужикийн марш, Уолт Диснейн хүүхэлдэйн киноны амьтдын марш, Гена матар хүүхэлдэйн киноны Чебурашкагийн дуу зэрэг зохиолуудыг оруулсан. Эäãýýð зохиолыг сонсгохдоо юуны өмнө сурагчдаар аялгууны шинж төрхийг тодорхойлуулах хэрэгтэй. Энэ даалгаврын явцад хүүхдүүд зохиолын аялгуу, хэмнэлийг юуны өмнө анхааралтай сонсож тодорхойлох оролдлого хийнэ. Үүнд:

- Хөгжилтэй цовоо сэргэлэн, уйтгартай, намуун зөөлөн, хурдан удаан гэх мэт тэмдэг нэрээр аялгууны шинж төрхийг тодорхойлнî.

- Аялгууны шинж төрхийг тодорхойлсны дараа түүнд тохирох хэмнэлийн хамсрааг гүйцэтгүүлнэ. Үүний тулд суралцагсад сонсголын ажиглалтаар ритмийн зураглалыг багшийн тусламжтайгаар олж тогтооно.

Дуулах: Бага ангид дуулах үйл нь зөв дуулах аргад сурах, хөгжмийн утга агуулгыг ойлгож, зөв

илэрхийлэхэд чиглэнэ. . Үүнд: - Дуу авианы зохион байгуулалт- Хэллэг- Амьсгаа- Хүч- Өнгө цэвэршүүлэх- Дуу хоолойн багтаамжийг өргөтгөх- Хөгжмийн сонсголыг хөгжүүлэх зэрэг болно.

Ийм учраас ярианы өндөрлөг, дуу авианы өндөрлөгийн ялгааг ойлгуулж дан /унисон/ хоолойн дуулалтыг эзэмшүүлнэ. Дан хоолойн дуулалтыг эзэмшүүлэх явцдаа дуулах техник эзэмшүүлэх ажиллагааг хослуулна.Дууны уран бүтээл дээр ажиллахдаа дууг сонсгож, хүндрэлтэй хэсгийн тайлбар, мэдээлэл хийсний дараа заах үйл ажиллагаанд орно. Заахдаа сурагчдын хараа, сонсгол, хөдөлгөөний сэрлүүдийг нэгтгэсэн үйлийг хийх ба багшийн гарын дохио нь өндөрлөг, хэмнэл, хэллэг, амьсгаа, дуулахуйн ур дүйг мэдрүүлэхэд чиглэнэ. Дууны уран бүтээлийг хүүхдийн боломж, онцлогт тохируулан сонгоогүйгээс үг хэллэг, аялгуу, хэмнэл, хурд, диапазон, регистр, амьсгааны гэх мэт хүндрэл, бэрхшээл тулгарч болохыг санаарай. Үүнээс гадна хэл яриагаар дамжуулан хэмнэлийн сонсголыг хөгжүүлэх боломжтой. Жишээ нь: хурц тод хэллэг, өгүүлэн ярих, нэрлэх, тоолох, тоочих, яриан дунд амьсгаа авах, түр зогсох нь бүгд тодорхой хэмнэлтэй. Иймээс дууны үг, шүлэг, яруу найраг, өгүүллэг, ардын аман зохиолоос үлгэр, хэлц үг, зүйр үг, түргэн хэллэг, оньсого тааврыг утга илэрхийлж зөв уншуулах нь хэмнэлийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх, дикц /тод хэллэг/ сайжруулах, амьсгааны багтаамж тэлэх, хэллэг зүгшрүүлэх чухал арга хэрэглүүр болно.

Хөгжимт хөдөлгөөн:

Өндөрлөгийн сонсгол, хэмнэлийн мэдрэмж нь мэдрэлийн булчингуудын үйл ажиллагаатай олон талаар холбоотой хөгждөг. Иймээс хүүхдийг хөгжүүлэх тулгуур дохионы арга, хөдөлгөөнд тулгуурласан гарын дасгал, хөгжимт хөдөлгөөнийг түлхүү ашиглахаар оруулж өгсөн.Хөгжимт хөдөлгөөн, тоглоомыг тэдний юу сонирхож, мэдэхийг хүсч байгаа болон тэдний эргэн тойронд гарч буй дуу чимээ, дүрслэлээс сэдэвлэж хийх нь тохиромжтой байдаг.

Хөгжимт хөдөлгөөн хийх, тоглох зэрэг нь хэмнэлийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх, биеийн том жижиг булчингийн хөгжлийг хангах, хүүхдийн бие даасан байдал, өөрийгөө илэрхийлэх чадвар, бүтээлч сэтгэлгээг практик үйл ажиллагаанд тулгуурлан хөгжүүлэхэд чухал алхам болно.I ангид хэмнэлийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх зорилгоор хөгжимт хөдөлгөөн бүхий хэмнэлийн олон хувилбарт дасгалыг оруулж, хэмнэлийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх үйл ажиллагааг маш энгийн дасгалаар ажиллаж аажмаар хүндрүүлэх хэрэгтэй.

ХОЁРДУГААР АНГИЙН ХӨГЖМИЙН ХИЧЭЭЛИЙНАРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

Хүрэх үр дүн:- Хөгжмийн уран бүтээлийг сонсох сонирхолтой, зохиолын утга агуулгыг ойлгодог

хэмнэлийн болон хөгжмийн эгшиг, өнгө аясын мэдрэмжтэй, дуу, бүжиг, маршийн шинж төрх, төрөл зүйлийг сонсож ялгадаг байх, хүрээлэн буй орчин, урлагийн энгийн бүтээлийг ажиглах, сонсох, хоорондын уялдаа холбоог таньж мэдэх

- Дууны өнгө, үг хэллэг, айзам хэмжээ, амьсгааг зөв хуваарилан дуулахыг эрмэлздэг байх Дан хоолойгоор ноотоор дуулах

- Энгийн хэмнэлийг сонсож хүчтэй сул хувийг мэдэрч хөг аялгуунд тохируулан хэмнэлийн хамсраа хийж гүйцэтгэх, хөгжмийн энгийн зэмсгийн дуугаралтыг таньж ялгадаг байх

- Хүчтэй сул хувийг мэдэрч хөдөлгөөнөө зохицуулдаг, нэг хөдөлгөөнөөс нөгөөд шилжих шилжилтийг хэмжээнд тохируулан гүйцэтгэдэг байх, аялгууны шинж төрхөд тохируулан хөгжимт хөдөлгөөн хийх

- Тодорхой сэдэвт тохирох дуу авиа, хэмнэлийг сонгох, дэс дараалалд оруулах, дуу авиа болон хэмнэлийг хослуулах, өгөгдсөн заавар удирдамжыг мөрдөн зураглал, зохиомж хийх

Суралцахуйн зорилт Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдхүүн

Байгалийн дуу чимээний өнгө аясыг сонсож сурах

- Сурагчдад дараах чиглүүлэх асуултаар өмнөх төсөөлөл, ойлголтыг сэргээн санаж, сонсох хөгжимтэй холбох Үүнд:

- Сонссон дуу чимээгээ дотроо дүрслэн бодох.- Сонссон чимээ болгоноо тэмдэглэж авах.- Хөгжмөө жилийн 4 улирлын өнгө будагтай холбож

сонсох - Байгалийн үзэгдлийн хурд хүчийг зургаар шүлгээр

хэрхэн илэрхийлснийг ажиглан хөгжимтэйгээ холбож сонсох

- Хөгжмийн дуу авианы өндөр нам, урт богиныг сонсоод ялган тодорхойлж тэмдэглэх.

- Эгшгийн өндөр намыг илэрхийлсэн зураглалыг унших, ойлгосноо тайлбарлах

Ц.Намсрайжав“Хувдай ишигний паян”К.Сен-Санс “Загас”, “ Хун”

Эгшгийн өндөр намыг сонсох, тодорхойлох, хөгжмийн эгшиг тэмдэглэгээг харж сонсох

Хүний дуу хоолойн өнгө аясыг сонсох

Хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлтийн өнгө аясыг сонсох

Аялгууны чиглэл

- Өндөрийн зураглалаар дуулах, гарын дохиотой хослуулах

- Янз бүрийн регистр дэх хөгжмийн дуу авиаг сонсож өөр хооронд нь харьцуулж онцлог ялгаа /өнгө аяс/ шинж төрх, хүчийг тодорхойлох.

- Өгөгдсөн дүр төрх, шинж байдлыг эгшгийн өндөр нам болон өндрийн зураглалаар илэрхийлэх

- Сонссон аялгууг дүрслэн бодох улмаар зурах, бичих, гарын хөдөлгөөнөөр дүрслэн илэрхийлэх.

- Амьд ба амьгүй байгалийн юмс үзэгдлийг хөгжмийн дуу авиа, хэмнэл, хурд хүчээр илэрхийлэх.

- Эгшгийн урт богино, өндөр намыг сонсож ялган таних, түүнийг ноотоор бичиж тэмдэглэх.

- Эгшгийн өгсөх, уруудах дарааллын зүй тогтлыг олж тогтоох, чээжлэх.

- Хүний дуу хоолойн эгшиглэлтийн өнгө аясыг сонсож таних.

- Толгойн болон цээжний дуугаралтыг сонсож мэдрэх.

- Хүний дуу хоолойн дуугаралтыг сонсоод өнгө аясыг тодорхойлох. Жишээ нь: найзаа олж тоглох, аав, ээж, хүү, охины дүрд тоглож дуу хоолойн өнгө аясыг тодорхойлох.

- Хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлтийн өнгө аясыг сонсож таних, ярилцах.

- Утсан болон үлээвэр, цохивор хөгжмийн зэмсгийн дуу авианы эх үүсвэрийг мэдэх

- Чавхдаст хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлтийн өнгө аясыг сонсож таних

- Эгшгийн хөдөлгөөнийг ажиглаж тогтоох- Өгсөх, уруудах, долгиолох, үсрэх хөдөлгөөнийг олж

хөдөлгөөнийг сонсож сурах

таних, ойлгох- Өгөгдсөн зураглалаар тодорхой чиглэлд аялга

зохиох- Ноот бичлэгт ажиглалт хийж аялгууны чиглэл

хөдөлгөөнийг тодорхойлох- Хялбар аялгууны хэсгийг сонсож хөдөлгөөний

чиглэлийг тогтоох, гарын тулгуур дохиог хослуулах- Хялбар дасгал, жижиг хэмжээтэй аялгууны хэмнэл,

хурд, хүч, өнгө аясыг сонсож тодорхойлох.- Хөгжмийн төрөл зүйл /дуут бүжиг, дуут марш/-ийг

сонсож шинж төрх, ялгааг ойлгох.- Хөгжмийн зохиолыг сонсож аялгууны шинж төрх,

айзам хэмжээ, өнгө аяс, хэмнэл хурд, хүчний нийлэмжээр мэдрэх, ойлгох, тайлбарлах,

- Хөгжим сонсож, аялгууны шинж төрхийг тодорхойлох. Жишээ нь: хурдан шаламгай, удаан, түгшүүртэй г. м

- Баавгай, хэрэм зохиолыг сонсоод аялгууг харьцуулж, дүрийг тодорхойлох.

- Байгалийн зургаас аялгууны шинж төрх, хүчийг мэдэрч илэрхийлэх.

- Хөгжим сонсоод юу дүрслэгдсэнийг ярилцах.

Энгийн хэмнэлийг эгшгийн өндөр намтай холбон дуулах

Хялбар дасгал, эгшгийн цувааг ноотоор дуулах, үг хэллэг, үгийн хуваарийг зөв илэрхийлж, амьсгааг зөв авч дуулж сурах,

- Зөв дуулах арга барилд суралцах.- Хөгжмийн эгшгийн цувааг янз бүрийн хэмнэлээр

дуулах (өгсөх, уруудах чиглэлээр, хагас, дөрөвт, наймт, арван зургаат, цэгтэй, зогсоцтой, синкопа ритмээр,)

- Дууны үг аялгууг зөв дуулах- Амьсгалаа зөв хуваарилж, бусадтай хамтран нэгэн

жигд, нэг өнгөөр дуулах- Дуу авианы өндөр нам, урт богино, хурд хүчийг

илэрхийлж дуулах, гарын хөдөлгөөнөөр дүрслэн үзүүлэх.

- Энгийн хэмнэлийг эгшгийн өндөр намтай холбон дуулах

- Үндсэн 7 эгшгийн цувааг янз бүрийн ритмээр дуулах, дуулахдаа гарын тулгуур дохио ашиглах

- Үндсэн 7 эгшгийг янз бүрийн дараалалд оруулж,

Ая.С.БатболдҮг. О.Сундуй “Есөн сарын нэгэн”

Ая.Г.ПүрэвдоржҮг. Ж.Дашдондог “Байгаль эхийн хүүхдүүд”

график дүрслэлийн дагуу өгсөх, уруудах давтах дарааллаар ноотоор дуулах

- Хялбар дуу, аялгууны хөдөлгөөнийг гараар дүрслэн дуулах

- Ноотыг тоон болон дүрст тэмдэглэгээгээр бичих, унших, дуулах

- Өрөг дараалсан хөдөлгөөн бүхий хялбар аялгууг ноотоор дуулах

Өөрийгөө болон бусдыг сонсож ансамбльтай дуулах

- Бүтэн, хагас, дөрөвт ноот ба тэдгээр ноотны паузыг ялган таних, зогсоцтой дуу болон дасгал дуулах

- Амьсгааны техникийг зөв эзэмших. Ж.нь: Цэцэг үнэрлэх,Лааны дөлийг унтраалгүйгээр жигд үлээх, Алчуур үлээх гэх мэт энгийн аргаар амьсгааг эзэмших,

- Нар ойроор хүрээлэв үү Холуур хүрээлэв үү, Ороо бор Жороо хул, Суран жолоо Хулан жороо зэрэг хэллэг хөгжүүлэх дасгалыг

удаанаас аажим хурдсах байдлаар, алдаагүй, зөв цэвэр тод хэлэх.

Дууны утга агуулгыг ойлгож, сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж /нюанстай/ дуулах

- Дуулах явцдаа өөрийгөө болон бусдыг сонсож ансамбльтай, өнгө цэвэр, үг хэллэг тод дуулах

- Дуу, жижиг хэмжээний аязын эгшгийн хөдөлгөөн /өндөр нам, үсрэлттэй, өгссөн, уруудсан/-ийг сонсож мэдрэх, утга агуулгатай холбон ойлгож дуулна.

- Хөгжмийн энгийн хэлбэрүүд, дууны дахилт бадаг хэсгийг сонсож дуулна.

- Дуулахдаа баг болон зохион байгуулагдаж канон хийж дуулах.

- Юмс үзэгдлийн дуугаралт, шинж төрхийг өндөр нам эгшгээр илэрхийлэх

- Дууны утга агуулгыг ойлгож, хүчтэй сул хувийг илэрхийлж дуулах

- Дууны утга агуулгыг илэрхийлж уран яруу дуулах

- Дуулахдаа бусдыгаа сонсож нюанстай дуулах

- Хялбар дуу, дасгалыг ноотоор дуулж, хэмнэлийн хамсраа хийх

- Дуу хоолойн өнгө аясаар сэтгэлийн хөдөлгөөнөө илэрхийлж дуулах

Дуулах үедээ хөгжмийн энгийн зэмсгээр хэмнэлийн хамсраа хийж сурах

- Дууны өнгө аясыг зөв, тод илэрхийлж дуулах. Жишээ нь:дууг зөөлөн, хөгжилтэй, сэргэлэн г.м- Бүүвэйн дууны хэмнэлээр хөгжимдөх- Ёохор дууны аянд хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдөх - Зураглалаас тодорхой хүчийг мэдрэх- Зохиолын хэсгээс болон дууны бадаг дахилтаас 2-4 такт хэмнэлийг хамсран хөгжимдөх

- Бөмбөр, савх, товшуураар нэгэн жигд хөгжимдөх.- Хэмнэлээр хөгжимдөх Жишээ нь: өөрсдийн мэдэх аялгуутай зүйр цэцэн үгийг холбож дуулж

хэмнэлээр хөгжимдөх- Энгийн хэмнэлийг сонсоод дагаж хөгжимдөх, хөгжимдөхдөө хурд, хүчийг зөв илэрхийлж

тоглох

Ая. Б.Цогоо “Туулай”

До, ре, ми, фа, соль, ля, си, до2 –си, ля, соль, фа, ми, ре, до....

Амьсгаанд тулгуурлах

Сонсголын аппарат

Хөгжмийн эгшиг тэмдэглэгээг уншиж зөв хөгжимдөх, хүчтэй сул хувийг мэдэрч хөгжимдөх

- Өгөгдсөн хэмнэлийг ноотоор хө

Ангид байх хөгжмийн энгийн зэмсгүүд...гм

гжимдөх

- Хөгжмийн

, хүчийг зөв илэ

арж хэмнэлээ

- Дуу болон дан хөг

жмийн аязыг сонс

л хувийг ялган н

ийн хамсраа

- Аялгууны айзам хэ

мжээг мэдэрч хүч

г илэрхийлж ноот

хамсраа хий

- Дууны утга агуулг

а, дүр дүрслэлий

өлөө илэрхийлэн

жимдөх

- Хэмнэлийн

раглалуудыг унши

ээнд нийлүүлэн хөгжимдөх

Өөрийгөө болон бусдыг сонсож хөгжмийн энгийн зэмсгээр ансамбльтай хөгжимдөх - Өгөгдсөн аялгуунд хө

мсраа хийж - Дууны хэсгээс энгий

н зэмсгээр дагаж хөг

зогсоц /пауз/-г зөв

ж сурах

- Гоцлол, цөөхү

л, гурвал, дөрвөл хэ

йлгож, хөгж- Цэгтэй ноот, зогсоц

ыг өгөгдсөн хэмжээни

эмнэлээр хөгжимдөх

Сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэн хөгжимдөх

- Сэтгэ

хөдөлгөөнөө илэрхийлж ганц

аараа болон анги хамт олно

ороо

- Хөгжмийн зохиолын ая

лгууны шинж төрхийг сэтгэл

хөдллөлтэй холбон хөгжимд

өх

Хөгжмийн зохиолын айзам хэмжээг мэдэрч хөгжимт хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх

Хэрэгсэл /алчуур, тууз, савх, дарцаг/ ашиглан хөгжимт хөдөлгөөн хийж сурах

- Хөгжимт тоглоомоор дамжуулан

Бөмбөр, савх, товшуурСамбарт бичсэн болон цахим хэлбэрээр бичсэ

хөдөлгөөнөө зохицуулах аргад

н дасгал, богино хэмжээний зохиолын дүрс зураглал, ноот

Хөгжимт хө

суралцах

- Дуу хоолойн өнгө аяс

дөлгөөн:- Э

рвээхий

- Лаа

- Хунгийн бүжиг

- Ца

аар сэтгэлийн хөдөлг

сан ширхэг

рхийлж дүрд хувирч т

гийг үзээд тодорхой

агуу хөдөлгөөнийг ду

х /биелгээ, түлээчин

р дүрслэлийг хэрэгсэ

хөдөлгөөнөөр илэрхи

уур, тууз, зураг, ба

иглэлийг олж тогтоох

хөдөлгөөн хийх

- Хөгж

элд тохируулж хэрэгс

н хөдөлгөөн хийх

- Хөгж

олын утга агуулга, а

инж төрхийг хөдөлгөө

хийлэх

- Хүчтэй сул хув

ны чиглэлийг /өгсөх,

үсрэлттэй г.м/ хэрэ

лан хөдөлгөөнөөр илэ

иг, аялгуут тоглоом,

дасгал хийж гүйцэтгэх.

Тодорхой сэдвээр /эрвээхий, цэцэг, шувуухай/ хөгжимт хөдөлгөөн хийх - Хөгжмийн зохиолын ай

ээ, хүчтэй сул хувийн

йг хөгжимт хөдөлгөөнө

ийлэх.

- Сэтгэл хөдлөлөө

лж ганцаараа болон ан

олноороо дүрд хувир- Хөгжмийн у

тга агуулга, шинж тө

охируулан зураглах б

үжиглэх хөдөлгөөн хи

ах.

- Дуу, аялгууг с

хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх

Аялгууны чиглэл хөдөлгөөнийг мэдэрч хөгжимт хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх - Хөгжмийн дуу авианы өөрчл

лтийг мэдэрч хөдөлгөөн хи

х

- Хялбар дуу, аялгууны хө

өлгөөнийг хэрэгсэлтэй бол

н хэрэгсэлгүй дүрслэн илэ

хийлэх

- Сурсан дуу, бүжгээ

сэтгэл хөдлөлөөр илэрхий

ж тоглох

Өгөгдсөн аялгуунд хөгжмийн энгийн зэмсгээр хэмнэлийн хамсраа зохион хөгжимдөх - Төрөл бүрийн материа

Туршилт 1,2,3..гм /устай лонх, дээс, савлуур-

л ашиглан хөгжмийн эн

дэвсгэр шугам/

Зурагт үзүүлэн...

сэг бүтээх- Энгийн хэмнэлийг өөр

ийнхөөрөө баяжуулан т

шээ нь: Хурууны цохил

рч алга ташилтаар гүй

.- Ө

ндрийн зураглалыг н

өрвүүлэх

- Өгөдсөн аялгу

имт хөдөлгөөн хийх /Ө

ртай сэдвээр/

Хөгжмийн энгийн зэмсэг ашиглан хэмнэл зохиох - Дуу авиа

н өндрийн зураглалаар илэ

лэх /дагаж дуулах, хэмнэл

баяжуула

- Тодорхой өндөрлөггүй з

эмсэг ашиглан хэмнэл - Энгийн хэ

мнэлийг өөрийнхөөрөө баяж

н тоглох

- Дуу, аялгуунд хэмнэ

н хамсраа хийж хөгжимдөх,

нэлийг цааш баяжуулан тоглох

Өгөгдсөн график зураглалаар аялгуу зохиох /өгсөх, уруудах, давтах - Өгөгдсөн аялгуунд хөгжимт

өлгөөн зохиомж- Сонссон дуу аялг

уугаа дотроо дүрслэн бодож

маар график дүрслэлээр илэ

йлж зура- Өгөгдсөн аялгуунд кано

н хийж з- Дуу, аялгууны хэмнэ

лд тохируулан хөдөлгөө

охиомжлох

Аялгууны шинж төрхөд тохируулан чөлөөт хөдөлгөөн зохиомжлох - Хөгжмийн зохиолы

Зураглалын янз бүрийн хувилбарууд, дасгалу

н аялгууны шинж төрх

уд, 2 такт ноот

ируулан өөрийнхөөрөө

гөөн зохи

- Хөдөлгөөн хийхдээ

хөгжмийн элементүүд

рэглэх. Жишээ нь : у

ино хэмнэл, өндөр на

өх уруудах чиглэл, ч

ул хүч,

- хурдан удаан темп

, өнгө аяс, шинж төрх

- Өөрс

дийн сурсан дууны аялгууны

шинж төрх, хэмнэлд тулгуу

рлан хөдөлгөөн зохиомжлох

Багшид өгөх санамж: Хөтөлбөрийн агуулгыг хэрэгжүүлэх арга зүйг хүүхдийн танин мэдэхүйн түвшин, хөгжлийн онцлогт тохируулан сонгож, агуулгаа тэдний амьдралын туршлага, өдөр тутмын хэрэглээнд нийцүүлэх шаардлагатай. Гэр бүл, анги хамт олон, багшийн дуу хоолойн өнгө аясын өөрчлөлтийг сэтгэл хөдлөлтэй холбон тайлбарлах, дүрд хувирч тоглох, дуулах г.м Өмнөх анги, улирлуудын хөгжмийн хичээлийн ерөнхий бүтэц, зохион байгуулалт хадгалагдана. Үйл ажиллагааны нэгдмэл бүтэц нь хүүхдийн хөгжмийн сонсгол, өндөрлөгийн сонсгол, өнгөний сонсгол, хүчдэл /динамик/-ийн сонсголыг цогцоор хөгжүүлэхэд чиглэгддэгийг санах хэрэгтэй. Учир нь хөгжмийн сонсгол нь уран бүтээлийг хүртэж, хүлээж авах чадвартай холбоотой байдаг.

Бага боловсролын түвшинд дуу заах үйл ажиллагаа нь зөв дуулах аргад сургах, өнгө тогтоох, дан хоолойн дуулалтыг эзэмшүүлэх, хөгжмийн утга агуулгыг үнэн зөв илэрхийлж сурахад чиглэнэ. Дан хоолойн дуулалтыг эзэмшүүлэх явцдаа зөв, цэвэр, дуулах арга барил буюу дуулах техникийг эзэмшүүлэх ажиллагааг хослуулна. Үүнд:

• Дуу авианы зохион байгуулалт• хэллэг• амьсгаа• хүч• өнгө• дуу хоолойн багтаамжийг өргөтгөх• хөгжмийн сонсголыг хөгжүүлэх зэрэг болно.

Хөгжмийн хичээлийн үед дуулах үеийн биеийн байршил, өөрийгөө хэрхэн сонсох, нөхдийгөө хэрхэн сонсож дуулах, удирдаач багшийн гарын дохиог хэрхэн харж, унших зөвлөгөөг өгнө. Дууны уран бүтээл дээр ажиллахдаа дууг сонсгож тайлбар мэдээлэл хийсний дараа, заах үйл ажиллагаанд орно. Заахдаа сурагчдын хараа, сонсгол, хөдөлгөөний сэрлүүдийг нэгтгэсэн үйлийг хийх бөгөөд багшийн гарын дохио нь өндөрлөг, хэмнэл, хэллэг, амьсгаа, дуулахуйн ур дүйг мэдрүүлэх ёстой. Дууны утга агуулгыг мэдэрч дуулах нь уран бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлдэг. Иймээс уран бүтээлийн тухай яриа зайлшгүй шаардлагатай.Дууг заахад учрах бэрхшээлүүд нь үг хэллэг аялгуу, хэмнэл, хурд, диапазон, регистр, амьсгааны гэх мэт байж болно. Эдгээр хүндрэл бэрхшээл нь уран бүтээлийг хүүхдийн боломж, онцлогт тохируулан сонгоогүйгээс ихэвчлэн учирдаг болохыг санах хэрэгтэй.

Хөгжим сонсгох үйл ажиллагаа нь хүүхдээс анхаарлын төвлөрөлт, сонсголын ажиглалт, өнгө аяс, аялгууны шинж төрх, хэмнэлийн мэдрэмж, хөдөлгөөний эвсэл, хурдыг шаарддаг.Хүүхдийн өөрийнх нь амьдралын туршлагад тулгуурлан аливаа юмс үзэгдлийг хөдөлгөөнөөр дамжуулан олгох нь илүү үр дүнтэй, сонирхолтой байдаг.

Хөгжим сонсох:Хөгжим сонсож утга агуулга, хөгжмийн дүрийг хүртэхэд сонсголын ажиглалт чухал үүрэгтэй тул хөгжим хэрхэн яаж сонсох зөвлөгөөг байнга өгч байх хэрэгтэй. Хөгжим сонсох үйл ажиллагаагаар хөгжмийн зохиолын аялгууны шинж төрх, өнгө аяс, хурд, хүчийг илэрхийлсэн зураглал, тэмдэглэгээг ашиглаж болно.

Хөтөлбөрт орсноос гадна сонсох зохиолуудыг сонгохдоо сонирхолтой, хөгжилтэй, хөнгөн цовоо эсвэл намуун зөөлөн, гуниглуун янз бүрийн шинж төрхтэй урын сангаар бүрдүүлэх хэрэгтэй. Хүүхэд хөгжим сонсоод сэтгэлдээ хийсвэрлэн, дүрслэл үүсгэн ургуулан бодож, сэтгэл хөдлөлийн үүднээс баярлах, гуниглах, эргэцүүлэн дурсах зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөнд ордог.Ийм учраас аливаа хөгжмийг сонсгохдоо өгүүллэг, шүлэг, яруу найрагтай агуулгын хувьд холбон ярих нь сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжийг хөгжүүлэхэд үр дүнтэй арга болно.

Дуулах: II ангид дуу заах үйл ажиллагаа нь зөв дуулах аргад сургах, өнгө тогтоох, дан хоолойн дуулалтыг эзэмшүүлэх, хөгжмийн утга агуулгыг үнэн зөв илэрхийлж сурахад чиглэгдэх бөгөөд сурагчдад дуулах үйл ажиллагаагаар дамжуулан дараах чадваруудыг эзэмшүүлнэ.

• Үг хэллэг тод, дуудлага тодорхой байх• Бусдыг сонсож, нийцэж дуулах (зэрэг эхлэх, төгсөх, ижил хурдацтай)• Агуулгад тохируулан өнгө аясыг зөв илэрхийлж дуулах

Дан хоолойн дуулалтыг эзэмшүүлэх явцдаа зөв, цэвэр, дуулах арга барил буюу дуулах техникийг эзэмшүүлэх ажиллагааг хослуулна. Дууны уран бүтээл дээр ажиллахдаа дууг сонсгож, тайлбар мэдээлэл хийсний дараа заах үйл ажиллагаа явагдана. Заахдаа дууны хүндрэлтэй хэсгийн ноотыг ажиглуулах, хэмнэлээр алга ташуулах, дуулалтын хүч, өндөрлөг, хэллэг, амьсгааг мэдрүүлэх хэрэгтэй

Сурагчдыг дуулах үед амьсгааны техникийг анхаарч ажиллана. Амьсгааны техникийг хөгжүүлэхэд амьсгааны дасгал / түргэн хэллэг, хэллэг зүгшрүүлэх дасгал, хэл ба уруулын дасгал/ удаавтар хурдтай дуу дасгалыг сонгож болно. Ардын аман зохиолын төрлүүдийг хялбар аялгуунд хадаж хөг шилжүүлэн дуулуулах нь хоолойн царааг өгсөх чиглэлд өргөтгөх, өнгө тогтоох, өнгө цэвэршүүлэх, амьсгааны багтаамжийг тэлэх ач холбогдолтой.Ноотоор дуулах үйл ажиллагааг амжилттай үр дүнтэй болгох нэг арга бол дуулах гэж буй дасгал, аялгуундаа анализ хийж ойлгож, мэдэж дуулах явдал хамгийн чухал.Суралцагсдыг ноотоор дуулах чадварт сургахдаа гаргадаг бидний хамгийн том алдаа бол чухам юу дуулах гэж байгаагаа, дуулах хөдөлгөөн хаашаа чиглэж буйг, ямар зайнд хаашаа хөдлөхөө мэдэхгүйгээр шууд л эхний нооттой ноцолдож эхэлдэг явдал юм. Иймд бид ноотоор дуулах дуу, дасгалын ноот бичлэгт ажиглалт хийх арга чадварт сургах нь амжилтын эх үндэс гэдгийг мартаж болохгүй. Хүүхдүүд хөгжмийн хичээлээр дууг зөвхөн сурах төдийгүй, уран сайхнаар амьдруулан дуулах чадвар эзэмшдэг. Хүүхдийг бүтээлч үйл ажиллагаанд хамруулдаг дуу, найрал дууны хэсэг нь юуны өмнө дуулах аргад сургах, хамт олноороо хөгжмийн утга агуулгыг зөв илэрхийлэхэд сургана. Зэрэг эхлэх, ижил хурдацтай дуулах, багшийн дохиог ойлгох гэх мэт. Мөн багш шинээр дуу заахын өмнө тухайн дуундаа анализ хийж, хүндрэлтэй хэсгийг нь сонгон авна. Энэхүү мэдрэхүйд багшийн дуулалт, хөгжимдөлт, тайлбар яриа чухал үүрэгтэй. Дууг үр дүнтэй заахын тулд багш та өөрөө дуугаа сайн мэддэг байх бөгөөд тэдэн рүү харж заахын тулд дуугаа сайн судалж, анализ хийж, мөн хөгжимтэйгээ нийлж дадлага хийгээрэй. Мөн тухайн сонгосон дууныхаа зохиогчдыг танилцуулах, түүх домог, аль нутгаас гаралтай, шүлгийн үг нэг бүрийнх нь утгыг ойлгуулан ярих зэргээр тогтмол давтамжтайгаар хичээлдээ ашиглаарай. Үүнээс гадна дууг заахын өмнө заавал хоолойн дасгал өгч байх хэрэгтэй.

Тэднийг дуугаа сайн мэддэг болтол нь дууг давтуулахдаа тэднийг баг болгон хуваарилах, салаа, анги нийтээр, хөвгүүд охид гэх мэтээр дуулах олон янзын аргыг ашиглаж, дуулахдаа өнгө бүрийг цэвэр тод дуулахыг сануулаарай. Ингэж чадвал хүүхэд өөртөө илүү итгэлтэй, дуулж, бүжиглэж, хөгжимдөж сурдаг. Мөн хөгжмийн хичээл нь бусад хичээлтэй байнга холбоотой явагдсанаар хүүхдийн бүтээлч чадварыг хөгжүүлэх, өрнүүлэх ач холбогдолтой. Жишээ нь: зураг, түүх, уран зохиол, биеийн тамир гэх мэт.Сурагчдын дуулах үйл ажиллагааг зохион байгуулахдаа хүүхдүүдийн идэвх сонирхлыг өрнүүлсэн олон хувилбартай, үр дүнтэй аргуудыг тогтмол сургалтандаа ашиглаарай.

Жишээ нь:• Тухайн заах гэж буй дууны эхний бадгийн үгийг самбар дээр дээр бичнэ. Эхний бадгийг

хүүхдүүдэд дуулж өгөөд утга санаа, хэмнэл, шинж төрхийн талаар товч ярилцана. Хүүхдүүд эхний бадгийг сурах хүртэл нь хэд дахин давтуулж, дараа нь бусад бадгуудын үгийг мөн адил самбарт бичиж давтана.

• Ангийн хэн нэг хүүхдийн хичээлийн хэрэглэлээс нэгийг нь нууж байх хооронд нэг хүүхдийг ангиас гарахыг урина.Тэгээд уг хүүхдийг ангид буцаан оруулж, нуусан зүйлд ойртох үед нь бусад хүүхдүүдийг чангаар дуулуулж, харин холдох үед нь намуухнаар дуулуулах замаар уг хүүхдээр нуусан зүйлийг нь “эрж хайлга”. Энэ нь сурсан дуугаа бататгаж дуулахаас гадна хүүхдийн хөгжмийн мэдрэмж, сонсголыг хөгжүүлэх ач холбогдолтой арга юм.

• Дууг нэг нэг мөрөөр нь заахдаа тухайн дууны утга санааг илэрхийлсэн зургуудыг ашиглаарай. Мөн тухайн дууны мөр мөрөнд тохирсон зургуудыг сонгож дарааллаар нь байрлуулах зэргээр дууны үгийг цээжлүүлэх сонирхолтой үйлүүдийг зохион байгуулж болно.

• Мөн дууны эхний бадгийн үгийг самбарт бичиж, хамтдаа дуулж хэд хэдэн удаа давтсаны дараа хүүхдүүдээс нүдээ анихыг хүснэ. Багш тэдэнд мэдэгдэлгүйгээр тэдгээр үгсээс нэгийг нь арилгана. Хүүхдүүд ямар үг байхгүй байгааг ярилцаж олно.

• Бас нэг хувилбар бол дуулах үедээ хүүхдүүдээс ойлгохгүй байгаа үгсээ самбарт бичихийг хүсэж болно. Үгийг тайлбарлаж өгөөд тэдгээр мөрүүдийг дахин дуулуулах замаар бүх хүүхэд дууны аялгуу, үгийг бүрэн гүйцэд ойлгосны дараа дууг үргэлжлүүлэн заана.

Хүүхдүүдийг 3-4 баг болгон хувааж баг тус бүрд дууны нэг нэг бадгийг хуваарилж өгнө. Мөн нэг нэг хуудас цаас тарааж өгөөд, хуваарилж авсан дууных нь бадагтай холбогдох хялбархан зураг зурахыг хүснэ. Ингэснээр хүүхдүүдийн өөрсдийнх нь зурсан зургуудыг нь үзүүлэн таниулах хэрэгсэл болгон ашиглаж дууг дуулуулах боломжтой.

Хөгжимдөх: Хөгжимдөх үйлийн явцад багш ноотны уртасгалт, хэмжээ, хүчтэй сул хувийн харьцаа, зогсоцын тэмдэг зэрэгт анхаарч ажиллах хэрэгтэй. 2 ба 3 хоолойгоор хөгжимдөхдөө бие биенээ сонсож, хэмнэлийг мэдэрч тоглох шаардлагатай. Эгшгийн өндөр намыг хурууны дугаараар дуулах дасгалыг тогтмол хийлгэх нь 3-р ангид бишгүүрээр хөгжимдөх бэлтгэл болох юм. Хөгжмийн энгийн зэмсгээр хөгжимдөх үйлажиллагаа нь хэмнэлийн зураглалыг унших, хөгжимдөх арга барил эзэмших, хэмнэлийн сонсголыг хөгжүүлэх ач холбогдолтой. Энгийн хөгжмийн зэмсгээр дуу болон хөгжмийн аялгуунд хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдөнө. Ингэхдээ хэмнэлийг илэрхийлэх дүрс нь аялгууны шинж төрх, дуулах өнгө аястай хэрхэн холбогдож байгааг ажиглуулж харилцан ярилцах хэрэгтэй.

Энэ үйл ажиллагааны явцад хүүхэд хэмнэлийн бичиглэлийг харж уншиж, гүйцэтгэнэ. Хөгжимдөхийн өмнө багш нэгдсэн хэмжээг урьдчилан өгч өөрийгөө болон бусдыг сонсож зөөлөн, зөв, цэвэр тоглохыг сануулах нь зүйтэй.

• Суралцахуйн удирдамжийг хэрэгжүүлэхдээ • Дуу чимээг сонсоод зөв нэрлэх• Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө гаргаж тоглох• Хөгжмийн зэмсгүүдийн дуугаралтыг ялгахад нэршилгээг анхаарах• Өөрийн орны болон гадаадын хөгжмийн зохиолчдын хүүхдийн дууны уран бүтээлээс ,

хөтөлбөрт тусгагдсан, улирал, тэмдэглэлт өдрүүд, баяр наадам, тухайн уралдаан тэмцээнд зориулан сонголт хийх

• Удирдаачийн дохиогоор дуулж, хөгжимдөж сурахад дэмжлэг үзүүлэх• Хөгжмийн энгийн зэмсгийг хэрэглээ болгох• Энэ үйл ажиллагааны явцад сурагч хэмнэлийн бичиглэлийг харж, уншиж гүйцэтгэх ба

хөгжимдөхийн өмнө багш хэмжээг урьдчилан өгч өөрийгөө болон бусдыг сонсож зөөлөн зөв цэвэр тоглохыг сануулах.

• Өөрийн сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж дуулж, хөгжимдөх, бүжиглэж сурахад анхаарах.• Хэрэглэгдэхүүнтэй зөв, аюулгүй харьцаж ажиллахад анхаарах• Сонирхолд нь тулгуурлан үйл ажиллагаанд хөтлөх зэргийг анхаарч ажиллах нь зүйтэй.

Орчин үеийн сургалтын зорилго хамтдаа нийгэмшиж амьдрах бөгөөд түүнд суралцах зарчмыг хэрэгжүүлэхэд багшийн ур чадвар, арга зүй чиглэгдэх ёстой. Энэхүү зорилго нь бүтээлч сэтгэлгээний аргыг хэрэглэх явцад бага ч болов хэрэгжинэ гэдэгт итгэлтэй байна. Тухайлбал: Хоршин суралцах аргаОнцлог: хамтарч суралцах аргуудын нэг хэлбэр бөгөөд олон гишүүнтэы багаар биш зөвхөн хоёулаа ажиллах болно. Гол нь өөрийн үзэл бодлыг боловсруулж баяжуулаад бусдад хүргэх арга замыг ойр дөт хялбар аргаар эрэлхийлэн сонгоход чиглэгдсэн арга. Шинэ хичээлд ашиглавал илүү үр дүнтэй.Ашиглах: багшийн бэлтгэл: хосуудад өгөх 3-5 даалгавар бэлтгэнэ.

• Сурагч хосоо олно. Хостойгоо нэг дор сууна.• Даалгаврын заавраа хэлж өгнө. • Харилцан бие биедээ ярьж өгөх, эсвэл дуулах, хөгжимдөх• Харилцан ярилцаж, дуулж, хөгжимдөсний дараа хамтарч бусдад аль болох олйгомжтой,

оновчтой ярьж, дуулж, хөгжимдөнө. Энэ үед бусдыгаа хянана.• Энэ мэтчилэн бүх хосууд гарсны дараа аль хосынх ойлгомжтой, сонирхолтой болсныг

шалгаруулж болно.

Үүнийг сэргээн санах болон бататгах шатанл бүтээлчээр сэтгэж ашиглаж болно.

Марафон бичлэгийн арга:Онцлог: “Марафон” гүйлтийн нэрээр нэрлэгдсэн арга. Хичээлийн аль ч үед хэрэглэж болох ба ихэвчлэн сэргээн санах, бататгах, мэдлэгийг дүгнэх үед хэрэглэдэг. Гол нь олон хүний санааг бага хугацаанд гаргах, чөлөөтэй сэтгэх, санал бодлоо илэрхийлэх боломжийг олгодог.Ашиглахдаа: I хувилбар. Чөлөөтэй илэрхийлэх гэдгийг гол болговол багшийн өгсөн зааврын дагуу багаараа бичиглэл үйлдэнэ. Бичихдээ нэг цаасан дээр (дэвтэрт) хүн бүр саналаа бичнэ. Бичихдээ цуварч бичнэ.

II хувилбар: Хариуцлагатай, хяналттай, багийн зохион байгуулалттай гэдгийг гол болговол багшийн өгсөн даалгавраар зөв чөлөөтэй уралдаж, бичиглэл үйлдэхийн тулд эхний хүн санааг зөв бичих, дараагийн түнш эхний хүний алдааг хянах, давхардуулахгүй зөв бичих болно. Үүний дараагийн түнш мөн адил хянаж, давхардуулахгүй санаагаа бичнэ.

ГУРАВДУГААР АНГИЙН ХӨГЖМИЙН ХИЧЭЭЛИЙНАРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

Хүрэх үр дүн:

- Урлагийн бүтээлээс төрсөн мэдрэмж, төсөөлөл, бодол санаагаа илэрхийлэхдээ урлагийн ойлголт, үг хэллэгийг ашиглах, эргэлзээтэй зүйлсийг тодруулахыг хичээх

- Ноотоор дуулах, сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэн бусадтай нийцэн дуулах

- Бишгүүр хөгжим ашиглан ноотоор хөгжимдөх

- Хөгжмийн аялгууны өөрчлөлтөд хөдөлгөөнөө зохицуулах

- Тодорхой нэг зорилтод хүрэхийн тулд хөгжмийн элементүүдийг ашиглах, өөрчлөх, баяжуулах

- Дуу авиа, хэмнэлийг үүсгэх, өөрчлөхдөө янз бүрийн хэрэгслийг ашиглах

- Хөгжмийн талаарх ажиглалт, бодол санаагаа хөдөлгөөн, дуу хоолой эсвэл дүрслэн урлах аргаар бүтээлчээр илэрхийлэх, тайлбарлах

Суралцахуйн зорилт Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

Хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлтийн өнгө аясыг сонсож сурах

Хөгжмийн уран бүтээлээс /хурд, хүчийг/ уран илэрхийллийн аргыг сонсох

Ноот бичлэгийг харж сонсох

- Хөгжмийн дуу авиа нь урт богино, өндөр нам, чанга сул, удаан түргэн эгшиглэдэг гэдэг сурагчдын өмнөх ойлголт, мэдлэгт тулгуурлан амьтдын онцлог авир төрхөөр аялгууны үндсэн шинжийг гаргуулан ярилцаж бататгах.

- Сурагчдаар өөрсдийн мэдэх аль болох олон тооны хөгжмийн зэмсэг нэрлүүлэх.

- Сурагчдын нэрлэсэн хөгжмийн зэмсгүүдийг нэгтгэн жагсаалт гаргах.

- Хөгтэй, хөггүй зэмсгээр нэрлэж, ангилах. - Хөгжмийн зэмсгүүдийн эгшиглэлтийн өнгө

аяс, хүчийг тодорхойлж, зөв холбох- Тайлбараа аман болон бичгэн хэлбэрээр

хийх. - Шаргал талаар Шатрын хүүнүүд Утсан хоолойгоор Уянгалан дуулна. Тэр юу вэ? Хөндлөн мод Хөг эгшигтэй. Тэр юу вэ? г.м оньсогыг

тааж зэмсгийн дуугаралттай холбон дүрслэх зэрэг ажлыг бүлгээр, хосоор гүйцэтгэх.

- Сурагчдын сэтгэн бодох чадварыг хөгжүүлэх асуултаар хөтлөх

- Бөмбөр, цан, шигшүүр, хонх зэрэг хөгжмийн зэмсгүүдийг ашиглаж “Байгалийн үзэгдэл” сэдэвт тоглолт хийх.

- “Ногоон дэлхийгээ аварья” дүрс билэгийг үзэж байгалийн сүйрлийг хөгжмөөр хэрхэн илэрхийлж байгааг ярилцах. Хөгжмийн уран бүтээлээс /хурд, хүчийг/ уран илэрхийллийн аргыг сонсох

- Хялбар дуу, дасгалын ноот бичлэгт ажиглалт хийж сонсох /өндөрлөг, хэмнэл, аялгууны чиглэл, хүчтэй сул хувь, айзам хэмжээ/

- Сонссон дуу аялгуугаа дүрслэн бодож улмаар график дүрслэлээр илэрхийлж зурах, бичих

- Аялгууны хөдөлгөөн, хэмнэл, хурд, хүчийг хөгжмийн зохиолоос сонсож тодорхойлох

- Хөгжмийн зохиолын айзам хэмжээ, хүчтэй сул хувийг мэдэрч сонсох

- Ноот бичлэгийг хөгжим сонсох үйл ажиллагаатай хослуулан хараа болон сонсголын мэдрэмжээр нэгтгэн ойлгох

- Аялгуу, регистр /чалх/, багтаамж, царааг хөгжмийн бүтээлээс сонсож мэдэх, тодорхойлох

- “Ногоон дэлхийгээ аварья”

- “Хоёр ишиг”- Б.Шарав- “Сүхийн цагаан

морь”- П.И.Чайковский- “Хятад бүжиг”

Хөгжмийн зэмсгийн зурагт үзүүлэн

Хөгжмийн зэмсгүүдийн дуугаралттай бичлэг

- Л.Мөрдорж “Хаврын шувууд ирлээ”

- Ж.Бизе “Кармен”- Д.Кабалевский

“Бүрээч, бөмбөрч”

- М.И.Глинка “ Вальс”

- П.И.Чайковский “Цөмөөхэй”

Багшид өгөх санамж:

3-р ангийн хөгжмийн хөтөлбөрийн агуулга нь сонсох, дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх, зохион найруулах чадварт тулгуурлан хэрэгжинэ. Суралцагсад ноотоор дуулж, хөгжимдөж, хөгжмийн хэлийг эзэмшин, хөгжмөөр дамжуулан уран бүтээлийн хэлбэр, төрлүүдийг ойлгох, аажмаар хэрэглээ болгож, авьяасаа бүтээлчээр хөгжүүлэх, сурах ерөнхий арга барилаас эзэмших, бүтээлчээр хөгжих боломжтой юм.1,2-р ангийн хөгжмийн хичээлийн ерөнхий бүтэц, зохион байгуулалт хэвээр хадгалагдана. Хөтөлбөрийн агуулгаар дамжуулан суралцагчдаар ажиглах, турших, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, зурж дүрслэх, дуулах, хөгжмийн энгийн зэмсгээр хөгжимдөх, хөгжимт хөдөлгөөн хийх, зохион найруулах зэрэг өөрсдийнх нь идэвхитэй үйл ажиллагааг өрнүүлж бодит чадвар, бүтээлч арга барил эзэмшүүлэхийг зорих хэрэгтэй. Үйл ажиллагааны энэ нэгдмэл бүтэц нь хүүхдийн хөгжмийн сонсгол /хэмнэлийн, өндөрлөгийн, өнгөний, хүчдэлийн, дотоод сонсгол/-ын төрлүүдийг хөгжүүлэхэд чиглэгддэгийг санаж хичээлээ төлөвлөх нь чухал.

Ноот уншиж сурахад бэлтгэхдээ:• Сурагчдын бодож сэтгэж, танин мэдэхийн төлөө тэмүүлэх эрмэлзлийг бий болгох• Өөрийн мэддэг дуу, сонсголд хоногшсон хялбар аялгууг сонгон ашиглах• Эгшиг хоорондын зайн харьцааг мэдрүүлэх график дүрслэл, гарын тулгуур дохио

ашиглах• Ноот бичлэг, гарын дохио, график зураглалыг хэрхэн ойлгож дуулснаа

тайлбарлах, харилцан ярилцах хэрэгтэй. Энэ нь ноот бичлэгт хүндрэлгүйгээр хялбар шилжих нөхцөлийг бүрдүүлэх арга болно. Суралцагчид I – II ангидаа ноот бичлэгт эгшгийн нарийн бүдүүн дуугаралтыг өндрийг заасан зураглалаар, харин урт богиныг том жижиг тодорхой дүрсээр тэмдэглэдгийг маш сайн ойлгож авсан байх ёстой.Өөрөөр хэлбэл III ангийн ноот унших чадварын бэлтгэл суурь нь I – II ангидаа тавигдсан байна.

Хөгжим сонсох үйл ажиллагаагаар хөгжмийн зохиолын аялгууны шинж төрх, өнгө аяс, хурд хүчийг илэрхийлсэн график тэмдэглэгээг ашиглаж болно. Сонсох хөгжмийн зохиолууд нь уран сайхны өндөр ач холбогдолтой, хүүхдэд сонирхолтой сурган хүмүүжүүлэх өргөн цар хүрээтэй, хөгжилтэй, хөнгөн цовоо,намуун зөөлөн, гуниглуун гэх мэт янз бүрийн шинж төрхтэй урын сангаас бүрдэнэ. Хөгжим сонсож утга агуулга, хөгжмийн дүрийг хүртэхэд сонсголын ажиглалт чухал үүрэгтэй тул хөгжим хэрхэн, яаж сонсох зөвлөгөөг байнга өгч байх хэрэгтэй.

Хөгжим сонсоод ойлгоно гэдэг нь ухамсартай сэтгэл хөдлөлийн илрэл юм. Иймээс хөгжим сонсох үйл ажиллагааг сэтгэл хөдлөлд тулгуурлан явуулна. Жишээ нь: Э.Чойдог “Жалам хар”, “Бүүвэйн дуу”, “Гэрэлт нарны хүүхдүүд” зэрэг бүтээлүүдээс суралцагсад хөгжмийн хэлний илчлэлт нэг бүрийг анхааралтай сонсож улмаар аялгууны шинж төрх, хэмнэл, хөнгөн цоглог темп, эгшиглэх хүч, гэрэл гэгээтэй өнгө аясыг мэдэрч сэтгэл хөдлөлөөр уран бүтээлд хандах болно. Мөн сурагчид хөгжим сонсоод сэтгэлдээ хийсвэрлэж, дүрслэл үүсгэн ургуулан бодож, сэтгэл хөдлөлийн үүднээс эргэцүүлэн дурсах зэргээр сэтгэлийн хөдөлгөөнд ордог. Иймээс аливаа хөгжмийг сонсгохдоо уран зохиол, яруу найрагтай агуулгын хувьд холбон ярих нь сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжийг хөгжүүлэхэд үр дүнтэй арга болдог. 3-р ангид хөгжмийн утга агуулгыг мэдэрч, зөв илэрхийлж, зөв дуулах аргад сургах үйл ажиллагаа үргэлжилнэ. Цэвэр унисон /дан хоолойн/ дуулалтыг эзэмшүүлэх явцдаа дуулах техник ажиллагааг хослуулж ажиллана

Дуулах үйл ажиллагааны явцад дуулах үеийн биеийн байршил, өөрийгөө болон найз нөхдийгөө хэрхэн сонсож дуулах, удирдаач, багшийн гарын дохиог хэрхэн харж, унших зөвлөгөөг байнга сануулж ажиллана. Дууг заахад учрах хэллэгийн хүндрэлийг давахын тулд тухайн хүндрэлтэй хэсэгт ажиллахад түргэн хэллэг, амьсгааны дасгал /түргэн хэллэг, хэллэг зүгшрүүлэх дасгал, хэл ба уруулын дасгал/ чухал. Ингэхдээ дасгалыг хэмнэлийн хамсраатай хийх нь үр дүнтэй болно. Үүнээс гадна эгшгийн өндөр нам, урт богино, чанга сул, хурдан удааныг мэдэрч, аялгууны шинж төрх, өнгө аясыг хөдөлгөөнөөр дамжуулан дүрслэх, багшийн дохиог ойлгох, бүжгийн элементийг зөв гүйцэтгэх, хөдөлгөөнөө бусадтай хамтран гүйцэтгэх зэрэг хийх, хэрэглэлтэй хөдөлгөөнүүдийг бие даан хийх чадваруудыг зэзэмшсэн байна. Хөгжим сонсоод төрөл бүрийн хөдөлгөөний хувилбаруудыг зохиомжлон гүйцэтгэх үйл ажиллагаа байх нь зохимжтой.

Хөгжим сонсох:Хөгжим сонсох үйл ажилагаагаар хөгжмийн хүртэхүйг хөгжүүлэх нь хөгжмийг олон талаас нь бүрэн тусгахад чухал нөлөөтэй. Тухайлбал: хөгжмийн зохиолын өнгө будаг, хурд хүч, хэмжээ, хэмнэл, аялгууны шинж төрх зэрэг олон шинжийг нэтгэж эндээс дүр бүтнэ. Энэ дүр хэрхэн бүтэх вэ? орон зайн хүртэхүйн тусламжтайгаар хөгжмийн зохиолын хэлбэр, хэмжээ, багтаамж, аялгууны чиглэл зэргийг тусгана. Харин цаг хугацааны хүртэхүйн тусламжтайгаар хөгжимдөх хурд, хэмнэлийг мэдэрдэг. Хөгжим сонсох үйл ажиллагаанд аялгууны хэмнэл, шинж төрх, өнгө аяс, хурд хүчийг илэрхийлсэн зураглал, тэмдэглэгээг ашиглаж болно.

Дуулах:Дуулах үйл ажиллагааны явцад дуулах үеийн биеийн байршил, өөрийгөө хэрхэн сонсох, нөхдийгөө хэрхэн сонсож дуулах, удирдаач багшийн дохиог хэрхэн харж, ноот унших зөвлөгөөг байнга сануулж ажиллана. Мөн хоолойн өвөрмөц цараатай хүүхдийг онцгойлон анхаарч ганцаарчлан ажиллаж хөгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ улирлаас 2 хоолойн дуулалтын эхлэлийг тавьсан байгаа. 2 хоолойгоор дуулах дасгалын төрлүүд нь хоорондоо эрс ялгарамжтай байвал сурагчид хурдан хүлээж авна. Тухайлбал:

a. 2 хоолой эсрэг чиглэлийн хөдөлгөөнтэйb. Нэг хоолой хөдөлж байхад нөгөө хоолой барилттай дуулах гэх мэт. Ноотоор дуулах үйл

ажиллагааг үр дүнтэй болгохын тулд чухам юу дуулах гэж байгаа, дуулах хөдөлгөөн аль чиглэлд, эгшгийн шилжилт хөдөлгөөн ямар зайнд, хаашаа чиглэж буйг ажиглуулах нь чухал.

Хөгжимдөх: Энэ үйл ажиллагаагаар сонсголын ба хэмнэлийн дасгал, эгшиг нэрлэх ба ноотоор дуулах дасгал, хэмнэлээр алга таших, чээжээр бичих дасгалыг нилээд оруулж өгөх хэрэгтэй. Мөн хичээлд ашиглах хөгжмийн зэмсэг ховор тохиолдолд эцэг эхтэй хамтран хөгжмийн зэмсэгтэй болох, гарын доорх материал ашиглан хийх зэргээр бүтээлч санаачлагатай хандаарай.

Хөгжим

ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИЙН ХӨГЖМИЙН ХИЧЭЭЛИЙНАРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

Хүрэх үр дүн:

• Хөгжмийн бүтээлийг сонсож ойлгох, өөрийн мэдрэмж, бодол санаагаа урлагийн

бүтээмжит хэрэгслийг ашиглан дамжуулах, сайжруулах

• Мажор минорын эгшиглэгээний онцлогийг сонсож мэдрэх, хөгжмийн зохиолын энгийн

хэлбэрийг сонсох ойлгох

• Харилцаа болон канон хэлбэрээр дуулах, хоолой салгаж дуулах /хоёр хоолойгоор/

• Бишгүүрээр хөгжимдөх

• Тодорхой сэдвийн дагуу дүр бүтээж, хурд хүчний өөрчлөлтийг мэдэрч хөгжимт

хөдөлгөөн хийх, бүжгийн энгийн элемент бүхий хөгжимт хөдөлгөөн зохиомжлох, бүтээлийн гүйцэтгэлдээ сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх

• Дуу хөгжмийн зохиолоос олон янзын дүрслэлийг мэдэрч, зохиомж хийх, баяжуулах

өөрчлөлт хийх, уран илэхийллийн аргыг ойлгож, хэрэглэж сурах, • Өөрийн болон бусдын бүтээлийг тайлбарлаж, сайжруулах саналаа хэлэх, бусдын

санааг хүлээж авах

Суралцахуйн зорилт

Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

Хөгжмийн зохиолын хөг эгшиглэгээний онцлогийг /мажор, минор/ сонсож мэдрэх ойлгох

- Хөг эгшиглэгээний онцлогийг хөгжмийн уран бүтээлээр дамжуулан сонсож таних, ойлгох

- Мажор, минорын хөгт бичигдсэн зохиолыг харьцуулан сонсох

- Зохиолын утга агуулга, аялгууны шинж төрхийг ярилцаж хөг эгшиглэгээг тодорхойлох

- Хөг эгшиглэгээний онцлогийг зохиолын утга агуулга, дууны шүлгийн санаагаар дамжуулан ойлгох

- Хөг эгшиглэгээний онцлогийг үгээр илэрхийлэх хүндэтгэлтэй, бадрангуй, хурдан цоглог, баяр баясгалантай, уяруу зөөлөн, бодлогошронгуй, намуун зөөлөн, уянгын, гуниглуун, хатуу чанга, эмгэнэлтэй, давшингуй, тэнүүн тайван гэх мэт

Мажорын хөг эгшиглэгээ - А.Вивалди “Хавар”,

Минорын хөг эгшиглэгээ - П.И.Чайковский “Аравдугаар сар”

- Хөгжмийн зохиолын хөг эгшиглэгээг агуулга, аялгууны шинж төрх, өнгө аяс, хурд, хүчтэй холбон тодорхойлох,

Зурагт үзүүлэн,

• Д.Кабалевский “3 охин”

• А.Вивалди “Хавар” П.И.Чайковский “Аравдугаар сар”

• Vivaldi – Spring /youtube.com/

• P. I. Tchaikovsky - "October". Anatoly Zatin (piano)/youtube.com/

-Зурагт үзүүлэн /байгалийн, хөгжмийн зэмсгийн.../

143

Хөгжим

Хөгжмийн зохиолын эгшиглэлтийн хүчийг сонсож мэдрэх, ойлгох

Хөгжмийн зохиолын хөгжимдөлтийн хурдыг сонсож мэдрэх, ойлгох

Хөгжмийн уран бүтээлээс уран илэрхийллийн аргыг /легато, стакатто/ сонсож таних

тайлбарлах Чиглүүлэх асуултыг:- түлхүүр үгээр, - зургаар, - график дүрслэлээр өгөх- Хөгжмийн зохиолын эгшиглэлтийн хүчийг

сонсож мэдрэх, утга агуулгатай холбон тайлбарлах

-- Мажор, минорын хөгт зохиолыг

харьцуулан сонсож эгшиглэх хүч нь зохиолын дүр дүрслэл, утга агуулгаас шалтгаалж буйг олж тогтоох

- Хөгжмийн хүчдэлийн тэмдгүүдийн үүргийг сурах бичгээс уншиж ярилцах, тэмдэглэгээг таних, унших,

- Зохиолын эгшиглэх хүчийг сонсож тодорхойлон, хүчдлийн тэмдгээр илэрхийлэх

- Хүчдлийн тэмдгийг уншаад, дуу хоолой болон хэмнэлээр хөгжимдөж илэрхийлэх

- Хөгжмийн зохиолын хөгжимдөлтийн хурдыг сонсож мэдрэх, утга агуулгатай холбон тайлбарлах

- Мажор, минорын хөгт зохиолыг харьцуулан сонсож хөгжимдөлтийн хурд нь зохиолын дүр дүрслэл, утга агуулгаас шалтгаалж буйг олж тогтоох

- Хөгжимдөх хурдыг тэмдэглэх тэмдэглэгээ, түүний үүргийг сурах бичгээс уншиж ярилцах, тэмдэглэгээг унших, таних, тайлбарлах

- Зохиолын хөгжимдөлтийн хурдыг сонсож тодорхойлон, хурдыг бичиж тэмдэглэх

- Хурдны тэмдэглэгээг уншаад, дуулах болон хэмнэлээр хөгжимдөж илэрхийлэх

- Сонсох хөгжмөөр дамжуулан илэрхийллийн аргуудыг таних. Үүнд:

- Легато- Стаккато- Нонлегато- Глиссандо- 1-3 тэмдэгтэй мажор, минорын хөгт ноот

бичлэгт ажиглалт хийж сонсох- Хөгжмийн зохиолыг сонсоод хэмнэл,

хурд, хүчээр илэрч байгаа дүрслэл, илэрхийллийг ойлгох.

- Өнгөт /зурагтай/ ном хийх, хөгжмийн зохиолын утга санааг өөрийн үгээр ярих, зурган дүрслэлээр хөгжмөө ойлгож

Цахим хичээлүүдХөгжмийн зэмсэгCD, кассетний хөгжимТӨМ, видео болон сонсголын дасгалууд, ноотны бодлогууд, цэгтэй ноот, синкоп хэмнэлтэй видео дасгалууд.

Э.Григ “Эльфүүдийн бүжиг”

Римский Корсаков “Салтан хааны үлгэр” дуурийн 2-р үзэгдлийн оршил хөгжим.

- И.Брамс “Бүүвэйн дуу” \АВ\

- П.И.Чайковский “12 сар” төгөлдөр хуурын цувралын “Цасан доорх яргуй” /4-р сар/- /Энгийн гурван хэсэгт хэлбэр/

- Ж.Россини. “Вилгелм Телл-удиртгалын төгсгөл \АВА\

- И.Брамс. “Унгар бүжиг” /АВА/

- Г.Струве “Хөгжилтэй цуурай”

- Г.Гладков “Зургийн тухай дуу”

- Б.Дамдинсүрэн

144

Хөгжим

Хөгжмийн зохиолын энгийн хэлбэрийг сонсох /АВ, АВА/

Хөгжмийн зохиолын төрөл зүйлийг /гоцлол, цөөхүүл, найрал/ сонсох, ялгах

Мажор, минорын ладад ноотоор дуулж сурах

сонсох, ноотонд анализ хийх - Далайн давалгааныг хөгжмийн зохиолын

аялгууны шинж төрх, хурд, хүч зэрэг уран илэрхийллийн аргуудаар хэрхэн дүрсэлж байгааг сонсож таних

- Зохиолын гол аялгуу хөгжмийн зэмсгүүдэд дамжин хөгжиж буйг сонсож, ялгах,

- Хөгжмийн зэмсгийн дуугаралт, аялгууны хүчдэл, хурд, аялгууны шинж төрхийн өөрчлөлтөөр зохиолын бүтэц хэсгийг тодорхойлох

- Хөгжмийн энгийн хэлбэр болох энгийн хоёр хэсэгт хэлбэр \АВ\, энгийн гурван хэсэгт хэлбэр \АВА\, дахилттай энгийн хоёр хэсэгт хэлбэрүүдийг хөгжмийн зохиолоор дамжуулан сонсож анализ хийх.

- Хөгжмийн зохиолд анализ хийх дасгал ажлуудыг гүйцэтгэх.

- Зохиолын хэсгүүдийг сонсон ноотоор уншин АВ, АВА хэсгийг хэрхэн тодорхойлж болохыг зурган дүрслэл ашиглан хялбар, энгийнээр ойлгох.

- Энгийн хэлбэрийг ноот бичлэгт анализ хийж, ойлгох, тэмдэглэх,

- А, А1, А2, А3, АБ, АБА тэмдэглэгээг ойлгож унших, тайлбарлах

- Хөгжмийн зохиолын төрөл зүйл болох гоцлол, цөөхүүл, найрал хөгжмийн бүтээл болон хөгжимчдийн бүрэлдэхүүнийг сонсож судлан, зохиол бүтээлд анализ хийх, зурагт дүрслэл хийх. Үүнд:

- Хөгжмийн зохиолыг сонсохдоо аялгууны шинж төрх, утга санаа, дүр дүрслэл, зэмсэг, аялгууны хурд, хүчдэлийг тодорхойлох.

- Гоцлол, цөөхүүл, найрал хөгжмийн бүрэлдэхүүнийг сонсож тодорхойлох, ойлгосноо тайлбарлах, ноот бичлэгийг ажиглаж бүрэлдхүүнийг тодорхойлох.

- Хөгжмийн зохиолын төрөл зүйлийг сонсоод ялгах

- Дуулах үедээ биеийн байрлалыг зөв авч, үгийг тод, цэвэр хэлж дуулах

- Мажор минорын цомнолд хялбар дуу, дасгалыг ноотоор дуулах

- Дуулахдаа 2/4- хэмжээнд багшийн тусламжтайгаар удирдаачийн схемээр

“Хэнтийн өндөр ууланд”

- Ф.Шуберт, В.И.Гёте “Ойн хаан” баллада

- Римский-Корсаков “Салтан хааны үлгэр” “Гурван гайхамшиг”

Ш.Бадарчийн шүлэг, С.Батболдын хөгжим “Гэрэлт нарны хүүхдүүд”

Ангид байх хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх:

- Төгөлдөр хуур- Даралтат хөгжим- Үлээвэр хөгжим- Металлафон- Ксилафон

- Аман хуур- Баянхуур- Гитар- Ардын хөгжим- Хөгжмийн энгийн

зэмсгүүд...гм

Хөг. Шүл.С.Батболд “Шинэ он” Хөг. М.Хатанбаатар “Цасан охин хаачсан бэ?”

Merry Christmas

Once upon a december

- Самбарт бичсэн болон цахим хэлбэрээр бичсэн дасгал, богино хэмжээний зохиолын ноот.

- П.И.Чайковский “Чихрийн бүжиг” Цөмөөхэй бүжгэн

145

Хөгжим

Уран илэрхийллийн аргыг илэрхийлж /легато, стакатто/ дуулах

Хоёр хоолойгоор дуулах харилцаа болон канон хэлбэрээр дуулах

Дуу болон хөгжмийн зохиолыг сонсож, тохиромжтой хэсэгт

дохих- Дуулахдаа амьсгааны тэмдэглэгээг зөв

хэрэглэж дуулж сурах. - Бадаг, дахилтын аялгууны өөрчлөлт,

хөгийн солигдол, багтаамж, амьсгаа болон үгийн хуваарилалтыг зөв хийх,

- Лига, легато, цэгтэй ноотыг зөв илэрхийлж дуулах

- Үгийг тод, цэвэр хэлж дуулах- Хэллэгийн хүндрэлийг хэмнэлтэй

хослуулан гүйцэтгэх - Амьсгааны тэмдэглэгээг зөв хэрэглэж

сурах, - Амьсгааны тэмдэглэгээ утга агуулгыг

илэрхийлэхэд чухал нөлөөтэйг жишээн дээр мэдрэх, ойлгосноо тайлбарлах.

- Гадаад дууны үг хэллэг, амьсгааны техникийг зөв эзэмшүүлэх, дахилтын тэмдэг, 2-3 хоолойн дуугаралтыг зөв дуулах.

- “Анастасия” хүүхэлдэйн киноны утга санааг харилцан ярилцаж үгийг зөв тод хэлж, утгыг зөв илэрхийлж дуулах.

- 3\4 хэмжээнд дуулахдаа цэгтэй ноот, тохиолдлын тэмдгийг анхаарч дуулах.

- Дуулах хурдыг мэдэрч, тэмдэглэгээг уншиж, зөв илэрхийлж дуулах дадлага

- 2 болон 3, 4 хувьт хэмд ноотоор унших, дуулах

- Ноотны зогсоцыг ойлгож, тэмдэглэгээг уншиж зөв дуулах.

- Дуулах дууны хөгт эгшгийн цувааг янз бүрийн хэмнэлээр, өгсөх уруулах чиглэлд дуулах

- Мажор минорын эгшиглэгээний онцлогийг мэдэрч дуулах, ялгах.

- Эгшгийн өндөр намыг график зураглалтай холбон сонсож дуулах.

- Цезур, фраз, үе, өгүүлбэрийг (амьсгаа) зөв илэрхийлж дуулах.

- Дууны утга агуулга, дүр дүрслэлийг сэтгэл хөдлөлөөр илэрхийлэн дуулах

- Ноотоор дасгал дуулах, хоёр хоолойн дасгалыг дуулах дадлага хийх, хоолой салж байгаа хэсэгт бие биенээ сонсож дуулах

- Хоолой тус бүрийг ноотоор дуулж сурах - Дууны утга агуулгыг ярилцаад хурдыг

тодорхойлж дуулах- Хэмнэлийн хамсраа хийж дуулах- Ноот бичлэгт ажиглалт хийж дууны

багтаамжийг тодорхойлох, дуулах

жүжиг

- “Мотыльки” /youtube.com/

- Peter and the Wolf - Pierino e il lupo.Part 3 /youtube.com/

- Edvard Grieg : "Peer Gynt – MorningMood"/youtube.com/

- Үг.Д.Отгонтуяа. Ая. С.Батболд “Нар-Сар-Од”

- Үг.С.Дашдооров. Ая. З.Хангал “Цэцэг юмуу би”

- Үг.Д.Нацагдорж. Ая. Г.Эрдэнэбаатар “Хэнз хурга”

- Үг. Х.Найдан. Ая. Л.Даваахүү

146

Хөгжим

хэмнэлийн хамсраа хийх

Уран илэрхийллийн аргыг илэрхийлж /легато, стакатто/ хөгжимдөх

Харилцаа болон канон хэлбэрээр хөгжимдөх

Хоёр хоолойгоор хөгжимдөх

- Ноот бичлэгээс амьсгааны тэмдгийг тодорхойлж, зөв дуулах

- Ноот бичлэгт ажиглалт хийж /хэмнэлийн зураглал, эгшгүүдийн үсрэлт, аялгууны чиглэл хөдөлгөөн/ ангид байх хөгжмийн зэмсгийг ашиглан ноотоор хөгжимдөх (c-c2)

- Өгөгдсөн дасгал, богино хэмжээний бүтээлийг ноотоор хөгжимдөх

- 2/4, 3/4 хэмд өгөгдсөн дасгал, ноот бичлэгт ажиглалт хийж, хөгжимдөх

- Алга ташилт, гар хөлийн хөдөлгөөн, товшилт зэргээр хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдөх

- Хөгжмийн зохиолыг сонсоод дагаж хамсраа хийж хөгжимдөх

- гоцлон хөгжимдөх- цөөхүүлээр хөгжимдөх- хамсарч хөгжимдөх- найралаар хөгжимдөх- 2 хоолойн богино хэмжээний зохиолыг

хөгжимдөх- Ноотыг чээжээр уншиж хөгжимдөх- Өгөгдсөн сэдвийн дагуу дүр бүтээх Ж.нь:

Морин уралдаан, Дуучин, Хөгжимчин г.м- Бишгүүр хөгжмийн зэмсгийг ашиглан

ноотоор хөгжимдөх (c-c2)- Сурсан дууныхаа дахилтыг хөгжимдөх- Сурсан дуунд хамсраа хийн хөгжимдөх- Жижиг хэлбэрийн аялгууг бишгүүр,

даралтат хөгжмөөр хөгжимдөх- Багшийн дохиогоор хөгжимдөх. Жишээ

нь: хэмнэлийн дасгалыг хөгжмийн энгийн зэмсгээр, бишгүүр, даралтат хөгжмөөр баг болон хуваагдаж хөгжимдөх.

- Гоцлол, цөөхүүл, хоршил, гурвал, дөрвөл хэлбэрээр хөгжимдөх.

- Дууны утга агуулга, дүр дүрслэлийг сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэн хамсраа хийн хөгжимдөх.

- Зохиолын тодорхой хэсэгт хөгжмийн хамсраа хийх

- Хэмнэлээр 2-3 хоолойгоор хөгжимдөх- 2-4 такт зохиолын хэсгээс болон дууны

бадаг дахилтыг хэмнэлээр хамсран хөгжимдөх

- Гоцлол цөөхүүл хэлбэрээр хоёр хоолойгоор хөгжимдөх

- Хөгжмийн зохиолын айзам хэмжээ, хурд хүч, чиглэл хөдөлгөөнийг мэдэрч хөдөлгөөн хийх

“Нэг ангийнхан”

- Ая. Р.Энхбазар

“Өглөөний тухай дуу”

- Ноотны дэвтэр, харандаа - Дуулах дасгалууд- Хоолойн дасгалууд

Үг. Д.Хүү Ая.С.Батболд “Мөнх тэнгэрийн орон”Үг. Л.Соронзонболд. Ая.С.Батболд “Говийн өглөө”Үг.Д.Цоодол. Ая.Ж.Даваа “Мөнхийн сургууль, миний сургууль”Үг. Я.Балжир. Ая. Х.Сэргэлэн “Хөх яргуй”

Ноотны дэвтэр, харандаа

Хоёр хоолойн дасгалууд

Хэмнэлийн хамсраа хийх дасгалууд

Хөгжмийн онолын тэмдэг, тэмдэглэгээ бүхий үзүүлэн

147

Хөгжим

Хөгжмийн зохиолын эгшиглэгээний өнгө аясыг /мажор, минор/ мэдэрч сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж бүжиглэх

Хөгжмийн зохиолын уран илэрхийл лийн аргыг /легато, стакатто/ мэдэрч хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх

Тодорхой сэдвийн дагуу дүр бүтээж хөгжимт хөдөлгөөн хийх

Хөгжмийн зохиолын агуулга, дүр дүрслэлийг хэрэгсэлтэй болон хэрэгсэлгүй илэрхийлэх

Жишээ нь: давалгаа, цасан хүн, ууланд авирах...- Бүжгийн энгийн элементэд суралцах.

Ж.нь: Вальс 3/4- Ардын, зохиомжит бүжгийн төрлүүдийг

үзэх, ойлгох- Аялгууны шинж төрхийг хөдөлгөөнөөр

илэрхийлэх. Жишээ нь: Шувуудын бүжиг, Петя чоно 2, эрвээхий....гм.

- Бүжгийн төрлүүдийг таних, тайлбарлах, илэрхийлэх,

- Дүрс бичлэг үзэх- Бүжгийн элементүүдээр зураглалын дагуу

хөдөлгөөн хийх- Тодорхой сэдэвт тохирсон агуулга дүр

дүрслэлийг илэрхийэх хөдөлгөөнийг хэрэгсэлтэй, хэрэгсэлгүй хийх.

- Дуут дасгал хийх- Хөгжмийн зохиолоос амьтдын дүрийг

тодорхойлон хөдөлгөөнөөр илэрхийлж тоглох.

- Тодорхой сэдвийн дагуу хөгжимт хөдөлгөөн хийх.(найз нөхөрлөл, хавар)

- Багшийн заавар болон дүрс бичлэгийн дагуу бүжгийн хөдөлгөөнийг хийж гүйцэтгэх

- Тууз, бөмбөг, шүхэр, алчуур, таяг зэрэг хэрэгсэлтэй бүжиглэх

- Өгөгдсөн сэдэв, зааврын дагуу хөгжимт хөдөлгөөн хийх (ойд, үүл, мөрөөдөл гм)

- Өөрийн сайн мэдэх дууны хэмнэлийг сонсоод баяжуулах, эсвэл өгөгдсөн хэмжээнд хэмнэлийн багцлал зохиох

- Өгөгдсөн дасгал, зохиолын хэсгийг сонсож нөхөх, хариулах, хэмнэлийг тодорхойлон дүр бүтээж зохиомжлох

- Ноотны бодлого, багцлал зохиох- Тухайн хөгжмийн зэмсэгт зориулан

хэмнэлийн хувилбар хийн өөрчлөх, сонсох хөгжмөөр дамжуулан хэмнэлийн багцлал зохиох

- Бүжгийн энгийн элемент бүхий дасгалыг зохиомжлох

- Хөгжмийн дүр дүрслэлийн хэрэглүүрүүдийг ашиглан хөгжим зохиох. Ж.нь Өглөө, амьтад, Байгаль ба хөгжим...гм

- Өөрийн сайн мэдэх дууны хэмнэлийг сонсоод баяжуулах, эсвэл өгөгдсөн хэмжээнд хэмнэлийн багцлал зохиох

- Өгөгдсөн дасгал, зохиолын хэсгийг

Хэмнэлийн дасгалуудБишгүүр хөгжимДаралтат хөгжим

- ardiin bujig juj1b mpeg2video/youtube.com/

- Ардын болон цэнгээнт, сонгодог бүжгийн видео дасгал

- Сонсох хөгжмийн бүтээлүүд

- Урын сан:

- Хөгжмийн зохиолын тодорхой нэг хэсэг

видео хичээл- Видео хичээл, бүжгийн

энгийн хөдөлгөөн, дасгалууд.

- Ардын, зохиомжит, сонгодог бүжгийн бичлэгүүд, дасгал.

- Бүжгийн дасгалын хэрэгсэл

- Алчуур, тууз, савх мод

- CD, DVD – бичлэг

- Бүжгийн элементүүдийн зураглал, дасгал.

- Дуут бүжгийн ноот, үг, бичлэг, бүжгийн хөдөлгөөнүүд.

- Алчуур, тууз, савх

148

Хөгжим

Дуу болон хөгжмийн зохиолын агуулгыг ойлгож, сэтгэл хөдлөлөө янз бүрийн арга хэлбэрээр илэрхийлэх

Бүжгийн энгийн элемент бүхий хөгжимт хөдөлгөөн зохиомжлох , хэмнэлээр зохиомж хийх

Канон, секвенц, имитацийг ашиглан өгөгдсөн аялгууг хувилбарлан хөгжүүлэх аргаар зохион найруулах

сонсож нөхөх, хариулах, хэмнэлийг тодорхойлон дүр бүтээж зохиомжлох

- Ноотны бодлого, багцлал зохиох- Тухайн хөгжмийн зэмсэгт зориулан

хэмнэлийн хувилбар хийх, өөрчлөх, хэмнэлийн багцлал зохиох

- Бүжгийн энгийн элемент бүхий дасгалыг зохиомжлох

- Хөгжмийн хэлний хэрэглүүрүүдийг ашиглан хөгжим зохиох. Ж.нь: хурдан, тэмүүлэлтэй, аяараас чанга...гм

- Өгөгдлийн дагуу аялгуу зохиох- Аялгууг айзам хэмжээнд оруулах- Хөгжилтэй бодлого бодох- “Хэмнэл” аялгуут тоглоом тоглож

мэдлэгээ сорих- Энгийн хэмнэлийг баяжуулан тоглох.- Зураг, ноот, аялгууны шинж төрх

илэрхийлсэн үг, хүчдэлийн тэмдэг зэрэг хөгжмийн тэмдэг тэмдэглэгээний тусламжтайгаар хөгжмийн дүр бүтээх.

- Ноотны ишлэлийг орхигдсон тактад секвенцлэх

- 2-4 такт аялгууг канон хэлбэрт бичих- Канон, секвенц, имитацийг ашиглан

хэмнэлийг баяжуулан бичих, дуулах, хөгжимдөх.

- Бичиж найруулсан зохиолдоо хүчдэлийн тэмдгүүдийг хэрэглэх

мод, шүхэр, амьтдын баг, бөмбөг.

- CD, DVD – бичлэг- Бүжгийн дасгалын

заавар, зураглал, дасгал.

- Бүжгийн ноот, үг, бичлэг, бүжгийн хөдөлгөөнүүд.

- Бүжиг, зохиомжит бүжгийн аязууд.

- Дуут бүжиг, зохиомжит бүжгийн аязууд.

- Хичээлийн завсарлагааны үед хийгдэх дуут бүжиг

- Ноот бичлэг бүхий шоо, эвлүүлдэг тоглоом

- ноотны багцлал, бодлогууд

- аялгууны хэсгүүд бүхий тактлаагүй бичвэрүүд,

- хөгжмийн зэмсгүүд

Ноотны дэвтэр, харандаа, баллуурНоотны картууд

ноотны багцлал, бодлогууд

Тэмдэг, тэмдэглэгээ бүхий үзүүлэн, ТӨМ

хөгжмийн зэмсгүүд

Багшид өгөх санамж:

4-р ангийн хөгжмийн хөтөлбөрийн агуулга хөгжмийн дүр дүрслэл. Суралцагчид нэг, хоёр, гуравдугаар ангид эзэмшсэн хөгжмийн энгийн элементүүд /хэмнэл, эгшиг, өнгө аяс, хурд, хүч/ийн нийлэмжээр хөгжмийн дүр дүрслэлийг хүртэж хөгжмийн уран бүтээлийг ойлгож түүнд бүтээлчээр хандаж эхэлнэ.

149

Хөгжим

1, 2,3 -р ангийн хөгжмийн хичээлийн ерөнхий бүтэц, зохион байгуулалт хадгалагдана. Өөрөөр хэлбэл агуулгаа /хөгжмийн дүр дүрслэлээ / үйлийн тогтолцоогоор дамжуулан өгч, ажиглах, турших, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хөгжим- амьдралын тухай энгийн төсөөллөө баяжуулах, зурж дүрслэх, дуулах, энгийн хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх, дүрд хувирч тоглох гэх мэт суралцагчдын өөрсдийнх нь идэвхтэй үйл ажиллагааг өрнүүлж сэтгэн бодох, хийсвэрлэх,анхаарал, ой тогтоолт, хэл яриаг хөгжүүлэх, бодит чадвар, бүтээлч арга барил эзэмшүүлэхийг зорих хэрэгтэй.

4-р ангид хөгжмийн дүр дүрслэлийг аялгууны хэмнэл, эгшгийн өндөр нам, өнгө аяс, хурд хүчний нийлэмжээр ойлгуулна. Хөгжмийн зохиол бол ямар нэг дүрийг бүтээдэг. Энэ дүр нь хэмнэл, эгшиг аялгуу, өнгө аяс, хурд, хүч гэх мэт дүрслэлийн хэрэглүүрүүдийн холбоо нэгдлээс бүтдэг.

Агуулгаа эзэмшүүлэх явцыг хүүхдийн амьдралын туршлагад тулгуурлан, аливаа юмс үзэгдлийн хөдөлгөөн янз бүрийн хэмнэл, эгшиг аялгуу, өнгө аяс, хурд хүчний нийлэмж гэсэн санааг илэрхийлж, өөрсдийнх нь идэвхитэй үйл ажиллагааг өрнүүлж, мэдлэг бүтээлгэх замаар ойлгуулах нь чухал.

Мөн хөгжим сонсоод төрөл бүрийн хөдөлгөөний хувилбаруудыг зохиомжлон гүйцэтгэх үйл ажиллагаа байх нь зохимжтой. Жишээ нь: марш. Мэдээж үүнд онцгой хүндрэл байхгүй. Гэвч хамгийн гол нь маршийн жигд хэмнэл, аялгууны шинж төрх сүр жавхаа эрч хүч, хөгжмийн хүчтэй сул хувийг мэдрэх явдал чухал. Мөн цэгтэй ритмийг мэдрүүлэхэд хоёр хөл дээр ээлжлэн догонцож үсрэх хөдөлгөөн хамгийн тохиромжтой байдаг.

Цохиур хөгжмийн зэмсгүүд ритмийн сонсголыг хөгжүүлэхэд өргөн боломж олгодог. Иймд багш хүүхдийн сайн мэдэх дууг янз бүрийн хурд (темп)-аар тоглож хүүхдүүд хэмнэлд нь тохирох хөдөлгөөнийг цохиур хөгжмийн зэмсэгтэй хамтран гүйцэтгэх үйл байх нь үр дүнтэй. Дуу, аялгууны үндсэн ритмийг хөлд, аялгууны ритмийг / нотны хөдөлгөөн/ гарт өгч гүйцэтгүүлэх буюу хоёр гар, хөл гарыг өөр өөр хэмнэлийн зураглал гүйцэтгэх байдлаар салгах үйл ажиллагаа чухал. Ингэхдээ сайн мэддэг дуу, эсвэл сонсох дуртай хөгжмийн зохиолыг сонговол илүү үр дүнтэй байх болно.

Дүрслэлийн хэрэглүүрүүдийн тусламжтайгаар хөгжмийн зохиолын утга санааг ойлгох, хөгжмийн энгийн хэлбэрүүдийг ойлгох, уран илэрхийллийн арга, тэдгээрийн тэмдэглэгээг ойлгон унших, зөв илэрхийлэх, тайлбарлах чадвартай болох, хөгжмийн энгийн хоёр ба гурван хэсэгтэй зохиолуудын ялгааг таних, тэмдэглэх, харьцуулах, юмс үзэгдлийг хөгжмөөр дүрслэх, зурах, ноотоор унших, энгийн хэмнэлийн багцлалуудыг сонсож бичих, энгийн болон бишгүүр хөгжмийн зэмсгүүдээр хөгжимдөж сурах гэх мэт зорилтод хүрэхэд үйл ажиллагаагаа чиглүүлнэ.Хөтөлбөрийн агуулгыг хэрэгжүүлэх явцад сурагчдад эзэмшүүлэх өөр нэг зорилт нь дуулах, хөгжимдөх , хөгжим сонсох зэргээр хөгжмийн уран бүтээлтэй харьцах явцдаа бусдын бүтээлийг хүндэтгэх, урлаг соёл, олон нийтийн газар биеэ зөв авч явах, урлагийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны чиглэл, онцлогийг мэдэх, соёлтой сонсогч болон төлөвших, анги, сургуулийн доторхи дуу хөгжим, бүжгийн хамтлагуудад оролцож тоглох, үзвэр үйлчилгээний газарт юу үзэх зорилгоо мэдэрч, биеэ бэлтгэх, үйлчилгээний ажилтнуудтай зөв боловсон харьцах, үйлчилгээний газрын дэг журмыг мөрдөж сурах явдал юм.

Сонсох чадвар:

150

Хөгжим

4-р ангид сонсох бэлтгэл, сонсох соёлыг эзэмшүүлэх, хөгжмийн өвөрмөц хэлийг сурах зорилт хэвээр хадгалагдана. Хөгжим сонсох үйл ажиллагааг явуулахдаа хүүхдийн нас сэтгэхүй, сонирхолыг мэдэрч, хатуу баригдмал бус, уян хатан ажиллах шаардлагатай бөгөөд хөгжим хэрхэн яаж сонсох зөвлөгөөг байнга өгч байх нь зүйтэй.

Хөгжим сонсох үйл ажилагаагаар хөгжмийн хүртэхүйг хөгжүүлэх нь хөгжмийг олон талаас нь бүрэн тусгахад чухал нөлөөтэй. Тухайлбал: хөгжмийн зохиолын өнгө будаг, хурд хүч, хэмжээ, хэмнэл, аялгууны шинж төрх зэрэг олон шинжийг нэгтгэж эндээс дүр бүтнэ. Энэ дүр хэрхэн бүтэх вэ? Орон зайн хүртэхүйн тусламжтайгаар хөгжмийн зохиолын хэлбэр, хэмжээ, багтаамж, аялгууны чиглэл зэргийг тусгана. Харин цаг хугацааны хүртэхүйн тусламжтайгаар хөгжимдөх хурд, хэмнэлийг мэдэрдэг. Иймээс аялгууны чиглэл хөдөлгөөн, хөгжимдөх хурд, хүчийг мэдрүүлэхэд хараа, хөдөлгөөн, сонорын төвүүдийг нэгтгэсэн үйл чухал ач холбогдолтой.

Сонсох хөгжмийн зохиолууд нь хүүхдэд сонирхолтой сурган хүмүүжүүлэх өргөн цар хүрээтэй, хөгжилтэй хөнгөн цовоо эсвэл уйтгартай, намуун зөөлөн янз бүрийн шинж төрхтэй байх бөгөөд хөгжмийн зохиолын эгшиглэлтээс хэмнэлийг мэдрэх, хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлтийг сонсож таних, өнгө аясыг тодорхойлох, аялгууны шинж төрх, уран илэрхийллийн арга, зохиолын хурд, хүч, хэлбэр, төрөл зүйлтэй танилцуулах боломжийг бүрдүүлэх ёстой.

4-р ангийн “Хөгжмийн дүр дүрслэл” агуулгын хүрээнд хөгжим сонсох үйл ажиллагаагаар хөгжмийн зохиолуудын аялгууны хэмнэл, шинж төрх, өнгө аяс, хурд, хүчийг илэрхийлсэн зураглал тэмдэглэгээг ашиглаж болно.

Хөгжмийн зохиолын төрөл зүйл, гоцлол, цөөхүүл, найрал хөгжмийн бүтээл болон бүрэлдэхүүнийг сонсох, дүрс бичлэг, үзүүлэнт зургууд, тарааж өгөх дасгалууд, асуулт даалгавруудыг олон хувилбартай хийх хэрэгтэй.Зохиолын утга агуулгыг зурагт дүрслэлээр илэрхийлэх, гол аялгууг ноотоор аялуулах, хөгжмийн зэмсэг, аялгууны шинж төрх, хурд, хүчийг тодорхойлохдоо тэмдэг тэмдэглэгээнүүдийг шууд хэрэглээ болгох, утга санаа дүрслэлийг зураг, өгүүлбэр, дүрс, өнгө будгаар илэрхийлэх, хөгжмөө сонсонгоо зурагт дүрслэлийг унших нь илүү сонирхолтой.Хөгжмийн зохиолын энгийн хэлбэрийг (АВ, АВА) ойлгуулахдаа хүүхдийн нас , сэтгэхүйн онцлогт тохируулан зурагт дүрслэл, график дүрслэл, эгшгийн хөдөлгөөн, ноот бичлэг, илэрхийллийн аргуудыг хэрэглээ болгон зохиолын нэр, хөгжмийн зэмсэг, аялгууны шинж төрх, хүч, хурдыг тодорхойлуулж чадаж байвал сонсох чадвар хөгжиж байгаа юм.

Дуулах чадвар: Канон, имитаци, секвенцтэй дасгал дуулах, хоёр хоолойн жижиг дасгал, амьсгааны дасгал, ноотоор дуулах дасгалыг уншуулах нь анхаарлаа төвлөрүүлэх, бусдыгаа сонсох, өөрийгөө сонсох чадварт хөтлөх ач холбогдолтой юм. Дууны уран бүтээлийг сонгоход бадаг эсвэл дахилт нь хоёр хоолойгоор бичигдсэн, мөн жижиг хэмжээний хоёр хоолойн дуу байх нь зохимжтой. Мөн хоёр хоолойн найрал дууг дуулуулахаар сонгож болно. Дуу хоолойн аппараттай зөв ажиллаж сурах, дуулахдаа амьсгааны тэмдэглэгээг зөв хэрэглэж дуулж сурах, фраз /тухайлбар/, өгүүлбэрийг (амьсгаа) зөв илэрхийлж дуулж сурахад багшийн тус дэм маш чухал. Дууны утга санаа, дүрслэлийг илэрхийлэн зөв дуулах тал дээр ажиллахдаа юуны өмнө дууны уран бүтээлд анализ хийж дэвсгэр хөгийг тодорхойлно. Үүний дараа шүлгийн утга санаа, аялгууны шинж төрхийг тодорхойлж, ноот бичлэгээс хөгжимдөх хурд, дуулах хүчдлийг тодорхойлно. Дараагийн шатанд тухайн хөгт гамм, хоолойн дасгал уншуулан, эгшиглэгээний онцлогийг тодорхойлуулах зорилго тавьж ажиллаарай.

151

Хөгжим

4-р ангид ангид цэвэр унисон дуулалтыг эзэмшүүлэх , хөгжмийн утга агуулгыг үнэн зөв илэрхийлж зөв дуулах аргад сургах үйл ажиллагаа үргэлжилнэ. 8-9 насандаа хүүхдийн хоолойн хөвч аажмаар бэхжиж цээжний дуулалт бий болж эхлэнэ.

Дуулах үйл ажиллагааны явцад дуулах үеийн биеийн байршил, өөрийгөө хэрхэн сонсох, нөхдийгөө хэрхэн сонсож дуулах, удирдаач багшийн гарын дохиог хэрхэн харж, унших зөвлөгөөг байнга сануулж ажиллана. Босоо болон суугаа үедээ дуулахад биеэ хэрхэн бэлдэх, мөн байрлалыг тогтмол анхааруулж байх нь зүйтэй. Хоолойн өвөрмөц цараатай хүүхдийг онцгойлон анхаарч ганцаарчлан ажиллаж хөгжүүлэх мөн хоолойн эрүүл ахуйд зөвөлгөө өгч ажиллах хэрэгтэй.

Өмнөх 1,2-р ангиудад жигд дуулалт, амьсгааны техник хоолойн багтаамжийг өргөтгөхөд чиглэгдэж байсан бол 3-р ангиас 2 хоолойн дуулалтын эхлэлийг тавьсан байгаа. Харин 4-р ангид энэхүү үйл ажиллагаа үргэлжлэн явагдах бөгөөд 2 хоолойгоор дуулах дасгалын төрлүүд нь хоорондоо эрс ялгарамжтай байвал сурагчид хурдан хүлээж авна. Тухайлбал:

А. 2 хоолой эсрэг чиглэлийн хөдөлгөөнтэй,

Б. Нэг хоолой хөдөлж байхад нөгөө хоолой барилттай дуулах гэх мэт.

Мөн канон, секвенц, имитаци дуулах нь сурагчдад сонирхолтой байгаад зогсохгүй ухамсарт хандлага төлөвшүүлэх ач холбогдолтой. Өөрөөр хэлбэл өөрийгөө сонсож зөв дуулахын зэрэгцээ нөгөө хоолойг давхар сонсож түүнд нийцэж дуулах ба анхаарлын төвлөрөлт, хуваарилалтыг хөгжүүлдэг.

Хөгжимдөх чадвар: Хоёр хоолойгоор хөгжимдөх чадварт суралцахдаа хэмнэлийн дасгалаас эхлэх нь илүү сайн үр дүнд хүргэнэ. Хэмнэлийн хоёр болон гурван хоолойн дасгал, мөн дуулах зохиолуудтай адил канон, имитаци хэлбэрийг ашиглах, дуунд хэмнэлийн хамсраа хийх, дууны хоёр хоолойн хэсгийн аль нэг хоолойг хөгжимдөх зэрэг энгийн хялбар аргыг хэрэглээрэй. Багш хоёр хоолойн дасгал, зохиолын хэсгийг сурагчидтай хамсрахдаа бишгүүр, даралтат үлээвэр хөгжим, энгийн зэмсгүүдийг ашиглан өөрөө нэг хоолойг хөгжимдөх зэргээр идэвхтэй үйл ажиллагааг явуулаарай.Ангид байх хөгжмийн зэмсгийг ашиглан хэмнэлээр хөгжимдөх, жижиг хэлбэрийн аялгуунд хэмнэлийн хамсраа хийх, мөн бишгүүр хөгжмөөр хөгжимдөхдөө маш алгуур, яаралгүй тогтож ажиллах шаардлагатай.

Бүжиглэх чадвар:Утга санаа дүр, дүрслэлийг илэрхийлэн бүжиглэхдээ хэрэгсэлтэй болон хэрэгсэлгүй гүйцэтгүүлж болно. Бүжгийн дасгалын элементүүдийг хйихдээ хэрэгслүүдийг зөв барих, уран илэрхийлэлтэй гүйцэтгэх, өгөгдсөн сэдэв, зааврын дагуу бүжгийг хийж сурахад багш туслан чиглүүлэх үүрэгтэй. Мөн хөдөлгөөнөө хөгжмийн хэмнэл, аялгууны шинж төрхөд тохируулахыг анхааруулж байхыг зөвлөж байна. Бүжгийн утга санаанд сэтгэл хөдлөл, нүүрний хувиралыг зөв хослуулж илэрхийлж сургахад анхаарлаа хандуулах нь зүйтэй. Хөгжмийн хэмнэлийг мэдэрч, хэмнэлд тохируулан бүжгийн дасгал, элементийг хийж сурах, дуулж бүжиглэх, мөр, гарын хөдөлгөөн, хагас суух хөдөлгөөнийг зөв зааж сургах, сэтгэл хөдлөлийг дэмжин бүжиглүүлэх нь бодит чадварыг хөгжүүлэх арга болно.

Зохион найруулах чадвар: Имитаци /дуурайх/, канон /хөөцөлдөх/ ашиглан өгөгдсөн ноот, хэмнэлийг баяжуулан тоглох, жижиг хэмжээний зохиол хэмнэлийн хамсраа хийж бичих, секвенцээр бичигдсэн зохиолын нэг

152

Хөгжим

айзам хэмжээг ноотлуулах зэргээр хялбар дасгалуудыг хийлгэх, эгшгийн өгсөх уруудах хэлбэрт секвенц бичүүлэн сонсгох, зохион найруулсан бүтээлд нэр өгүүлэх, үгтэй холбох зэрэг даалгаврыг гүйцэтгүүлж болно.Мөн өгөгдсөн дасгал, зохиолын хэсгийг сонсож нөхөх, хариулах, хэмнэлийг тодорхойлон дүр бүтээж зохиомжлох, зурагт картууд, шоо гэх мэт сонирхолтой тоглоом маягаар аялгууг бүтээлгэх, хамсраа хэмнэл зохиолгох гэх мэтээр бодлого бодох, багцлах, тактлах дадлага ажлыг энгийн аргаар хөтлөх хэрэгтэй.

Сургалтын хөтөлбөрт суралцахуйн зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд багшид баримжаа болох үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн, зөвлөмжийг тусгасан боловч хэзээ ямар зорилтыг хэдэн цагаар яаж хэрэгжүүлэх талаар тусгагдаагүй. Иймд юуг, хэдийд, ямар хугацаагаар, яаж хэрэгжүүлэх, үнэлж дүгнэхээ багш бүр өөрийн туршлага, ур чадвар, орон нутаг, сургууль, сурагчдын хэрэгцээ, онцлогт нийцүүлэн илүү тодорхой болгоход хичээлийн төлөвлөлт хэрэгтэй юм.Хичээл төлөвлөхөд харгалзах зүйлс:Хүүхдийн хувьд:

• Тухайн насны хүүхдийн хөгжлийн онцлог• Сурагчдын хэрэгцээ, мэдлэг, чадварын түвшин• Дэмжлэг шаардлагатай сурагч

Багшийн хуьд:• Тухайн сэдэвтэй холбоотой судалгаа, эрэл хайгуул хийх, онол, аргазүйн мэдлэг,

чадвараа дээшлүүлэх• Бусдын шилдэг туршлагаас суралцах• Багш зөвлөн туслагчийн хувьд тухайн нөхцөлийг мэдэрч хүүхдийг хөгжүүлэх,

хүмүүжүүлэх үүднээс үлгэр дуурайл үзүүлэх, харилцах• Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хугацааг агуулгын багтаамж, сургалтын төлөвлөгөөний цаг,

тухайн сургуулийн сургалтын онцлог, сургалтын орчин, сургуулийн менежментийг харгалзан төлөвлөх

Агуулгын хувьд:• Сэдэв, агуулгын хэрэгцээ• Сурагчдын эзэмшсэн байх мэдлэг, чадвар• Хичээлээс гарах тодорхой үр дүн(сурагч талаас томьёолсон байх)• Хүүхдэд үүсч болох энэ сэдэвтэй холбоотой ташаа төсөөлөл, ойлголт• Хичээлийн агуулгыг цагт тохируулах, хэтэрхий их агуулга оруулахгүй байх

Бүтцийн хувьд:• Хичээлийн эхлэл, өрнөл, төгсгөл хэсэгт төлөвлөх үйл ажиллагаа(сурагчдын ялгаатай

байдлыг тооцох, цагийг оновчтой төлөвлөх)• Сурагчид бие даан, хосоороо, бүлгээр ажиллах боломжууд• Хариулт авах шаардлагатай ялгаатай түвшний асуултууд• Сурагчдын ялгаатай байдлыг харгалзан хэрэглэх нөөц материалууд• Сурагчдыг идэвхжүүлэх, үнэлэх боломж• Хичээл төлөвлөх загвар, арга хэлбэр нээлттэй

Үнэлгээ:• Явцын болон эцсийн үнэлгээний мөн чанарыг ойлгож, оновчтой хослуулах• Явцын үнэлгээг хийх арга, чиглүүлэх асуултуудыг урьдчилан бэлтгэсэн байх• Өмнөх мэдлэг, чадварыг илрүүлэх арга• Сурагчид болон хичээлийг үнэлэх арга • Хичээлийн явцад төлөвлөгөөнд тусгагдсан зарим зүйлийг өөрчлөн хэрэгжүүлэх

өөрчлөлт хийж болно.

153

Хөгжим

Багш сурагчдын материалыг засахдаа зөв, буруу гэж хэлж, тэмдэглэхээс илүүтэйгээр юу нь болохгүй байгаа, цаашид юунд анхаарч, засаж сайжруулах хэрэгтэйг бичих, зөвлөгөө өгөх нь хүүхэд, эцэг эхчүүдэд тустай. Юу сурч, мэдсэн, юу нь бэрхшээлтэй байсан, дараагийн хичээлд анхаарах зүйлсийг тодруулахын тулд хичээлийн явц, эцэст дүгнэх ажлыг зохион байгуулах шаардлагатай. Ингэхдээ багш урьдчилан төлөвлөсөн асуултаа асууж болно. Тухайлбал,

• Өнөөдөр сурсан зүйлийн хамгийн чухал нь юу байсан бэ? • Шинээр юу мэдэж авсан бэ? • Хичээлийн аль хэсэг нь таалагдсан бэ? • Юу нь хамгийн хэцүү байсан бэ? • Юуг мэдэхийг хүсэж байна вэ? • Ямар дэмжлэг авмаар байна вэ? гэх мэт.

Багш хөтөлбөрийн дагуу хичээлээ хэрэгжүүлээд, дүн шинжилгээ хийх, сайжруулах арга замыг тодорхойлох, түүнд тулгуурлан төлөвлөлтөө баяжуулан сайжруулах байдлаар тасралтгүй үйл явц хийгдэнэ. Тухайлбал, сайжруулсан төлөвлөлтөө тухайн сэдэв, хичээлийг өөр ангид, дараагийн улирал, хичээлийн жилд заах, дараагийн цагийн хичээлийг төлөвлөх, өөр сэдэв, хичээлийг төлөвлөх зэрэгт хэрэгжүүлэн, дүгнэх, сайжруулах гэх мэт.Багш хичээлээ үнэлэх дүгнэхдээ дараах шалгуур асуултуудыг ашиглаж болно.

• Ямар нэмэлт үйл ажиллагаа оруулсан бэ?• Ямар төлөвлөсөн үйл ажиллагаа хийгдэлгүй орхив?• Сурагчийн шаардлагаас хичээлийг хэрхэн ялгаатайгаар зохион байгуулж чадав?• Хичээл дээр ямар үнэлгээний боломжууд байв?• Сурагчид өөрсдийн хийж чадаж байгааг яаж мэдэх вэ?• Багш өөрөө хичээлээ хэрхэн дүгнэх вэ? • Хичээлийн чанарыг сайжруулахад багшид ямар мэдлэг чадвар хэрэгтэй вэ?• Багш хичээлийг заахдаа болон төлөвлөсөн бүх ажлуудыг хийхдээ хэр итгэлтэй байна

вэ?• Багш, сурагчдын харилцаа ямар байна вэ?• Өмнөх хичээлээс уг сэдэвтэй болон тухайн ангийн сурагчидтай холбоотой ямар онцлог

зүйлүүдийг багш дараагийн хичээлдээ оруулах вэ? гэх мэт.

154

Хөгжим

ТАВДУГААР АНГИЙН ХӨГЖМИЙН ХИЧЭЭЛИЙНАРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

Хүрэх үр дүн:

- Мажор минорын лад, хөгжмийн зохиолын энгийн хэлбэрийг сонсож таних, тодорхойлох, янз бүрийн шинж төрх бүхий хөгжмийг сонсож, утга агуулгыг өөрийнхөөрөө хүлээн авах, харьцуулах

- Мажор, минорын хөгт ноотоор, канон, имитаци хэлбэрээр, гоцлол болон цөөхүүлийн төрлөөр дуулах,

- Дуулах, бишгүүр болон хөгжмийн энгийн зэмсгээр хөгжимдөхдөө хөгжмийн хэл нэр томъёог ашиглах

- Хөгжмийн энгийн зэмсгүүдийг ашиглан дуу авиаг бий болгох, өөрчлөх янз бүрийн арга замыг бүтээлчээр эрэлхийлж, зохиомж хийх, бүтээлийн гүйцэтгэлдээ өөртөө итгэлтэй, бусдад хүргэх

- Тодорхой сэдвээр дүр бүтээж, хурд хүчний өөрчлөлтийг мэдэрч хөгжимт хөдөлгөөн хийх, бүжгийн энгийн элемент бүхий хөгжимт хөдөлгөөн зохиомжлох,

- Өөрсдийн сурч эзэмшсэн чадвартаа тулгуурлан ангийн концерт найруулан тоглохСуралцахуйн зорилт

Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

Эгшгийн цуваа, хөг эгшиглэгээний онцлогийг сонсож мэдрэх, тодорхойлох

Эгшиг зохирлыг /консонанс, диосонанс, интервал/ сонсож таних

- Хөгжмийн эгшгийн дүрст, тоон, үсэгт илэрхийллийг сэргээн санах, хэрэглэх

- до, ре, ми, фа, соль, ля, си, - I, II, III, IV, V, VI, VII,- c d e f g a h - Хөгжмийн эгшгүүдийг эрэмбэлэх, сонсох - I өрөг буюу тоникийн тухай ойлголттой болох - До, ля тониктой эгшгийн цуваа байгуулах- I өрөг нь до - c-c2,- I өрөг нь ля - / a-a2/ г.м- Эгшгийн цуваанаас тогтвортой, тогтворгүй

эгшгүүдийг олж тодорхойлох / I, III, V - тогтвортой өрөг/

- Эгшгүүдийн тогтворжилтыг сонсож таталцлыг мэдрэх

- Dur /мажор/, moll /минор/-ын цомнолыг сонсох, таних. Жишээ нь: с dur- өнгөлөг цоглог, a moll-уян зөөлөн

- Мажор минорын хөгийн тухай ойлгож мэдэх- 1-3 тэмдэгтэй мажор, минорын хөгт ноот

бичлэгийг ажиглах- Хувиргалын тэмдгүүдийг унших, бичих,

тэмдэглэх /диез, бемоль/

- “Утга үгүй бол шүлэг- шүлэг биш, аялгуу үгүй бол хөгжим-хөгжим биш ” гэдэг үгийг өөрийнхөөрөө тайлбарлах, ярилцах

Э.Григ “Уулын хааны агуйд”Д.Кабалевский “Хөгжилтэй наадаан” Ж.Чулуун “Уулын горхи”

- МАД. “Дөрвөн цаг”

- П.И.Чайковский

155

Хөгжим

Хөгжмийн зохиолын лад хөгийг /пентатоник/ сонсож тодорхойлох

Ноот бичлэгт ажиглалт хийж аялгууны чиглэл хөдөлгөөнийг тодорхойлох, илэрхийлэх

- Аялгууны чиглэл хөдөлгөөнийг жишээн дээр тулгуурлан ойлгох. Жишээ нь: Нэг өнгө давтсан “Маамуу нааш ир”,Давалгаа маягийн хөдөлгөөн “Би цэцэг тарьсан”, Үсрэлттэй хөдөлгөөн “Ботго”Өгссөн, уруудсан – “Анхны хичээл”

- Ноот бичлэгийг ажиглан сонсголын чээж бичиг хийх

- Аялгууг хэвээр хадгалан айзам хэмжээ өөрчлөгдөхийг ажиглах, сонсох (А, А1, А2) Жишээ нь: Дасгал юугаар адил болохыг ноот бичлэгээс болон сонсож ажиглах

- Ардын болон хүүхдийн дууны ноот бичлэгт анализ хийн аялгууны давталт, ялгарамжыг олж тогтоох, тайлбарлах, харилцан ярилцах.

- Аялгууны давталт, ялгарамжыг график дүрслэлээр дамжуулан илэрхийлэх,

- Дууны ноот бичлэгт ажиглалт хийж аялгууны давталт, ялгарамжыг олж тогтоох

- Аялгууны давталт ялгарамжыг график зураглалын дагуу сонсож тодорхойлох

- Аялгууг хэвээр хадгалан айзам хэмжээ өөрчлөгдөхийг ноот бичлэгээс ажиглах, сонсох (А, А1, А2)

Жишээ нь: Дасгал юугаар адил болохыг сонсож ажиглах, дүрслэл хийх, хэмнэлийг

тодорхойлох.- Ноот бичлэгийг ажиглан сонсголын чээж бичиг

хийх. - Амьтдын шинж төрхийг ярилцан хэмнэл болон

өнгө эгшиглэгээг тодорхойлох Жишээ нь: Зааныг аль регистрт, ямар хэмнэлээр, хэрхэн дүрсэлж байгааг хөгжмийн зохиолоос сонсож анализ хийх

- Багшийн тоглохыг анхааралтай сонсож ажиглах, эгшиглэгээний онцлог, хэмнэл, хурд, хүчийг тодорхойлох

- Цомнол, айзам хэмжээг тодорхойлох.- Сонсоод эгшиглэгээний онцлогийг мэдэрч

мажор минорын цомнолыг тодорхойлох - Чиглүүлэх асуултаар хөгжмийн даруулуудын

бүтцийг ажиглуулж эгшиг хоорондын зай болон альтрацын /хувиргалын/ тэмдгээр үүсмэл өргийг тодорхойлох. Жишээ нь:

Төгөлдөр хуур хөгжмийн даруулуудын зургийг ажигла.

Хар даруулууд ямар дарааллаар зохион байгуулагдсан байна вэ? /хоёр хар, гурван хар гэсэн дараалалтай/

Ямар ямар эгшгүүдийн хооронд хар даралт байхгүй байна вэ? /Н – С, E - F,/

“Цөмөөхэй” хятад бүжиг

- И.С.Бах Оркестрт зориулсан сюита № 2 /си минор/ -Badinerie

- К.Сен-Санс “Амьтдын багт наадам” – Заан

156

Хөгжим

Хөгжмийн зохиолын хөг эгшиглэгээ /лад/-г сонсох

Хөгжмийн зохиолыг сонсож анализ хийн агуулга хэлбэрийн нэгдлийг ойлгох

Чагт хэлбэрийн # тэмдгээр эгшгийг аль чиглэлд хувиргах вэ? /дээшлүүлнэ/

Зөөлний тэмдэгтэй адил Ь тэмдэгтээр эгшгийг аль чиглэлд хувиргах вэ? /доошлуулна/ гэх мэт.

- Хөгжмийн зэмсгийн дуугаралтыг сонсож, ялгах,

- хөгжмийн хөг эгшиглэгээ, эгшгийн эрэмбэ, өрөг, цомнол /лад/, мажор минорын хөг, хувиргалын тэмдгүүдийг хэрэглээг хөгжмийн зохиолын ноот бичлэгт анализ хийж сонсох

- Хөгжмийн зохиолыг сонсож анализ хийх дадлага ажлуудыг гүйцэтгэх. Жишээ нь:

- С.Гончигсумлаа “Бодол” Удаан – хурдан - удаан А – Б – А

- “Руслан Людмила 2 ” дуурийн удиртгал Баатарлаг, сүр жавхлантай хурдан, уянгын тэмүүлэлтэй дуулалт шинж төрх, хурдан – удаавтар

- Хэнтийн өндөр ууланд Удаан – хурдан - удаан А – Б – А

- Бүүвэй дуу – удаан уянгын шинж төрх А - Б- Э.Григ “Солвейгийн дуу” /Гуниг, харуусал/- Б.Шарав “Сэрсэн тал” /Цоглог, хөгжилтэй/- А.Бородин “Игорь ван” дуурийн II үзэгдлийн

полов бүсгүйчүүдийн найрал дуу /Мөрөөдсөн, гуньсан/

- И.Штраус полька “Трик трак” /Хөгжилтэй/- Хөгжмийн зэмсгийн дуугаралт, аялгууны

хүчдэл, хурд, аялгууны шинж төрх, дүрслэл, утга санааг хөг эгшиглэгээтэй холбон тайлбарлах, тодорхойлох.

- Зохиолын хэсгийг сонсож, гол аялгууг ноотоор унших

- Хөгжмийн эгшиг, эгшгийн эрэмбэ, өрөг, мажор, минорын тэмдэглэгээ, хувиргалын тэмдгүүдийг ажиглан хөг эгшиглэгээг тодорхойлох

- Хөгжмийн зохиолыг сонсож анализ хийн агуулга хэлбэрийн нэгдлийг зурган дүрслэл ашиглан хялбар, энгийнээр ойлгох.

- Фа, соль эгшгээс мажорын цомнол байгуулах.- Ре, ми эгшгээс минорын цомнол байгуулах,

тэдгээрт хувиргалын тэмдгүүдийг ашиглах, сонсох.

- Төгөлдөр хуур хөгжмийн даруулуудыг ажиглан, хувиргалын тэмдэгтэй холбох

- Ноот бичлэгийг ашиглан гурвал эгшгүүд буюу аккордыг байгуулах, сонсох

- Фа мажор, Ре минорын дэвсгэр хөгт сонсголын ажиглалт хийх, харьцуулах, ноотоор дуулах. Жишээ нь: ”Гацуурхан”,

М.Глинка “Черноморийн марш”Д.Лувсаншарав “Хан бүргэд” дуурийн ёслолын бүжигГ.Свиридов “Шуурга” киноны вальс “ Ц. Сүхбаатар “Аз жаргалын эрэлчин” хүүхдийн дуурь. “Хумбага Боролдойн дуу” Д.Жигжидсүрэн “Хөдөө нутгийн үзэсгэлэн”

157

Хөгжим

Эгшиг зохиролоор /консонанс, диасонанс, интервал, гурван дуу,/ дуулж сурах

Пентатоник, мажор, минорын ладад ноотоор дуулах

“Агсал”- Соль мажор, ми минорын хөгийг ажиглаж, тэр

хөгт бичигдсэн дууг дуулах. Ж.нь: ”Начин шонхор хоёр”, “Тэгвэл хоёулаа”

- Гадаад дууны үг хэллэг, өргөлт акцентийг зөв цэвэр илэрхийлж дуулах

- Аялгууны хэсгүүдийг / фраз – тухайлбар, өгүүлбэр/ зөв илэрхийлж (амьсгаа) дуулах

- Хувиргалын тэмдгүүдийг таньж, зөв илэрхийлж дуулах

- Хөгжмийн зохиол бүтээлээр дамжуулан дуулаачийн болон дан хөгжмийн төрөл зүйлээс сонсож анализ хийх.

- Дүрст бичлэг болон аудио бичлэг сонсох, зохиолын ноот бичлэгийг ажиглах, ноотоор унших.

- Хөгжмийн аялгууны хүчдэлийн өөрчлөлтийг мэдэрч тодорхойлох

- Динамик, дуугаралтын хүчийг агуулга дүрслэлтэй холбон ойлгох тайлбарлах

- Динамик - хүчдэл, темп - хурд, ритм -хэмнэл, давталт – реприз, лига – легато, фермато гэх мэт хөгжмийн уран илэрхийллийн нэр томъёог тодорхойлох, тайлбарлах, тогтоох, хэрэглэх дасгал дадлага хийх /АХА, бинго, хөгжимт таавар, хөлөгт тоглоом, уралдаан,/

- Дуурьслын арга хэрэглүүрүүд эгшгийн эрэмбэ, интервал, аккорд, хөг эгшиглэгээ, эгшгийн таталцал, зөвшөөрөл, тоник гэх мэт нэр томъёог тодорхойлох, тайлбарлах, тогтоох, хэрэглэх дасгал дадлага хийх /АХА, бинго, хөгжимт таавар, хөлөгт тоглоом, уралдаан,/

- Дуулаачийн болон дан хөгжмийн зохиолын утга санаа, дүрслэлийн ялгаатай ба адил талыг ярилцах, харьцуулах

- График дүрслэл хийх- Эгшгийн эрэмбэ, цомнол, интервал, аккорд

байгуулах, сонсох, дуулах.- Багшийн тоглохыг анхааралтай сонсож

ажиглах, тодорхойлох- Энгийн болон нийлмэл хэмжээнд хэмнэлийг

дуулах, тодорхойлох. Жишээ нь: 2/4,3/4, 4/4, - Хөгжмийн уран бүтээлийн агуулга, дүр

дүрслэлийг сонсож ойлгох, сэтгэл хөдлөлөөр дуулах

- Өгөгдсөн ноотноос интервал байгуулах Жишээ нь: Аялгуунд өгөгдсөн тоон илэрхийллийн дагуу интервал байгуулж хоёрдугаар хоолой зохиох

- Үсгэн тэмдэглэгээг уншаад үеэр нэрлэх.- Дууны шүлгийг уран унших, чээжлэх

Dur, moll цомнолд тохирсон ардын болон хүүхдийн дууны бичлэг

- Төгөлдөр хуур- Даралтат хөгжим- Бишгүүр- Металлафон- Ксилафон- Ардын хөгжим- Хөгжмийн энгийн

зэмсгүүд...гм

- Хөг.С.Гончигсумлаа “Шинэ жил”

- Хөг.Т.Мөнхбаатар шүл. Б.Ганзориг “Бидний шинэ жил”

- When Christmas comes to town

Ноот, зогсоцууд орсон дасгалуудБөмбөр, дуут мод....

Үг. З.Түмэнжаргал. Ая. Б.Шарав“Багш та”Үг.Ө. Баасанжав. Ая. Л.Галмандах “Бага насны он жилүүд”Үг. Д. Соддорж. Ая. Ц.Сүхбаатар “Ээждээ би хайртай”

158

Хөгжим

Канон /хөөцөлдөөн/, имитаци/ дуурайх/ хэлбэрээр дуулах

Удирдаачийн дохиогоор хурд хүчний өөрчлөлтийг зөв илэрхийлж дуулах

- Дуунд анализ хийн хүндрэлтэй хэсэг болох эгшгийн холын үсрэлтийг гарын тулгуур дохио ашиглан дуулах, ямар хөг эгшиглэгээнд /мажор, минор/ бичигдсэнийг тодорхойлох

- Үгийг зөв, гүйцэд, тод хэлж дуулах- “Туйлын галт тэрэг” хүүхэлдэйн киноны дуунд

анализ хийх, үг хэллэг, өргөлт акцентийг зөв илэрхийлж дуулах

Итгэл үнэмшил хүнд яагаад хэрэгтэйг гол дүрүүдээс жишээ авч ярилцах /“Туйлын галт тэрэг”/,

Ноотоор дуулах, Үгийг орчуулах, зөв хэллэг, үгийн

хуваарилалтыг анхаарах- Christmas alphabet - Шинэ жил гэсэн үгний үсэг

бүрийг үг болгон хэрхэн тайлбарлаж дуу болгосныг ярилцах

амьсгааг зөв хуваарилах, Гоцлол, цөөхүүл, найралаар дуулах.

- Ноотоор дэвсгэр шугам дээр тэмдэглэх, унших, багцлах, бодох, дуулах дадлага

- Дууны аялгууны хурдыг мэдэрч, тэмдэглэгээг уншиж дуулах дадлага

- Ноотны хэмжээг багцлан ойлгож тэмдэглэх, унших, дуулах.

- 2 болон 3, 4 хувьт хэмд ноотыг тэмдэглэх, унших, багцлах, хэмнэлийн дасгал гүйцэтгэх,

- Ноотны зогсоцыг ойлгож, тэмдэглэгээг уншиж зөв дуулах.

- Дууны утга санаа дүрслэлийг дэвтэртээ зурж илэрхийлэх.

- Дуулах дууны хөгийг тодорхойлж, тусгайлан тэмдэглэсэн хэсгийн эгшиг хоорондын зайг мэдрэх, .

- Эгшгийн өндөр намыг график зураглалтай холбон сонсож дуулах.

- Дууг ноотоор дуулах, хэмнэлээр алга таших.- Дууны утга агуулга, дүр дүрслэлийг сэтгэл

хөдлөлөөр илэрхийлэн дуулах.- Дууны аялгууны хурдыг тодорхойлон зөв

дуулах дадлага- Дууны айзам хэмжээг тодорхойлон хэмнэлээр

тогших- Өгөгдсөн дасгалыг дуулах- Ноотны тэмдэглэгээг уншиж /темп,

динамикийн тэмдгүүд, лига, легато, акцент, амьсгааны тэмдэг, реприз,/ зөв дуулах.

- Хоёр хоолойн дуулалтын ноот бичлэгт анализ хийж эгшиг хоорондын зайг /интервал/ олж тодорхойлох

- Удирдаачийн дохиог ойлгож дуулах- 2\4, 3\4, 4\4 схемээр дохиж дуулах

Үг.О. Сундуй. Ая. С.Батболд “Аяны шувууд ирлээ”

Ноотны дасгалууд-Зохиолын хэсэг

-Мажор минорын лад (1-3 тэмдэгтэй)

Канон хэлбэрийн ноотны дасгал, зохиолын хэсгүүд

- Үг.Ж.Дашдондог. Ая. Г.Пүрэвдорж“Түүдэг гал”

- Үг.Ц.Гүррагчаа. Ая. Б.Ганхуяг “Дуу шиг хавар”

- Үг.. Ая. С.Ганчимэг “Хүүхэд нас”

- Үг.Даг. Жамьян Ая.Б.Цогоо “Туждаа хамт явах юм сан”

159

Хөгжим

Хэмнэлийн янз бүрийн багцлал бүхий хэмнэлээр хөгжимдөх

Дүрслэл илэрхийлж хөгжимдөх

- Багшийн тоглох аялгууг сонсоод динамикийн тэмдгүүдийн оновчтой сонгон ноотонд зөв байрлуулах.

- Тодорхой сэдвээр дуулахдаа дууны утга санааг илэрхийлэх хурд, хүчний өөрчлөлтийг оновчтой сонгон хэрэглэх Жишээ нь:

Төрсөн өдрийн баярын дуу Бүүвэй Аялал Эх орон Гуниг

- Ангид байх хөгжмийн зэмсгээр/бишгүүр, үлээвэр даралтат хөгжим, цохивор хөгжмийн зэмсгүүд/ хөгжимдөх арга барилд суралцах

- Хоёр ба гурван хоолойгоор ноотоор хөгжимдөх

- Хөгжмийн энгийн зэмсэг бүтээх, өөрсдийн бүтээсэн энгийн зэмсгээр хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдөх Жишээ нь: хушга ясыг ашиглан зэмсэг бүтээх...гм

- Өгөгдсөн ноот бичлэгийг ажиглаад, хоёр дэвсгэр шугамд бичсэн хэмнэлүүд хоорондоо ялгаатай эсэхийг ярилцах.

- Канон, имитаци хэлбэрээр хөгжимдөх- Хэмнэлийн зураглалыг ноотоор, хурд хүчний

нийлэмжээр дүрслэл илэрхийлж хөгжимдөх- Зураглалын дагуу сонсож хурууны өндгөөр

зөөлөн тогшиж хөгжимдөх. Жишээ нь: хөгжилтэй аялал, намар, марш...гм)

- Сонсож буй хөгжмийн зохиолд хэмнэлээр хамсраа хийж хөгжимдөх,

- Зохиолын хэмнэл, хурд хүч, аялгууны шинж төрх, утга санааг илэрхийлж хөгжимдөх

- Багшийн дохилтыг ойлгож хөгжимдөх, бусдыг сонсож ансамбльтай хөгжимдөх

- Хурд, хүчний өөрчлөлтийг зэрэг илэрхийлж хөгжимдөх

- Хөгжмийн уран бүтээлийн агуулга, дүр дүрслэлийг сонсож ойлгох, дүр бүтээх

- Зогсоцыг зөв илэрхийлж хөгжимдөх- Хөгжмийн зохиолд канон, болон имитаци

хэлбэрээр хамсраа хийх- Сурсан дууны дахилтыг даган хөгжимдөх- Жижиг хэлбэрийн канон, имитаци хэлбэрийн

аялгууг бишгүүр, даралтат хөгжмөөр хөгжимдөх

- Хэмнэлээр канон хэлбэрт хөгжимдөх- Сонсголын тогтоолт дээр тулгуурлан

хэмнэлээр хөгжимдөх.- Хоёр хоолойн жижиг хэлбэрийн зохиолын

Бишгүүр хөгжимДаралтат хөгжимАнгид байх хөгжмийн энгийн зэмсгүүдӨөрсдийн хийсэн хөгжмийн зэмсгүүд

Зурагт үзүүлэнгүүд- Видео хичээлүүд- Бүжгийн энгийн

хөдөлгөөнүүдийн бичлэг

- Бүжгийн хөгжмийн

160

Хөгжим

Канон /хөөцөлдөөн/, имитаци/ дуурайх/ хэлбэрээр хөгжимдөх

Удирдаачийн дохиогоор хурд хүчний өөрчлөлтийг зөв илэрхийлж хөгжимдөх

хэсгээс хөгжимдөх.- Дууны утга агуулга, дүр дүрслэлийг сэтгэл

хөдлөлөө илэрхийлэн хамсраа хийн хөгжимдөх.

- Удирдаачийн дохилтыг ойлгож зэрэг хөгжимдөх

- Аялгууг хөгжимдөхдөө бишгүүр, даралтат хөгжмөөр хурд, хүчдэлийн тэмдэгийг зөв илэрхийлж хөгжимдөх

- Бишгүүр болон үлээвэр даралтат хөгжмийн зэмсгээр аккордын хамсраа хийж хөгжимдөх

- Хоёр болон гурван хоолойн жижиг хэлбэрийн зохиолын хэсгээс хөгжимдөх.

- Тодорхой сэдвээр бүжиглэх Жишээ нь: Хөгжмийн аянд 2 гарын хөдөлгөөнөөр навчсыг дүрсэлж бүжгийн энгийн элементэд суралцах

- Хөгжмийн дүр дүрслэлийг хөдөлгөөнөөр хэрхэн илэрхийлж болохыг ойлгох, дүрслэх

- Хөгжмийн зохиолын айзам хэмжээ, хүч, чиглэл хөдөлгөөнийг мэдэрч өгөгдсөн зураглалын дагуу бүжгийн хөдөлгөөнийг хөгжмийн аянд тохируулан бүжиглэх, бүжгийн хөдөлгөөн хийх Жишээ нь: Таягт бүжиг

- “Тоглоом” нэртэй хөгжимт бүжиг- Зохиомжит бүжгийн хөдөлгөөнийг зааврын

дагуу хийж сурах.- Бүжгийн хөдөлгөөнийг өөрсдөө бие даан болон

багшийн зааврар хичээлийн анги танхимд хийж сурах.

- Хөдөлгөөний шилжилт холболтыг зөв цэвэр гүйцэтгэж сурах

- Ардын болон цэнгээнт, орчин үеийн бүжгийн элементүүдийг цахим хэрэглэгдхүүн ашиглаж сурах

- Бүжгийн энгийн хөдөлгөөнүүдийг багшийн заавраар сурах. Цасны бүжиг

- Тодохой сэдвээр бүжиглэх Жишээ нь: Хөгжмийн аянд гар, хөл, биеийн хөдөлгөөнөөр утга санааг дүрсэлж бүжгийн энгийн элементэд суралцах

- Гоцлолоор болон хамтлагаар бүжиглэх, хамтын хөдөлмөрийн үнэ цэнэ, үүргээ ухамсарлах

- Тойрон бүжиг - агуулга дүр дүрслэлийг илэрхийлэх хөдөлгөөнийг тодорхой сэдэвт тохирсон хэрэгсэл ашиглан хийх.

- Зохиомжит бүжиг - хөгжмийн зохиолоос байгаль, амьтдын дүрийг тодорхойлон хөдөлгөөнөөр илэрхийлж тоглох.

- Тодорхой сэдвийн дагуу хөгжимт хөдөлгөөн

зохиолууд- Дасгалууд

CD, DVD – бичлэгДуут бүжиг, зохиомжит бүжгийн аязууд.

Бүжгийн элементүүдийн зураглал, дасгал.

Зохиомжит бүжгийн ноот, үг, бичлэг, бүжгийн хөдөлгөөнүүд.Үлгэр, байгалийн сэдэвт бүжгүүд.

- Ноотны дүрст, тоон, үсэгт картууд,

- эвлүүлдэг тоглоом, ноотны багцлал, бодлогууд, аялгууны хэсгүүд бүхий тактлаагүй бичвэрүүд, цохивор хөгжмийн зэмсгүүд.

Хөгжмийн зэмсгүүд, энгийн хөгжмийн зэмсгүүд, дууны уран бүтээл, бүжгийн хэрэгслүүд, сонсох хөгжмийн бүтээлүүд.

161

Хөгжим

Бүжгийн энгийн элемент бүхий дасгалыг гүйцэтгэх

Бүжгийн төрлийг таних, ялгах, тодорхойлох

Гоцлол болон цөөхүүлийн төрлөөр хөгжимт хөдөлгөөн хийх

Хөгжмийн зохиолын агуулга дүрийг хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх

бүжиг хийх (шувуухай....)- Бүжгийн хөдөлгөөнөөр тодорхой дүр бүтээх- Тодорхой дүрийг хөгжимт хөдөлгөөнөөр

илэрхийлэх- Зохиомжит бүжгэндээ нэр өгөх.- Хөгжмийн зохиол сонсон утга санааг

илэрхийлэх хөдөлгөөн зохиомжлох- Бүжгийн хөдөлгөөнийг зөв цэвэр хийж

гүйцэтгэх

- Хөгжмийн хэлний хэрэглүүрүүдийг ашиглан хөгжим зохиох

- Өгөгдсөн дасгалын айзам хэмжээг тодорхойлж тактлах

- Хялбар хэмнэлтэй, энгийн бүтэцтэй аялгууг бие даан болон хосоороо зохиож найруулах, ярилцах, хөгжимдөж, дуулж үзүүлэх

- Өгөгдсөн сэдвийн дагуу бүтэн, хагас, дөрөвт, наймт ноот, тэдгээрийн зогсоцуудыг ашиглан 2-4 такт зохиол бичих, хөгжимдөх.Жишээ нь: Цасан хүн-нар, Галт тэрэг гэх мэт

- Бие даан янз бүрийн хэмнэлийн багцлалуудыг зохиох, найруулах. Жишээ нь: Цохиур хөгжимд зориулан өөрийн дуртай дуу, хөгжмийн зохиолд тулгуурлан хэмнэл зохиох, баяжуулах, найруулан тоглох, бусадтай хамсран тоглох гэх мэт

- Бүжгийн энгийн элемент бүхий дасгалыг ашиглан цэнгээнт, орчин үеийн бүжгийг зохиомжлох

- Хөгжмийн дүр дүрслэлийг хөдөлгөөнөөр хэрхэн илэрхийлж болохыг дүрслэн харуулах, зохиомжлох

- Ноотны дэвтэрт өөрийн зохиомж, найруулгаа балын харандаагаар /засах , өөрчлөх болоомжтой/ бичих, загвар ашиглах,

- Өгөгдсөн ноотноос өгөгдсөн интервалыг байгуулах замаар зааврын дагуу найруулга хийх

- Сэдэвт тохирсон таавар, тоглоом зохиох, бусаддаа зориулж энэ сэдвийн талаар тайлбар бичих,

- Лааз ашиглан бөмбөр хийх, зохиолыг 2-4 тактаар үргэлжлүүлэх…

- Хялбар хэмнэлтэй, энгийн бүтэцтэй аялгууг бие даан болон хосоороо зохион найруулаад ярилцах, хөгжимдөж, дуулж үзүүлэх

- Өгөгдсөн зураглалын дагуу сонирхолтой аялгуу зохиох

- Аялгууны айзам хэмжээг өөрчлөн найруулах хувилбар зохиох

- Хөтөлбөр боловсруулах

162

Хөгжим

Ангид байх хөгжмийн энгийн зэмсгүүдийг ашиглан цохивор хөгжмийн найруулга хийх

Өөрсдийн сонирхолоор нэгдэн /дуу, хөгжим, бүжиг/ хамтлаг байгуулан уран бүтээл хийх

Ангид байх

“Сонирхолтой бодлого”, “Хөгжилтэй ноот” мэдлэг ур чадвараа

сорих уралдаан тэмцээний хөтөлбөр, удирдамж боловсруулах, удирдамжийн дагуу уралдаан зохион байгуулах

- Энгийн хэмнэлийг баяжуулан цохивор хөгжмийн найруулга хийн тоглох.

- Зураг, ноот, аялгууны шинж төрх, хүчдэлийн тэмдэг, хурдыг ашиглан хөгжмийн тэмдэг тэмдэглэгээний тусламжтайгаар хөгжмийн дүр бүтээх.

- Ангийн хамтлаг байгуулах /хөгжмийн, бүжгийн, дууны, бүтцийн хувьд дуэт, трио, квартет, цөөхүүл, найрал байж болно./ урын сангаа төлөвлөх,

- Бишгүүр хөгжмийн хамтлаг байгуулж, бүрэлдхүүндээ зориулж багшийн заавраар урын сангийн сонголт хийх, зохион найруулах

- Сурсан дууны уран бүтээлээр урын сангийн жагсаалт гаргах,

- Өөрсдийн хөгжимдөж сурсан бүтээлээр урын сангийн жагсаалт гаргах

- Цохиур хөгжмийн хамтлаг зохион байгуулах, хамтлагийн уран бүтээлийг төлөвлөх

- Өөрсдийн сонирхолоор бүжгийн хамтлаг зохион байгуулах, хамтлагийн уран бүтээлийг төлөвлөх /ардын, орчин үеийн, цэнгээнт бүжгийн гэх мэт/

- Хичээлийн жилийн явцад сурч эзэмшсэн дуу, хөгжмийн бүтээл, хөгжимт хөдөлгөөн, бүжгээрээ хөтөлбөр боловсруулж, концертын сургуулилт хийж эцэг эх, сургууль хамт олондоо тоглож үзүүлэх,

- Тодорхой утга санааг харуулсан diorama /амьдлаг байдлаар байгаль орчин, бүх зүйлстэй нь хамт дүрсэлж оруулсан/ хийх, тэмдэглэл хөтлөх,тухайн дүрд зориулж зураглал бэлдэх, онцгой үйл явдлыг тохиолдуулан зураг авч фото үзэсгэлэн гаргах,

-

163

Хөгжим

хөгжмийн энгийн зэмсгүүдийг ашиглан хэмнэлээр цохивор хөгжмийн найруулга хийх

Өөрсдийн сурч эзэмшсэн чадвартаа тулгуурлан ангийн концерт найруулан тоглох зохиомж хийх

Багшид өгөх санамж:

Хөтөлбөрийн агуулгыг эзэмшүүлэхэд 1-4 ангийн хөгжмийн хичээлийн ерөнхий бүтэц, зохион байгуулалт хадгалагдана. Хөгжим сонсох, дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх, зохион найруулах чадвараар сонсож илэрхийлэх, турших, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хөгжим-амьдралын тухай энгийн төсөөллөө баяжуулах, зурж дүрслэх зэрэг идэвхтэй үйл ажиллагааг өрнүүлж, сэтгэн бодох, хийсвэрлэх, анхаарал, ой тогтоолт, хэл яриаг хөгжүүлэх бүтээлч чадвар эзэмшүүлэхийг зорих нь зүйтэй.Хөгжмийн сургалтанд орчин, анги танхимын уужим орон зай, түүний өнгө гэрлийн зохицол, хичээлийн хэрэглэгдэхүүний цогц байдал чухал үүрэгтэй. Энэ нь хүүхдийн сурч боловсрох таатай уур амьсгалыг бий болгох төдийгүй гоо сайхныг таашаан мэдэрч хүртэх нэг үндэс болно. Хэрэглэгдэхүүнийг цогц байдлаар хангахад, хүүхдийн хөгжлийн онцлогт тохирсон арга зүй, технологийн сэдлүүд, сургалтын материаллаг хэрэглэдэхүүн, урын санг бүрдүүлэх нь сургалтыг үр өгөөжтэй болгох үндсэн хөшүүрэг болно. Иймээс сургалт болон ээлжит хичээлийн бэлтгэлийг бүрэн сайтар хангах нь багшийн бүтээлч эрэл хайгуулын үр дүнгээр шууд тодорхойлогдоно. Хөгжмийн боловсролоор хүүхдэд чадвар эзэмшүүлэх, дадлагажуулах зорилго бүхий аман болон бичгийн сонсголын ба үзүүлж харуулах, жишин харьцуулах, үйлдэл хийлгэх, сэтгэн бодуулах, уншиж бичих, таамаглах сургалтын олон хувилбар бүхий хэрэглэдэхүүн, хөгжмийн зэмсэг / өөрсдийн бүтээж хийсэн энгийн зэмсгүүд.../, техник хэрэгсэл, заах дуу, сонсох хөгжмийн бүтээлийн сан, хөгжимт хөдөлгөөн хэрэгсэл хийх зэргээр анги нийтээр, бгаар, ганцаарчлан ажиллахад хүрэлцэхүйцээр бүрдүүлэх нь маш чухал.Энгийн хялбар ноот бичлэгт задлал хийх, аялгууны чиглэл, царааг тодорхойлох, эгшгүүдийн тогтворжилтыг сонсож мэдрэх, эгшгийн таталцлыг зөвшөөрүүлж дуулах, хөгжмийн зохиолыг сонсоод аялгууны шинж төрхөөр цомнолыг тодорхойлох, хөгжмийн хэлийг мэдэрч сонсох, дуулах, даган дуурайх, хөөцөлдөн дуулах, хөгжимдөх, хөгжмийн зарим нэр томьёог унших, бичих, тодорхойлох, тогтоох, өргөн хэрэглэгддэг хүчдэлийн тэмдгүүд, темпүүдийг тогтоох, унших, бичих, зөв мэдэрч дуулахад дөхүүлэх сонирхолтой дасгалуудыг хийлгэх нь хичээлд хандах хандлага, сонирхолд, хийж гүйцэтгэх чадварт нь эерэгээр нөлөөлнө.

Дуулаачийн болон дан хөгжмийн төрөл зүйлийг тавдугаар ангийн сурагчдад тоймлон энгийн, хялбар ойлголтонд тулгуурлан өгөх ба ялангуяа дүрс бичлэг, график дүрслэл, зурагт үзүүлэн, сонсох хөгжмийн бүтээл чухал үүрэгтэй. Дан хөгжмийн болон дуулаачийн бүтээлүүдийг үзүүлэх илэрхийлэх арга хэрэглэгдэхүүн чухал. Зохиолын төрөл зүйлийг бүтэц

164

Хөгжим

бүрэлдэхүүнээр нь ялган нэрлэх, сонсож ойлгох, тодорхойлох, мөн ардын болон сонгодог хөгжмийн зэмсгүүдийг эгшиглэлтийн онцлогоор нь өөр хооронд нь харьцуулан жиших, дуугаралтаар нь ялгаж таньдаг болох чадварт анхаарах хэрэгтэй.

Хөгжим бол өөрийн гэсэн өвөрмөц хэллэгтэй. Хөгжмийн энэ хэллэг нь аялгуу, гармони, хэмнэл, цомнол, өнгө аяс, хурд, хүчдэл гэх мэт утга илэрхийллийн үндсэн хэрэглүүрүүдийн тусламжтайгаар утга санаагаа илэрхийлдэг. Энэхүү хөтөлбөрт орсон хөгжмийн онолын ойлголтуудыг онолын холбогдолтой ном, сурах, хөгжмийн толь бичгээс лавлан, түүнийгээ хүүхдийн түвшинд , хүүхдийн хэлэнд буулгах хэрэгтэйг онцгой анхаарах нь зүйтэй.

Хөгжмийн онолын ойлголтуудыг тодорхойлох нэр томъёог орчуулах тайлбарлахдаа тэр бүр оновчтой бус олон янзаар хэлж суралцагсдад хүндрэл учруулахаас зайлсхийх нь чухал.

Хөгжмийн хэллэг, нэр томъёо нь өрнө дахины хэлнээс гаралтай тогтсон үг хэллэгт тулгуурлан сургалтанд ашиглагдсаар ирсэн. Иимээс хөгжмийн нэр томъёоны хувьд өрнө дахины хэлэнд зуршсан байдлаар авч хэрэглэх нь монгол хэлэнд орчуулж болохгүйдээ биш цаашид дэвшин суралцахад нь нэмэртэй. /Н.Ж/

Тухайн нэр томъёоны утга учрыг сайн ойлгуулахын үүднээс хүүхдийн амьдралын туршлагад тулгуурлан, хичээл хоорондын интеграцийг чухалчлах нь оновчтой арга болно. Энэ нь тухайн ойлголтын хөгжмийн талаарх анхны мэдэгдхүүн олж авахад нь туслах болохоос биш, онолын бүрэн төгс тодорхойлолтыг тал бүрээс нь эзэмшүүлэхийг зорьсон хэрэг биш юм.

5-р ангийн хөгжмийн хичээлийн агуулга нь тодорхой шинжлэх ухааны хэлийг таниулах учиртай тул тодорхой хугацаанд оновчтой төлөвлөж яарч шуурхайлалгүй, дэс дараатай тогтмол системтэй хичээллэснээр хөгжмийн онолын анхан шатны мэдэгдхүүнийг олж авч улмаар хөгжмийн онолыг гүнзгийрүүлэн судлах, мөн хөгжмийн бүтээл туурвилын мэдлэгтэй, ухамсартайгаар сонсож сурах бэлтгэл болж чадна.

Дуу, дасгал, сонсох хөгжмийн зохиолын сонголтыг хийхдээ дэлхийн сонгодог болон монгол, бусад үндэстний хөгжмийн зохиолчдын шилдэг бүтээл, монгол ардын ба дэлхийн улс түмний ардын дуу, хөгжмийн баялаг сангаас сонгон авах хэрэгтэй.

Агуулгаа эзэмшүүлэх явцыг хүүхдийн амьдралын туршлагад тулгуурлан, аливаа юмс үзэгдэл, үйл явц нь хөгжмийн янз бүрийн хэмнэл, эгшиг аялгуу, гармони, цомнол, өнгө аяс, хурд хүчний нийлэмж гэсэн санааг илэрхийлж, өөрсдийнх нь идэвхитэй үйл ажиллагааг өрнүүлж, мэдлэг бүтээлгэх замаар ойлгуулах нь чухал.

Хөтөлбөрийн агуулгыг хэрэгжүүлэхэд хөгжмийн хичээлд хэрэглэгдхүүн маш чухал. Тухайлбал: Төрөл бүрийн энгийн хөгжмийн зэмсэгүүд -товшуур, шагшуур,

бөмбөр,хонх, гурвалжин, цан, савх мод, дуут мод, модон царгил, төмөр царгил, бишгүүр гэх мэт/

Магнитофон , систем хөгжим, CD, DVD тоглуулагч

Телевизор,компьютер, проектор

Төгөлдөр хуур, цахилгаан даруулт хөгжим, үндэсний хөгжмийн зэмсгүүд

Сурах бичиг, дасгал ажлын дэвтэр

Сонсох хөгжмийн урын сангууд, дууны эмхэтгэлүүд

165

Хөгжим

Зурагт болон ноотны үзүүлэн, тараах материал,өнгийн дүрсүүд, ноотны дүрсүүд,

Олс, дээс, тууз, бөмбөг,цагираг, дарцаг, өд , цэцэг, дэвүүр, алчуур

Дуулаачийн болон дан хөгжмийн бүтээлийн урын санд монголын болон дэлхийн сонгодог хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүд, бүүвэйн дуунаас эхлэн ардын урт богио дуунууд, зохиолын дуу, дуурь гэх мэтчлэн хөгжмийн зохиолын төрөл зүйлийг тоймлон сонсож ойлгох, анализ хийх чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн урын сангийн баялаг фонд бүрдүүлсэн байх хэрэгтэй. Мөн хичээл бүрийг бэлтгэл сайтай, хүүхдэд сонирхолтой хэлбэрээр бэлтгэж маш энгийнээр удирдан чиглүүлж тодорхой үйлд хөтлөх бөгөөд сурагчид үйл явцад хөгжих учиртай.

Дуулах чадвар:

Хөгжмийн хэллэг, нэр томъёо хөтөлбөрийн агуулгыг хөгжмийн хичээлийн үндсэн элемент болох дуулах, сонсох, хөгжимдөх, бүжиглэх гэсэн үйлийн төрлүүдээр дамжуулан хэрэгжүүлнэ. Жишээ нь: Дуулах үйл ажиллагаан дээр сонгон авсан уран бүтээлийнхээ агуулгатай холбон дууны темп, динамик ямар байгаа, хөгжмийн зохиолч яагаад тухайн темп, динамикийг сонгон авсан, хэмнэлийн зураглал зохиолын дүр дүрслэлд ямар үүрэгтэй, аялгууны чиглэл хөдөлгөөн юу илэрхийлэв? гэх зэргээр хөгжмийн хэллэг нэр, томъёог тайлбарлан ойлгуулахад үйл ажиллагаагаа чиглүүлнэ. Мөн агуулгыг эзэмшүүлэхдээ сонсголын ба хэмнэлийн дасгал, эгшиг нэрлэх ба дуулан унших дасгал, хэмнэлээр хөгжимдөх ба бичих дасгал нилээд оруулах нь зүйтэй.

Ноотоор дуулах үйл ажиллагааг амжилттай үр дүнтэй болгох нэг арга бол дуулах гэж буй дасгал, аялгуундаа анализ хийж ойлгож, мэдэж дуулах явдал хамгийн чухал. Суралцагсдыг ноотоор дуулах арга чадварт сургахдаа гаргадаг бидний хамгийн том алдаа бол чухам юу дуулах гэж байгаагаа, дуулах хөдөлгөөн хаашаа чиглэж буйг, ямар зайнд /интервал/ хаашаа хөдлөхөө мэдэхгүйгээр шууд л эхний нооттой ноцолдож эхэлдэг явдал юм. Иймд бид ноотоор дуулах дуу дасгалын ноот бичлэгт ажиглалт хийх арга чадварт сургах нь амжилтын эх үндэс гэдгийг мартаж болохгүй. Жишээ нь: Дараах дасгалыг дуулахдаа “Аливаа дуу, дасгалын аялгуу бол өгсөж, уруудах болон давалгаа маягийн олон янзын чиглэл хөдөлгөөнийг үүсгэдэг.” Гэсэн ойлголт мэдлэгтээ үндэслэн тухайн дуулах гэж буй ноот бичлэгтээ ажиглалт хийж байж эгшгүүдийн хөдөлгөөн хаашаа чиглэснийг мэдснээр хоолойгоо зөв удирдаж дуулна.

Сонсох чадвар:

Хөгжмийн зохиолыг сонсож хүртэх үндсэн дээр хөгжмийн хэллэг, нэр томъёоны тухай ойлголтуудыг хөгжмийн зохиол бүтээл сонсгох аргаар гүнзгийрүүлэх нь хамгийн чухал. Иймээс Хөгжим сонсох үйл ажиллагааг хөтлөн удирдахад дараах аргачлалыг ашиглахад тохиромжтой. Сурагчид хөгжим сонсохдоо сурах бичиг болон үзүүлэн дэх ноотыг дагуулан харж хэсэгчлэн ажиглалт хийж болно. Гэхдээ энэ аргыг үргэлж хэрэглэх нь хүүхдийн сонирхолыг бууруулах талтай. Сурагчид өөрийнхөө түвшинд хөгжмийн зохиолд задлан шинжлэл хийж сурахад багшийн оролцоо чухал. Хүүхдийн сонссон зохиолын агуулга, дүр дүрслэлийг бүтээхэд хөгжмийн хэллэг, илэрхииллийн ямар арга, хөгжмийн ямар зэмсэг оролцсон зэргийг цогцоор нь холбон авч үзэхэд хүүхдийн сонирхолыг татахуйц зурагт үзүүлэнг ашиглах нь зохимжтой. Өөрөөр хэлбэл ноотоор дагуулан сонсох үйлийг үзүүлэнтэй

166

Хөгжим

хослуулан сонсгох арга юм. Сонсголоороо дамжуулан хүртэхийн зэрэгцээ харааны тусламжтайгаар давхар хүртэх үйл ажиллагаа буюу хараа сонсголын нэгдмэл үйл явц хүүхдийн ой тогтоолтыг хөгжүүлэхэд, мөн хөгжмийн хэл, утга илэрхийллийн гол хэрэглүүр аялгууг, түүний бүтэц, чиглэл хөдөлгөөнийг ойлгоход оновчтой арга болно.

Жишээ нь: Д.Кабалевскийн “Хөгжилтэй наадаан” зохиолыг сонсгохдоо зохиолын агуулга дүрслэл, бүтэц хэлбэр, аялгууны чиглэл хөдөлгөөнийг зураглах аргыг хэрэглэснээр энэ зохиолын бүтэц хэсгүүд /А-Б-А/, мөн аялгууны чиглэл хөдөлгөөн/ уруудсан, мөн эргэн буцсан эрчилсэн, давалгаа маягийн гэх мэт/, агуулга дүр дүрслэл/хөгжилтэй тоглон наадах хүүхдийн баяр хөөр/-ийг бүрэн дүүрэн хүртэх боломжтой болох юм.

V ангийн хөтөлбөрийн агуулгад хэдийгээр хөгжмийн зэмсэгтэй танилцах сэдэв тусгайлан тусгагдаагүй ч 5-р ангийн агуулгыг эзэмшүүлэхэд чиглэгдсэн хөгжмийн зохиолоор дамжуулан хөгжмийн зэмсгүүдийг таниулах шаардлага гарч ирнэ.

Хүүхдүүд зөвхөн “тэр хөгжмийн зэмсэг байна” гэж хараад өнгөц танихдаа биш харин, хөгжмийн зэмсгийн бүтэц, зохион байгуулалт, дугаралтын онцлог зэргийг судлан таньж мэдсэнээр тухайн хөгжмийн зэмсгийн талаар бүрэн ойлголттой болно. Хөгжмийн зэмсэгтэй /жинхэнэ утгаар нь/ хэдий чинээ эрт танилцуулна, сонссон хөгжмөө ойлгож ухаарах хүүхдийн чадвар төдий чинээ хурдан хөгждөг. Жишээлбэл: Хөгжмийн зохиолч Ж.Фужикийн “Тэмцэгчдийн марш” зохиолыг сонсгоход зурган мэдээллийн аргыг хэрэглэснээр зохиолын үндсэн хэмнэлийн зураглалыг таниулж, хэмнэлээр хамсран хөгжимдөж, хөгжмийн зэмсгүүд, тэдгээрийн дуугаралтын онцлог /тембр/, зэмсгүүдийн ээлжлэлт, зохиолын өрнөл хөгжилтийг сонсож, харж танин мэдэх боломжтой. Хөгжмөө сонсох явцдаа сурагчид хөгжмийн онолын мэдлэгээ ашиглан бие даан бүтээлч эрэл хайгуул хийх туршилтын аргыг хэрхэн хэрэглэх вэ?

Нэг хөгжмийн зохиолчийн ижил төрлөөр бичсэн хоёр зохиолыг /эсвэл 2 өөр хөгжмийн зохиолчийн бүтээл байж болно/ сонсгоод тэдгээрийг хооронд нь харьцуулан жишиж ижил ба ялгаатай талуудыг олуулахад сурагчдын анхаарлыг чиглүүлж гүйцэтгүүлнэ. Хөгжим сонсох сонирхолыг өдөөхөд анхаарлын төвлөрөлт хамгийн чухал байдаг. Жишээ нь: “И.С.Бахын ре минор, фа мажорын инвенцийг сонсоод дараах асуултын дагуу харьцуулж дүрсэн дээр хураангуйлж тэмдэглэ” гэсэн даалгаврыг багш сурагчдад өгч болно.

1. Ямар хөгжмийн зэмсэгт бичсэн зохиол вэ? 2. Зохиол тус бүрийн цомнолыг тодорхойл. 3. Ямар хэмжээнд /размер/ бичигдсэн байна вэ?4. Аялгууны шинж төрх ямар байна вэ?5. Сонссон зохиолын хурдацыг тодорхойлно уу?, 6. Зохиолын хүчдэлийн талаар ярилцана уу? 7. Зохиол хэдэн хэсгээс бүтсэн бэ? г.м

Хөгжим сонсох үйл ажиллагааг аль болох сонирхолтой болгох үүднээс багш симфони найрал хөгжмийн зэмсгүүдийн шаардлага хангахуйц том, өнгөт үзүүлэнг бэлтгэн хөгжим сонсгох явцдаа тухайн зохиолд хөгжмийн зэмсгүүдийн аль нь ямар үүрэгтэй оролцож байгааг сурагчдын идэвхи оролцоотойгоор тодорхойлуулж самбар дээр байрлуулах байдлаар ажиллаж болно.

Хөгжимдөх чадвар:

167

Хөгжим

Зогсоцыг зөв мэдэрч дуулахын тулд өөрийнхөө бүтээсэн хөгжмийн энгийн зэмсгийг ашиглан хэмнэлээр хамсран хөгжимдөж дуулах нь маш сонирхолтой байх болно. Хичээлд ашиглах хөгжмийн энгийн зэмсэг ховор байдаг тул багш та сурагчидтайгаа хамтран энгийн материал ашиглан хөгжмийн энгийн зэмсэг хийж бүтээлчээр хандаарай. Жишээ нь:Хушганы яс ашиглан хөгжмийн энгийн зэмсэг бүтээж болно. Мөн шагайг нүхлээд нилээд хэдийг утсанд хэлхээд тун өвөрмөц дуу чимээг гаргаж болдог, аюулгүй байдлыг нь хангаж чадвал хадаасыг ч ашиглан энгийн зэмсэг бүтээж болно.

Сурагчид хичээл дээр сонссон хөгжмөө ойлгож аажмаар хэрэглээ болгон авьяасаа бүтээлчээр хөгжүүлэхэд түлхэц болох оновчтой аргуудыг олж сэдэхэд багшийн зүгээс санаачлага хэрэгтэй. Үүнд:

• Хүүхдүүд ганцаарчилж буюу хамтаар тогтоосон сэдэв ая, зохиолын хэсгээс

бусаддаа дуулж /аялж/ үзүүлэх, • Жилийн турш сонссон зохиолоо таньж буй эсэхийг шалгах шалгуур үзүүлэлт

болгон хөгжмийн тааврыг /викторина/ сонирхолтой хэлбэрээр зохиох, • Баг болгон анги хамт олны дунд эсвэл 2 бүлгийн дунд АХА маягийн тэмцээн

зохиох, хөгжмийн нэр томъёог тогтоолгох зорилгоор “Бинго” тоглоомын аргыг ашиглах зэргээр сурагчдын идэвхийг өрнүүлэх олон хувилбарыг сонгож үйл ажиллагаандаа хэрэгжүүлбэл сургалтанд хурдан ахиц дэвшил гарах нь дамжиггүй.

Гоцлол ба хамтлаг, найрал хөгжмийн хамтлагт хөгжимдөх, дур сонирхлыг бий болгох, удирдаачийн схемийг мэдэрдэг, хэмнэлийн болон хөгжмийн хамсраа хийж чаддаг, түүнийгээ гэр бүл болон сургууль, ангидаа уран бүтээл болгодог байх, ноотоор, хэмнэлээр, утга санааг илэрхийлэн хөгжимдөх, хэмнэл, ноотоор унших дасгал болон хөгжимдөх дадлага ажлыг олон дахин хийлгэх хэрэгтэй.

Бүжиглэх чадвар:

Хөгжмийн зохиолоор дамжуулан утга санаа, дүрийг хөдөлгөөнөөр илэрхийлэхдээ, бүжгийн элемент, дасгалыг хийдэг байх, хөгжмийн зохиолыг сонсоод дүр бүтээж чаддаг, бүтээсэн дүрдээ нэр өгөн улам боловсруулах. Ардын болон сонгодог бүжгийн дасгалаас гар, хөл, биеийн байрлал, зогсолт, ёсолгоо зэргийг ойлгох, хийж гүйцэтгэхийг эрмэлзэх.

Зохион найруулах чадвар:

Өмнөх улирлуудаар үзсэн дасгал, хэмнэл, зохион найруулсан аялгуу, дуу, хөгжмийн бүтээлд хийсэн хэмнэлийн хамсрааг гоцлол болон хамтлаг, найрал дуу гэх мэт бүрэлдэхүүнд найруулан тоглолт зохион байгуулах, багштайгаа хамтран ангийн концерт зохион найруулах боломжтой. Ангид байх хөгжмийн зэмсгүүд, бүжгийн хэрэгслүүд, дуунд хамсраа хийх гэх

168

Хөгжим

мэтээр хэрэглээ болгож чадвал ангийн хэмжээний концертыг сургууль, эцэг эхдээ үзүүлэх чадвартай болж байна гэсэн үг. Энэ нь зөвхөн хичээлээр үзсэн сэдвүүдийн дагуу байх хэрэгтэйг анхаараарай.

Хавсралт.

Нэг. Дууны урын сан:

169

Хөгжим

Дөрвөн улирал сэдвээр:1-р анги

• Хөг. С.Задгай шүл.С.Батболд “Цасаа цасаа ороорой” • Хөг.Д.Жанчив шүл.Д.Өлзийням “Бороо” • Хөг.Ц.Сүхбаатар шүл.Д.Содномдорж “Зун цаг” • “Бороо” (rain) • Хөг.Б.Цэвээнсүрэн шүл.О.Сундуй “Яргуй дэлгэрлээ”

2-р анги1. Хөг.Ц.Сүхбаатар шүл.Д.Содномдорж “Шувуухайн байшин”

3-р анги• Хөг.З.Хангал шүл.Д.Батсүрэн “Нарны бүжиг”

4-р анги• Хөг.С.Батболд шүл.О.Сундуй “Аяны шувууд ирлээ” • Хөг.Х.Сэргэлэн шүл.Я.Балжид “Хөх яргуй” • Хөг.Г.Пүрэвдорж шүл.:Ж.Дашдондог “Шинэ өглөө”

5-р анги• Хөг.С.Ганчимэг шүл.Б.Мягмарсүрэн “Хавар ээж”

Амьтад- сэдвээр:1-р анги

• МАД 12 жил • “Унага” • Хөг. С.Баярсайхан шүл. Ч.Алагсай “Ботго”• Хөг. Х.Баатар шүл.Б.Доржсүрэн “Дуучин ботго” • Хөг.Т.Чимиддорж шүл.М.Чойжил “Эрх цагаан ишиг” • Хөг.Д.Жанчив шүл.Д.Өлзийням “Унага” • Хөг.С.Батболд шүл.Г.Ганболд “Муур хулганы дуу” • Хөг С.Ганчимэг “Тахиа”• Хөг.Х.Баатар шүл. Ш.Цэен-Ойдов “Бор шувуу” • Хөг.Л.Галмандах шүл.З.Нямцэрэн “Үнэгний гавар” Бүгдээрээ том болно шүү дээ• Хөг.Л.Галмандах шүл.З.Нямцэрэн “Баавгайн бамбарууш” Бүгдээрээ том болно

шүү дээ• Хөг.Л.Галмандах шүл.З.Нямцэрэн “Зээрийн янзага” Бүгдээрээ том болно шүү

дээ• Хөг.Л.Галмандах шүл.З.Нямцэрэн “Цааны хугаш” Бүгдээрээ том болно шүү дээ• Хөг.Ч.Алтансүх шүл Ц.Нүүдэл “Хулгана” • “Шаазгай”

2-р анги • Хөг. Г.Пүрэвдорж. шүл. Ж.дашдондог “Байгаль эхийн хүүхдүүд” • Хөг.С.Ганчимэг “Баавгай” • Хөг. Б.Түмэнжаргал шүл. З.Түмэнжаргал “Бөмбөг битгий хаяаарай” • Торгууд ардын дуу “Агсал” • Хөг.Ч.Алтансүх шүл Ц.Нүүдэл “Соён хээр” • Хөг.С.Батболд шүл.Б.Банди “Ботго” • Хөг.С.Батболд шүл.Б.Банди “Хурга” • Хөг.С.Батболд шүл.Б.Банди “Ишиг” • Хөг.С.Батболд шүл.Б.Банди “Тугал”

170

Хөгжим

• Хөг.С.Батболд шүл.Б.Банди “Унага” • Хөг.Ч.Нянгар шүл.Д.Дэндэв “Цагаан ишиг” • Хөг.С.Ганчимэг “Хэрэм”• Хөг.С.Ганчимэг “Туулай”

3-р анги• Хөг.Ц.Нацагдорж шүл.Б.Чимиддорж “Балчир насны нөхөр” • Хөг.Л.Галмандах шүл Ш.Бадарч “Ижийдээ л хөөрхөн” • Хөг.С.Баярсайхан шүл.Д.Нямаа “Шагшраа хөөрхөн болжмор” • Хөг.ж.Дашдондог шүл.Д.Дэнсмаа “Миний бяцхан найзууд” • 4-р анги• Хөг.Г.Эрдэнэбаатар шүл.Д.Нацагдорж “Хэнз хурга”

Шинэ жил сэдвээр:1-р анги:

• Хөг.Г.Дарамзагд шүл.Ц.Балгансүрэн “Сүлд модны наадмын тойрон бүжгийн дуу”2-р анги

• Муз.Л.Бекман сл.Кудашевой “Ёлочка”(В лесу родилась)• Хөг.С.Батболд шүл. Л.Соронзонболд “Цасхан” • Новый год • Шинэ жилийн тойрон бүжиг • Happy new year

3-р анги• Хөг.шүл.Н.Шонхор “Шинэ жил” • Снег-снежок

4-р анги• Хөг. Шүл.С.Батболд “Шинэ он” • Хөг. Г.Энхбаяр “Зулзгаган ногоон гацуурхан” • Merry Christmas

5-р анги• Хөг.С.Гончигсумлаа “Шинэ жил” • Хөг.Т.Мөнхбаатар шүл. Б.Ганзориг “Бидний шинэ жил”

Гэр бүл сэдвээр: 1-р анги:

• Хөг.Ч.Сангидорж шүл.М.Чимид “Ээжийн баяр” • Хөг. Ц.Сүхбаатар шүл.Д.Содном “Би цэцэг тарьсан” • Хөг.Ж.Шараа шүл.Д.Лхашид “Миний хөөрхөн дүү” • Баяд ардын дуу “Эхийн дуу”• Хөг.Д.Пунцагдорж шүл.Ч.Батсүрэн “Хамгийн сайхан ээж” Хүүхдийн дуу

2-р анги• Хөг.З.Хангал шүл С.Дашдооров “Цэцэг юмуу би” • Хөг.Д.Балжинням шүл.Г.Ганболд “Айраг бүлэх” • Хөг.Л.Алтангэрэл шүл.Я.Отгонжаргал “Лууван”

3-р анги• Хөг..Бямбабаяр шүл.Д.Чинзориг “Болохгүй, болохгүй” • Хөг.Л.Галмандах шүл.Т.Галсан “Аав ээждээ” • Хөг.С.Ганчимэг “Дүү минь нойрс доо”

171

Хөгжим

• Хөг.Б.Бат-Эрдэнэ “Дэгдээхэй нас” • Хөг.Т.Мөнхбаатар шүл.Г.Өнөбат “Үр нь хайртай”

4-р анги• Хөг.Ц.Сүхбаатар шүл Д.Соднолмдорж “Аз жаргалын эрэлчин” дуурийн Хумбага

Боролдойн дуу • Хөг.Ш.Баттогоо шүл.Г.Ганболд “Би унтлаа”

5-р анги• “Ээждээ би хайртай”

Эх орон сэдвээр: 1-р анги:

• Хөг.Л.Галмандах шүл.Ч.Пүрэвчулуун “Зүүдний Чингис” 2-р анги

• Хөг.С.Ганчимэг шүл Д.Саранхүү “Монгол нутгийн үрс”3-р анги

• Хөг.С.Ганчимэг шүл.Б.Нацагдорж “Дууны түрлэгтэй хүүхэд нас” 4-р анги

• Хөг.Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж “Монгол Улсын төрийн дуулал ” • Хөг.Ц.Намсрайжав шүл.Ж.Бадраа “Халуун элгэн нутаг” • Хөг.Б.Шарав шүл Д.Нацагдорж “Хорвоо амгалан байг” (Байлдааны даалгавар

киноны дуу)• Хөг.С.Ганчимэг шүл. Т.Алтанцэцэг “Миний эх орон” • Хөг.Т.Мөнхбаатар шүл.З.Түвшинзаяа “Эх орон байгаль дэлхий”

5-р анги• Хөг.С.Батболд. Ө.Баасанжав “Өглөө” С.Батболд

Сургууль найз нөхөд сэдвээр: 1-р анги:

• Хөг.Л.Галмандах шүл. З.Нямсүрэн “Сургуульдаа би тэмээгээр явна” • Хөг.С.Гончигсумлаа шүл.Ш.Шажинбат “9 сарын 1” • Хөг.С.Батболд.шүл.Ж.Дашдондог “Харандаа баллуур” • Хөг.С.Батболд.шүл.О.Сундуй “Би дуучин” • Хөг. Ч.Алтансүх шүл.Ц.Нүүдэл “Алтан намар” • Хөг.Ц.Чинзориг шүл.Д.Пүрэвсүрэн “Эрдмийн туяа” • Хөг. Д.Оюунтүлхүүр шүл.Энхээ “Анхны хичээл” • Хөг.Л. Галмандах шүл.Ж.Дашдондог “Арав гэж юу вэ?” • Хөг.С.Батболд шүл.Ж.Дашдондог “Бүх үсгийн найрал дуу” • Хөг.С.Батболд шүл.Ж.Дашдондог “Эгшиг үсгийн дуу” • Хөг.С.Батболд шүл.Ж.Дашдондог “Туслах эгшгийн дөрвөл” • Хөг.С.Батболд шүл.Ж.Дашдондог “Онцгой дөрөв” • Хөг.С.Батболд шүл.Ж.Дашдондог “Хатуу, зөөлний тэмдгийн хоршил” • Хөг.С.Гончигсумлаа шүл. Н.Санжмятав “Тэгвэл хоёулаа” • Хөг.Баттөмөр шүл.Д.Дашдондог “Ногоон гэрэл”• Хөг.С.Батболд шүл.Д.Содномдорж “Олуулаа” • Хөг.С.Батболд шүл.С.Бодоош, Л.Соронзонболд “Бага ангийн багшдаа

баярлалаа” • Хөг.Т.Булган шүл.Д.Отгонсүрэн “Эрдмийн үсгээ сурлаа”

172

Хөгжим

• Хөг.Л.Галмандах шүл.З.Түмэнжаргал “Бөөн баяр” • Хөг.С.Мааяа шүл Ж.Дашдондог “Яагаад” • Хөг.М.Ганболд шүл Г.Хүрэлбаатар “Багшаа би би” • Хөг.Л.Галмандах “Шүдээ хайрлъя” • Хөг.С.Батболд шүл.Л.Соронзонболд “Би жагсаж чадна”

2-р анги• Хөг.Ч.Алтансүх шүл.Ц.Нүүдэл “Есөн сарын нэгэн” • Хөг.шүл.С.Батболд “Миний дотны найзууд” • Хөг.С.Батболд.шүл.Д.Отгонтуяа “Нар-Сар-Од” • Хөг.С.Батболд.шүл.О.Сундуй “Уярлын долоон эгшиг” • Хөг.С.Батболд.шүл.О.Сундуй “Шинэ он айсуй” • Хөг.С.Ганчимэг шүл.Д.Саранхүү “Та нар бидэнтэй хамт” • Хөг.Ч.Нянгар шүл.Д.Цэдэв “Цагаан ишиг”• Хөг.С.Батболд шүл.О.Сундуй “Сурагчийн дэвтэр” • Хөг.С.Батболд шүл. Ш.Бадарч “Дээс дээс” • “Янзаган нас” • Хөг.Л.Галмандах шүл.С.Сүхбаатар “Дэлхий дүүрэн бага нас”

3-р анги• Хөг.С.Ганчимэг шүл.Д.Саранхүү “Охид хөвгүүдийн тоглоом”• Хөг.З.Хангал шүл.Д.Батсүрэн “Нарны бүжиг”• Хөг.С.Мааяа шүл.Ш.Сүрэнжав “Сайн уу муу юу аль нь вэ хө” • Хөг.Л.Даваахүү шүл.Х.Найдан “Нэг ангийнхан” • Хөг.С.Батболд шүл.О.Сундуй “Хурдан морины хүүхэд” • “Хэрвээ чи аз жаргалтай бол”• Хөг.Г.Пүрэвдорж шүл.Ж.Дашдондог “Тавтай нойрсоорой” • Хөг.С.Ганчимэг шүл Алтанцэцэг“Цаг”

4-р анги• Хөг. З.Хангал шүл Д.Батсүрэн “Зургийн хичээл”• Хөг.Р.Энхбазар шүл.Ц.Гайтав “Өглөөний тухай дуу” • Хөг.С.Батболд.шүл.С.Соронзонболд “Дайн хэрэггүй” • Хөг.С.Батболд.шүл.Б.Нацагдорж “Хэлье үү, байя уу” • Хөг.С.Батболд.шүл.З.Түмэнжаргал “Анд нөхөд минь явяахад” • Муз.А.Островского сл.Л.Ошанина “Пусть всегда будет солнце” • Хөг.Т.Чимиддорж шүл.Ж.Дашдондог “Сайн байна уу?” • Хөг.Л.Даваахүү шүл.Х.Найдан “Нэг ангийнхан” • Хөг.Л.Галмандах шүл.Д.Мандахсан “Үерхэл чамайгаа нандигнана” • Хөг, шүл. Р.Энхбазар “Угтагчийн дуу” • Хөг.Г.Жаргалсайхан шүл.Ш.Гүрбазар “Хүүхэд шувуу хоёр” • Муз.в.Шайнского “Антошка”

5-р анги• Хөг. Т.Чимиддорж шүл. Ө.Баасанжав “Мөрөөдөл” • Хөг. Т.Чимиддорж шүл.Ө.Баасанжав “Нараа баясан угтъя” • Хөг.Л.Галмандах шүл.З.Түмэнжаргал “Бага насаа хайрлаж явъя” • Хөг.И.Болоож шүл.Д.Пүрэвдорж “Нар инээдэг юм” • Хөг.Л.Балхжав шүл.Ү.Хүрэлбаатар “Нарны хаан хүүхэд”

173

Хөгжим

• Хөг.С.Батболд.шүл.Ж.Дашдонндог “Миний дотны найзууд” • Хөг.С.Батболд.шүл.Ш.Бадарч “Гэрэлт нарны хүүхдүүд” • Хөг.С.Батболд.шүл.Д.Хүү “Мөнх тэнгэрийн орон” • Хөг.С.Алтануяа шүл.Д.Тэнгэрханд “Дэлхийн найзууддаа” • Хөг.Г.Эрдэнэбаатар шүл.Д.Нацагдорж “Миний хэнз хурга”• Хөг.С.Ганчимэг “Хүүхэд нас” • Happy birthday • Twinkle twinkle little star

Хөгжимт хөдөлгөөн, дуут бүжиг, хөгжимт тоглоом1-р анги:

• “Чулуу хайч цаас” • “Дуулъя бүжиглье”

2-р анги: • “Агсал” БН-50-12

3-р анги: • МАД “Торойн цагаан элс”

4-р анги: • “Ёохор”

5-р анги: • Хөг.С.Гончигсумлаа “Буриад бүжиг”

Хоёр. Сонсох хөгжмийн урын сан:

1. Ч. Сангидорж “ Хүүхдэд зориулсан симфони аязууд” 2. Ч. Сангидорж “Хэрэм”, “Баавгай”3. С.Баатарсүх “Хөгжилтэй зугаалга” 4. Б.Наранбаатар “Ятгад зориулсан хүүхдийн аяз” 5. С.Гончигсумлаа “Төгөлдөр хуурт зориулсан аязууд” 6. С.Гончигсумлаа “Морь”7. С.Гончигсумлаа “Бодол”8. С.Гончигсумлаа “Марш”9. С.Гончигсумлаа “Буриад” бүжиг10. С.Гончигсумлаа “Вальс”11. Ц.Нацагдорж “Хөдөөгийн сайхан чуулбар”12. Ж.Чулуун “Уран хас”13. Н.Цэрэнпил “Миний нутаг”14. Ц.Намсрайжав “Баярын жавхаа”15. Ц.Намсрайжав “Говь гурван сайхан”16. Ц.Намсрайжав “Хувьсгалт баатарлаг марш”17. Идэрбат “Төвөргөөн”18. Ж.Чулуун “Уулын горхи”19. Ж.Чулуун “Уран хас” адажио20. Ж.Чулуун “Монгол ардын хоёр дууны хувилбар аяз”21. Л.Мөрдорж “Цэнгэлийн эгшиг”22. Л.Мөрдорж“Ганзам”

174

Хөгжим

23. Л.Мөрдорж “Түүхт хил”24. Л.Мөрдорж “Унаган жороо”25. Л.Мөрдорж “Эх орон”26. Н.Жанцанноров “Монгол аялгуу”27. Н.Жанцанноров “Уралдаан”28. Н.Жанцанноров “Хөөс хөөс”29. Т.Чимэддорж “Зуслангийн зүг”30. Б.Дамдинсүрэн “хэнтийн өндөр ууланд”31. Г.Бирваа “Улаан дарцаг”32. Г.Бирваа “Уянгын аяз”33. Г.Цэрэндорж “Хөдөөгийн залуус”34. Ж.Мэнд-Амар “Хөдөлмөрийн жавхаа”35. Э.Чойдог “Жалам хар”36. С.Бүтэд “Үелзүүр”37. Б.Шарав “Сүхийн цагаан морь”38. М.П.Мусоргский “Үзэсгэлэнийн зургууд” 39. М.П.Мусоргский “Цэцэрлэгт хүрээлэн”40. М.П.Мусоргский “Хуучин цайз”41. К.Сен- Санс “Амьтдын наадам”42. К.Сен-Санс “Усан доторх амьдрал”43. К.Сен-Санс “Хун”44. К.Сен-Санс “Төгөлдөр хуурч”45. П.И.Чайковский “Шелкунчик”46. П.И.Чайковский“Цөмөөхэй” бүжгийнжүжгийнЧихрийнбүжиг47. П.И.Чайковский “Хунт нуур” бүжгэн жүжгийн “Дэгдээхийн бүжиг”48. П.И.Чайковский “Жилийн дөрвөн улирал”49. П.И.Чайковский “Аравдугаар сар”50. П.И.Чайковский “Завьчны дуу”51. П.И.Чайковский “Цэцгийн вальс”52. П.И.Чайковский “Модон цэргийн марш”53. П.И.Чайковский “Хятад бүжиг”54. Ж.Фужик “Марш”55. В.А.Моцарт “Рондо”56. Л.В.Бетховен “Баяр баяслын дуулал”57. Л.В.Бетховен “Элизе”58. И.Брамс “Бүүвэйн дуу”59. Э.Григ “Өглөө”60. И. Штраус “Орос марш”61. Д.Кабалевский “Бүрээч, бөмбөрч”62. Д.Кабалевский “Гурван охин”63. Г.Левкодимова “Баавгай”, “Туулай”, 64. Г.Левкодимова “Уйтгартай”, “Тайван”, “Хөгжилтэй”65. Г.Левкодимова “Вальс”66. А.Лешгорн “Аялгуу”67. И.С.Бах “Волынка”

175

Хөгжим

68. М.И.Глинка “Вальс”69. М.И.Глинка “Руслан Людмила хоёр”70. М.И.Глинка “Черноморийн марш”71. Н.А.Римский-Корсаков “Зөгийн нисэлт”72. Н.А.Римский-Корсаков “Шехеразада”73. А.Хачатурян “Сэлэмт бүжиг”74. С.Прокофьев “Петя чоно хоёр”75. Ф.Лист “Бодол”76. Ф.Саппэ “Гэрэл гэгээ”77. Д.Шостакович VII симфони78. К.Дебюсси “Цасны бүжиг”79. Р.Шуман “Хүйтний өвгөн”80. Р.Шуман “Бяцхан цэргүүдийн марш”81. Ф.Шуберт “Төгсөөгүй” симфони82. Ж.Бизе “Кармен” дуурийн удиртгалын марш

Хөгжмийн толь:

Гамм – Эгшгүүдийн цувааНоот – Эгшиг авиаг дүрсээр тэмдэглэх тэмдэглэгээЛига – Холбоос. Эгшгүүдийг өөр хооронд нь салгалгүйгээр холбон дуулах, хөгжимдөх тэмдэгСтаккато – Хөнгөн хурц тоглолт, цэгээр тэмдэглэнэ. Эгшгийг огцом тасалдуулан дуулах, хөгжимдөх арга. Эгшгийн дээр эсвэл доор нь цэг тавина.Метр – Хэмжээ. Хүчтэй сул хувиудын тэгш хэмжээтэй дараалалНюанс – ЯлгааОктав – Наймц. Ижил нэртэй 2 эгшгийн хоорондох зайРитм – Хэмнэл. Янз бүрийн урттай эгшгүүдийн зохион байгуулалттай дараалалРегистр – Дуучны хоолой болон хөгжмийн зэмсгийн царааны өнгөний ялгаа бүхий хэсэгТакт – Айзам. Нэг хүчтэй хувиас дараагийн хүчтэй хувь хүртэлх зай. Тактыг хүчтэй хувийн урдуур босоо зураасаар тэмдэглэнэ.Тембр – Эгшиглэгээ, өнгө аяс. Хөгжмийн зэмсэг болон хүний дуу хоолойн дуугаралтын өнгө аясТемп –Хурд. Хөгжмийн зохиолын хурдыг тодорхойлох хэмжүүр. Хурдыг зохиолын эхэнд үгээр тэмдэглэнэ.Диапазон – Хөгжмийн зэмсэг, дуучны хоолойн цар хүрээ, багтаамж

Е-толь:

1. https://www.gov.uk/government/publications/national-curriculum-in-england-art-and-design- programmes-of-study

2. http://www.edu.gov.on.ca/eng/curriculum/elementary/arts18b09curr.pdf 3. http://www.australiancurriculum.edu.au/TheArts/Rationale-Aims 4. http://www.k12.wa.us/Arts/Standards/pubdocs/ArtsStandards.pdf#Elements 5. http://www.yahoo.com 6. http://www.excite.com 7. http://www.google.mn

176

Хөгжим

8. http://www.yandex.ru 9. www.tarakanov.com10. www.8 notes.com11. www.music.com

177