Аудитын үүсэл, хөгжил 2010 оны 4-р сарын 28, Лхагва гариг, 16:45

Санхүүгийн хөндлөнгийн хяналт буюу аудитын шалгалт нь 200-гаад жилийн өмнө Англи улсад анх үүсэж хөгжсөн гэж үздэг. Энэ үед Англид үйлдвэрлэл хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгүүд бий болж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл асар хурдацтай хөгжиж байв. Эдгээр нь хувь нийлүүлэгчид буюу хувьцаа эзэмшигчид нь үйлдвэрлэлээс аль болох их ноогдол ашиг авах сонирхолтой байхад үйлдвэр эрхлэгчид нь ашгаа нэмэгдүүлэх үүднээс үйлдвэрлэлээ өргөтгөж байв. Үүнээс болоод хувь нийлүүлэгчид болон үйлдвэрлэгчдийн дунд сонирхолын зөрүү үүсч энэ зөрчлийг зохицуулах /Мөнх/

үүднээс анх аудитыг бий болгожээ. Аудит гэдэг нэр томъёо нь “AUDIO” буюу үзэх, сонсох мэдрэх үйл хүч чадалтай гэсэн латин гаралтай үгнээс шууд утгаараа санхүүгийн балталгаатай мэдээлэл буюу үнэнч шудрага бизнесийн нотолгоо гэсэн утгатай. Аудит хэдийгээр XYIII зуунд Английн үйлдвэрлэлийн хөгжил, зах зээлийн харилцаатай холбоотойгоор үүссэн гэж үздэг боловч аудитын анхны хэлбэр болох татвар хураалтанд тавих хяналт эртний Вавильонд /МЭӨ/ байсан гэж үздэг. “Аудитын хууль” анх 1862 онд Англид, 1867 онд Францад 1937 онд АНУ-д гарсан байна. Аудит нь өрнө, дорно хоёрт өөр өөрөөр хөгжсөн түүхтэй. Дорнын орнуудад тодорхой шийдвэрийг сонсоод хэрэгжүүлэн биелүүлэх чиг үүрэгтэй, өрнөдийн орнуудад хараат бус гэсэн ойлголттой хэрэглэгдэж байсан байна. Дорнын аудит нь вертикаль /босоо/ маягийн хяналтын системтэй. XIX зуун хүртэл аудит төгөлдөржиж хөгжөөгүй. Харин төмөр зам барих, даатгал, банк, мөн хувьцаат компаниуд үүсч хөгжсөнөөр мэргэжлийн аудитор нь бизнесийн амьдралын чухал хэрэгцээ болж иржээ. Аудилын онолд аудитыг ямар нөхцөлд хэрэглэгчдийг тодорхойлох нь нь чухал ач холбогдолтой гэж заажээ. Ерөнхий утгаар нь үзвэл аудит нь зөвхөн аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн тайлантай холбогдсон үйл ажиллагаа гэсэн ойлголт байдаг боловч шалгуурт нийцэж буй түвшин нь тодорхойлоход хэрэглэгдэх шалгуураар аудитор, үйлчлүүлэгч хоёрын харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр ямар ч мэдээллийг аудитын хяналтанд хамруулж болох юм.

Монгол Улсын Үндэсний аудитын газрын түүхэн замналаас 1922 оны 6 дугаар сарын 23-нд Ардын Засгийн газарт Хянан байцаах хэлтэс байгуулагдсанаар манай улсын төрийн хянан шалгах байгууллагын суурь тавигджээ. Хянан байцаах хэлтэс нь яам, газруудын санхүүтэй холбогдсон үйл ажиллагаа нь хувьсгалын эрх ашигт нийцэж байгаа эсэхийг хянаж, улсын сан хөмрөгийг ариг гамтай зарцуулж, арвилан хэмнэхэд туслах, мөн Ардын засгийн газраас гаргасан тогтоол, тушаалыг яам, газрууд хэрхэн биелүүлж байгааг шалгаж, дутагдал доголдлыг илрүүлэн засч арилгахад туслах үндсэн зорилготой төрийн захиргааны байгууллага байжээ.1925 оны 11 дүгээр сарын 21-нд Хянан байцаах хэлтсийг Хянан байцаах яам болгон өргөтсөн байна. Хянан байцаах яам нь Хянан байцаах хэлтсийн дүрмийн үндсэн дээр ажиллаж байсан бөгөөд эрхийг нь өргөтгөж, шалгалтаар илэрсэн дутагдлыг арилгах, яам, газрын албан ажил хэргийг сайжруулах, ихээхэн дутагдал гаргасан албан тушаалтныг огцруулах, халах, шүүхэд шилжүүлэх зэрэг арга хэмжээ авах эрхтэй болгосон байна. Мөн улсын төсвийг Засгийн газарт оруулахын өмнө хянаж, санал төлөвлөдөг байжээ.

1926 оны 12 дугаар сарын 10-нд Хянан байцаах яамыг татан буулгаж, Эдийн засгийн зөвлөлийн дэргэд хянан байцаах хэлтэс байгуулжээ. БНМАУ-ын III бага хурлын тогтоолд: "Улсын аппаратын ажлыг улмаар нарийн тодорхой болгож, мөн зардал, сүйтгэлийг хорогдуулан хямдруулж, хялбар дөхөм болгохын тулд улсын Хянан байцаах яамыг татан буулгаж, түүний эрх үүргийг зохих яамдад шилжүүлэн хадгалуулах" гэсэн байна.1930 оны 6 дугаар сард Хянан байцаах хэлтсийг БНМАУ-ын Хянан байцаах яам болгон өргөтгөжээ. Тус яам хууль, тогтоомж, нам, засгийн шийдвэрийн биелэлт болон улсын өмч хөрөнгийн ашиглалт, зарцуулалтыг шалгах, хүнд сурталтай тэмцэх, албан хаагчдын ажлын хариуцлагыг дээшлүүлэх, албан хэрэг хөтлөлтийг эмх цэгцтэй болгох үндсэн үүрэгтэй байжээ.1932 оны 7 дугаар сард Хянан байцаах яамыг татан буулгажээ. БНМАУ-ын III бага хурлын тогтоолд: "Улсын аппаратын ажлыг улмаар нарийн тодорхой болгож, мөн зардал, сүйтгэлийг хорогдуулан хямдруулж, хялбар дөхөм болгохын тулд улсын Хянан байцаах яамыг татан буулгаж, түүний эрх үүргийг зохих яамдад шилжүүлэн хадгалуулах" гэсэн байна.1932-1939 онд хяналт шалгалтын ажлыг эрхлэх төрийн тусгай байгууллага байгаагүй боловч ардын төрийн хяналт шалгалтын албыг 1935 оноос Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх тогтоол, тушаалын гүйцэтгэлийг хянан шалгах орон тооны бус байнгын комисс, яам, газрын ажил байдлыг тэдгээрийн дотоод хяналт шалгалтын аппарат, Сангийн яамны дэргэдэх Хянан байцаах газар гүйцэтгэж байжээ.1940 онд Сайд нарын Зөвлөлд тогтоол, тушаалын биелэлтийг хянан шалгах тасаг байгуулжээ. Ийнхүү хяналт шалгалтын ажлыг эрхлэх төрийн тусгай байгууллага дахин байгуулагджээ.1947 оны 3 дугаар сарын 15-нд Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Хэрэг эрхлэх газрын дэргэд Улсын байцаан шалгах газар байгуулжээ. Тус газрын дүрэмд "Улсын байцаан шалгах газар бол улсын ба олон нийт, хоршооллын өмчийг бүрэн бүтэн байлгах болон мөн олон яамд, албан үйлдвэрийн газар, бааз, складуудаас бараа материалын зүйлийг хууль ёсоор зөв ашиглаж буй эсэх явдал дээр улсын хяналтыг тавьж байх газар мөн болно" гэж энэ газрын үндсэн зорилтыг тодорхойлсон байна.1949 онд БНМАУ-ын IX их хурал Хянан байцаан шалгах газрыг Сайд нарын Зөвлөлийн шууд бүрэлдэхүүнд багтах Улсын хянан шалгах комисс болгон өргөтгөсөн байна. Тус комисс 1952 он хүртэл Улсын хянан байцаах газрын дүрмийг мөрдөж байсан боловч 1952 онд Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоолоор батлагдсан "Улсын хянан шалгах байгууллагуудаас мөнгөн төлбөр ногдуулах тухай" заавраар улсад хохирол учруулсан албан тушаалтанд гурван сар хүртэлх цалингийн хэмжээний мөнгөн төлбөр ногдуулдаг болжээ. Ингэж мөнгөн төлбөр ногдуулах арга хэмжээ улсын хянан шалгах байгууллагын практикт анх бий болсон байна.1957 оны 6 дугаар сарын 26-нд Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар Улсын хянан байцаах комиссыг БНМАУын Хянан шалгах яам болгон өргөтгөжээ. "Манай орны эдийн засаг, соёл, боловсрол хөгжих тутам улс ардын аж ахуйн салбар бүхэнд тавигдах хяналт шалгалт нэмэгдэх ёстой. Төвөөс тавигдах хяналт шалгалт хангалтгүй, заримдаа ор нэр болдгоос нам, засгийн авч байгаа арга хэмжээ, улсын

төлөвлөгөө тасалдах, нэг байгууллагын явцуу эрх ашгийн үүднээс нөгөө байгууллагыг хохируулдаг гэм байна. Иймээс аж ахуй, соёлын байгууллагын ажилд улсын зүгээс тавих хяналт шалгалтыг хүчтэй болгох хэрэгтэй. Энэ зорилгоор Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Хянан шалгах комиссыг БНМАУ-ын Хянан шалгах яам болгох нь зүйтэй гэж Намын Төв Хороо, Засгийн газар үзсэн юм" гэж МАХН-ын Төв Хорооны 1957 оны ҮI бүгд хурал тэмдэглэсэн байна.1959 онд Хянан шалгах яамыг татан буулгаж, Улсын хянан шалгах комисс гэж нэрлэхээр шийдвэрлэжээ. Ингэхдээ адилхан эрхтэй нэг яам нь нөгөө яамаа шалгаж байгаа хэлбэртэй байна гэдэг шалтгаанаар Хянан шалгах яамыг татан буулгаж, хяналт шалгалтыг Засгийн газрын нэрийн өмнөөс хийдэг учраас Улсын хянан шалгах комисс гэж нэрлэх нь зүйтэй гэж үзжээ. Комиссын дүрэмд: "Улсын хянан шалгах комисс Засгийн газрын нэрийн өмнөөс яамдын ажилд хяналт шалгалт хийх газар мөн" гэж тодорхойлон ажлын чиглэл, үндсэн үүргийг "Сайд нарын Зөвлөлийн гол чухал тогтоол, шийдвэрийн гүйцэтгэлийг шалгах, социалист өмчийг хамгаалах, аривлан хэмнэлтийн зарчмыг сахиж биелүүлэхэд хяналт тавих, улсын сахилга батыг зөрчих явдалтай тэмцэх, улс, хоршооллын аппаратын ажлыг сайжруулахад хянан шалгах комиссын үндсэн зорилт оршино" гэжээ.1972 оны 10 дугаар сарын 19-нд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар БНМАУ-ын Ардын хянан шалгах байгууллагыг байгуулж, Сайд нарын Зөвлөлийн Хянан шалгах комиссыг татан буулгажээ. "Шинэ нийгмийг байгуулахад социалист төрийн ролийг байнга дээшлүүлж, социалист ардчиллыг улам хөгжүүлэх зорилгоор одоо ажиллаж байгаа улс, олон нийтийн хянан шалгах байгууллагын үндсэн дээр ардын хяналт шалгалтын нэгдмэл систем байгуулах нь зүйтэй" гэж МАХН-ын Төв Хорооны 1972 оны III бүгд хурал үзсэн байна. Энэ үндсэн дээр БНМАУ-ын Ардын Их Хурал БНМАУ-ын үндсэн хуульд нэмэлт оруулж, Ардын Их Хурлын 10 дахь удаагийн сонгуулийн анхдугаар чуулган Ардын хяналт шалгалтын тухай хууль баталсан байна.1990 онд БНМАУын Ардын Их Хурал Ардын хянан шалгах байгууллагуудыг татан буулгажээ.1990 онд Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэд Хянан байцаах газар байгуулжээ.1995 оны 6 дугаар сард Улсын Их Хурал Төрийн хянан шалгах хороог байгуулсан байна.2003 оны 1 дүгээр сард Төрийн аудитын тухай хууль батлагдсанаар Улсын Их Хурал Үндэсний аудитын газрыг байгуулсан байна.

Энэ байгууллага нь хувийн хэвшлийн аж ахуй нэгж байгууллагын санхүү аж ахуйн үйл ажиллагаанд санхүүгийн хяналт шалгалтыг явуулдаг. Тэгвэл хоёр талын хүсэл зоригийн үүднээс хэн хэнийхээ тусын тулд хөрөнгө мөнгийг харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр явуулах хөндлөнгийн хяналт шалгалтын байгууллага байдаг.  Үүнийг аудитын буюу хөндлөнгийн хяналт шалгалтын байгууллага гэдэг. Аудитын байгууллага нь хуулийн этгээд, хувиараа аж ахуй эрхлэгч иргэний санхүүгийн баримтыг захиалагч, үйлчлүүлэгчийн хүсэлтээр шалгаж баталгаажуулах, санхүүгийн баримтын шалгалт хийж дүгнэлт гаргах албан татвар, төлбөр хураамж, шимтгэлийн тооцоог хянах, дүгнэлт гаргах, татварын мэдүүлгийг бүрдүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх, зөвөлгөө өгөх зэрэг үйл ажиллагаа хувьцаат компани, хоршооноос бусад хэлбэрээр зохион байгууллагдсан аж ахуйн нэгж байна. Аудитын байгууллага нь дараах шаардлагыг хангасан байна. Үүнд: Аудитын үйл

ажиллагааг эрхлэгчид нь зөвхөн аудитор байх, үндсэн орон тооны хоёроос доошгүй аудитортой байх, үйл ажиллагаа явуулах ажлын байр, техник хэрэгслээр хангагдсан байх зэрэг болно. Аудитын байгууллага байгуулах тухай хүсэлтийг мэргэжлийн зөвлөл хянаж  шаардлага хангасан  гэж үзвэл тусгай зөвшөөрлийг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн засгийн газрын гишүүн олгоно.  Аудит нь хянан шалгах данс тооцоог цэгцтэй байлгахад чиглэсэн хянан байцаах үйл явц мөн. Аудит нь эдийн засгийн үзэгдэл юмсын батламж мэдэгдэлийг аудитын шалгуурын багуу холбогдох нотолгоог нь цуглуулж батлах замаар дүгнэлт, санал гаргаж үр дүнг нь хэрэглэгчдэд хүргэа үйл явц байдаг. Аудитын байгууллага нь хууль түүнд нийцүүлэн гаргасан хууль тогтоомж эрх зүйн актын заалтыг зөрчсөн тохиолдолд түүний аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрхийг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн засгийн газрын гишүүн нь хасна.

Дотоод аудит хэдхэн компанийн асуудал биш

2012 оны 3-р сарын 12, Даваа гариг, 10:46 Улс орны хөгжилд төрийн болон төрийн бус байгууллагууд аль аль нь хүчин зүтгэлтэй байх хэрэгтэй тухай саяхан болж өнгөрсөн “IPO Mongolia” форумын үеэр мэргэжилтнүүд онцолж байсан. Үүний тулд аливаа компани засаглалаа сайтар шийдэх, бүр тодруулбал ажлын хэрэгжилт, зохион байгуулалтыг хянаж шалгах ТУЗ болон аудиторуудын оролцоог онцолж,

“Олигархижсан тогтолцооноос олон нийтийн засаглал руу шилжье” гэсэн уриалгыг Монгол Улсын Ерөнхий сайд хэлж байсан юм. Харин энэхүү онцлоод буй, өнөө цагт ихээхэн яригдах болсон аудиторын тухай Монголын дотоод аудитын институтын ерөнхийлөгч Л.Отгонбаяраас асуулаа.

-Аудитын үйл ажиллагааны талаар манай улс ямар туршлагатай бол?-Аудит гэдэг бол баталгаажуулалт гэж ойлгож болно. Үүнийг гадаад аудит, дотоод аудит гэж 2 ангилдаг.  Манай улс гадаад аудит 20 жилийн түүхтэй. Ер нь бол, гадаад дотоодын аудит хоёулаа байвал тухайн байгууллагын баталгааг хангалттай өгч чадна. Харин манайх 20 жилийн турш дотоод аудитыг орхичихсон. Ингэж орхисоноос болоод манайд маш олон эрсдлүүд тулгарч байна. Бидний хамгийн сайн мэддэг хадгаламж зээлийн хоршоо “Зоос”, “Анод” банкны асуудлууд бол дотоод аудитын хяналтын тогтолцоогүйн улмаас л үүссэн гэж мэргэжилтэнүүд үзэж байгаа юм. Дотоод аудит гэдэг нь өөрийнхөө хөрөнгийг өөрсдөөр нь хянуулах гэсэн засаглалын нэг хэлбэр гэж ойлгож болно. Дэлхийн жишигт дотоод аудит бүр туульдаа хүртэл хөгжчихсөн, хэвшмэл ойлголт болсон байгаа юм. Харин манайд энэ бол шинэ төрлийн ойлголт. Энэ талаар сүүлийн 10 жилийн турш ярьж байна л даа. Ийнхүү ярьсаны үндсэн дээр өнгөрсөн жилүүдэд дотоод аудитын  асуудлыг төрийн хууль болгоход хэд хэдэн хууль дээр өөрчлөлт орсон. Үүн дээр хоёрхон жишээ дурьдъя. Банкны тухай хууль өөрчлөгдсөн. Дотоод аудитын тогтолцоог оруулж ирэхийн тулд банк заавал төлөөлөн удирдах зөвлөлтэй байна. ТУЗ нь дотроо хараат бус удирдах  зөвлөлийн гишүүнтэй байна. Хараат бус гишүүн нь аудитын хороогоо даргална, удирдана. Аудитын хорооны доор дотоод аудитын хорооны нэгж  ажилтан ажиллана гээд хуулиндаа заагаад өгсөн байна. Ингэснээрээ арилжааны банкинд төрийн хяналт шалгалт, төрийн зохицуулалт оруулж байгаа юм. Бас нэг жишээ бол, 2011 онд компанийн тухай шинэ хууль гарлаа. Энэ шинэ хуулинд төрийн өмчит компани, хувьцаат компани бүр ТУЗ-тай

байна. ТУЗ гурваас доошгүй хараат гишүүнтэй байна. Хараат бус гишүүн нь аудитын хороог заавал байгуулж түүний даргаар сонгогдоно. Аудитын хороо нь дотоод аудитын нэгжтэй байна гэж тусгасан байгаа.

-Гадны аудит гэвэл хяналт шалгалтын газрууд байдаг, харин дотоод аудитын үүрэг юу вэ?

-Дотоод аудит эрсдэлтэй аудит хийдэг. Жишээ нь, байгууллага дээр байдаг луйвар заллин, наад зах нь ажил дээрээ цагтаа ирчихээд ажлаа хийдэггүй асуудлыг хянана. Заавал эд хөрөнгө, нягтлан бодох бүртгэлийн шалгалтыг хийх биш, яг үр бүтээлтэй ажиллаж буйг тогтоох,  болон маш олон эрсдлүүдийг бүрэн хэмжээгээр сэргийлж удирдаж залж чиглүүлж байгаадаа л дотоод аудитор оршиж байгаа юм. Байгууллагын хяналтын систем муу байна л гээд байгаа. Дотоод аудит бол зөвхөн хэдхэн компаниудын асуудал биш бүр цаашилвал төрийн байгуулагуудын ч асуудал болж байгаа юм.

Аудитын ажлын чанарт тавих шаардлага

2010 оны 4-р сарын 30, Баасан гариг, 12:15 Ерээд оны эхэн үеэс эхлэн манай упсын нягтлан бодох бүртгэл, аудитын системийг шинэчлэн хөгжүүпэх стратегийн дагуу хэд хэдэн үе шаттай төслүүдийг хэрэгжүүлсэнээр нягтлан бодох бүртгэлийн төвлөрсөн хуучин системийг халж, зах зээлийн нийгмийн тогтолцооны үеийн опон улсын жишигт нийцсэн бүртгэлийн системийг нэвтрүүлэх үйл явц хурдацтайгаар өрнөж байгаа билээ. Нягтлан бодох бүртгэлийн систем хөгжихийн хирээр санхүү эдийн эасгийн хяналтын нэг хэлбэр бопох аудитын тогтолцоо шинээр үүссэн юм.  Аудит нь манай оронд урьд өмнө байгаагүй цоо шинэ нарийн мэргэжлийн үйлчилгээ байсан тул

эхний жилүүдэд хууль эрх зүйн орчин бүрдээгүй, аудитын талаар хүмүүс ойлгож нийгмийн талаас хүлээн эөвшөөрөх уур амьсгал таатай бус, мэргэжлийн боловсон хүчний бэлтгэл туршлага дутах зэрэг шийдвэрлэх шаардлагатай олон асуудал тулгарч байлаа. 1993 онд анхны аудитын компани , мэргэжлийн удирдлагаар хангах үүрэг бүхий төрийн болон төрийн бус байгууллагууд үүсэн "Аудитын ажлын чанарын хяналт" нь (а) аудитын ажлыг чанарын өндөр түвшинд гүйцэтгэх талаар аудитын компанийн баримтлах бодлого, горим журам, (б) аудитын гэрээт ажлын багийн гишүүдийг хариуцсан ажлаа чанартай гуйцэтгэхэд нь чиглэсэн горим журмыг боловруулан хэрэгжүүлэхэд нэгдсэн удирдамжаар хангах зорилготой юм.

Аудитын компанийн чанарын хяналт.

Аудитын компанийн чанарын хяналтын бодлого нь тухайн компанийн үйл ажиллагааны хамрах хүрээ, чанарын хяналтын бодлого, горимыг хэрэгжүүлэх болон баримтжуулах арга, цаг хугацаа зэрэг хүчин зүйлүүдээс хамаарна. Аудитын компанийн чанарын хяналтын бодлого нь чанарын хяналтын үндсэн элементшүүдийг агуулсан байх ба дараах хэсгүүдтэй байна. Үүнд:1.Хуучин үйлчлүүлэгчтэй үргэлжлүүлэн ажиллах ба шинэ үйлчлүүлэгч сонгох.Үйлчлүулэгчээ зөв сонгох нь аудитын ажлын эцсийн үр дунд нөлөөлнө. Аудитын компани

өмнөх үйлчлүүлэгчидтэй үргэлжлүүлэн ажиллах болон шинэ үйлчлүүлэгч сонгох асуудлыг шийдвэрлэх бодлогод цаашид сонгож авч болзошгүй үйлчлүүлэгчдийг байнга судалж, хуучин үйлчлүүлэгчидээ эргэн хянаж байх, үйлчлүүлэгчдийг сонгохдоо тухайн аж ахуйн нэгж. байгууллагын удирдлагын ажил хэрэгч, шударга байдал, аудитын компани, аудиторын хараат бус байдал, үйлчилгээ үзүүлэх чадварыг харгалзан үздэг байх тухай асуудлуудыг тусгана. Өмнөх үйлчлүүлэгчтэй үргэлжлүүлэн ажиллах ба шинэ үйлчлүүлэгч сонгох бодлогыг хэрэгжүүлэх горимд: сонгож болзошгүй үйлчлүүлэгчдийн талаар судалгаа хийх өмнөх үйлчлүүлэгчдийн талаар эргэн харж нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн эсэхийг судлах олж авсан мэдээллийг нэгтгэн дүгнэх үйлчлүүлэгч сонгох болон харилцаагаа үргэлжлүүлэх талаар шийдвэр гаргах үүрэг бүхий ажилтантай байх гэсэн үйл ажиллагааг хамруулан тус бүрт нь гүйцэтгэх горимуудыг дэлгэрэнгүй жагсаана.2.   Аудитын   гэрээт   ажлыг   гүйцэтгэх аудиторуудыг томилох.Аудитын гэрээт ажлыг гүйцэтгэх аудиторуудыг томилох бодлого нь тухайн гэрээт ажлыг гүйцэтгэхэд шаардагдах мэргэжлийн мэдлэг, дадлага туршлагатай боловсон хүчнийг ажилд томилоход оршино. Ажилд томилох бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: гүйцэтгэх аудитын гэрээт ажлын хэмжээ ба мөн чанар, боловсон хүчний хүрэлцээ, ажлыг гуйцэтгэхэд шаардагдах цаг хугацаа, тухайн ажилд шаардагдах тусгай мэргэжлийн мэдлэг, аудитор практик үйл ажиллагаанаас суралцах боломж зэргийг харгалзан аудиторыг томилох арга хандлагыг тодорхойлох боловсон хүчнийг ажилд томилох асуудлыг хэн нэгэнд хариуцуулах шаардагдах боловсон хүчний хэрэгцээ ба гуйцэтгэх ажлын хуваарилалт хийхдээ ажлыч цагийн төсөвт үндэслэх аудитын ажлын багт хувь хүнийг томилохдоо хараат бус байдал нь алдагдах эсэх ажлын цагийн боломж, мэргэжлийи дадлага туршлага, тусгай мэргэжлийн мэдлэгийг харгалздаг байх үйл ажиллагааг хамарсан байна3.    Аудитын ажлын удирдамж өгөх, ажлаа төлөвлөх, хянан удирдах, дахин хянах.Мэргэжлийн хумүүст хуваариласан ажлыг чанарын өндөр тувшинд гүйцэтгүүлэхийн тулд ажлын бүх шатанд зохих ёсоор чиглүүлж хянан удирдахад энэхүү бодлогын мөн чанар оршино, Уг бодлогыг хэрэгжуүлэх горим нь: аудитын ажлыг төлөвлөх арга зүйг тогтоож нэгдсэн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт орох асуудлуудыг тодорхойлон ажлын багийн гишүүд оролцон төлөвлөх аудитын ажлын баримтыи агуулга, хэлбэр, маягтын талаар удирдамж гарган мөрдөх, аудиторуудын ур чадварт тохирсон хяналтыг ажлын бүх шатанд тавих ажлын явцад багийн гишүүдийг аль болох олон төрлийн ажилд оролцуулан хийж байгаа ажлаасаа суралцах, туршлагажих боломж олгох асуудлыг анхаарч байнгын хянан удирдах нөхцөл бүрдэхүйцээр зохион байгуулах шаардлагатай.4.    Ажилтан шинээр элсүүлэх.Аудитын компанийн ажилтан бүр хариуцсан ажлаа чанарын зохих түвшинд үр ашигтай гүйцэтгэх чадвартай байхад чанарын хяналтын бодлого чиглэгдэнэ.Уг бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: мэргэжилтэй боловсон хүчин элсүүлэх хөтөлбөртэй байж чадвартай боловсон хүчин олж авах эх сурвалж, хүмүүсийг судалж үнэлэх, сонгон шалгаруулах арга эүйгээ тогтоох дээрх асуудлыг хариуцсан эрх бүхий хүнийг томилох албан тушаалын зэрэглэл бүрт шинээр элсүүлэх ажилтанд тавих мэргэжил, боловсрол, дадлага туршлага, хувийн зан чанарын шалгууруудыг тогтоох шинээр ажилд авах хүмүүст компанийн үйл ажиллагаа, бодлого, горим журмыг танилцуулах арга хэлбэрийг тодорхойлох зэрэг асуудлуудыг багтаасан байна.5.    Мэргэжилээ хөгжүүлэх.Энэхүү бодлого нь ажилтан бүр хариуцсан ажил үүргээ биелүүлэхэд шаардагдах мэдлэг,

чадварыг эзэмшсэн байхад чиглэгдэнэ.Мэрэгжлийн хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: мэргэжлийн хөгжлийн асуудлыг хариуцсан ажилтантай байж мэргэжлийн тасралтгүй сургалтын удирдамж, энэ талаар тавих шаардлагыг тогтоох мэргэжлийн тасралтгүй сургалтын хөтөлбөр боловсруулан мөрдөх, түүнийг байнга эргэн харж хөгжил дэвшлийн дагуу шинэчлэх боловсон хүчний өөрийгээ хөпжүүлэх асуудлыг байнга дэмжих бүртгэл, аудит, хууль эрх зүйн талаар шинэчлэгдсэн стандарт. бусад холбогдох материалууд, ном гарын авлагаар боловсон хүчнийг хангах мэргэжлийн тасралтгүй сургалтын хөтөлбөрийн дагуу явуулах сургалтын материал бэлтгэх, сургагч багшийг сонгох тухай асуудлуудыг хамарна.6.    Апбан тушаал дэвшүүлэх.Аудитын байгууллагын ажилтнуудыг албан тушаал дэвшүүлэх бодлого нь тухайн зэрэглэлийн ажипд шаардагдах чадварыг бүрэн эзэмшсэн боловсон хүчнийг албан тушаалд дэвшүүлдэг байхад чиглэгдэнэ.Энэ талаарх бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: аудитын байгууллага мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулахад шаардагдах албан тушаалын зэрэглэл тогтоож зэрэглэл бүрийн ажлын байрын тодорхойлолт гаргах тухайн зэрэглэлд дэвшүүлэх хүний мэргэжил, ур чадвар, дадпага туршлага, зан төлөвт тавих шалгуурыг тогтоох албан тушаалын зэрэглэл бүрт ажлын гүйцэтгэлийг үнэлэх, дэвшүүлэх асуудлыг шийвэрлэх арга горим тогтооход оршино.7.Аудиторууд нь шаардлагатай асуудлаар бусадтай зөвлөлддөг байх.Нягтлан бодох бүртгэл, аудит, санхүүгийн тайлагнал болон нарийн мэргэжлийн даруй шийдвэрлэх асуудлын талаар аудитор нь өөрийн хамтран ажиллагчид, гадны эохих мэдлэг, туршлага бүхий хүмүүстэй эөвлөлддөг байх нь чанарын хяналтын бодлогын нэг үндсэн бүрэлдэхүүн байх ёстой. Энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэх горимд: мэргэжлийн аливаа асуудлаар аль түвшний    боловсон    хүчинтэй зөвлөлдөж болох талаар тодорхой жагсаалт гаргах эөвлөмж  болох  гарын  авлага материалаар хангах -    зөвлөлгөөний үр дүнг баримтжуулах асуудлууд багтана8.    Аудитын    компанийн    мэргэжлийн аудиторууд нь  стандартын дагуу мэргэжлийн шаардлага хангасан байх.Аудитын компани нь ажилтан бүр мэргэжлийн үйлчилгээнд зарчимч бодитой хандах, хараат бусаар мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлэх чадвартай бөгөөд мэдээллийн нууц хадгалах зарчим, мэргэжлийн ёс зүйд нийцсэн зан төлөвтэй байх мэргэжлийн шаардлагыг хангахад чиглэсэн бодлоготой байна. Энэ талаар аудитын компанийн чанарын хяналтын бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь. Зарчимч байх, бодитой хандах, бие даасан байх ба мэдээллийн нууц хадгалах талаар удирдамж өгөх, эдгээртэй холбоотой үүссэн асуудпыг шийдвэрлэх үүрэг бүхий албан тушаалтантай байх Хараат бус байх, шударга бодитой хандах, мэдээллийн нууц хадгалах, мэргэжлийн ёс зүйн талаарх бодлого горимыг бүх шатны боловсон хүчинд мэдээлдэг байх Мэргэжлийн шаардлага хангах талаарх бодлого, горимын хэрэгжилтэнд нь байнга хяналт тавихАудитор нь аудитын онол, практикийг сайн мэддэг, бие даасан хөндлөнгийн аудитор эзэмшсэн байвал зохих мэрэгжлийн боловсрол, дадлага, туршлагатай, тогтоосон хэм хэмжээ. дүрэм журмыг зөрчсөн тохиолдлыг таньж илруүлэх чадвартай. элдэв зөрчлийг илрүүлэхтэй холбогдолтой шинжилгээ. судалгааны ажлын хамгийн сүүлийн үеийн үр дүнгийн талаар тогтмол мэдээлэл авдаг, шалгагдаж буй компани, түүний дотоод хяналтын системийг сайтар судалсан, бүртгэл санхүүгийн бүхий л асуудлын талаар бүрэн мэдээлэлтэй, гэнэтийн санамсаргүй тохиолдолд зохих арга хэмжээ түргэн авах, шинэ

нөхцөл байдлыг мэдэрч зохицох чадвартай, ямар нэгэн ноцтой зөрчил байхгүй гэдгийг бүрэн нотолтлоо судалгаагаа үргэлжлүүлэн явуулдаг, хэрэв туслахуудтай бол тэднийг тухай бүр удирдамж. заавар эөвлөлгөөгөөр хангаж, ажилд хяналт тавих чадварыг эзэмшсэн байх естой.9. Аудитын чанарын хяналтын бодлого, горим журам цаашдаа тохиромжтой, үр дүнтэй байгаа эсэхийг хянах.Аудитын компани нь боловсруулан хэрэгжүүлж байгаа чанарын хяналтын бодлого, горим зохих шаардлагад нийцсэн, тохиромжтой бөгөөд үр дүнтэй хэвээр байгаа эсэхийг хянаж шинжилж байх бодлого баримтална. Энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: чанарын хяналтын бодлого, горим, журам үр дүнтэй хэрэгжиж байгаа эсэхийг хянах үйл ажиллагаанд оролцох боловсон хүчнийг сонгох шалгуур тогтоох чанарын хяналтын бодлого, горимыг хянах арга зам   тодорхойлж хяналтын цаг хугацаа, давтамжийг тогтоох хяналтаар илрүүлсэн алдаа дутагдлыг тайлагнах, хэлэлцэх цаашид авах арга хэмжээг төлөвлөх, чанарын хяналтын бодлого, горим журмыг шинэчлэх асуудлыг шийдвэрлэх эдгээр болно.

Аудитын гэрээт ажлын чанарын хяналт.Аудитын гэрээт ажлыг хариуцан гүйцэтгэхээр томилогдсон ажлын багийн гишүүдийн ажлын гүйцэтгэлд тавих чанарын хяналтын бодлого, горим, журам нь аудитын компанийн чанарын хяналтын бодлоготой нягт уялдаатай юм. Өөрөөр хэлбэл аудитын гэрээт ажил тус бүрийн чанарын хяналтын бодлого, горим нь комланийн чанарын хяналтын бодлого, горимтой нийцсэн байна. Аудитын гэрээт ажлын чанарын хяналт нь (1) аудитын ажлын төлөвлөгөө, хөтөлбөрийн дагуу багийн гишүүдийг чиглүүлэх, (2) аудитын ажлын явцыг хянан удирдах, (3) аудитын ажлын үр дүнг давтамж хянах гэсэн үндсэн 3 чиглэлээр зохион байгуулагдана. Аудитын ажлын багийн удирдаж хянах үүрэг бүхий аудитор багийн гишүүд буюу туслагч нарыг удирдамжаар хангаж байхын зэрэгцээ тэдний мэргэжлийн ур чадварт тохирсон хяналтын цар хүрээг тогтооно. Аудитын ажлын багийн гишүүдэд ажлын телөвлөгөө, хөтөлбөр, цэгийн төсөв, гүйцэтгэх үүрэг, аудитын мөн чанар, шийдвэрлэвэл зохих бүртгэл аудитын асуудлын талаар мэдэгдэх нь удирдамж болдог.Аудитын гэрээт ажлын явцыг байнга хянахад багийн гишүүдийн мэргэжлийн чадвар, аудитын ажлын төлөвлөгөө ба хөтөлбөрийн биелэлт, бүртгэл аудитын асуудлыг шийдвэрлэсэн байдлыг анхааран үзэх ба багийн гишүүдийн гаргасан шийдвэрүүдийн зөрүүг нэг мөр болгох, зохих түвшинд зөвлөлдөх шаардлагатай.Аудитын ажлын багийн гишүүд хариуцсан ажлаа чанарын ямар түвшинд гүйцэтгэсэнийг тэдэнтэй ижил болон дээш түвшний мэргэжлийн чадвартай боловсон хүчин дахин хянаж аудитын ажлын хөтөлбөрийн дагуу аудитын горимыг хэрэгжүүлсэн эсэх, хийж гүйцэтгэсэн аудитын горимуудыг стандартын дагуу баримтжуулсан эсэх, аудитын асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж дүгнэлт гаргасан, өгсөн дүгнэлтийн үндэслэл болох нотолгоо бүрдсэн эсэхийг тодорхойлно.Ялангуяа аудитын төлөвлөгөө, хөтөлбөрийн гүйцэтгэл, үйлчпүүлэгчийн нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлтийн арга зүй, бүртгэлийн мэдээлэл боловсруулалт болон дотоод хяналтын системийн бүтэц зохион байгуулалт, хяналтын үйл ажиллагаанд алдаа зөрчил байж болох магадлал буюу уламжлалт ба хяналтын эрсдэлийн түвшинд өгсөн үнэлэлт, аудитын эрсдэлийи үнэлгээнд тулгуурлан аудитын ажлын төлөвлөгөө ба хөтөлбөрт оруулсан өөрчлөлт, аудитын ажлын баримт, санхүүгийн тайланд хийсэн залруулга. аудиторын

тайлан дүгнэлтийг цаг алдалгүй дахин хянаж байх нь чухал. Аудитын гэрээт ажлын чанарын хяналтад тухайн гэрээт ажилд оролцоогүй дадлага туршлагатай аудиторуудыг оролцуулах нь хяналтын үр нөлөөг дээшлүүлэх болно.

 

Аудитын үндсэн зарчмуудын талаарх Лимагийн тунхаглалыг үндэс болгож төрийн аудитын хараат бус байдлын тухай мэдээллийг толилуулж байна. 1977 онд Аудитын дээд институтийн олон улсын байгууллагын 9-р чуулганы төлөөлөгчид Перу улсын Лима хотод Аудитын үндсэн зарчуудын талаарх Лимагийн тунхаглал гэсэн чухал баримт бичгийг баталсан байна.Энэ тунхаглалд төрийн аудитын зорилго, түүний үндсэн асуудлыг өөртөө агуулсанаараа ач холбогдорлтой, товч тодорхой хэрэглэхэд энгийн ойлгомжтой болсон гэж аудитын олон улсын байгууллагаас дүгнэлт гаргасан байдаг.

Лимагийн тунхаглалын зорилго бол төрийн аудитын хараат бус байдлыг бүрдүүлэхийг уриалж буй явдал юм. Энэ шаардлагыг хангахгүй Аудитын дээд байгууллага стандартад үл нийцнэ гэжээ. Лимагийн тунхаглалын шаардлага нь зөвхөн хараат бус байдлыг олж авснаар хязгаарлахгүй хараат бус байдлыг хуульд тусгаж өгөх шаардлагатай гэдгийг онцлон тэмдэглэсэн байдаг.Эндээс үзэхэд хууль эрхийн баталгаа бүхий сайн ажиллаж чаддаг байгууллагууд байх ба эдгээр нь гагцхүү хуулийг дээдэлсэн арчдлалын нөхцөлд ажиллаж чаддаг байгууллагууд байх ба эдгээр нь гагцхүү хуулийг дээдэлсэн арчдлалын нөхцөлд ажиллах боломжтой. Иймээс хууль дээдлэх ёс болон ардчлал нь төрийн үнэхээр хараат бус аудитын амин чухал нөхцөл бөгөөд Лимагийн тунхаглалын тулгуур баганууд юм.Төрийн аудитын олон улсын сэтгүүлд 20 гаруй жилийн дараа төрийн аудитын үндсэн хууль гэж үздэг энэхүү тулгуур баримт бичгийн шинэчилсэн найруулгыг хэвлэн гаргасанг Аудитын дээд институийн олон улсын байгууллагын ерөнхий нарийн бичгийн дарга поктор Франц Фийдлер сайшааж талархалаа илэрхийлсэн байна.Аудитын үндсэн зарчмуудын талаарх Лимагийн тунхаглалын үзэл баримтлал хэрэгжсэнээр Төрийн гадаад болон дотоод аудитын уялдаа сайжрахын зэрэгцээгээр дараах ач холбогдотой гэж үздэг.- Нийтийн хөрөнгийг дэг журамтай, үр ашигтай ашиглах нь төрийн санхүүг зөв зохистой удирдах, холбогдох байгууллагаас гаргах шийдвэр үр нөлөөтэй байх урьдчилсан нөхцөл болох- Энэ зорилгод хүрэхийн тулд улс бүр хараат бус байдал нь хуулиар баталгаажсан Аудитын дээд байгууллагатай байх- Төрийн үйл ажиллагаа санхүүгийн хүрээнээс халь нийгэм, эдийн засгийн салбарыг хамрах болсоноор Аудитын дээд байгууллага илүү чухал хэрэгцээтэй болж байгаа.- Аудитын тусгай зорилтууд, тухайлбал, нийтийн хөрөнгийг үр ашигтай ашиглах, санхүүгийн зохистой удирдлагыг хөгжүүлэх, захиргааны үйл ажиллагааг сайтар хэрэгжүүлэх, үнэн бодитой тайланг хэвлэн нийтлэх замаар мэдээллийг төрийн байгууллага олон нийтэд хүргэх зорилтууд нь улс орныг нэгдсэн үндэсний байгууллагын зорилгын дагуу тогтвортой байлгах болон хөгжүүлэх шаардлагатай болж байна.Хараат бус байдал.

Аудитын үндсэн зарчмуудын талаарх Лимагийн тунхаглалд аудитын дээд байгууллагын гишүүд ажилтануудын, аудитын дээд байгууллагын санхүүгийн хараат бус байдал байна гэж дурьдсан байна.Аудитын дээд байгуулагын хараат бус байдлыг энэ тунхаглалын 5 дугаар зүйлд тодорхойлжээ. Үүнд:1. Аудитын дээд байгууллага аудит хийгдэж байгаа байггуллагаас хараат бус байж, гадны нөлөөллөөс хамгаалагдсан нөхцөлд зорилтоо бодитой бөгөөд үр нөлөөтэй хэрэгжүүлж чадна.2. Төрийн аливаа байгууллага төр тогтолцооны нэг хэсэг болохын хувьд бүр мөсөн хараат бус байх боломжтой ч аудитын дээд байгууллага зорилтоо хэрэгжүүлэхэд шаардагдах ажил шшргийн болон зохион байгуулалтын хараат бус байдалтай байна.3. Аудитын дээд байгууллагыг үүсгэн байгууласан тухай болон түүний хараат бус байдлын шаардагдах түвшинг үндсэн хуульд тусгах бөгөөд тодорхой зүйлийг холбогдох хуулиар зохицуулна. Тухайлбал, Аудитын дээд байгууллагын хараат бус байдал, аудитын бүрэн эрхэд хөндлөнгөөс нөлөөлөхийн эсрэг хууль эрхийн зохих хамгаалалтыг дээд шүүх баталгаажуулж өгөх нь зүйтэй.Аудитын дээд байгууллагын гишүүд, ажилтануудын хараат бус байдлыг энэ тунхаглалын 6 дугаар зүйлд тодорхойлжээ. Үүнд:1. Аудитын дээд байгууллагын хараат бус байдал түүний гишүүдийн хараат бус байдалтай салшгүй холбоотой. Гишүүд гэж аудитын дээд байгууллагын өмнөөс шийдвэр гаргах, гаргасан шийдвэрээ гуравдагч этгээдийн өмнө хариуцах хүмүүс, тухайлбал шийдвэр гаргах удирдлагад байгуулагын гишүүн буюу эсвэл ганцаарчилсан удирдлгатай аудитын дээд байгууллагын даргыг хэлнэ.2. Гишүүдийн хараат бус байдлыг үндсэн хуулиар баталгаажуулна. Тухайлбал, үүрэгт ажлаас нь чөлөөлөх горим үндсэн хууль бас тусггдах бөгөөд гишүүдийн харат бус байдалд муугаар нөлөөлөхгүй байна. Гишүүдийн томилох, чөлөөлөх арга хэлбэр тухайн орны үндсэн хуулийн бүтцээс хамаарна.3. Аудитын дээд байгууллагын ажилтанууд мэрэгжлийн ажлаа хийхявцад аудит хийгдэж байгаа байгууллагын нөлөөнд өртгөх болон тэдгээр байгууллагаас хараат байж үл болно.Аудитын дээд байгууллагын санхүүгийн хараат бус байдлыг энэ тунхаглалд:1. Аудитын дээд байгууллага ажил үүргээ хэрэгжүүлэх боломж олгохуйц санхүүгийн хөрөнгөөр хангана.2. Аудитын дээд байгууллага шаардлага гарвал хэрэгцээтэй санхүүгийн хөрөнгө авахаар улсын төсөв баталдаг төрийн байгууллагад шууд хандах эрхтэй байна.3. Аудитын дээд байгууллага өөрт нь төсвийн утсгай зүйл анги болгон хуваарилсан санг өөрөө мэдээж зарцуулах эрхтэй байна.Дэлхийн олон оронд төрийн аудитын хараат бус байдлын дээрх 3 чиглэлээр хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлэн ажиллаж байна гэж аудитын дээд институтийн олон улсын байгууллагаас дүгнэлт гаргаж байна.Монгол улс аудитын үндсэн зарчмуудын талаарх Лимагийн тунхаглалын үзэл баримтлалд нийцүүлэн 2003 онд “Төрийн аудитын тухай хууль” Улсын Их Хурлын чуулганаар батлуулж мөрдөж байна. Манай оронд төрийн санхүүгийн болон үр дүнгийн аудит нь энэ тунхаглалын үзэл баримтлалд нийцэн хийгдэх боллоо. Монгол улсын үндэсний аудитын газраас төсвийн удирлага санхүүжүүлэлтийн хуулийн агуулгад нийцүүлж санхүүгийн тайлангийн болон үр дүнгийн аудит хийх аргазүйн баримт материал боловсруулж практикт хэрэгжүүлж байна.

АУДИТЫН АЖИЛД ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ ХИЙХ ЖУРАМ

ММНБИ-ийн тэргүүлэгчдийн 2007 оны03 сарын 09-ны өдрийн хурлаар хэлэлцэн батлав

 Нэг. Нийтлэг үндэслэл1.1. Энэ журмаар ММНБИ-ээс аудитын байгууллагын гүйцэтгэсэн аудитын ажилд чанарын хяналт хийхтэй холбоотой харилцааг зохицуулна.1.2.  Аудитын чанарын хяналт нь Аудитын тухай хууль, энэ журам, МНБ-ийн ёс зүйн дүрэм болон бусад холбогдох дүрэм, журмын дагуу хийгдэнэ.

Хоёр. Аудитын чанарын хяналт, түүний зорилго2.1.  Аудитын чанарын хяналт гэдэг нь аудитын үйл ажиллагааг Аудитын олон улсын стандарт болон аудитын ажлын чанартай холбогдуулан эрх бүхий байгууллагаас гаргасан дүрэм, журмын дагуу явуулж байгаа эсэхийг тодорхойлохын тулд Институт болон аудитын үйл ажиллагаанд оролцогч этгээдийн зүгээс төлөвлөн явуулж байгаа хяналтын үйл ажиллагаа юм.2.2.  Аудитын чанарын хяналтын зорилго нь аудитын дүгнэлтийг батлах бус, аудитын байгууллагын үйл ажиллагаа холбогдох хууль, стандартын дагуу явагдаж байгаа эсэхийг тодорхойлох, зөвлөгөө өгөх замаар аудитын үйл ажиллагааны чанарыг сайжруулах, аудитад итгэх итгэлийг дээшлүүлэх, аудитын эрэлт хэрэгцээг нэмэгдүүлэхэд оршино.

Гурав. Аудитын чанарын хяналтын стандарт3.1. Аудитын чанарын хяналтын аргачлалыг холбогдох олон улсын стандарттай нийцүүлэн, Институтийн дэргэдэх “Аудитын стандартын дэд хороо”-ноос боловсруулан, Институтийн тэргүүлэгчдээр хэлэлцүүлэн батлуулна.3.2. Аудитын чанарын хяналтын аргачлалын мөрдөлт, хэрэгжилтэд “Аудитын хороо” хяналт тавина.

Дөрөв. Аудитын чанарын хяналтын зохион байгуулалт4.1. Аудитын чанарын хяналтын үйл ажиллагааг Институтийн “Аудитын стандартын хяналтын дэд хороо” зохион байгуулна.4.2. Аудитын байгууллагуудын гүйцэтгэсэн аудитын ажилд Институтийн ерөнхийлөгчийн баталсан төлөвлөгөөний дагуу чанарын хяналт хийж дүгнэлт гаргана.4.3. Институтээс аудитын байгууллагуудад хийх чанарын хяналт нь 1 жилийн давтамжтай байна.4.4. Аудитын чанарын хяналтын үйл ажиллагааны санхүүжилтийг аудитын байгуулагууд хариуцана. Аудитын байгууллага бүр аудитын чанарын хяналтын хураамж жилд 250’000 төгрөг төлнө.4.5. Төрийн байгууллага эсвэл гишүүн байгууллагаас аль нэг аудитын байгууллагын тухайлсан аудитын ажилд чанарын хяналт хийлгэх хүсэлт ирүүлбэл батлагдсан хуваариас

гадуур аудитын чанарын хяналтыг явуулж болно.4.6. Аудитын чанарын хяналтын үр дүнг аудитын хороогоор хэлэлцүүлэн, эцсийн дүгнэлтийг батлан Институтийн тэргүүлэгчдэд танилцуулах ба тэргүүлэгчдийн гаргасан шийдвэрийг Сангийн яаманд мэдээлнэ.

Тав. Аудитын чанарын хяналтын баг5.1. Аудитын чанарын хяналтын баг нь 1-3 хүний бүрэлдэхүүнтэй байна.5.2. Аудитын чанарын хяналтын багийн ахлагч нь Институтийн орон тооны ажилтан байна.5.3. Хяналтын багийн гишүүн нь дараах шаардлагыг хангасан байна

5.3.1. Хяналт шалгалтын болон Аудитын практик ажлын зохих туршлагатай байх5.3.2. МНБ-ын ёс зүйн зөрчил гаргаагүй байх

5.4. Шаардлагатай тохиолдолд хуульч болон бусад тусгай мэргэжлийн мэргэжилтэнг хяналтын багт шинжээчээр ажиллуулж болно.5.5. Хяналтын багийн гишүүн нь энэхүү журамд заагдсан үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаа тохиолдолд ерөнхийлөгчийн тушаалаар эргүүлэн татаж болно.5.6. Хяналтын багийн гишүүн нь дараах үүрэгтэй

5.6.1. Батлагдсан хуваарь, хөтөлбөрийн дагуу чанарын хяналт гүйцэтгэх5.6.2. Хяналтын багийн гишүүн нь Аудитын тухай хууль болон “Аудитын чанарын хяналтын аргачлал”-ын дагуу үйл ажиллагаагаа зохион байгуулна.5.6.3. Хяналтын багийн гишүүний бүрэн эрхийн дагуу танилцсан, олж авсан мэдээллийн нууцыг хадгалах5.6.4. Хяналтын багаас гаргаж буй шийдвэрт санал өгөх5.6.5. Хяналтын үйл ажиллагаатай холбоотой асуудлаар Институт болон институтийн гишүүн, гишүүн байгууллагаас лавлагаа гаргуулан авах5.6.6. Хяналтын багийн ажлын үр дүнд үндэслэн тухайн байгууллага дахь аудитын чанарын хяналтын талаар дүгнэлт гаргах5.6.7. Аудитын чанарын хяналтын үр дүн болон шийдвэрийн төслийн бодит байдлыг Институтийн өмнө хариуцах5.6.8. Хяналтын багийн гаргасан дүгнэлтийн талаар аудитын байгууллагад тайлбар өгөх5.6.9. Тухайн аудитын байгууллага дээрх чанарын хяналтын үйл ажиллагаанд суурилан гаргасан дүгнэлт болон ажлын баримтыг үдэж, “Аудитын стандартын хяналтын дэд хороо”-ны менежерт хүлээлгэн өгнө.

5.7. “Аудитын стандартын хяналтын дэд хороо”-ны менежер нь дараах үүрэгтэй байна.

5.7.1. Хяналтын багийн бичиг хэргийг албан бичгийн стандартын дагуу хөтлөх, хадгалах5.7.2. Хяналтын багаас хүлээлгэн өгсөн ажлын баримтанд дугаар өгч, холбогдох стандартын дагуу хадгалах

Зургаа. Чанарын хяналтын багийн үйл ажиллагаа

6.1. Хяналтын баг нь тухайн аудитын байгууллагад чанарын хяналт хийх төлөвлөгөө гарган, чанарын шалгалт хийх хөтөлбөр боловсруулан мөрдөж ажиллана.6.2. Аудитын чанарын хяналтын багийн чанарын хяналтын шалгалт зохион байгуулах хөтөлбөрийн загварыг Аудитын стандартын дэд хорооноос санал болгосноор Аудитын хорооны дарга батална.6.3. Чанарын хяналтын шалгалтыг асуулга асуух, ярилцлага хийх, шалгах хуудсаар үнэлэх, ажлын баримттай танилцах зэрэг аргуудын аль тохиромжтойг сонгон гүйцэтгэнэ.6.4. Хяналтын явцад олж авсан баримт нотолгоонд тулгуурлан дүгнэлт боловсруулан холбогдох зөвлөмжийн хамт аудитын байгууллагын удирдлага болон Институтийн “Аудитын стандартын хяналтын дэд хороо”-нд хүргүүлнэ.6.5. Аудитын байгууллагын зүгээс шалгалтын дүнг хүлээн зөвшөөрсөн эсэхээ албан бичгээр хариу мэдэгдэнэ. Уг бичигт шалгалтын үр дүнд үндэслэн цаашид авах арга хэмжээний талаар төлөвлөгөө гарган хавсаргасан байна.6.6. Институт нь аудитын чанарын хяналтын үр дүнг чанарын хяналт зохион байгуулснаас хойш 30 хоногийн дотор нэгтгэн, Институтийн тэргүүлэгчдийн хурлаар хэлэлцүүлэн Сангийн яаманд мэдээлнэ.6.7. Хяналтын үр дүнд үндэслэн Сангийн яамнаас өгсөн үүрэг даалгавар, зөвлөмжийг мөрдүүлэх, хэрэгжилтэнд хяналт тавих ажлыг зохион байгуулна.

Долоо. Чанарын хяналтын аргачлал, бичиг баримтууд7.  Чанарын хяналтын баг нь аудитын байгууллагад шалгалт хийхээс өмнө дараах ажлын баримтуудыг бэлтгэж, Аудитын хороогоор батлуулсан байна.7.1. Чанарын хяналтын шалгалт хийх аргачлал, хөтөлбөр7.2. Аудитын байгууллагын удирдлагаас аудитын ажлын зохион байгуулалттай холбоотойгоор асуух асуулгын загвар, асуулгыг үнэлэх аргачлал7.3. Чанарын хяналтын зорилгоор аудитын байгууллагаас гаргуулан авах судалгааны хүснэгтийн загвар, түүнийг нөхөх аргачлал7.4. Аудитын байгууллагын хийсэн аудитын ажлыг үнэлэх загвар шалгах хуудсууд нь дараахь хүрээг үнэлж болохуйцаар загварчлагдсан байх:

7.4.1.     Гэрээт ажлын гэрээний нөхцөл7.4.2.     Бизнесийн ойлголт7.4.3.     Аудитын төлөвлөлт7.4.4.     Эрсдлийн үнэлгээ ба дотоод хяналт7.4.5.     Нотолгооны хангалттай бөгөөд зохистой байдал7.4.6.     Шинжилгээний горимын баримтжуулалт7.4.7.     Удирдлагын баталгаа захидал7.4.8.     Аудитын дүгнэлтийн хэлбэрийн тохиромжтой байдал

7.5. Аудитын байгууллагын удирдлага болон аудиторуудын хараат бус байдал, зарчимч байдал, ёс зүйн хэм хэмжээг үнэлэх загвар шалгах хуудас7.6. Чанарын хяналтын шалгалтын тайлангийн загвар

Аудит, Санхүүгийн түүхэн мэдээллийн шалгалт болон бусад баталгаажуулалт, холбогдох гэрээт үйлчилгээг гүйцэтгэдэг пүүсийн чанарын хяналтЭнэхүү стандарт нь чанарын хяналтын талаар аудитын компаний зүгээс хүлээх үүрэг хариуцлагыг

тодорхойлсон. Аливаа аудитын компаний ба боловсон хүчний түвшинд мэргэжлийн стандарт, хууль эрх зүйн шаардлагыг мөрдөж байгаагаа болон гаргасан тайлан нь тухайн нөхцөл байдалд тохирсон гэдгээ үндэслэлтэй баталгаагаар хангахад зориулагдсан чанарын хяналтын тогтолцоог бий болгосон байвал зохино.

Чанарын хяналтын олон улсын стандартад зааснаар аудитын компаниуд өөрсдийн бүртгэл, аудитын үйл ажиллагаандаа чанарын хяналтын тогтолцоог бүрдүүлсэн байх ёстой. Энэхүү бий болгосон чанарын хяналтын тогтолцоо нь гэрээний дагуу түншид үзүүлсэн аудит, санхүүгийн түүхэн мэдээллийн шалгалт, баталгаажуулалт болон бусад үйлчилгээг зүй ёсоор бүрэн хийж гүйцэтгэсэн болохын баталгаа болно. Тиймээс олон нийтийн ашиг сонирхлын улмаас уг тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай хэмээн үзэж болох юм. Энэхүү стандарт 2006 оны 6 сарын 15 өдрөөс эхлэн ашиглагдаж эхэлсэн болно. Чанарын хяналтын тогтолцоо (System of quality control)Аудиторууд мэргэжлийн стандартыг мөрдөн ажиллах асуудлыг аудитын компаниуд хариуцна. Иймд нөгөө талаас чанарын хяналтын тогтолцоо нь аудитын компанийн ажилтан, албан хаагчид, аудиторууд мэргэжлийн стандарт, компанийн чанарын хяналтын дүрэм журмыг мөрдөж байгааг баталгаажуулах цогц үйл ажиллагаа юм. Аудитын компани бүр үйл ажиллагааны цар хүрээ, зохион байгуулалт, албан хаагчдын тоо мэдлэг чадвар, туршлага, боловсон хүчний бодлогоороо өөрийн гэсэн онцлогтой, харилцан адилгүй байдаг тул чанарын хяналтын бодлого, горим нь ялгаатай байж болно. Гэхдээ чанарын хяналтын тогтолцооны зорилго нь ижил байдаг.

Чанарын хяналтын тогтолцооны элементүүдЧанарын хяналтын бодлого, горим нь дараах элементүүдээс бүрдэнэ. Үүнд:a) Аудитын компанийн хүлээх хариуцлага;б) Ёс зүйн шаардлага;в) Үйлчлүүлэгчтэй тогтоосон харилцаа холбоо ба аудитын гэрээт ажлыг хүлээн зөвшөөрөх, үргэлжлүүлэх;г) Боловсон хүчний менежмент;д) Гэрээт ажлын гүйцэтгэл;е) Мониторинг.Чанарын хяналтын дээрх элементүүд нь хоорондоо харилцан уялдаатай байдаг. Тухайлбал: “аудитын компанийн хүлээх хариуцлага” нь мэргэжлийн ёс зүйтэй холбоотойгоор тодорхойлогддог. Мөн компанийн “боловсон хүчний менежмент”-д ажилтан албан хаагчдыг ажилд авах, халах, мэргэжлийн ур чадварыг нь хөгжүүлэх, гэрээт ажилд томилох гэх зэрэг асуудлууд багтах ба энэ нь “гэрээт ажлын гүйцэтгэл” гэсэн асуудалд нөлөөлдөг. Үүний нэгэн адил “мониторинг” нь чанарын хяналтын бусад элементүүд зүй зохистой зохион байгуулагдаж, үр өгөөжтэй ажиллаж байгаа эсэхийг үнэлдэг. Одоо эдгээр элемент тус бүрийг тайлбарлая.

Аудитын компанийн хүлээх хариуцлага

Гэрээт ажлыг гүйцэтгэхэд хамгийн чухал зүйл нь чанар гэж хүлээн зөвшөөрсөн байгууллагын дотоод соёлыг урамшуулан дэмжсэн бодлого, горимыг аудитын компани тогтоовол зохино. Уг бодлого, горимуудад чанарын хяналттай холбоотойгоор эцсийн хариуцлагыг компанийн ахлах ажилтан эсвэл удирдах зөвлөл хүлээх талаар тусгасан байна. (ЧХОУС-1 ийн 9 дэх зүйл)Сургалт семинар, уулзалт зохион явуулах, албан ба албан бусаар харилцан ярилцлага хийх, эрхэм зорилгодоо энэ талаар ямар нэг санаа оруулах, уриалга гаргах гэх зэрэг янз бүрийн арга замаар чанарыг дээдэлсэн байгуулагын соёл бий болговол албан хаагчид ажлаа зүй ёсоор нь гүйцэтгэх нөхцөл бүрдэж, аудитын ажлын чанарын асуудалд анхаарал тавих болно. Аливаа байгуулагын удирдлага нь тухайн байгууллагынхаа дотоод соёлд үлэмж нөлөө үзүүлдэг тул уг асуудалд байгууллагын удирдлага хариуцлага хүлээх нь дамжиггүй юм. Аудитын компанийн ахлах албан тушаалтан, удирдах зөвлөлөөс даалгаснаар чанарын хяналтыг хариуцаж буй аливаа нэг хүн буюу хэсэг бүлэг хүмүүс тухайн үүрэг хариуцлагыг хүлээхүйц туршлага чадвар хуримтлуулсан бөгөөд шаардагдах эрх мэдэл олгогдсон байвал зохино. (ЧХОУС-1 ийн 12 дахь зүйл)

Ёс зүйн шаардлагаАудитын компани ёс зүйн холбогдох шаардлагуудад нийцсэн чанарын хяналтын бодлого, горимыг тогтоовол зохино. (ЧХОУС-1 ийн 14 дэх зүйл)НБОУХ -ийн гаргасан ёс зүйн дүрэмд зааснаар мэргэжлийн ёс зүйн үндсэн зарчим нь шударга ёс, бодитой байх, мэргэжлийн ур чадвар хянамгай байдал, нууцыг хадгалах, мэргэжлийн зан төлөв зэргийг хэлнэ. Эдгээр зарчмуудыг НБОУХ-ийн гаргасан ёс зүйн дүрэмд дэлгэрэнгүй тайлбарласан байдаг. Мэргэжлийн ёс зүйтэй холбоотойгоор хараат бус байдлын асуудал зайлшгүй хөндөгддөг.

Хараат бус байдалОлон улсын чанарын хяналтын стандартад хараат бус байдлыг тусгайлан авч үзсэн байна. Хараат бус байдал нь аудитын компанийн удирдлага, ажлын түнш, үйлчлүүлэгч байгууллага төдийгүй бусад бүх л мэдээлэл хэрэглэгчдийн өмнө хүлээсэн үнэнч шударга ажиллах үүргийг хэлнэ. Аудитын компани нь ёс зүйн талаарх НБОУХ болон үндэсний шаардлагуудад нийцэж компани, түүний ажилтан албан хаагчид, бусад этгээдийн хараат байдал хадгалагдаж байх тухай үндэслэлтэй баталгаагаар хангахад зориулагдсан чанарын хяналтын бодлого, горимыг тогтоовол зохино. Ийм бодлого горимууд нь аудитын компанид дараах эрх үүргийг хүлээлгэнэ. (ЧХОУС-1 ийн 18 дахь зүйл) Үүнд:a) Хараат бус байдлын талаар тавигддаг шаардлагыг өөрийн ажилтан албан хаагчид болон уг шаардлагад захирагдах ёстой бусад этгээдэд мэдээлэх;б) Хараат бус байдалд аюул учруулдаг нөхцөл байдал, хэлхээ холбоог олж тогтоох, уг аюулыг арилгах буюу эсвэл хамгаалах замаар хүлээн зөвшөөрөхүйц түвшинд хүртэл аюулыг багасгах арга хэмжээг авах, хэрэв ямар ч аргагүй бол гэрээт ажлаас татгалзах.Хараат бус байдлын талаарх чанарын хяналтын бодлого, горимд дараах зүйл багтана. (ЧХОУС-1 ийн 19 дэх зүйл) Үүнд:a) Хараат бус байдалд үзүүлэх нийт нөлөөг үнэлэх боломжийг олгохын тулд үйлчилгээний цар хүрээг оролцуулан аудитын үйлчлүүлэгчийн талаарх холбогдох мэдээллээр пүүсийг хангахыг

гэрээт ажлын түншээс шаардах;б) Тохиромжтой арга хэмжээ авахын тулд хараат бус байдалд учрах аюулыг үүсгэгч аливаа нөхцөл байдал, хэлхээ холбооны талаар албан хаагчид компанидаа шуурхай мэдэгдэхийг шаардах;в) Холбогдох мэдээллийг цуглуулж, хариуцсан албан тушаалтанд мэдэгдсэнээр дараах ач холбогдолтой. Үүнд:1) аудитын компани, түүний албан хаагчдын хараат бус байх шаардлагыг хангаж байгаа эсэхийг хялбар тогтооно2) аудитын компани хараат бус байдалтай холбогдсон мэдээллийн сан бүрдүүлж, шинэчлэх бололцоотой болно.3) хараат бус байдалд учрах танигдаж тогтоогдсон аюулын талаар тохиромжтой арга хэмжээ авч чадна. Хараат бус байх шаардлагыг зөрчсөн тохиолдлыг тодорхойлж, уг нөхцөл байдлыг шийдвэрлэх тохиромжтой арга хэмжээг авах бололцоог бий болгох талаар аудитын компани чанарын хяналтын бодлого, горимд тогтоовол зохино. Уг бодлого, горимд дараах зүйл багтана. (ЧХОУС-1 ийн 20 дахь зүйл) Үүнд:a) Хараат буй байх шаардлагыг хангасан байх ёстой бүх этгээд хараат бус байдлыг зөрчсөн тохиолдлыг олж мэдвэл аудитын компанид шуурхай мэдэгдэх;б) Эдгээр бодлого, горимыг зөрчсөн тохиолдлыг пүүс дараах этгээдэд шуурхай мэдэгдэнэ:1) зөрчлийг хөндөж хэлэлцэх гэрээт ажлын партнер;2) аудитын компанийн бусад холбогдох албан хаагч болон хараат бус байх шаардлагад захирагдах ёстой, холбогдох арга хэмжээ авах ёстой бусад этгээд;в) аудитын компани нэмэлт арга хэмжээ авбал зохих эсэхийг тодорхойлох боломж олгохын тулд гэрээт ажлын партнер эсвэл (б) (2) –т дурьдсан бусад хувь хүн асуудлыг шийдэхийн тулд авсан арга хэмжээг аудитын компанид шуурхай мэдэгдэнэ. Аудитын компани нь хараат бус байх тухай компанийн бодлого, горимыг мөрдөгдсөн талаарх бичгэн баталгааг НБОУХ-ны ёс зүйн дүрэм, үндэсний мэргэжлийн ёс зүйн шаардлагын дагуу хараат бус байх шаардлагатай бүх албан хаагчдаасаа ядаж жил тутамд хүлээн авбал зохино. (ЧХОУС-1 ийн 23 дахь зүйл)Нэг ахлах албан тушаалтныг баталгаажуулалтын ажилд удаан хугацаагаар ашигласнаас үүсэж болох “танил талын аюул” болон ийм аюулыг авч үзэхэд тохиромжтой байж болох хамгаалалтуудыг НБОУХ-ны ёс зүйн дүрэмд хэлэлцсэн байдаг. Иймээс аудитын компани дараах бодлого, горимыг тогтоох ёстой. (ЧХОУС-1 ийн 25 дахь зүйл) Үүнд:a) Нэг ахлах ажилтныг баталгаажуулалтын ажилд удаан хугацаагаар ажиллуулснаар үүсдэг танил талын аюулыг хүлээн зөвшөөрөхүйц түвшинд хүргэж багасгахад хэрэгтэй хамгаалалтуудыг тодорхойлох шалгууруудыг тогтоох;б) НБОУХ-ны ёс зүйн дүрэм болон үндэсний мэргэжлийн ёс зүйн шаардлагад нийцүүлэн гэрээт ажлын партнерыг тодорхой тогтоосон хугацааны дараа сольж сэлгэхийг хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлангийн бүх л аудитад шаардсан байх.

Үйлчлүүлэгчтэй тогтоосон харилцаа холбоо ба аудитын гэрээт ажлыг хүлээн зөвшөөрөх, үргэлжлүүлэхАудитын компани нь үйлчлүүлэгчтэй тогтоосон харилцаа холбоо ба аудитын гэрээт ажлыг

зөвшөөрч хүлээн авах буюу үргэлжлүүлэх эсэхийг хэрхэн шийдвэрлэх асуудлаар бодлого, горим боловсруулан ажиллах нь зохистой. Уг бодлого, горимыг хэрэгжүүлснээр үйлчлүүлэгчийн шударга, найдвартай байдалд нөлөөлөх бус харин үйлчлүүлэгчийн хүлээн зөвшөөрөх, татгалзах эсэхийг шийдвэрлэх албан тушаалтанд нөлөөлөх үндсэн зорилготой юм. Дараах тохиолдолд үйлчлүүлэгчтэй тогтоосон харилцаа холбоо ба аудитын гэрээт ажлыг зөвшөөрч хүлээн авах буюу үргэлжлүүлнэ. Үүнд:a) Үйлчлүүлэгчийн шударга байдлыг харгалзаж үзсэн бөгөөд үйлчлүүлэгч шударга бус гэж дүгнэхэд хүргэх мэдээлэл олдоогүй байх;б) Гэрээт ажлыг гүйцэтгэх мэдлэг чадвартай бөгөөд түүнд зарцуулах чадавхи, цаг, нөөц хүрэлцээтэй байх; в) Ёс зүйн шаардлагуудыг мөрдөх боломжтой байх. Аудитын компани шинэ үйлчлүүлэгчийг зөвшөөрч хүлээн авах, одоогийн гэрээт ажлыг үргэлжлүүлэх эсэхийг шийдэх, одоогийн үйлчлүүлэгчид шинэ гэрээт үйлчилгээ үзүүлэхийг зөвшөөрөхийн өмнө тухайн нөхцөл байдалд шаардлагатай гэж үзэж буй мэдээллийг олж цуглуулбал зохино. Энэхүү мэдээллийг аудитын компани цуглуулаад гэрээт ажил, үйлчлүүлэгчтэй тогтоосон харилцаагаа зөвшөөрөх буюу үргэлжлүүлэхээр шийдсэн тохиолдолд асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэснээ баримтжуулах нь зүйтэй. (ЧХОУС-1 ийн 28 дахь зүйл)Үйлчлүүлэгчийн шударга байдлыг тогтоохдоо үйлчлүүлэгчийн бизнесийн нэр хүнд, үйл ажиллагааны мөн чанар, холбогдох мэдээллийг тодорхойлж гэрээт ажлын хөлсийг аль болох бага байлгах бодлого барьж буй эсэх, ажлын цар хүрээний хязгаарлалт үзүүлэх эсэх, мөнгө угаах буюу гэмт хэргийн шинжтэй зүйлд хутгалдсан эсэх танай компанид хандах болсон болон хуучин аудитын компаниас татгалзах болсон шалтгаан зэргийг тус тус үнэлнэ.Аудитын компани гэрээт ажлыг гүйцэтгэх боломжтой эсэхээ тогтоохдоо албан хаагчдын хувьд тухайн салбарт буюу тухайн асуудлаар ямар нэгэн мэдлэгтэй эсэх болон холбогдох зохицуулалтын буюу тайлагналын шаардлагыг хангахуйц туршлагатай эсэх, компанийн зүгээс хангалттай хүчин чадал, мэдлэг хүрэлцэх эсэх, шаардлагатай шинжээчид бэлэн байгаа эсэх, гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалтыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай шалгуурыг хүмүүс хангаж байгаа эсэх, гэрээт ажлыг хугацаанд нь багтааж дуусгах боломжтой эсэхийг тус тус харгалзана. Арай эрт олж авсан бол гэрээт ажлаас татгалзахад хүргэхээр мэдээлэл аудитын компанид олдвол гэрээт ажил болон үйлчлүүлэгчтэй тогтоосон харилцаа холбоогоо үргэлжлүүлэхдээ дараах зүйлийг харгалзана. (ЧХОУС-1 ийн 34 дэх зүйл) Үүнд:a) Тухайн нөхцөл байдалд хамаарах мэргэжлийн ба хууль зүйн хариуцлага, түүний дотор ажил үүргийг томилсон нэг хүн буюу хэсэг бүлэг хүмүүс, зохицуулагч байгууллагад хандах үүрэгтэй эсэх;б) Зөвхөн гэрээт ажлыг зогсоох эсвэл гэрээт ажил болон үйлчлүүлэгчтэй тогтоосон харилцаанаасаа нэгэн зэрэг татгалзах боломж.

Боловсон хүчний менежментАудитын компанийн чанарын хяналтын тогтолцоо нь ажил албан хаагчдаас үлэмж шалтгаалах нь дамжиггүй. Аудитын компани байгууллагын ба боловсон хүчний түвшинд мэргэжлийн стандарт, хууль эрх зүйн шаардлагыг мөрдөж байгаагаа болон гаргасан тайлан нь тухайн нөхцөл байдалд тохирсон гэдгийг үндэслэлтэй баталгаагаар хангахад зориулагдсан бодлого, горимыг тогтоовол зохино.

(ЧХОУС-1 ийн 36 дахь зүйл)Компанийн боловсон хүчний талаарх уг бодлого, горим нь ажилчдыг ажилд авах, гүйцэтгэлийг үнэлэх, албан тушаал ахиулах, урамшуулах, нөхөн төлбөр олгох, тавигдах мэдлэг чадвар бусад шаардлага зэрэг асуудлыг хамарна. Мэргэшүүлэх, тасралтгүй боловсрол олгох, сургалтад хамруулах, ажлын туршлага хуримтлуулах, туршлагатай албан хаагчтай хамтран ажиллуулах гэх зэрэг олон арга замаар албан хаагчдын мэдлэг, чадварыг хөгжүүлэх боломжтой байдаг.Гэхдээ аудитын компанийн хэмжээ, онцлог нөхцөл байдлаас шалтгаалан боловсон хүчний бодлого харилцан адилгүй байж болно. Тухайлбал: жижиг компаниуд албан хаагчдынхаа ажлын гүйцэтгэлийг үнэлж, дүгнэхдээ илүү албан ёсны бус арга замуудыг ашигладаг. Мөн түүнчлэн албан хаагчдыг аливаа гэрээт ажилд томилохдоо анхаарах хэрэгтэй.

Гэрээт ажлын багийг томилох ньАудитын компани гэрээт ажил тус бүрийн хувьд ажлын партнерт хүлээх хариуцлагыг тогтоовол зохино. Үүнтэй холбоотойгоор дараах бодлого, горимыг боловсруулна. (ЧХОУС-1 ийн 42 дахь зүйл) Үүнд:a) Гэрээт ажлын партнерын хувийн мэдээлэл, гүйцэтгэх үүргийг үйлчлүүлэгчийн гүйцэтгэх болон засаглах удирдлагад мэдэгдэх;б) Гэрээт ажлын партнер нь үүргээ гүйцэтгэхэд тохирохуйц чадвар, мэдлэг, эрх мэдэл, цаг завтай байх;в) Гэрээт ажлын партнерын хүлээх хариуцлагыг ойлгомжтой тодорхойлж, өөрт нь мэдэгдсэн байх.Аудитын компани нь тухайн нөхцөл байдалд тохирсон тайлан гаргах боломжийг олгох, мэргэжлийн стандарт, хууль эрх зүйн шаардлагын дагуу гэрээт ажлыг гүйцэтгэхэд шаардлагатай чадвар, мэдлэг, цаг зав бүхий ажилтанг томилон ажиллуулна. (ЧХОУС-1 ийн 44 дэх зүйл)

Гэрээт ажлын гүйцэтгэлМэргэжлийн стандарт, хууль эрх зүйн шаардлага, аудитын компанийн чанарын хяналтын стандартад нийцүүлэн гэрээт ажлыг гүйцэтгэж байгааг батлах бодлого, горимыг аудитын компани тогтоовол зохино. Гэрээт ажлын гүйцэтгэлийн талаарх бодлого, горим нь гэрээт ажлыг төлөвлөж, гүйцэтгэх, хянах, шалгах, баримтжуулах, мэдээлэх гэх зэрэг ажлын бүх л үе шатыг хамарна.Уг бодлого, горимын дагуу аудитын компани ажлын гүйцэтгэлийн чанарын талаар тогтвортой арга хэмжээ авах шаардлага гарна. Үүнд гэрээт ажлын баг зорилгоо хэрхэн тодорхойлсон, холбогдох стандартад нийцэж ажиллах үйл явц, гэрээт ажлын шалгалт, ажилтнуудын мэдлэг дээшлүүлэлт, гүйцэтгэсэн ажлыг хянан шалгах арга замууд, хяналт шалгалтын хугацаа, цар хүрээ, гаргасан тайланд өгөх шүүмж, гүйцэтгэсэн ажлын баримтжуулалт, өнөөгийн бүх горим, бодлогыг хадгалан үлдэх үйл явц зэрэг багтана.

ЗөвлөлдөхАудитын компани урьдчилан төлөвлөөгүй, ихээхэн нүсэр, өмнө тохиолдож байгаагүй зүйл тулгарвал албан хаагчид хоорондоо болон компаниас гадуур хүмүүстэй харилцан зөвлөлдөх замаар ажиллах талаар бодлого, горим тогтоох нь зүйтэй. Асуудлыг зөвлөлдөхдөө дараах арга

хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ. Үүнд:a) Хүнд хэцүү буюу маргаантай асуудлуудыг тохиромжтойгоор зөвлөлдөх;б) Зөвлөлдөх боломжийг олгоход шаардлагатай нөөцийг бэлэн байлгах;в) Зөвлөлгөөний шинж чанар, хамрах хүрээг баримтжуулах;г) Зөвлөлдсөний үр дүнд хүрсэн дүгнэлт, саналыг баримтжуулж, хэрэгжүүлсэн байх.Ийнхүү зөвлөлдөх шаардлага гарсан бол тухайн зөвлөлдөх этгээд нь зохих мэдлэг, чадвар, дүн шинжилгээ хийх ур дүй, эрх мэдэл бүхий этгээд байвал зохино. Асуудлыг зөвлөлдөх этгээд нь бусад аудитын компани, мэргэжлийн болон зохицуулалтын байгууллага, чанарын хяналтын үйлчилгээ үзүүлдэг бизнесийн байгууллага гэх мэт гадны хөндлөнгийн байгууллага байж бас болно. Зөвлөлдөх асуудлын мөн чанар нь аудитын компанийн хэмжээ, ажил гүйцэтгэж буй хүмүүсийн мэдлэг, чадвар, дүн шинжилгээ хийх ур дүй гэх мэт олон зүйлсээс шалтгаална. Мөн үүний зэрэгцээ зөвлөлдөөнийг баримтжуулахдаа хэлэлцсэн асуудал, хүрсэн үр дүн, гаргасан шийдвэрийн үндэслэл, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар дэлгэрэнгүй заасан байвал зохино.

Саналын зөрүүГэрээт ажлын дотоод дахь болон гэрээт ажлын партнер, ажлын чанарын хяналтын шалгагч нарын хооронд үүссэн саналын зөрүүг авч үзэж, шийдвэрлэх бодлого, горимыг аудитын компани тогтоовол зохино. Тэдний санал зөрөлдөөнийг хэлэлцсэний эцэст хүрсэн үр дүн нь баримтжуулагдаж, хэрэгжсэн байвал зүйтэй. Харин санал зөрөлдөөн хараахан шийдвэрлэгдээгүй гэж үзвэл аудиторын дүгнэлтийг эцэслэн гаргаж болохгүй.

Аудитын гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалтГэрээт ажлын багийн гаргасан чухал шийдэл, тайлан гаргахад хүргэсэн санал дүгнэлтэд бодитой үнэлгээ хийж чадах чанарын хяналтын шалгалтын талаар бодлого, горимыг гэрээт ажилд тохиромжтойгоор аудитын компани тогтоовол зохино. Уг бодлого, горим нь дараах шаардлагыг тавина. (ЧХОУС-1 ийн 60 дахь зүйл)Үүнд:a) хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлангийн бүх аудитыг гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалтад хамруулахыг шаардана;б) гэрээт ажилд чанарын хяналтын шалгалт хийх шаардлагатай эсэхийг тодорхойлохын тулд бусад бүх аудит, санхүүгийн түүхэн мэдээллийн шалгалт, бусад баталгаажуулалт, холбогдох үйлчилгээнд үнэлэлт өгөх шалгууруудыг тогтооно;в) өмнөх (б) зүйлд нийцүүлэн тогтоосон шалгуурыг хангаж буй бүх гэрээт ажилд чанарын хяналтын шалгалт хийхийг шаардана.Тайланг гаргахаас өмнө гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалтыг хийж дууссан байх талаар бодлого, горимдоо тусгавал зохино. (ЧХОУС-1 ийн 61 дэх зүйл)Дараах шаргуурыг харгалзан үзэж хувьцаат компанийн санхүүгийн тайлангийн аудитаас бусад гэрээт ажлыг гүйцэтгэнэ. Үүнд:• Гэрээт ажлын мөн чанар• Гэрээт ажилтай холбоотой ердийн бус зүйлс буюу эрсдлийг тодорхойлох• Гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалтыг хийхийг шаардах хуулийн болон зохицуулалтын дүрэм журам байдаг эсэхАудитын компани дараах асуудлаар бодлого, горим тогтоосон байвал зохино. (ЧХОУС-1 ийн 63

дахь зүйл) Үүнд:a) Гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалтын шинж чанар, хугацаа, цар хүрээ;б) Гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгагч нарын эрхийн шалгуурууд;в) Гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалтын баримтжуулалтад тавигдах шаардлагууд.Гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалт нь цар хүрээний хувьд гэрээт ажлын онцлог, түүнтэй холбоотойгоор үүсэх эрсдлээс шалтгаалан гаргасан дүгнэлт тайлан нь тухайн нөхцөл байдалд тохирсон эсэх талаар гэрээт ажлын партнертай хэлэлцэх, гэрээт ажлын багийн бүрдүүлсэн ажлын баримтыг шалгах, хүрсэн санал дүгнэлтийг нягтлах гэх мэт янз бүрийн хүрээг хамарч болно. Аудитын гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалт нь гэрээт ажлыг гүйцэтгэх явцад хийгдэж, шалгагчийн илрүүлж, зөвлөмж өгсөн асуудлыг хүлээн зөвшөөрч шийдвэрлэж дууссаны дараа л дүгнэлт тайланг эцэслэн гаргах бололцоо бүрдэнэ. Гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгагч нарыг томилохдоо дараах шалгуурыг харгалзана. Үүнд:a) ажлын туршлага, эрх мэдэл гэх зэрэг үүргээ гүйцэтгэхэд шаардлагатай чадварууд;б) ажлын чанарын хяналтын шалгагчийн бодитой хандлагыг алдагдуулалгүйгээр гэрээт ажлын талаар зөвлөлдөж чаддаг байх.Гэрээт ажлын чанарын хяналтын шалгалтыг дараах чиглэлээр баримтжуулбал зохино. Үүнд:a) Аудитын компанийн чанарын хяналтын шалгалтын бодлогод заасны улмаас хэрэгжүүлсэн горимууд;б) Тайлан гаргахаас өмнө чанарын хяналтын шалгалтыг гүйцэтгэж дуусгасан болохыг;в) Ажлын багийн гаргасан шийдэл, хүрсэн санал дүгнэлт тохиромжтой бус гэж итгэхэд хүргэх аливаа шийдэгдээгүй асуудлыг шалгагч олж мэдээгүй болохыг.Гэрээт ажлын тайланг эцэслэн дуусгасны дараа холбогдох материалуудыг цаг хугацааны гэх мэт тодорхой дэс дарааллаар, гэрээт ажил тус бүрээр нэгтгэх нь зүйтэй. Гэрээт ажлын баримтжуулалт нь нууцлалыг хангасан, хадгалалт хамгаалалтын хувьд аюулгүй, эмх цэгцтэй, оновчтой хийгдсэн байвал зохино. Баримтжуулалтын хамрах хүрээ нь хууль, зохицуулалтын болон аудитын компанийн тогтоосон шаардлагад нийцсэн байвал тохиромжтой.

Хяналт шинжилгээ (Monitoring)Дээрх тодорхойлогдсон чанарын хяналтын бодлого, горимууд нь тус бүрдээ зүй зохистой, үр дүнтэй ажиллаж, практикт мөрдөгдөх тухай бодлого, горимыг аудитын компани тогтооно. Уг бодлого, горим нь хяналт шинжилгээг тусгасан байна. (ЧХОУС-1 ийн 74 дэх зүйл)Хяналт шинжилгээ нь дууссан гэрээт ажлаас сонгож үечилсэн шалгалт хийх зэргээр аудитын компанийн чанарын хяналтын тогтолцоог үнэлж, уг тогтолцоо хэр үр өгөөжтэй ажиллаж байгаа талаар зохистой баталгаа бий болгох үйл явцыг хэлнэ. Хяналт шинжилгээгээр аудитын компанийн тогтоосон бодлого, горим, ашиглаж буй удирдамж тохиромжтой эсэх, мэргэжлийн үйл ажиллагааны үр өгөөж, бодлого, горимыг мөрдөж буй байдал зэрэг асуудлуудыг авч үзэж, үнэлнэ.Хяналт шинжилгээний үр дүнд тогтоогдсон дутагдлуудад пүүс үнэлгээ өгч, энэ нь дараах нөхцөл байдлын аль нь болохыг тодорхойлбол зохино. Үүнд:a) пүүсийн чанарын хяналтын тогтолцоо нь мэргэжлийн стандарт, хуулийн болон зохицуулалтын шаардлагад мөрдөж, тухайн нөхцөл байдалд тохирсон тайлан гаргасан болохыг батлахад хангалттай биш эсэхтэй хамааралгүй нөхцөл байдал;

б) шуурхай засаж залруулах арга хэмжээ авах шаардлагатай системтэй, давтагдсан болон бусад ноцтой дутагдлууд.Аудитын компани нь хяналт шинжилгээний үр дүнд ажиглагдсан дутагдлыг ажлын түнш, бусад холбогдох ажилтнуудад мэдэгдэж, засаж залруулах зөвлөмж өгвөл зохино. Уг зөвлөмж нь янз бүрийн чиглэлээр байж болно. Тухайлбал:a) тухайн гэрээт ажил буюу ажилтантай холбогдуулан засаж залруулах арга хэмжээ авах;б) олж илрүүлсэн зүйлийг сургалт, хүний нөөцийн хөгжил хариуцсан ажилтанд мэдээлэх;в) чанарын хяналтын бодлого, горимд өөрчлөлт оруулах; г) пүүсийн бодлого, горимыг зөрчсөн хүмүүст, ялангуяа давтан зөрчсөн хүмүүст сахилгын арга хэмжээ авах.Хяналт шинжилгээний горимын үр дүн нь тохиромжгүй дүгнэлт тайлан гаргасан буюу гэрээт ажлыг гүйцэтгэхдээ зарим горимыг орхигдуулсныг илтгэн харуулж байвал мэргэжлийн стандарт, хууль зохицуулалтын шаардлагад нийцүүлэх арга хэмжээг тодорхойлбол зохино. Аудитын компани дор хаяж жилд нэг удаа чанарын хяналтын тогтолцоонд хяналт шинжилгээ хийсэн үр дүнгээ ажлын түнш, компанийн болон бусад холбогдох ажилтнууд, ахлах албан тушаалтан эсвэл удирдах зөвлөлд мэдээлэх нь зүйтэй. Ийнхүү мэдээлснээр тогтоосон үүрэг хариуцлагын дагуу тохиромжтой арга хэмжээ шуурхай авах боломжийг олгож байвал зохино. Өгч буй мэдээлэл нь дараах дараах зүйлсийг агуулсан байна. Үүнд:a) гүйцэтгэсэн хяналт шинжилгээний горим;б) хяналт шинжилгээний горимоос гаргасан дүгнэлт;в) системтэй, давтагдсан болон бусад ноцтой дутагдлууд, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга зам

Гомдол, мэдэгдэлАудитын компани зохих шаардлагыг мөрдөөгүй гэсэн гомдол, мэдэгдэл болон чанарын хяналтын тогтолцоонд нийцээгүй талаарх мэдэгдлийг шийдэх бодлого, горимыг тогтоосон байвал зохино. Гомдол, мэдэгдлийг компанийн албан хаагчид, ажлын партнер болон гадны гуравдагч этгээд ч гаргаж болно. Гаргасан гомдол, мэдэгдлийг аудитын компаний судалж үзээд, тохирох арга хэмжээг авах нь зүйтэй.

Баримтжуулалт Аудитын компани чанарын хяналтын тогтолцооны элементүүд тус бүрийн ажиллагааг нотлох баримтжуулалтыг хийх нь зохистой. Баримтжуулалтыг байгууллагын онцлогоос шалтгаалан мэдээллийн сан, тэмдэглэл, жагсаалт гэх мэтээр янз бүрийн хэлбэрээр хийж болно.

МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ АУДИТЫН ТУХАЙ

1997 оны 5 дугаар сарын 1-ний өдөр Улаанбаатар хот

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ Нийтлэг үндэслэл 1 дүгээр зүйл. Хуулийн зорилт

Энэ хуулийн зорилт нь аудитын үйл ажиллагааны зарчим, зохион байгуулалтын эрх

зүйн үндсийг тодорхойлж, мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудитын байгууллагад аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрх олгох, хяналт тавих, тэдний бүрэн эрхийг зөвшөөрөх, хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино.

2 дугаар зүйл. Аудитын тухай хууль тогтоомж 1. Аудитын тухай хууль тогтоомж нь Нягтлан бодох бүртгэлийн хууль болон энэ хууль, тэдгээртэй нийцүүлэн гаргасан хууль тогтоомжийн бусад актаас бүрдэнэ. 2. Монгол Улсын олон улсын гэрээнд аудитын тухай хууль тогтоомжоос өөрөөр заасан бол олон улсын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө.

З дугаар зүйл. Хуулийн нэр томьёо Энэ хуульд заасан дараахь нэр томьёог дор дурдсан утгаар ойлгоно:

1/”аудитын үйл ажиллагаа” гэж аудитын байгууллагаас гэрээний дагуу хуулийн этгээд, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч иргэний нягтлан бодох бүртгэлийн хөтлөлт, үйл ажиллагааны болон татварын тайланг хянаж дүгнэлт гаргах, мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх хараат бус үйл ажиллагааг; /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/ 2/ "Мэргэшсэн нягтлан бодогч" гэж Нягтлан бодох бүртгэлийн хууль болон энэ хуулийн дагуу эрх бүхий байгууллагаас олгосон эрхийн дагуу мэргэшсэн нягтлан бодогчийн үйл ажиллагаа явуулах мэргэжлийн нягтлан бодогчийг; 3/“аудитор” гэж энэ хуульд заасан шаардлагыг хангаж, аудитын байгууллагад аудитын үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа мэргэшсэн нягтлан бодогчийг;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/ 4/ "Аудитын байгууллага" гэж энэ хуулийн дагуу эрх бүхий байгууллагаас аудитын үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл авч, улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн аж ахуйн нэгжийг; 5/ "Санхүүгийн тайлан" гэж үлдэгдэл баланс, орлого, үр дүнгийн тайлан, өмчийн өөрчлөлтийн тайлан, мөнгөн гүйлгээний тайлан, тэдгээрт хавсаргасан тайлбар, тодруулга, хавсралт тооцоог;  /Энэ заалтад 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/ 6/ "Санхүүгийн тайланг баталгаажуулах" гэж аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрх бүхий этгээд аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайланг батлагдсан стандартын дагуу шалгаж, үнэн зөв болохыг нотолсон дүгнэлт гаргахыг; 7/“санхүүгийн баримт“ гэж нягтлан бодох бүртгэлийн данс, өмч, хөрөнгө, өр төлбөр, орлого, зарлагын анхан шатны баримт ба нэмэлт тайлбар, тодруулга болон бизнесийн байгууллагын санхүү, эдийн засгийн асуудалтай холбоо бүхий баримт бичгийг;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/ 8/ "Захиалагч" гэж аж ахуйн нэгж, байгууллагад аудит хийлгэх тухай шийдвэр гаргах эрх бүхий төрийн захиргааны болон хууль, хяналт, санхүү, татвар, банк, гаалийн байгууллага, түүнчлэн компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл /байхгүй бол хувь нийлүүлэгчдийн хурал/, эсхүл компанийн энгийн хувьцааны 10-аас дээш хувийг эзэмшигчдийг;  /Энэ заалтад 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/ 9/ "Үйлчлүүлэгч" гэж гэрээний үндсэн дээр аудит хийлгэж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага, хувиараа аж ахуй эрхлэгч иргэнийг хэлнэ; 10/ ”аудитын олон улсын стандарт” гэж Олон улсын нягтлан бодогчдын

холбооноос баталсан аудитын үйл ажиллагааг эрхлэн явуулах зарчим, горимыг тусгасан баримт бичгийг;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/ 11/”аудитын стандарт” гэж эрх бүхий байгууллагаас аудитын олон улсын стандартын зарчимд нийцүүлэн баталсан баримт бичгийг;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/ 12/”аудитын үйчилгээний дотоод стандарт” гэж аудитын байгууллагаас олон улсын болон үндэсний стандартад нийцүүлэн баталж, тухайн байгууллагад мөрдөх баримт бичгийг;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/ 13/“ажлын баримт“ гэж аудитын үйл ажиллагаа явуулах явцад цугларсан санхүүгийн баримтын хуулбар, бүртгэл, тооцоо, тайлан, судалгаа шинжилгээний материал, уулзалтын тэмдэглэл, мэдээлэл зэрэг аудитын үйлчилгээний дотоод стандартын дагуу бүрдүүлсэн баримт бичгийг.  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

4 дүгээр зүйл. Аудитын үйл ажиллагаа 1. Аудитын үйл ажиллагаанд:

1/ хуулийн этгээд, хувиараа аж ахуй эрхлэгч иргэний санхүүгийн тайланг захиалагч, үйлчлүүлэгчийн хүсэлтээр хянаж баталгаажуулах;  /Энэ заалтад 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/ 2/ /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/ 2/ албан татвар, төлбөр, хураамж, шимтгэлийн тооцоог хянах, дүгнэлт гаргах, татварын мэдүүлгийг бүрдүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх; 3/ санхүүгийн байдлыг судалж төлөвлөх, хөрөнгө оруулалт, зээл, тооцооны төрөл бүрийн төсөл, төлөвлөгөө, хөрөнгийн ба бизнесийн үнэлгээ боловсруулахад нь тусалж үйлчлэх; 4/ нягтлан бодох бүртгэлийг стандартын дагуу хөтлөх, нөхөн хөтлөх, тайлан гаргах, өртгийн болон удирдлагын бүртгэлийг зохион байгуулахад нь туслах, зөвлөгөө өгөх; 5/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн дотоод хяналтыг зохион байгуулахад нь туслах; 6/ аж ахуйн нэгж, байгууллагад менежментийн асуудлаар зөвлөгөө өгөх; 7/ үнэт цаас гаргахтай холбогдсон эдийн засгийн тооцоо, судалгааны үндэслэлийг хянаж дүгнэлт гаргах; 8/ аудитын үйл ажиллагааны хүрээнд хамруулахаар хууль тогтоомжид заасан бусад үйл ажиллагаа хамаарна.

2.Энэ хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан аудитын үйл ажиллагаа нь төрийн байгууллагаас хийх хяналт шалгалтыг орлохгүй.  /Энэ хэсгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

5 дугаар зүйл. Аудитын үйл ажиллагааны зарчим Аудитын үйл ажиллагаанд дараахь зарчмыг баримтална:

1/ аудитын үйл ажиллагаанд хуулийг чандлан сахиж, олон улсын аудитын стандартад заасан арга, хэлбэрээр аудитын үйл ажиллагааг явуулна;

2/ аудитын үйл ажиллагаа хараат бус байна. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн үйл ажиллагаа бодитой, бие даасан байхаас гадна, бие даасан байдлыг нь алдагдуулахад нөлөө үзүүлж болох аливаа шахалт, эрхшээлд орох нөхцөл бүрэлдэхээс урьдчилан харж зайлсхийнэ. Аж ахуйн нэгж, байгууллага, албан тушаалтан аудиторын үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцох, шахалт үзүүлэхийг хориглоно; З/ мэргэшсэн нягтлан бодогч аудитын үйлчилгээг чанартай гүйцэтгэх мэргэшлийн шаардлага хангасан байна; 4/ захиалагч, үйлчлүүлэгч шалгалт, магадлан шинжилгээ хийлгэх, мэргэжлийн туслалцаа авах аудиторыг чөлөөтэй сонгох, хуулийн дагуу заавал магадлан шинжилгээ хийх тохиолдолд томилогдсон аудиторыг энэ хуульд заасан үндэслэл байвал татгалзах эрхтэй; 5/ аудитын үйл ажиллагаа гүйцэтгэсэн этгээд шалгалт, магадлан шинжилгээ, баталгаажуулалтыг буруу хийснээс холбогдогч талд хохирол учруулбал өөрийн хөрөнгөөр нөхөн төлнө; 6/ аудитын үйл ажиллагаанд мэдээллийн нууцыг хадгална. Аудитор нь үйл ажиллагааны явцад олж авсан үйлчлүүлэгчийн мэдээллийг хуульд тусгайлан заагаагүй бол бусдад мэдээлэхгүй байхын зэрэгцээ уул мэдээллийг хувийн эсвэл гуравдагч талын ашиг сонирхлын тулд ашиглаж үл болно; 7/ аудитын үйл ажиллагаанд шударга бус өрсөлдөөнийг хориглоно. Мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудитор, аудитын байгууллагын зар сурталчилгаа нь бодитой бөгөөд бусдыг төөрөгдөлд оруулахааргүй, мөн бусад аудитор болон аудитын байгууллагатай харьцуулсан буюу тэдний нэр төрд харшлахааргүй байвал зохино. 8/аж ахуйн нэгж, байгууллагын тайланг 3 жил дараалан хянаж баталгаажуулсан аудитын байгууллага нь дахин тухайн аж ахуйн нэгж, байгууллагад 3 жилийн хугацаанд аудитын үйл ажиллагаа явуулахгүй.  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 13-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

6 дугаар зүйл. Аудитын үйл ажиллагаа явуулах үндэслэл 1. Аудитын байгууллага дараахь тохиолдолд аудитын үйл ажиллагаа явуулна:

1/ хуульд санхүүгийн тайлангаа заавал баталгаажуулахаар заасан; 2/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын эзэн, удирдах ажилтан аудит хийлгэх тухай хүсэлт гаргаж гэрээ байгуулсан; 3/ захиалагчийн аудит хийлгэх тухай шийдвэрийг үйлчлүүлэгч хүлээн авч аудитын байгууллагаа сонгон гэрээ байгуулсан.

2. Үйлчлүүлэгч аудит хийлгэсэн үйлчилгээний хөлсийг гэрээний үндсэн дээр төлнө. 7 дугаар зүйл. Санхүүгийн тайлангаа баталгаажуулах байгууллага

1. Дараахь аж ахуйн нэгж, байгууллага санхүүгийн тайлангаа аудитын байгууллагаар заавал баталгаажуулна:

1/ хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй бүх төрлийн хувьцаат компани; 2/ хөрөнгийн биржид бүртгүүлэх зөвшөөрөл хүсч буй компани; 3/ 50 сая, түүнээс дээш төгрөгийн актив бүхий аж ахуйн нэгж, байгууллага;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/

4/өөрчлөн байгуулагдаж, татан буугдаж байгаа болон бүх хөрөнгөө дуудлагын худалдаагаар худалдах гэж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/ 5/ хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж, байгууллага; 6/хадгаламж, зээлийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа хоршоо;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/ 7/ банк, санхүү, даатгалын байгууллага; 8/ брокер, дилерийн үйл ажиллагаа явуулдаг үнэт цаасны компани болон хөрөнгө оруулалтын сангийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг компани; 9/ Иргэний хуулийн 36 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан сан.  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/ 10/ улс төрийн нам  /Энэ заалтыг 2005 оны 1 дүгээр сарын 28-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/ 11/энэ хуулийн 7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1-10-т заасан аж ахуйн нэгж, байгууллагатай адилтгах байгууллага.  /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

2. Энэ зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаас бусад аж ахуйн нэгж, байгууллага өөрийн санаачилгаар аудитын байгууллагаар санхүүгийн тайлангаа баталгаажуулж болно. 3.Энэ хуулийн 7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан аж ахуйн нэгж, байгууллага санхүүгийн жилийн тайлангаа дараахь хугацаанд аудитын байгууллагаар баталгаажуулна:

1/ хувьцаат компани санхүүгийн жилийн тайлан хэлэлцэх хувьцаа эзэмшигчдийн хурлын өмнө; 2/ өөрчлөн байгуулагдаж, татан буугдаж байгаа болон бүх хөрөнгөө дуудлага худалдаагаар худалдах гэж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага тухайн ажиллагааг хэрэгжүүлж эхлэхээс 1 сарын өмнө; 3/ бусад аж ахуйн нэгж, байгууллагууд санхүүгийн жилийн тайланг дараа оны эхний улиралд багтаан. /3 дахь хэсгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

8 дугаар зүйл. Аудитын стандарт 1.Аудитын үйл ажиллагаанд аудитын олон улсын стандартыг мөрдөнө.  /Энэ хэсэгт 2001 оны 11 дүгээр сарын 30, 2003 оны 5 дугаар сарын 15-ны өдрийн хуулиар тус тус өөрчлөлт орсон / 2.Аудитын үндэсний стандартыг эрх бүхий байгууллага аудитын олон улсын стандартын зарчимд нийцүүлэн батална. /8 дугаар зүйлийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/

9 дүгээр зүйл. Санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулах 1. Аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан, баримтыг аудитын байгууллага баталгаажуулна. 2. Аудитор шалгасан буюу судалсан тайлан, санхүүгийн баримтад хувийн тэмдэг дарах бөгөөд түүний гаргасан дүгнэлтэд аудитын байгууллагын дарга / захирал/ гарын үсэг зурж, байгууллагын тэмдэг дарж баталгаажуулна.

10 дугаар зүйл. Гэрээ, удирдамж

1. Аудит хийх талаар үйлчлүүлэгч болон аудитын байгууллага бичгээр гэрээ байгуулна. Гэрээ нь үйлчлүүлэгч ба аудитын байгууллагын эрх бүхий этгээд гарын үсэг зурж, тамга, тэмдэг дарсан өдрөөс хүчин төгөлдөр болно. 2. Гэрээнд аудитын үйл ажиллагаатай холбогдуулж харилцан хүлээх үүрэг, хариуцлага, ажлын хүрээ, гүйцэтгэх хугацаа, хөлс, үр дүнг хүлээлгэн өгөх, гэрээг дуусгавар болгох журмын тухай заасан байна.

З. Үйлчлүүлэгч болон аудитын байгууллагын хооронд байгуулсан хүчин төгөлдөр, урт хугацааны гэрээний хүрээнд аудитын үйл ажиллагааны аль нэгэн төрлийг гүйцэтгэх аудитор нь аудитын байгууллагын эрх баригчаас баталсан удирдамжтай байна. Энэхүү удирдамж нь гэрээний агуулгатай бүрэн нийцсэн байвал зохино.

11 дүгээр зүйл. Үйлчлүүлэгч байгууллагын эрх, үүрэг 1. Үйлчлүүлэгч байгууллага дараахь эрх эдэлнэ:

1/ аудитын байгууллагыг сонгох; 2/ аудитын дүгнэлтийн талаар тайлбар өгөхийг шаардах; З/ аудитын дүгнэлтийг зөвшөөрөхгүй бол энэ талаар шүүхэд гомдол гаргах.

2. Үйлчлүүлэгч байгууллага дараахь үүрэг хүлээнэ: 1/ аудитын үйл ажиллагаа явуулах нөхцөл бололцоогоор хангах; 2/ шалгалтад шаардлагатай баримт, мэдээллийг гаргаж өгөх; 3/ байгууллагын аж ахуй, санхүүгийн бүх үйл ажиллагааг нягтлан бодох бүртгэл, тайланд стандартын дагуу зөв тусгасан, мөн эдгээртэй холбогдох баримт, материал, тайлбарыг бүрэн танилцуулах бөгөөд энэ талаар үүсч болох хариуцлагыг хүлээх тухайгаа нотолсон тодорхойлолтыг аудиторт гаргаж өгөх; 4/ шалгалтын явцад илэрсэн бүртгэл хөтлөлтийн болон санхүүгийн тайлантай холбоотой алдаа, зөрчлийг шуурхай залруулах; 5/ шалгуулж буй байгууллагын удирдлагын зүгээс шалгалтад саад учруулахгүй байх. З. Санхүүгийн тайланг баталгаажуулахтай холбогдсон хариуцлагыг аудитын байгууллага хүлээнэ.

4. Аудиторт гаргаж танилцуулсан санхүүгийн баримтын үнэн зөв, бодитой байх хариуцлагыг үйлчлүүлэгч байгууллагын удирдах ажилтан хүлээнэ. 5.Төсвийн байгууллага, түүнчлэн төрийн болон орон нутгийн өмчит үйлдвэрийнгазрын санхүүгийн тайлангийн болон гүйцэтгэлийн аудит хийхэд энэ хуулийн 11 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1 дэх заалт хамаарахгүй.

/Энэ хэсгийг 2006 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/ /Энэ хэсгийг 2011 оны 10 дугаар сарын 06-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ Мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудитор 12 дугаар зүйл. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтад орох нөхцөл

1. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтад орох хүн дараахь нөхцөлийг хангасан байна:

1/ их, дээд сургууль, коллежийг нягтлан бодогчийн мэргэжлээр бакалаврын зэрэгтэй буюу эсвэл түүнтэй адилтгах зэрэглэлийн сургалтаар төгссөн байх; 2/ мэргэжлээрээ 2-оос доошгүй жил аж ахуйн нэгж, байгууллагад нягтлан

бодогчоор ажилласан, мэргэжлийн сургуульд багш, төрийн байгууллага, түүнчлэн татварын алба, аудитын байгууллагад мэргэжлээрээ ажилласан; З/ энэ хууль гарахаас өмнө мэргэжлийн их, дээд сургууль, коллежийг нягтлан бодогч мэргэжлээр төгсөгчид санхүүгийн болон өртгийн бүртгэл, бүртгэлийн мэдээллийн тогтолцоо, аудит, менежментийн зөвлөгөө өгөх үйлчилгээ зэрэг дамжаануудыг төгссөн байх.

2.Нягтлан бодогчоос бусад мэргэжил эзэмшсэн иргэн дараахь шаардлагыг хангана: 1/их, дээд сургуулийн стандартын дагуу нягтлан бодогчийн мэргэжил эзэмшүүлэх сургалтын цагийг дүүргэсэн; 2/нягтлан бодогчоор 4-өөс доошгүй жил ажилласан. /Дээрх 2 дахь хэсгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

1З дугаар зүйл. Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт, мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалт

1.Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт нь мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудиторуудын мэргэжлийн ёс зүйг баталж, үндэсний хэмжээнд мөрдүүлэх эрх бүхий нийгэмд үйлчилдэг төрийн бус байгууллага мөн.  /Энэ хэсэгт 2001 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/ 2.Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт нь мэргэжлийн сургалт зохион байгуулах, мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалт авах, аудитын байгууллагыг арга зүйн удирдлага, зөвлөгөө, мэдээллээр хангах үйл ажиллагаа явуулна.  /Энэ хэсэгт 2001 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/ 3.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтад тэнцсэн хүнд мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн олгоно. 4.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтын журмыг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална. /13 дугаар зүйлийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/

14 дүгээр зүйл. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийн гэрчилгээ, хувийн тэмдэг 1. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтад тэнцвэл мэргэшсэн нягтлан бодогчийн гэрчилгээ, хувийн тэмдгийг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний шийдвэрээр олгоно. /Энэ хэсэгт 2001 оны 11 дүгээр сарын 30, 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар тус тус өөрчлөлт орсон/ 2. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн гэрчилгээнд эзэмшигчийн овог нэр, олгосон он, сар, өдөр, гэрчилгээний дугаар байхын хамт санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн гарын үсэг зурсан байна. /Энэ хэсэгт 2001 оны 11 дүгээр сарын 30, 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар тус тус өөрчлөлт орсон/ 3.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг нэг дэх шатны шалгалтад тэнцсэн бол 2 жилийн хугацаатай, хоёр дахь шатны шалгалтад тэнцсэн бол 5 жилийн хугацаатай, гурав дахь шатны шалгалтад тэнцсэн бол хугацаагүй олгоно. /Энэ хэсгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/ 4. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн хувийн тэмдэгт “мэргэшсэн нягтлан бодогч” гэсэн үг бүхий хүрээний дотор овог, нэр, гэрчилгээний дугаарыг бичсэн байна. /Энэ хэсэгт 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/ 5.Олон улсын мэргэжлийн байгууллагаас Монгол Улсад болон гадаад оронд зохион байгуулсан мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтад тэнцсэн иргэнд

мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг хугацаагүй олгох журмыг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална.  /Энэ хэсгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/ 6.Мэргэшсэн нягтлан бодогчоос өөр этгээд мэргэшсэн нягтлан бодогчийн зэрэг дэвийг ашиглахыг хориглоно. /Энэ хэсгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

15 дугаар зүйл. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн тангараг, ёс зүйн дүрэм 1. Мэргэшсэн нягтлан бодогч “Би мэргэшсэн нягтлан бодогчийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэхдээ хууль тогтоомж, мэргэжлийн ёс зүйг чандлан сахихаа нэр төртэйгээр батлан тангараглая” хэмээн тангараг өргөнө. /Энэ хэсэгт 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/ 2. /Энэ хэсгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/ 2. Тангараг өргөсөн иргэн мэргэшсэн нягтлан бодогчийн тангарагийн бүрэн бичвэр бүхий тангарагийн бичигт тангараг өргөсөн он, сар, өдөр, газар, овог, нэрээ бичиж гарын үсэг зурна. 3. Мэргэшсэн нягтлан бодогч ёс зүйн дүрэмтэй байна. /Энэ хэсэгт 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/

16 дугаар зүйл. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг дуусгавар болгох Дараахь нөхцөлд мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг дуусгавар болсон гэж үзнэ:

1/ нас барсан; 2/ өөрөө татгалзсан; 3/дараагийн шатны шалгалтад тэнцээгүй, эсхүл хүндэтгэх шалтгаангүйгээр уг шалгалтад ороогүй, нягтлан бодогчийн мэргэжлийн ёс зүйг зөрчсөн нь тогтоогдож, мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх нь хасагдсан.  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/

17 дугаар зүйл. Аудитор 1.Дараахь шаардлагыг хангасан мэргэшсэн нягтлан бодогч аудитын байгууллагад аудитороор ажиллана:

1/мэргэшсэн нягтлан бодогчийн хоёр, гурав дахь шатны шалгалтад тэнцсэн; 2/нягтлан бодогчийн мэргэжил эзэмшсэнээс хойш мэргэжлийн ёс зүйг зөрчөөгүй; 3/аудитын байгууллагад 3-аас доошгүй жил аудиторын туслагчаар ажилласан.

2.Аудитор нь аудитын үйл ажиллагааг аливаа этгээдээс хараат бусаар хэрэгжүүлнэ. /17 дугаар зүйлийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/

18 дугаар зүйл. Хэвлэлд мэдээлэх Мэргэжлийн зөвлөл бүртгэсэн болон бүртгэлээс хассан мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудиторын тухай мэдээллийг төрийн хэвлэлд нийтлүүлнэ.

19 дүгээр зүйл. Аудиторын үүрэг Аудитор дараахь үүрэг хүлээнэ:

1/ аудитын үйл ажиллагааг мэргэжлийн өндөр түвшинд, хууль тогтоомж, батлагдсан стандартын дагуу явуулах; 2/ аудит хийж болохгүй нөхцөл байдал байгаа бол уг үйл ажиллагааг явуулахаас

татгалзах эсхүл бусад аудитор, мэргэжилтэнг нэмж оруулах шаардлагатай байвал үйлчлүүлэгч буюу холбогдох аудитын байгууллагад нэн даруй мэдэгдэх; З/ бусад мэргэшсэн нягтлан бодогчийн нэр хүндийг гутаах үйлдэл хийхгүй байх; 4/ аудит хийх явцад олж авсан аливаа мэдээллийг хувийн зорилгоор ашиглах, хуулинд зааснаас өөр тохиолдолд бусдад мэдээлэхээс татгалзах. Энэ нь аудиторын үүрэг гүйцэтгэхийг больсноос хойш нэгэн адил хүчинтэй байна; 5/ үйлчлүүлэгч хүсвэл шалгалтын дүн, санхүүгийн тайлан баталгаажуулсан дүгнэлтийн хууль зүйн үндэслэлийг тайлбарлаж өгөх; 6/ Энэ заалтад 2001 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон ба 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/

20 дугаар зүйл. Аудиторын эрх Аудитор дараахь эрх эдэлнэ:

1/ үйлчлүүлэгчдээс гэрээнд заасан ажлын хүрээнд холбогдолтой санхүүгийн баримт, эрхийн актыг шаардаж авах, мөнгө, үнэт цаас, биет болон биет бус хөрөнгийг тоолох, шалгалтын явцад гарсан аливаа асуудлаар тайлбар гаргуулах; 2/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахтай шууд холбоотой бичиг баримтыг холбогдох арилжааны банк, бусад санхүүгийн болон аж ахуйн нэгж, байгууллагуудаас шаардан авч танилцах; З/ үйлчлүүлэгч нь шалгалтад шаардлагатай баримт, тайлбарыг бүрэн хэмжээгээр гаргаж өгөөгүй нөхцөлд аудит хийхээс татгалзах; 4/ аудитор туслагчтай байж болно. Туслагч санхүүгийн баримт баталгаажуулахгүй. Аудитор болон туслагчийн харилцааг хууль тогтоомжийн дагуу хөдөлмөрийн гэрээгээр зохицуулна.

21 дүгээр зүйл. Аудиторын эрхийн хязгаар 1. Аудитор дараахь аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахаас татгалзана:

1/ өөрийн ажилладаг болон сүүлийн 2 жилийн дотор ажиллаж байсан аж ахуйн нэгж, байгууллага; 2/ сүүлийн нэг жилийн дотор өөрөө эд хөрөнгийн талаар / компанийн нийт гаргасан хувьцаа, ногдол хувийн 5-аас дээш хувийг эзэмшдэг, эсхүл зээл, төлбөр болон хөрөнгө оруулалтын талаар харилцаатай/ холбоотой байсан буюу одоо мөн тийм холбоотой аж ахуйн нэгж, байгууллага; З/ өөрийн ойрын садан төрлийн хүн / эцэг,эх, нөхөр, эхнэр, хүүхэд, төрсөн ах, эгч, дүү нар/ удирдах албан тушаал / эзэн, дарга, захирал, түүний орлогчид, ерөнхий нягтлан бодогч ба түүнтэй адилтгах албан тушаал/ -д ажилладаг аж ахуйн нэгж, байгууллага.

2. Аудиторт дараахь зүйлийг хориглоно: 1/ аудитын нэг байгууллагад үндсэн орон тоонд ажилладаг аудитор өөр байгууллагад давхар ажил эрхлэх болон бусад аудитын байгууллагад гэрээгээр ажиллах; 2/ аудитын нэг байгууллагад гэрээгээр ажилладаг аудитор өөр аудитын байгууллагад гэрээгээр ажиллах; З/ аудитын нэг байгууллагад ажиллаж байгаа аудитор үйлчлүүлэгчдийг татах

зорилгоор хоорондоо өрсөлдөх аливаа үйлдэл хийх. 22 дугаар зүйл. Сахилгын шийтгэл

1. Хууль тогтоомж, ёс зүйн дүрэм зөрчсөн мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудиторт сахилгын дараахь шийтгэл ногдуулна:

1/ сануулах; 2/ аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрхийг хасах; З/ мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг хасах.

2. Эрх нь хасагдсан мэргэшсэн нягтлан бодогч буюу аудитор З жилийн дараа зохих журмын дагуу шинээр эрх авах тухай хүсэлт гаргаж болно.

З. Энэ хэсэгт 2001 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон ба 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/

3. Энэ зүйлийн нэг дэх хэсгийн 2, З-т заасан шийтгэл ногдуулсан тохиолдолд энэ тухай нийтэд мэдээлнэ. 4. Мэргэшсэн нягтлан бодогч сахилгын шийтгэл ногдуулсан шийдвэрийг эс зөвшөөрвөл гомдлоо шүүхэд гаргаж болно. 5. Сахилгын зөрчлийг илрүүлснээс хойш 6 сар, зөрчил гаргаснаас хойш нэг жилээс илүү хугацаа өнгөрсөн бол сахилгын шийтгэл ногдуулж болохгүй. 6. Сахилгын шийтгэл хүлээлгэсэн өдрөөс хойш нэг жилийн дотор дахин сахилгын шийтгэл хүлээлгээгүй бол сахилгын шийтгэлгүйд тооцно.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ Аудитын байгууллага 2З дугаар зүйл. Аудитын байгууллага

Аудитын байгууллага нь энэ хуулийн 4 дүгээр зүйлд заасан үйл ажиллагаа явуулах хувьцаат компани, хоршооноос бусад хэлбэрээр зохион байгуулагдсан аж ахуйн нэгж байна.

24 дүгээр зүйл. Аудитын байгууллагын нэр 1. Аудитын байгууллагын оноосон нэрийн ард "Аудит" гэсэн үгийг бичсэн байна. 2.Аудитын байгууллагаас өөр хуулийн этгээд “аудит” гэсэн үг буюу түүнтэй ижил төсөөтэй, бусдыг төөрөгдүүлэхээр үгийг нэрэндээ хэрэглэхийг хориглоно.  /Энэ хэсгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

25 дугаар зүйл. Аудитын байгууллагад тавих шаардлага Аудитын байгууллага дараахь шаардлагыг хангасан байна:

1/ аудитын үйл ажиллагаа эрхлэгчид нь зөвхөн аудитор байх; 2/ байгууллагын удирдлага / дарга, захирал/ болон мэргэжлийн шийдвэр гаргах эрхтэй албан тушаалтан нь мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг хугацаагүй авсан бөгөөд аудитор байх;  /Энэ заалтад 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмэлт орсон/ З/ үндсэн орон тооны 2-оос доошгүй аудитортай байх; 4/ үйл ажиллагаа явуулах ажлын байр, техник хэрэгслээр хангагдсан байх; 5/ энэ хуулийн 4 дүгээр зүйлд зааснаас бусад болон бусдад хараат болж болох үйл ажиллагаа эрхлэхгүй байх. 6/ аудитын үйлчилгээний дотоод стандарттай байх;  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/ 7/ аудитын байгууллагыг үүсгэн байгуулагч нь гадаадын иргэн бол тухайн

байгууллагын нийт ажиллагсдын 70-аас доошгүй хувь нь Монгол Улсын иргэн байх.  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/

26 дугаар зүйл.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл 1.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл хүсэгч нь дараахь баримт бичгийг бүрдүүлнэ:

1/тусгай зөвшөөрөл олгохыг хүссэн өргөдөл; 2/тусгай зөвшөөрөл хүсэгч нь хуулийн этгээд бол улсын бүртгэлийн гэрчилгээ; 3/аудиторуудын товч анкет; 4/аудитын байгууллага үүсгэн байгуулах шийдвэр; 5/аудитын байгууллагын дүрэм; 6/ аудитын үйлчилгээний дотоод стандарт.

2.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуульд заасны дагуу олгоно.  /26 дугаар зүйлийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/

27 дугаар зүйл. Аудитын байгууллагыг бүртгэх Аудитын байгууллага энэ хуулийн 26 дугаар зүйлд заасан тусгай зөвшөөрлийг авсны дараа Нөхөрлөл, компанийн тухай хуулийн дагуу улсын бүртгэлд бүртгүүлнэ.

28 дугаар зүйл. Дүрмийн өөрчлөлтийг бүртгүүлэх Аудитын байгууллага дүрэмдээ оруулсан өөрчлөлтийг тухай бүр Мэргэжлийн зөвлөлөөр хянуулж улсын бүртгэлд бүртгүүлнэ.

29 дүгээр зүйл. Аудитын байгууллагын үйл ажиллагааг хязгаарлах Аудитын байгууллага дараахь аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахыг хориглоно:

1/ аудитын байгууллага өөрөө хөрөнгө оруулсан; 2/ өөртэй нь эд хөрөнгийн талаар холбоотой; 3/нягтлан бодох бүртгэлийг нь хөтөлж, тайланг гаргасан.  /Энэ заалтыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/

30 дугаар зүйл. Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгох

1.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг дараахь нөхцөлд санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний шийдвэрээр хүчингүй болгоно:

1/нягтлан бодох бүртгэл, аудитын олон улсын стандартын дагуу ажлын баримт бүрдүүлээгүй; 2/аудитын чанарын хяналт хийхэд албаны байр, ажлын баримт материал, бусад шаардлагатай мэдээлэл үзүүлэхээс зайлсхийсэн; 3/санхүүгийн тайланг хуурамчаар баталгаажуулсан нь нотлогдсон; 4/энэ хуульд заасан аудитын байгууллагад тавигдах шаардлагыг хангаж ажиллаагүй.

2.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон бол энэ тухай түүнийг бүртгэсэн улсын бүртгэлийн байгууллагад мэдэгдэнэ. /30 дугаар зүйлийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/ 

/Дөрөвдүгээр бүлгийг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ Аудитын тухай хууль тогтоомж зөрчигчдөд хүлээлгэх

хариуцлага 31 дүгээр зүйл. Аудитор, аудитын байгууллагад хүлээлгэх хариуцлага

1. Аудитын тухай хууль тогтоомж зөрчсөн аудитор, аудитын байгууллагад эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол шүүх зөрчлийн шинж байдлыг харгалзан гэм буруутай этгээдэд дор дурдсан шийтгэл ногдуулна:

1/ энэ хуулийн 21, З0 дугаар зүйлийг зөрчсөн бол аудиторыг З0000-40000 төгрөгөөр, аудитын байгууллагыг 150000-200000 төгрөгөөр торгох; 2/ санхүүгийн тайланг буруу баталгаажуулсан зэрэг аудитын үйл ажиллагааны зарчмыг зөрчиж хангалтгүй үйлчилгээ үзүүлсний улмаас захиалагч, үйлчлүүлэгч ба бусад этгээдэд эд хөрөнгийн хохирол учруулсан бол уг хохирлыг аудитын байгууллагаар нөхөн төлүүлж, аудиторыг 40000-50000 төгрөгөөр, байгууллагыг 200000-250000 төгрөгөөр торгох; З/ энэ хуулийн 17 дугаар зүйлийг зөрчсөн бол энэ үйл ажиллагаанаас олсон орлогыг хурааж, иргэнийг 20000-30000 төгрөгөөр, байгууллагыг 100000-150000 төгрөгөөр тус тус торгоно.

2. Энэ хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 4 дэх заалтыг зөрчсөн бол холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу хариуцлага хүлээнэ.

32 дугаар зүйл. Захиалагч, үйлчлүүлэгчид хүлээлгэх хариуцлага 1. Энэ хууль бусад хууль тогтоомж зөрчсөн захиалагч, үйлчлүүлэгчид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол шүүх зөрчлийн шинж байдлыг харгалзан гэм буруутай этгээдэд дор дурдсан хариуцлага хүлээлгэнэ:

1/ энэ хуулийн 7 дугаар зүйлд заасны дагуу тайлангаа баталгаажуулахаас зайлсхийсэн бол албан тушаалтныг 20000-30000 төгрөгөөр, байгууллагыг 100000-200000 төгрөгөөр торгох; 2/ санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахад санаатайгаар саад учруулсан бол албан тушаалтныг 30000-40000 төгрөгөөр, байгууллагыг 150000-250000 төгрөгөөр торгох;

2. Энэ зүйлийн 1, 2-т заасан үйлдэл нь аудитын байгууллагад эд хөрөнгийн хохирол учруулсан бол уг хохирлыг гэм буруутай албан тушаалтан буюу байгууллагаар нөхөн төлүүлнэ.

33 дугаар зүйл. Хууль тогтоомж зөрчигч бусад этгээдэд хүлээлгэх хариуцлага 1. Үйлчлүүлэгчтэй ажил төрлийн холбоотой албан тушаалтан ба байгууллага нь санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахад шаардлагатай баримт, бусад материалыг танилцуулах, тайлбар гаргаж өгөхөөс татгалзаж аудитын үйл ажиллагаанд саад учруулсан бол шүүх албан тушаалтныг 20000-30000 төгрөгөөр, байгууллагыг 100000-200000 төгрөгөөр торгоно. 2. Аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй этгээд энэ төрлийн үйл ажиллагаа явуулсан бол шүүх олсон орлогыг хурааж, гэм буруутай иргэнийг 40000-50000, байгууллагыг 200000-250000 төгрөгөөр торгоно.

З. Аудитын үйл ажиллагаа явуулах лиценз, зөвшөөрөлгүйгээр энэ зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан зөрчлийг давтан үйлдсэн хуулийн этгээдийг татан буулгах асуудлыг шүүх холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу шийдвэрлэнэ.

4. Шүүх энэ хуулийн З6 дугаар зүйлийг зөрчсөн гэм буруутай иргэнийг 25000-50000 төгрөгөөр, байгууллагыг 200000-250000 төгрөгөөр торгоно.

34 дүгээр зүйл. Хууль хүчин төгөлдөр болох Энэ хуулийг 1997 оны 9 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө.

/Дээрх бүлэг, зүйлийн дугаарыг 2006 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчилсөн/

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДАРГА Р. ГОНЧИГДОРЖ

Тө , р засаг ү ндэсний компаниудыг хоёрдугаарт тавьдаг

2011 оны 4-р сарын 22

Сангийн дэд сайд Ч.Ганхуяг өчигдөр хүмүүст шүүмжлүүлэв. Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институтээс "Аудитын компаниудын улсын анхдугаар зөвлөлгөөн"-ийг өчигдөр зохион байгуулсан юм. Зөвлөлгөөний үеэр энэ салбарынхан түүнийг өөрсдөд нь чиглэсэн дорвитой арга хэмжээ авч чадахгүй байна гэж зэмлэсэн хэрэг л дээ.

Аудитын компаниудын нэр хүнд, үйл ажиллагааныхаа хөлсөнд авдаг жишиг үнэ "навс унаж" буй нь төр засгаас дорвитой арга хэмжээ авахгүй байгаагийнх гэнэ. Тэднийхээр Аудитын тухай хуульд өөрчлөлт оруулаад өгчихвөл салбарын хэмжээнд өсөлт аяндаа л нэмэгдэх ёстой ажээ.

Зөвлөлгөөнд оролцогчид Сангийн дэд сайдын "Компаниудын дүрмийн санг 50 сая эсвэл 500 сая төгрөг болгох асуудлыг хэлэлцэж байгаа" гэсэн үгийг дэмжиж байна лээ. Чихэнд таатай сонсогдсон энэ асуудлыг амьдрал дээр хэрэгжүүлэхийг түүнээс хүслээ. Ийм хэмжээний дүрмийн сантай байгууллагад үйл ажиллагаа явуулах эрх өгөөд байвал жижиг компаниуд аргагүйн эрхэнд нэгдэх гэнэ.

Нэгдэхийн хэрээр үйлчилгээний хөлсөө боломжийн ханшаар тогтоох гэнэ. Өрсөлдөөн ч

бий болох учиртай аж. Одоогоор компаниуд үйлчилгээний хөлсийг өөр хоорондоо авцалдаагүй, хүссэнээрээ тогтоодог байна. Байгууллагын жилийн эцсийн тайланд аудит хийгээд үйлчилгээний хөлсөнд 40 мянган төгрөг авдаг байгууллага бий. Жишиг үнийг мөрдвөл үйлчилгээний хөлс 400 мянган төгрөгөөс буух ёсгүй ажээ. Хямд үнээр аудит хийсэн байгууллагын нэрийг нь хэлэхийг хүсээгүй ч "Ёс зүйгүй" хэмээн шүүмжилсэн юм.

Хэтэрхий бага хөлс авч буй нь энэ салбарынхны нэр дүнд унаж буйн хамгийн гол шалтгаан бололтой. Түүнчлэн энэ хэмжээний мөнгө авсан компани тайлан шалгах бус хараад л өнгөрч буй нь тодорхой гэдгийг ч олон хүн хэлж байв.

Сангийн яамны Нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогын газрын дарга С.Мягмардаш Дэд сайд руу нь чиглэсэн олон асуултын хариуд "Аудитын тухай хуулийг өнгөрсөн онд УИХ-д өргөн барина гэж байгаад тодорхой шалтгааны улмаас хойшлуулсан. Энэ онд өргөн барих байх. Одоо хүчин төгөлдөр байгаа Аудитын тухай хуульд 28 алдаа байна. Энэ нь ч хуулийг хэлэлцэх явцыг удаашруулах нэг шалтгаан болсон. Компаниудад ч учир бий. Үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрлийн хугацаа нь дуусч байгааг мэдэхгүй явж байдаг. Төрийн өмнө хүлээсэн үүргээ хэр биелүүлж байгаа вэ гэдгээ бодолцох ёстой" гэсэн хариултыг өглөө.

Одоогийн байдлаар Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй 79 аудитын компани бий. Эдгээр компаниуд дөрвөн мянга гаруй байгууллагад аудит хийж буй аж. Гэхдээ энэ төрлөөр зах зээлийн 30 гаруй хувийг "Эрнест энд Янг Монголия аудит", "Тэнцвэр Оргил-Аудит", "Прайс уотер хаус куперс" гэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалттай гурван компани дангаараа эзэлж байгаа гэдгийг энд онцолъё.

Монголын эдийн засаг гадагшаа тэлж буй. Энэ хирээр хөрөнгийн зах зээл ч хөгжиж байгаа. "Ёс зүйгүй", "нэр хүндгүй" хэмээн дүгнүүлсэн аудитын компаниудын өмнө энэ мэт боломж ар, араасаа гарч ирж байгаа юм. Гэсэн ч тэд боломжийг хэрхэн ашиглах арга замаа одоо хүртэл олоогүй байна. Уул уурхайн баялгаас Монгол Улсад орж ирсэн орлогын 50-60 хувь буцаад гардаг гэсэн сонирхолтой тоог зөвлөлгөөний үеэр хэлсэн юм. Энэ нь гадны компаниуд Монголын бус олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, нэр хүндтэй гадны компаниар аудит, зураг төсөл зэрэг холбогдох ажлыг хийлгэх шаардлага тавьдагтай холбоотой ажээ.

"Далайван аудит" компанийн ерөнхий захирал Ц.Жигдэнгээс дараах асуултад хариулт авлаа.

-Стратегийн томоохон ордуудад аудит хийлгэхээр гадны компаниудыг сонгон шалгаруулаад байна. Дотоодын аудитын компаниудад энэ ажлыг хийх чадвар бий юү?-Төр засгаас бидэнд "Оюутолгой, Тавантолгойд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн компаниудаар аудит хийлгэнэ" гэсэн хариуг хэлдэг. Дотоодын компаниудыг энэ ажилд оролцуулах хэрэгтэй. Тодорхой хэмжээний хөрөнгө зарцуулах ч ёстой. Гадаадын компаниуд эдгээр ордуудаас мөнгө босгож, их хэмжээний ашиг олж байна.

-Монголын аудитын компаниуд хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байгаа нь чадвартай нь

холбоотой юу?-Чадвар байгаа. Гэхдээ түүнийгээ ашиглаж чадахгүй байгаа юм.

-Тэгвэл нэр хүндтэй, хүлээн зөвшөөрөгдсөн, чадамжтай болохын тулд юу хийх хэрэгтэй юм бэ?-Төр биднийг олон улсын аудитын компаниудын дараа тавина гэдгээ нэгэнт илэрхийлчихлээ. Тиймээс жижиг компаниуд нэгдэж, нийлэх хэрэгтэй байна. Ингэж байж Оюутолгой, Тавантолгойгоос хөрөнгө босгох чадамжтай болно. Манай компани том болчихоод ингэж байгаа юм биш. Хамгийн гол нь зах зээлээ өргөжүүлэх ёстой. Одоо муу үнэлгээтэй байгаа нь үнэн. Тиймээс ёс зүйгээ сахих хэрэгтэй байна.

Т.Урангэрэл

Нягтлан бодогчид дэлхийн ‘Олимп’-д оролцоод иржээ

2010-11-30 12:20:39 , Мэдээний дугаар: #1179078

Дэлхийн нягтлан бодогчдын 18-р их хурал энэ сарын 8-12-ны єдрvvдэд Малайз Улсын нийслэл Куала Лумпур хотноо хуралджээ.

Их хурал дєрвєн жилд нэг удаа зохиогддог бєгєєд дэлхийн єнцєг булан бvрийн нягтлан бодогчид энэхvv цугларалтаа мэргэжил нэгтнvvдийн “олимп” гэж нэрлэдэг байна. Их хуралд дэлхийн 134 орны 6080 тєлєєлєгч оролцсон бєгєєд манай улсаас нийт 130 орчим нягтлан бодогчид оролцоод иржээ. Монгол улс оролцогчдынхоо тоогоор эхний 3-4 дvгээр байрт орсон нь манай улс энэхvv салбарын vйл ажиллагааг хэрхэн vнэлж, нягтлан бодогчдын нийгмийн идэвх ямар єндєрт байдгийг нотолж байна гэж Дэлхийн нягтлан бодогчдын холбоо vнэлсэн байна.

Ингээд энэ талаар Сангийн яамны Нягтлэн бодох бvртгэлийн бодлогын газрын Ахлах мэргэжилтэн Б.Болормаатай ярилцлаа.

-Саяхан Малайз Улсад Дэлхийн нягтлан бодогчдын “олимп” болж, таныг оролцоод ирлээ гэж сонслоо. Их хурлаар ямар асуудлыг хэлэлцэв?-Тус хуралд 6000 гаран тєлєєлєгчид оролцсон бєгєєд 195 илтгэгч 35 сэдвээр илтгэл тавигдлаа. Хурлын vндсэн сэдэв нь тогтвортой vнэ цэнийг бий болгоход нягтлан бодогчдын оруулах хувь нэмэр болон гvйцэтгэх vvргийн талаар хєндлєє.

Єєрєєр хэлбэл, тогтоосон стандартыг хэрэгжvvлэх болон мэргэжлийн хvмvvсийн ур чадварыг сайжруулах нь тогтвортой хєгжлийн vндсэн суурь мєн гэдгийг дэлхийн нягтлан бодох бvртгэлийн хамгийн шилдэг мэргэжилтнvvд дєрвєн хоногийн турш ярилцлаа. Тухайлбал, Хил хязгааргvй эдийн засаг дахь тогтвортой хєгжилд нягтлан бодогчийн гvйцэтгэх vvрэг болон

тогтвортой нягтлан бодох бvртгэл ба ирээдvйн нягтлан бодогчийн vvрэг хариуцлагын тухай сэдвийн хvрээнд vндсэн илтгэлvvд тавигдлсан.

Дээрх vндсэн илтгэлийн хvрээнд “Жижиг дунд аж ахуйн нэгжийн санхvvгийн тайлагналын олон улсын стандарт”, “Санхvvгийн тайлагналын олон улсын стандартыг нийцvvлэх нь”, “Нягтлан бодох бvртгэлийн мэргэжилтнvvдийн чадавхийг сайжруулах”, “Улсын секторын нягтлан бодох бvртгэлийн олон улсын стандартын тулгамдсан асуудал болон туршлага”, “Аудит, чанарын баталгаажуулалтын стандарт”, “Vнэлгээний олон улсын стандартын єєрчлєлт ба чиг хандлага” гэсэн чиглэлээр илтгэлvvд тавигдаж, тулгамдсан асуудлууд болон тэдгээрийг хэрхэн шийдвэрлэж байгаа туршлагаасаа зарим улс орнууд хуваалцлаа.

Жишээлбэл, Ємнєдийн Африкийн Бvгд Найрамдах Улс гэхэд л манай улстай адилхан 1993 оноос эхлэн нягтлан бодох бvртгэлийн олон улсын стандартыг, 2002 оноос эхлэн Улсын секторын нягтлан бодох бvртгэлийн олон улсын стандартыг нэвтрvvлж эхэлсэн байх жишээтэй. Харин Гонконг 2005 онд Санхvvгийн тайлагналын олон улсын стандартад бvрэн шилжсэн байна.

Тvvнчлэн ажил эрхэлж байгаа “нягтлан бодогч” мэргэжилтний “уламжлалт”

vvрэг орчин vед єєрчлєгдєж, шийдвэр гаргахад менежерvvдэд туслалцаа vзvvлэх тvвшинд ажиллах, тогтвортой хєгжилд тогтвортой хувь нэмэр оруулахад єєрийн vндсэн ажлын цагийнхаа нэлээдгvй хувийг зарцуулах шаардлагатай болсныг ойлголоо.

-Хуралд тавигдсан илтгэлvvдээс харахад манай орны нягтлан бодох бvртгэл, аудит, хєрєнгийн vнэлгээний хєгжил ямар тvвшинд байна гэж та дvгнэв? Хуралд тавигдсан илтгэлvvд болон илтгэлvvдийн дараах санал, шvvмжлэлээс харахад манай оронд Нягтлан бодох бvртгэл, аудит, хєрєнгийн vнэлгээний болон мэргэжлийн тасралтгvй боловсролын стандартуудыг хэрэгжvvлэхэд vvсч байгаа бэрхшээл нь дэлхийн бусад улс орнуудад ч гэсэн оршин байгаа юм байна.

Манай орны нягтлан бодох бvртгэл, аудит, хєрєнгийн vнэлгээ болон мэргэжлийн боловсролын єнєєгийн хvрсэн тvвшин болон манай Сангийн яамнаас баримталж байгаа бодлого, хэрэгжvvлж байгаа бvхий л арга хэмжээ нь олон улсын дундаж тvвшинд байна гэсэн эцсийн дvгнэлтийг л дотроо хийж суулаа.

Єєрєєр хэлбэл, бид шилжилтийн vеийн эдийн засагтай хэдий ч нягтлан бодох бvртгэл, аудитын хувьд хєгжлийн зєв замаар замнаж байна гэдгээ давхар баталгаажуулсан нь миний хувьд маш том олз омог боллоо. Ингээд хурлаар хэлэлцсэн асуудалтай холбогдуулан эцэст нь дvгнэж хэлэхэд манай

Засгийн газар дараах арга хэмжээг нэн тэргvvнд авч хэрэгжvvлэх шаардлагатай байна.

Дэлхийн ихэнх улс орнуудад нийт аж ахуйн нэгжийн 90-97 орчим хувь нь жижиг, дунд хэмжээтэй байгаагаас нягтлан бодох бvртгэл, аудитын vйлчилгээнд жижиг, дунд аж ахуйн нэгжийн бvртгэл, аудитын асуудлыг тусад нь онцгойлон авч vзэх болсон байна. Илтгэгч нарын илтгэлд дурдагдсан “ЖДААН-ийн СТОУС”-ийг хэрэгжvvлэхэд vvсч байгаа бэрхшээлтэй асуудлууд нь манай оронд ч мєн адил байгаа учир тус стандартыг Монгол Улсад хэрэгжvvлэхдээ нэн тэргvvнд аж ахуйн нэгжийн ангиллын асуудлыг тодорхой болгох, “ЖДААН-ийн СТОУС”-ыг нэвтрvvлэхдээ vндэсний онцлогт нийцvvлэх, сурталчлан таниулах шаардлагатай байна.

Vнэлгээний олон улсын стандартын єєрчлєлтийг СТОУС-тай уялдуулан хийж байгаа бєгєєд 2011 онд хэвлэн нийтэлж, мєрдvvлнэ гэдгээ ОУVС-ын хороо хурлын явцад мэдэгдлээ. Гэтэл сvvлийн жилvvдэд нягтлан бодох бvртгэл болон vнэлгээний практикт “бодит vнэ цэнэ” гэсэн нэр томъёо маш хурдацтай хэрэглэгдэх болсон нь хєгжиж байгаа улс орнуудын хувьд зарим бэрхшээлийг vvсгэж байгаа нь хурлын явц дахь санал шvvмжлэлээс тодорхой харагдаж байлаа. Ингэснээр манай хєрєнгийн vнэлгээчид болон аудиторуудын хувьд бодит vнэ цэнийг практикт нэвтрvvлэх, тvvнийг тооцох аргачлалыг тодорхой болгох шаардлага vvсч байна.

Цаашид Монгол орны нягтлан бодох бvртгэл, аудитын хєгжилд мэргэжлийн нягтлан бодогчдын гvйцэтгэх vvрэг чухал нєлєєтэй гэдэг нь ойлгогдлоо. Нягтлан бодогч гэсэн мэргэжилтнvvдийн “уламжлалт” vvрэг орчин vед єєрчлєгдєж, шийдвэр гаргахад менежерvvдэд туслалцаа vзvvлэх тvвшинд ажиллах шаардлага тавигдаж байгаатай уялдуулан одоо ажил эрхэлж байгаа нягтлан бодогчид болон энэ мэргэжлийг эзэмшихээр суралцаж байгаа залуу vеийнхний ур чадварыг сайжруулах нь хамгийн тулгамдсан зорилт болоод байна.

Иймээс залгамж халаа болох нягтлан бодогч мэргэжилтэн бэлтгэдэг бакалавр, магистрийн тvвшний сургалтын хєтєлбєрийг дахин хянан vзэх чиглэлээр БСШУЯ-тай хамтран ажиллах нь зvйтэй байна.Олон улсын туршлагаас харахад нягтлан бодох бvртгэл, аудит, vнэлгээний асуудлыг “Нягтлан бодох бvртгэлийн стандартын хороо” гэсэн бvтцээр шийдвэрлэж байгаа тул манай оронд ч гэсэн ийм тєрлийн хороог байгуулан ажиллуулах нь зvйтэй гэж дvгнэлээ.

Энэ завшааныг ашиглан бvртгэл, санхvvгийн ажилтнууддаа удахгvй болох санхvvчдийн єдрийн баярын мэндийг дэвшvvлье.

  Засгийн газрын нэгдсэн сайт  Хуулийн сан  Э-мэйл шалгах

      ЭХЛЭЛ | БИДНИЙ ТУХАЙ | ЗУРГИЙН ЦОМОГ | БҮТЭЦ | ТАЙЛАН | ХУРАЛ ЗӨВЛӨЛГӨӨН | ДОТООД ЖУРАМ | ТЕНДЕР | АЖЛЫН БАЙР

Монгол Улсын аудитын хөгжил ба цаашдын зорилт

search /inter/mn/meeting/

mn 1 Online project (VF Хайх

2011 оны 10-р сарын 14, Нийтэлсэн byambadorj

ММНБИ-ийн ерөнхийлөгч, доктор, профессор Л.Дондог

Монгол Улсад аудитын түүх 1990-ээд оны эхнээс эхэлсэн гэж хэлж болно.

1993 онд Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль батлагдаж, түүнд аудит, аудитын компанийн

тухай зарим нэгэн заалт орсон юм. Үүнд тулгуурлан 1993 онд анхны аудитын компани “Далайван

Аудит” ХХК, “Монгол онош Аудит” ХХК байгуулагдсан. Мөн 1995-1996 онд хэд хэдэн компани

байгуулагдсан байна.

1993 онд Сангийн сайдын дэргэдэх НББМЗ, 1996 онд ММНБИ зэрэг нягтлан бодох бүртгэл

аудитыг хөгжүүлэх мэргэжлийн удирдлагаар хангах үүрэг бүхий төрийн ба төрийн бус

байгууллагууд үүсгэн байгуулагджээ.

Энэ үеийн гол онцлог бол эрх зүйн зохицуулалт сул, олон улсын стандартын талаар мэдлэг

хомс байсанд оршино.

1997 онд Аудитын тухай хууль батлагдсаны дараа аудитын байгууллагууд олноор

байгуулагдав.

Аудитын тухай хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон төрийн болон мэргэжлийн

байгууллагуудын багц журам зааврууд батлагдаж, Нягтлан бодох бүртгэлийн болон Аудитын Олон

Улсын Стандартуудыг төрөлх хэлэндээ хөрвүүлж, эрх зүйн орчинг бүрдүүлсэн юм.

Аудитын байгууллагуудын боловсон хүчний мэргэжил мэдлэгийг дээшлүүлэх зорилгоор СЭЗЯ

болон ММНБИ-ээс зохион байгуулсан шат дараалсан сургалт семинариуд зохих үр дүнгээ өгч

байлаа.

Аудитын компаниудын боловсон хүчний чадавхи, мэргэжлийн ур чадвар дээшилж, арга зүйн

хувьд боловсронгуй болж байна. Аж ахуйн нэгж байгууллагуудын санхүүгийн тайланд аудит хийх

арга технологид чанарын ахиц өөрчлөлт гарав.

Аудитын байгууллагууд нь хэт жижиг байдлаас зайлсхийж хүчээ нэгтгэн, нэгдэн нийлэх

хандлага руу орж байна. 2000 онд 10 аудитын компани нэгдэж 4 компани болов. 2002 онд СЭЗЯ-

наас 4 компанийг хооронд нь нэгтгэх, мөн 4 компанийн тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгох арга

хэмжээ авав.

Одоо улсын хэмжээнд бие даасан 59 аудитын компани, үүний 49 нь Улаанбаатар хотод, 10 нь

аймаг орон нутагт, мөн 6 компанийн 12 салбар орон нутагт тус тус ажиллаж байна. Тэдгээрт 200

шахам аудитор бүтэн орон тоогоор, 200 гаруй аудитор гэрээгээр үүрэг гүйцэтгэж байгаа юм.

1

2002-2003 онд Азийн Хөгжлийн Банкнаас хэрэгжүүлжсэн байгаа техникийн туслалцааны

төслийн шугамаар аудитын компаниудыг дотоод стандарттай болгох, мөн 200 аудиторт аудитын

олон улсын стандартыг зааж сургах арга хэмжээ авсан нь маш их үр дүнтэй ажил болов. Үүний

дүнд аудитын компаниудын ажлын чадвар эрс дээшилсэн юм.

Дэлхийн банк Монгол Улсад аудитыг хөгжүүлэхэд чухал дэмжлэг үзүүлж ирлээ. 2007 оноос

Аудитын компанийн дотоод чанарын хяналтын гарын авлага, ММНБИ-ээс тавих чанарын хяналтын

гарын авлага боловсруулж, аудиторууд болон мэргэжилтнүүдэд сургалт зохион байгуулж, түүнийг

практикт хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлж байна.

Аудитын удирдлагын тогтолцоо

Одоогийн үйлчилж байгаа хууль эрх зүйн баримт бичигт тусгагдсанаар аудитын үйл

ажиллагааг төрөөс удирдах үүргийг Сангийн Яам гүйцэтгэж байна. Сангийн Яам аудитын

компанид аудитын тусгай зөвшөөрөл олгож, түүгээр дамжуулан удирдаж байна.

“Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай” хууль, мөн “Аудитын тухай” хуулийг

зөрчсөн, гажуудуулсан аудитын компанийн тусгай зөвшөөрлийг түдгэлзүүлэх, хүчингүй болгох

байдлаар Сангийн Яам аудитын удирдлагад оролцож байна.

Аудитын тухай хуулиар ММНБИ-д дараах үүрэг ногдуулсан юм. Үүнд:

- МНБ, аудиторуудын ёс зүйн дүрмийг баталж мөрдүүлэх

- Мэргэжлийн сургалт зохион байгуулах

- МНБ-ын шалгалт авах

- Аудитын байгууллагыг арга зүйн удирдлага зөвлөлгөө, мэдээлэлээр хангах

Энэ үүргийг хэрэгжүүлэхийн тулд ММНБИ-ийн бүтцэд Аудитын хороо, Ёс зүйн хороо,

Сургалтын хороо, НББ-ийн арга зүйн гэсэн 4 хороо тэдгээрийн доор 11 дэд хороо

ажиллаж байна.

Эдгээр хороод дараах чиглэлээр ажиллаж байна.

Мэргэшсэн нягтлан бодогч

- МНБ-ын сургалт, шалгалтын хөтөлбөр баталж гаргах, мөрдөх

- МНБ-ын шалгалт авах

- МНБ-ын эрх сунгах сургалт, шалгалтыг зохион байгуулах

- МНБ-ын тасралтгүй боловсролын сургалт

- МНБ-ын ёс зүйн дүрэм боловсруулах, батлах, хэрэгжилтэнд хяналт тавих Аудитын арга

з ү йн з ө вл ө лг өө , мэдээлэл

- АОУС-ын нэмэлт өөрчлөлтийг орчуулах, аудиторуудад мэдээлэх

- Аудитын арга зүйн чиглэлээр зөвлөмж, гарын авлага гаргах

- Аудитын чанарын хяналтын арга зүйг боловсруулах, чанарын хяналтыг гүйцэтгэх

2

- Аудитын компаниудын үйл ажиллагааг уялдуулах, менежментийг нь

сайжруулахад туслалцаа үзүүлэх

Нягтлан бодох б ү ртгэлийн арга з ү йн асуудал

- Нягтлан бодох бүртгэлийн чиглэлээр Сангийн Яамнаас явуулж байгаа үйл ажиллагаанд

дэмжлэг үзүүлэх

- Төрийн болон бизнесийн байгууллагууудад арга зүйн зөвлөлгөө, дэмжлэг үзүүлэх

- НББ-ийн ээдрээтэй асуудлаар хүсэлт гаргасан байгууллагад лавлагаа бэлтгэж өгөх

- Сангийн Яамны үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор НББОУС-ыг орчуулах болон үндэсний

стандарт, гарын авлага боловсруулах үүргийг гэрээгээр гүйцэтгэхээр Засгийн газарт санал

оруулаад байгаа. Хэрэв манай саналыг Засгийн Газар зөвшөөрвөл НББ-ийн стандарт

боловсруулах бүтцийг Институтийн хүрээнд бий болгох юм.

ММНБИ ба Сангийн Яамны хоорондын харилцаа

- Сангийн сайдын тушаалаар томилогдсон Сангийн Яам, ММНБИ-ийн хамтарсан комисс МНБ-

ын шалгалт авч, Сангийн сайдын тушаалаар МНБ зэрэг олгодог. МНБ-ийн гэрчилгээнд

Сангийн сайд, ММНБИ-ийн ерөнхийлөгч гарын үсэг зурдаг.

- МНБ-дод сахилгыг шийтгэл ногдуулах асуудлыг ММНБИ, Сангийн сайдад тавьж

шийдвэрлүүлдэг

- Аудитын тусгай зөвшөөрөл хүссэн компанийн талаар ММНБИ тодорхойлолт гаргаж Сангийн

Яаманд өгдөг бөгөөд Сангийн сайдын тушаалаар тусгай зөвшөөрөл олгодог.

- ММНБИ аудитын чанарын хяналтын тайланг Сангийн Яаманд өгөх бөгөөд энэ талаар

эцсийн шийдвэрийг Сангийн сайд гаргана.

- Яригдаж байгаа төслийн дагуу ММНБИ нь НББ-ийн стандарт, гарын авлагыг боловсруулж

сангийн сайдаар батлуулж мөрдүүлнэ.

ММНБИ-ийн чадавхийг бэхж үү лэх

Өнөөгийн тогтсон удирдлагын бүтцийг бэхжүүлэхийн тулд юуны өмнө ММНБИ-ийн

чадавхийг бэхжүүлэх асуудал тэргүүн ээлжинд тавигдаж байна.

Энэ зорилгоор дараах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

1. ММНБИ-ийн бүтэц, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны менжементийг гадаадын өндөр

хөгжилтэй орны Институтийн зэрэгт хүргэх, үүний тулд:

1.1 Өндөр хөгжилтэй орны ижил төрлийн институттэй “ихэр институт” хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэх

1.2 Гадаадын зөвлөхийг 1-ээс доошгүй жилийн хугацаагаар ажиллуулах

3

2. ММНБИ-ийн хүний нөөцийн чадавхийг сайжруулах, үүний тулд:

2.1 ММНБИ-ийн ажилтнуудын англи хэлний чадварыг богино хугацаанд ахисан

төвшинөөс дээш төвшинд хүртэл сайжруулах

2.2 Институтийн багш, стандартын мэргэжилтэн болон ажлын хороодын гишүүдийн

НББОУС, АОУС-ын мэдлэгийн төвшинг дээшлүүлэх, практик сургалтыг гадаад

оронд болон дотооддоо зохион байгуулах, сургагч багш нарыг бэлтгэх

2.3 Институтийн ажилтнуудын цалин хөлс, нийгмийн хамгаалалтын арга хэмжээг

төрийн байгууллагаас илүү төвшинд хүргэх замаар боловсон хүчний тогтвор

суурьшлыг сайжруулах

3. ММНБИ-ийн эдийн засгийн чадавхийг бэхжүүлэх, үүний тулд:

3.1 Оюутны дадлагын сургалтын төвийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж нэг ээлжинд 20

оюутан суралцуулж байгааг 40-60 хүртэл нэмэгдүүлэхэд хүрэлцэхүйц тоног

төхөөрөмж суурилуулах

3.2 МНБ-ын давтан сургалтын төвийн практик сургалтыг өргөжүүлэх, хөрөнгийн

биржтэй холбох

3.3 МНБ-ын зайны сургалтын төв байгуулж, төхөөрөмж, технологийг бэлтгэж

ашиглалтад оруулах

3.4 Жижиг оворын хэвлэх үйлдвэртэй болох

3.5 Практикт ажилладаг нягтлан бодогчдын мэргэжил дээшлүүлэх мэргэжлийн

боловсролын сургалтын төвийг шинээр байгуулах

3.6 ММНБИ-ийг түшиглүүлэн аудитлагдсан санхүүгийн тайлангийн нээлттэй

мэдээлэлийн сайн байгуулах

4. Мэргэшсэн нягтлан бодогч бэлтгэх ажлын чанарыг сайжруулах, үүний тулд:

4.1 МНБ-ын эрх олгох ба сунгах шалгалтын хөтөлбөрт үнэлэлт өгөх, шаардлагатай

тохиодолд өөрчлөлт оруулах

4.2 МНБ-ын шалгалтыг компьютержүүлэх, зайнаас шалгалт авах техник, технологийг

нэвтрүүлэх

5. Аудитын арга зүйн удирдлага, зөвлөлгөө, мэдээлэлээр хангах, чадавхийг

бэхжүүлэх, үүний тулд:

5.1 Аудитын арга зүй эрхэлсэн гадаадын зөвлөхийг 12 сараас доошгүй сарын

хугацаагаар ажиллуулах

5.2 АОУС-ын хэрэглээний гарын авлага бэлтгэж, аудиторуудад сургалт явуулах

4

5.3 Аудитын чанарын хяналтын практик үйл ажиллагааг төлөвшүүлэх

5.4 Аудитын компаниудын менежментийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэхэд

чиглэсэн, сургалт, дадлага, туршлага судлах арга хэмжээ авах

Эрх з ү йн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох

Монгол Улсын Аудитын тухай хуульд зарим нэгэн өөрчлөлт, шинэчлэлт хийх шаардлага байгаа

юм. Үүнд:

- Аудитын үйл ажиллагааны хүрээнд аудитын бус үйлчилгээг хамруулсан.

- Аудитын компани үйлчлүүлэгчээ 3 жилийн дараа татгалзаж, сольж байх

- Аудитын захиалагчаар төрийн байгууллага байхыг хүлээн зөвшөөрсөн

- Заавал аудитын хийлгэх компанийн шалгуур үзүүлэлт болгон авсан хөрөнгийн хэмжээ 50

саяаас дээш хэмээн заасан босго нь хэт бага байгаа

- Аудиторын хариуцлагын даатгалын хуулиар шаардаагүй

- Аудитын стандартыг Стандарт хэмжил зүйн үндэсний төв батлахаар хуульд тусгагдсан нь

зохимжгүй байгаа

- Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аудитын компани байгуулах, үйл ажиллагаа явуулахад нь

хяналтын механизм сул байгаа

СДЖХБ Ө Ч (Ж)8С)-ын талаар

Дэлхийн банкнаас гүйцэтгэсэн К08С үнэлгээний тайлан, зөвлөмжийг бүрэн дэмжин хүлээн

авч байна. Энэ бол бидний ажилд бодитой үнэлэлт дүгнэлт өгсөн, бас цаашид хэрэгжүүлэх арга

хэмжээг олон улсын туршлагад тулгуурлан оновчтой зааж өгсөн чухал ажил болсныг онцлон

тэмдэглэж байна.

Энэ зөвлөмжид тусгасан арга хэмжээг хэрхэн хэрэгжүүлэх асуудал бидний үүрэг юм.

Харин түүнийг гүйцэтгэхэд мэргэжлийн арга туршлага дутагдах, мөн санхүүжилт олдохгүй

байх зэрэг бэрхшээл гарна. Иймд энэ асуудлаар Дэлхийн банк болон бусад донор олон улсын

санхүүгийн байгууллага, хандивлагч орнуудад тусламж үзүүлэхийг хүсч хандаж байна.

Та бүхний анхааралд Монгол Улсын аудитын чадавхийг бэхжүүлэх талаар өмнө ярьсан

чиглэлүүд өртгөнө гэдэгт найдаж байна.

Монголын аудит хөгжсөнөөр бизнесийн үйл ажиллагаа, түүний дотор үнэт цаасны арилжаа

идэвхижиж, эдийн засгийн хөгжил түргэсэх ач холбогдолтой юм. Иймээс аудитын хөгжилд

үзүүлсэн тусламж, дэмжлэг бол нийт ард түмэнд өгөөжөө өгөх ач холбогдолтой гэж бид үнэлж

байдаг юм.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

Аудитын ажлын чанарт тавих шаардлага

Ерээд оны эхэн үеэс эхлэн манай упсын нягтлан бодох бүртгэл, аудитын системийг шинэчлэн хөгжүүпэх стратегийн дагуу хэд хэдэн үе шаттай төслүүдийг хэрэгжүүлсэнээр нягтлан бодох бүртгэлийн төвлөрсөн хуучин системийг халж, зах зээлийн нийгмийн тогтолцооны үеийн опон улсын жишигт нийцсэн бүртгэлийн системийг нэвтрүүлэх үйл явц хурдацтайгаар өрнөж байгаа билээ. Нягтлан бодох бүртгэлийн систем хөгжихийн хирээр санхүү эдийн эасгийн хяналтын нэг хэлбэр бопох аудитын тогтолцоо шинээр үүссэн юм.  Аудит нь манай оронд урьд өмнө байгаагүй цоо шинэ нарийн мэргэжлийн үйлчилгээ байсан тул

эхний жилүүдэд хууль эрх зүйн орчин бүрдээгүй, аудитын талаар хүмүүс ойлгож нийгмийн талаас хүлээн эөвшөөрөх уур амьсгал таатай бус, мэргэжлийн боловсон хүчний бэлтгэл туршлага дутах зэрэг шийдвэрлэх шаардлагатай олон асуудал тулгарч байлаа. 1993 онд анхны аудитын компани , мэргэжлийн удирдлагаар хангах үүрэг бүхий төрийн болон төрийн бус байгууллагууд үүсэн "Аудитын ажлын чанарын хяналт" нь (а) аудитын ажлыг чанарын өндөр түвшинд гүйцэтгэх талаар аудитын компанийн баримтлах бодлого, горим журам, (б) аудитын гэрээт ажлын багийн гишүүдийг хариуцсан ажлаа чанартай гуйцэтгэхэд нь чиглэсэн горим журмыг боловруулан хэрэгжүүлэхэд нэгдсэн удирдамжаар хангах зорилготой юм. Аудитын компанийн чанарын хяналт.

Аудитын компанийн чанарын хяналтын бодлого нь тухайн компанийн үйл ажиллагааны

хамрах хүрээ, чанарын хяналтын бодлого, горимыг хэрэгжүүлэх болон баримтжуулах арга, цаг хугацаа зэрэг хүчин зүйлүүдээс хамаарна. Аудитын компанийн чанарын хяналтын бодлого нь чанарын хяналтын үндсэн элементшүүдийг агуулсан байх ба дараах хэсгүүдтэй байна. Үүнд:1.Хуучин үйлчлүүлэгчтэй үргэлжлүүлэн ажиллах ба шинэ үйлчлүүлэгч сонгох.Үйлчлүулэгчээ зөв сонгох нь аудитын ажлын эцсийн үр дунд нөлөөлнө. Аудитын компани өмнөх үйлчлүүлэгчидтэй үргэлжлүүлэн ажиллах болон шинэ үйлчлүүлэгч сонгох асуудлыг шийдвэрлэх бодлогод цаашид сонгож авч болзошгүй үйлчлүүлэгчдийг байнга судалж, хуучин үйлчлүүлэгчидээ эргэн хянаж байх, үйлчлүүлэгчдийг сонгохдоо тухайн аж ахуйн нэгж. байгууллагын удирдлагын ажил хэрэгч, шударга байдал, аудитын компани, аудиторын хараат бус байдал, үйлчилгээ үзүүлэх чадварыг харгалзан үздэг байх тухай асуудлуудыг тусгана. Өмнөх үйлчлүүлэгчтэй үргэлжлүүлэн ажиллах ба шинэ үйлчлүүлэгч сонгох бодлогыг хэрэгжүүлэх горимд: сонгож болзошгүй үйлчлүүлэгчдийн талаар судалгаа хийх өмнөх үйлчлүүлэгчдийн талаар эргэн харж нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн эсэхийг судлах олж авсан мэдээллийг нэгтгэн дүгнэх үйлчлүүлэгч сонгох болон харилцаагаа үргэлжлүүлэх талаар шийдвэр гаргах үүрэг бүхий ажилтантай байх гэсэн үйл ажиллагааг хамруулан тус бүрт нь гүйцэтгэх горимуудыг дэлгэрэнгүй жагсаана.2.   Аудитын   гэрээт   ажлыг   гүйцэтгэх аудиторуудыг томилох.Аудитын гэрээт ажлыг гүйцэтгэх аудиторуудыг томилох бодлого нь тухайн гэрээт ажлыг гүйцэтгэхэд шаардагдах мэргэжлийн мэдлэг, дадлага туршлагатай боловсон хүчнийг ажилд томилоход оршино. Ажилд томилох бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: гүйцэтгэх аудитын гэрээт ажлын хэмжээ ба мөн чанар, боловсон хүчний хүрэлцээ, ажлыг гуйцэтгэхэд шаардагдах цаг хугацаа, тухайн ажилд шаардагдах тусгай мэргэжлийн мэдлэг, аудитор практик үйл ажиллагаанаас суралцах боломж зэргийг харгалзан аудиторыг томилох арга хандлагыг тодорхойлох боловсон хүчнийг ажилд томилох асуудлыг хэн нэгэнд хариуцуулах шаардагдах боловсон хүчний хэрэгцээ ба гуйцэтгэх ажлын хуваарилалт хийхдээ ажлыч цагийн төсөвт үндэслэх аудитын ажлын багт хувь хүнийг томилохдоо хараат бус байдал нь алдагдах эсэх ажлын цагийн боломж, мэргэжлийи дадлага туршлага, тусгай мэргэжлийн мэдлэгийг харгалздаг байх үйл ажиллагааг хамарсан байна3.    Аудитын ажлын удирдамж өгөх, ажлаа төлөвлөх, хянан удирдах, дахин хянах.Мэргэжлийн хумүүст хуваариласан ажлыг чанарын өндөр тувшинд гүйцэтгүүлэхийн тулд ажлын бүх шатанд зохих ёсоор чиглүүлж хянан удирдахад энэхүү бодлогын мөн чанар оршино, Уг бодлогыг хэрэгжуүлэх горим нь: аудитын ажлыг төлөвлөх арга зүйг тогтоож нэгдсэн төлөвлөгөө, хөтөлбөрт орох асуудлуудыг тодорхойлон ажлын багийн гишүүд оролцон төлөвлөх аудитын ажлын баримтыи агуулга, хэлбэр, маягтын талаар удирдамж гарган мөрдөх, аудиторуудын ур чадварт тохирсон хяналтыг ажлын бүх шатанд тавих ажлын явцад багийн гишүүдийг аль болох олон төрлийн ажилд оролцуулан хийж байгаа ажлаасаа суралцах, туршлагажих боломж олгох асуудлыг анхаарч байнгын хянан удирдах нөхцөл бүрдэхүйцээр зохион байгуулах шаардлагатай.4.    Ажилтан шинээр элсүүлэх.Аудитын компанийн ажилтан бүр хариуцсан ажлаа чанарын зохих түвшинд үр ашигтай гүйцэтгэх чадвартай байхад чанарын хяналтын бодлого чиглэгдэнэ.Уг бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: мэргэжилтэй боловсон хүчин элсүүлэх хөтөлбөртэй байж чадвартай боловсон хүчин олж авах эх сурвалж, хүмүүсийг судалж үнэлэх, сонгон шалгаруулах арга эүйгээ тогтоох дээрх асуудлыг хариуцсан эрх бүхий хүнийг томилох албан тушаалын

зэрэглэл бүрт шинээр элсүүлэх ажилтанд тавих мэргэжил, боловсрол, дадлага туршлага, хувийн зан чанарын шалгууруудыг тогтоох шинээр ажилд авах хүмүүст компанийн үйл ажиллагаа, бодлого, горим журмыг танилцуулах арга хэлбэрийг тодорхойлох зэрэг асуудлуудыг багтаасан байна.5.    Мэргэжилээ хөгжүүлэх.Энэхүү бодлого нь ажилтан бүр хариуцсан ажил үүргээ биелүүлэхэд шаардагдах мэдлэг, чадварыг эзэмшсэн байхад чиглэгдэнэ.Мэрэгжлийн хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: мэргэжлийн хөгжлийн асуудлыг хариуцсан ажилтантай байж мэргэжлийн тасралтгүй сургалтын удирдамж, энэ талаар тавих шаардлагыг тогтоох мэргэжлийн тасралтгүй сургалтын хөтөлбөр боловсруулан мөрдөх, түүнийг байнга эргэн харж хөгжил дэвшлийн дагуу шинэчлэх боловсон хүчний өөрийгээ хөпжүүлэх асуудлыг байнга дэмжих бүртгэл, аудит, хууль эрх зүйн талаар шинэчлэгдсэн стандарт. бусад холбогдох материалууд, ном гарын авлагаар боловсон хүчнийг хангах мэргэжлийн тасралтгүй сургалтын хөтөлбөрийн дагуу явуулах сургалтын материал бэлтгэх, сургагч багшийг сонгох тухай асуудлуудыг хамарна.6.    Апбан тушаал дэвшүүлэх.Аудитын байгууллагын ажилтнуудыг албан тушаал дэвшүүлэх бодлого нь тухайн зэрэглэлийн ажипд шаардагдах чадварыг бүрэн эзэмшсэн боловсон хүчнийг албан тушаалд дэвшүүлдэг байхад чиглэгдэнэ.Энэ талаарх бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: аудитын байгууллага мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулахад шаардагдах албан тушаалын зэрэглэл тогтоож зэрэглэл бүрийн ажлын байрын тодорхойлолт гаргах тухайн зэрэглэлд дэвшүүлэх хүний мэргэжил, ур чадвар, дадпага туршлага, зан төлөвт тавих шалгуурыг тогтоох албан тушаалын зэрэглэл бүрт ажлын гүйцэтгэлийг үнэлэх, дэвшүүлэх асуудлыг шийвэрлэх арга горим тогтооход оршино.7.Аудиторууд нь шаардлагатай асуудлаар бусадтай зөвлөлддөг байх.Нягтлан бодох бүртгэл, аудит, санхүүгийн тайлагнал болон нарийн мэргэжлийн даруй шийдвэрлэх асуудлын талаар аудитор нь өөрийн хамтран ажиллагчид, гадны эохих мэдлэг, туршлага бүхий хүмүүстэй эөвлөлддөг байх нь чанарын хяналтын бодлогын нэг үндсэн бүрэлдэхүүн байх ёстой. Энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэх горимд: мэргэжлийн аливаа асуудлаар аль түвшний    боловсон    хүчинтэй зөвлөлдөж болох талаар тодорхой жагсаалт гаргах эөвлөмж  болох  гарын  авлага материалаар хангах -    зөвлөлгөөний үр дүнг баримтжуулах асуудлууд багтана8.    Аудитын    компанийн    мэргэжлийн аудиторууд нь  стандартын дагуу мэргэжлийн шаардлага хангасан байх.Аудитын компани нь ажилтан бүр мэргэжлийн үйлчилгээнд зарчимч бодитой хандах, хараат бусаар мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлэх чадвартай бөгөөд мэдээллийн нууц хадгалах зарчим, мэргэжлийн ёс зүйд нийцсэн зан төлөвтэй байх мэргэжлийн шаардлагыг хангахад чиглэсэн бодлоготой байна. Энэ талаар аудитын компанийн чанарын хяналтын бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь. Зарчимч байх, бодитой хандах, бие даасан байх ба мэдээллийн нууц хадгалах талаар удирдамж өгөх, эдгээртэй холбоотой үүссэн асуудпыг шийдвэрлэх үүрэг бүхий албан тушаалтантай байх Хараат бус байх, шударга бодитой хандах, мэдээллийн нууц хадгалах, мэргэжлийн ёс зүйн талаарх бодлого горимыг бүх шатны боловсон хүчинд мэдээлдэг байх Мэргэжлийн шаардлага хангах талаарх бодлого, горимын хэрэгжилтэнд нь байнга хяналт тавихАудитор нь аудитын онол, практикийг сайн мэддэг, бие даасан хөндлөнгийн аудитор

эзэмшсэн байвал зохих мэрэгжлийн боловсрол, дадлага, туршлагатай, тогтоосон хэм хэмжээ. дүрэм журмыг зөрчсөн тохиолдлыг таньж илруүлэх чадвартай. элдэв зөрчлийг илрүүлэхтэй холбогдолтой шинжилгээ. судалгааны ажлын хамгийн сүүлийн үеийн үр дүнгийн талаар тогтмол мэдээлэл авдаг, шалгагдаж буй компани, түүний дотоод хяналтын системийг сайтар судалсан, бүртгэл санхүүгийн бүхий л асуудлын талаар бүрэн мэдээлэлтэй, гэнэтийн санамсаргүй тохиолдолд зохих арга хэмжээ түргэн авах, шинэ нөхцөл байдлыг мэдэрч зохицох чадвартай, ямар нэгэн ноцтой зөрчил байхгүй гэдгийг бүрэн нотолтлоо судалгаагаа үргэлжлүүлэн явуулдаг, хэрэв туслахуудтай бол тэднийг тухай бүр удирдамж. заавар эөвлөлгөөгөөр хангаж, ажилд хяналт тавих чадварыг эзэмшсэн байх естой.9. Аудитын чанарын хяналтын бодлого, горим журам цаашдаа тохиромжтой, үр дүнтэй байгаа эсэхийг хянах.Аудитын компани нь боловсруулан хэрэгжүүлж байгаа чанарын хяналтын бодлого, горим зохих шаардлагад нийцсэн, тохиромжтой бөгөөд үр дүнтэй хэвээр байгаа эсэхийг хянаж шинжилж байх бодлого баримтална. Энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэх горим нь: чанарын хяналтын бодлого, горим, журам үр дүнтэй хэрэгжиж байгаа эсэхийг хянах үйл ажиллагаанд оролцох боловсон хүчнийг сонгох шалгуур тогтоох чанарын хяналтын бодлого, горимыг хянах арга зам   тодорхойлж хяналтын цаг хугацаа, давтамжийг тогтоох хяналтаар илрүүлсэн алдаа дутагдлыг тайлагнах, хэлэлцэх цаашид авах арга хэмжээг төлөвлөх, чанарын хяналтын бодлого, горим журмыг шинэчлэх асуудлыг шийдвэрлэх эдгээр болно.

Аудитын гэрээт ажлын чанарын хяналт.Аудитын гэрээт ажлыг хариуцан гүйцэтгэхээр томилогдсон ажлын багийн гишүүдийн ажлын гүйцэтгэлд тавих чанарын хяналтын бодлого, горим, журам нь аудитын компанийн чанарын хяналтын бодлоготой нягт уялдаатай юм. Өөрөөр хэлбэл аудитын гэрээт ажил тус бүрийн чанарын хяналтын бодлого, горим нь комланийн чанарын хяналтын бодлого, горимтой нийцсэн байна. Аудитын гэрээт ажлын чанарын хяналт нь (1) аудитын ажлын төлөвлөгөө, хөтөлбөрийн дагуу багийн гишүүдийг чиглүүлэх, (2) аудитын ажлын явцыг хянан удирдах, (3) аудитын ажлын үр дүнг давтамж хянах гэсэн үндсэн 3 чиглэлээр зохион байгуулагдана. Аудитын ажлын багийн удирдаж хянах үүрэг бүхий аудитор багийн гишүүд буюу туслагч нарыг удирдамжаар хангаж байхын зэрэгцээ тэдний мэргэжлийн ур чадварт тохирсон хяналтын цар хүрээг тогтооно. Аудитын ажлын багийн гишүүдэд ажлын телөвлөгөө, хөтөлбөр, цэгийн төсөв, гүйцэтгэх үүрэг, аудитын мөн чанар, шийдвэрлэвэл зохих бүртгэл аудитын асуудлын талаар мэдэгдэх нь удирдамж болдог.Аудитын гэрээт ажлын явцыг байнга хянахад багийн гишүүдийн мэргэжлийн чадвар, аудитын ажлын төлөвлөгөө ба хөтөлбөрийн биелэлт, бүртгэл аудитын асуудлыг шийдвэрлэсэн байдлыг анхааран үзэх ба багийн гишүүдийн гаргасан шийдвэрүүдийн зөрүүг нэг мөр болгох, зохих түвшинд зөвлөлдөх шаардлагатай.Аудитын ажлын багийн гишүүд хариуцсан ажлаа чанарын ямар түвшинд гүйцэтгэсэнийг тэдэнтэй ижил болон дээш түвшний мэргэжлийн чадвартай боловсон хүчин дахин хянаж аудитын ажлын хөтөлбөрийн дагуу аудитын горимыг хэрэгжүүлсэн эсэх, хийж гүйцэтгэсэн аудитын горимуудыг стандартын дагуу баримтжуулсан эсэх, аудитын асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж дүгнэлт гаргасан, өгсөн дүгнэлтийн үндэслэл болох нотолгоо бүрдсэн эсэхийг тодорхойлно.

Ялангуяа аудитын төлөвлөгөө, хөтөлбөрийн гүйцэтгэл, үйлчпүүлэгчийн нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлтийн арга зүй, бүртгэлийн мэдээлэл боловсруулалт болон дотоод хяналтын системийн бүтэц зохион байгуулалт, хяналтын үйл ажиллагаанд алдаа зөрчил байж болох магадлал буюу уламжлалт ба хяналтын эрсдэлийн түвшинд өгсөн үнэлэлт, аудитын эрсдэлийи үнэлгээнд тулгуурлан аудитын ажлын төлөвлөгөө ба хөтөлбөрт оруулсан өөрчлөлт, аудитын ажлын баримт, санхүүгийн тайланд хийсэн залруулга. аудиторын тайлан дүгнэлтийг цаг алдалгүй дахин хянаж байх нь чухал. Аудитын гэрээт ажлын чанарын хяналтад тухайн гэрээт ажилд оролцоогүй дадлага туршлагатай аудиторуудыг оролцуулах нь хяналтын үр нөлөөг дээшлүүлэх болно.

Ажлын хороонд Салбарууд Аудитор Нэвтрэх

Монгол English Ажлын зар Вэб бүтэц Холбоо барих

Нүүр хуудас Бидний тухай Мэдээ

Хууль журам Шалгалт Сургалт

АУДИТЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ-Цуврал хичээл 8 (тойм лекц)Аудитыг хууль зүйн, санхүүгийн тайлангийн, дотоод, гадаад, төрийн гэхчлэн олон төрөлд хувааж үздэг бөгөөд тэдгээрт тохирох ерөнхий тодорхойлолт нь дараах байдалтай байж болох юм.

Аудит гэдэг нь эдийн засгийн үзэгдэл, юмсын талаарх мэдэгдлүүд болон тэдгээрт тогтоосон шалгууруудын хоорондын нийцэлтийн зэргийг тодорхойлохын тулд холбогдох нотолгоог нь цуглуулж батлах замаар дүгнэлт, санал гаргаж үр дүнг нь хэрэглэгчдэд хүргэх үйл явц юм.

Монгол Улсын “Аудитын тухай” хуульд аудитыг – аудитор, аудитын байгууллагаас хууль гэрээний дагуу хуулийн этгээд, хувиараа аж ахуй эрхэлж байгаа иргэний санхүүгийн баримтыг шалгах, магадлан шинжилгээ хийх дүгнэлт гаргах, санхүүгийн асуудлыг судалж төлөвлөх талаар үйлчлүүлэгчдэд зөвлөх, туслах хараат бус үйл ажиллагаа гэж тодорхойлсон.

Аудитыг санхүүгийн хяналт шалгалттай хутгаж   ойлгох явдал ажиглагддаг. Аудит нь санхүүгийн хяналт шалгалтаас ихээхэн өргөн хүрээтэй ойлголт юм. Аудит нь зөвхөн мэдээллийн үнэн зөв гэдгийг магадлаад зогсохгүй үйл ажиллагаагаа үр ашигтай явуулахад нь бизнес эрхлэгчдэд туслах зорилготой.

Гадаад аудитын санхүүгийн хяналт шалгалтаас ялгагдах гол онцлогуудыг дараах хүснэгтээс харж болно.

Санхүүгийн хяналт шалгалт Аудит

1.Зорилго Санхүүгийн сахилга бат, өмч хөрөнгийн ашиглалт хамгаалалтанд хяналт тавих

Мэдээллийн үнэн зөв эсэхийг батлах

2.Гүйцэтгэх байдал

Төр, засгийн газрын байгууллагаас үүрэг авч хэрэгжүүлэнэ

Бизнесийн үйлчилгээ үзүүлж   буй хэрэг

3.Шийдвэр гаргах байдал

Зөрчлийн талаар акт бичиж хариуцлага хүлээлгэнэ

Аудиторын дүгнэлт тайлан, зөвлөмж бичнэ

4.Өмчлөл Төрийн Хувийн

5.Баримтлах эрхийн, стандарт

Төрийн хууль, дүрэм, журам, тогтоол, шийдвэр

Бүртгэлийн ерөнхий зарчмууд,НББ-ын стандарт, аудитын стандарт

Санхүүгийн үнэн зөв мэдээллийн ачаар хязгаарлагдмал нөөц шаардлагатай салбар руу “урсаж” байдаг. Ингэснээр капиталын хувиарлалт үр ашигтай зөв зохицуулагддаг.

Аудитыг явуулснаар мэдээллийн эрсдэл багасдаг. Мэдээллийн эрсдэл гэдэг нь мэдээлэл худал байснаас болоод хэрэглэгчид учрах хохирол юм.

Аудитороос бусад үйлчлэгч нь зөвхөн үйлчлүүлэгчийн өмнө хариуцлага хүлээдэг. Харин аудитор нь үйлчлүүлэгчээс гадна мэдээлэл хэрэглэгч хувь хүн, байгууллага, төрийн өмнө хариуцлага хүлээж байдаг.

Аудитын үйлчилгээ яагаад хэрэгтэй байдаг, аудитгүйгээр үнэн зөв мэдээлэл олж авч болохгүй юу, аудиторын баталгаажуулсан тайлан найдвартай байж чадах уу гэх мэт олон асуулт аудитын үйл ажиллагаатай холбогдон гарч байдаг. Энэ бүхэнд хариулт болгон зарим нэг тайлбарыг авч үзье.

1. Сонирхолын зөрчил. Аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн тайлан нь уг байгууллагад ажиллаж буй санхүүгийн ажилтанууд, удирдлагаар дамжин бэлтгэгддэг. Өөрөөр хэлбэл бизнесийг эрхлэн явуулагчид нь “бизнесийн толь”-оо бэлтгэдэг юм. Мэдээлэл хэрэглэгч нь санхүүгийн тайлангаас тухайн байгууллагын үнэн “дүр зураг”-ийг олж харахыг хүсдэг. Гэвч байгууллагын менежерүүд үйл ажиллагаагаа бодит байдлаас дээгүүр “гоёчлон” үзүүлэх явдал хааяа гарч байдаг. Энэ нь санхүүгийн мэдээллийг бэлтгэгч болон хэрэглэгчийн хоорондын сонирхолын зөрчлийг үүсгэх бөгөөд үүнийг шударгаар шийдвэрлэхэд хараат бус аудитор чухал үүрэгтэй байдаг билээ.

2.Алдаатай мэдээлэл. Санаатай болон санамсаргүй байдлаар санхүүгийн мэдээллийг буруу ташаа гаргах явдал бишгүй тохиолддог. Их хэмжээний тоон мэдээг боловсруулж байхад мэргэжлийн хувьд төдийгүй энгийн арифметик үйлдэл дээр ч алдах явдал гардаг. Алдаатай мэдээлэл дээр үндэслэн шийдвэр гаргаж ихээхэн хохирол хүлээх явдал хааяа гарч байдаг. Үүнээс сэргийлэх найдвартай арга бол аудитлагдсан санхүүгийн тайланг ашиглах явдал юм.

3.Мэдээлэл шалгах бололцоогүй байдал. Хууль зүй, эдийн засгийн болон бусад шалтгаанаас болоод мэдээлэл хэрэглэгчид нь санхүүгийн тайлангийн үнэн зөвийг шалгах бололцоогүй байдаг.

4.Мэдээллийн нарийн төвөгтэй байдал. Бизнесийн байгууллагуудын хэмжээ, үйл ажиллагааны цар хүрээ, бизнесийн нарийн түвэгтэй байдал улам нэмэгдсээр байна. Энэ үйл явцтай уялдан бизнесийн үйл ажиллагааны тусгал болсон нягтлан бодох бүртгэл ч улам нарийсан хөгжиж байна. Мэргэжлийн зохих бэлтгэлтэй, дадлага туршлагатай нягтлан бодогчдын бэлтгэсэн тайланг өндөр түвшинд мэргэшсэн мэргэжлийн хүмүүс л шалган магадлах бололцоотой юм.

5.Аудитор бол бизнесийн шинжээч, шилдэг мэргэжилтэн мөн. Олон улсын практикт мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалт нь тун амаргүй, хүнд шалгалтын нэгд тооцогддог. Энэхүү хүнд шалгалтыг амжилттай өгсөн мэргэжлийн өндөр мэдлэгтэй, ажлын туршлага бүхий мэргэшсэн нягтлан бодогчид аудиторын лиценз авч аудитын үйл ажиллагааг эрхэлдэг юм. Аудитор нь ёс зүй болон аудитын стандартыг дагаж мөрдөнө. Түүнчлэн нягтлан бодогч болох үедээ тангараг өргөдөг. Мэргэжлийн ёс зүй, үйл

ажиллагааны стандартыг зөрчсөн аудиторт ёс зүйн болон хуулийн хатуу чанга хариуцлага хүлээлгэдэг.

Аудитор нь санхүүгийн мэдээллийг баталгаажуулахаас гадна няглан бодох бүртгэлийг зохион байгуулах, бүртгэл хөтлөхөд нь туслах, санхүүгийн менежментийн асуудлаар зөвлөгөө өгдөг.

Аудитын үйл ажиллагааны төрөл

Аудит нь хийгдэх үндэслэл, хамрах хүрээ, гүйцэтгэгчээсээ хамааран хэд хэдэн төрөлд хуваагддаг.

Хийгдэх үндэслэл: Заавал хийх, Өөрийн санаачлагаар хийлгэхХамрах хүрээ: Хууль зүйн, Гүйцэтгэлийн, Санхүүгийн тайлангийнГүйцэтгэгч: Дотоод, Гадаад, Төрийн

Аудитын үйл ажиллагааны зарчмууд

Аудитор нь үйл ажиллагаагаа явуулахдаа мэргэжлийн шинжтэй тодорхой зарчмуудыг баримталдаг. Үүнд:

1. Хараат бус байх зарчимХараат бус байх гэдэг нь аудитор үйлчлүүлэгч байгууллагын болон түүний удирдлагын ашиг сонирхолоос ангид тусгаар байж, үнэнч шударга ажиллахыг хэлнэ. Аудитор нь хараат бус байх зарчмыг ёсчлон биелүүлээд зогсохгүй олон нийт тэдний хараат бус байдалд үл итгэх, эргэлзээ төрүүлэхүйц үйлдлээс ямагт зайлсхийх ёстой. Жишээлбэл, урьд нь ажиллаж байсан компанид аудит хийж буй аудиторын хувьд түүний гаргасан дүгнэлт хараат бус байдалд гарсан гэхэд олон нийт ихэвчлэн эргэлзэх болно.Хараат бус байх зарчим нь хэрэгжихийн тулдАудитор- үйлчлүүлэгч байгууллагатай санхүү, эд хөрөнгө, өмчлөлийн талаар ямар нэг холбоогүй байх,- үйлчлүүлэгч байүууллагын удирдлага, санхүүгийн ажилтнуудтай садан төрлийн холбоогүй байх ёстой.2. Зарчимч байхТөрийн хууль, үйл ажиллагааны дүрэм журмыг нарийн чанд сахин биелүүлснээр энэхүү зарчим хангагдана.3.Мэргэжлийн ур чадвар, хянамгай байдалМэргэжлийн хянамгай байдал гэдэг нь аудитын компанид ажиллаж буй хүн бүр өөрийн эзэмшсэн ур чадвараа хянуур нямбай байдал, хичээнгүй чармайлттай хослуулан ажиллах тухай ойлголт юм. Аудитор нь заавал мэргэшсэн нягтлан бодогч болсон хүн байх ёстой. Энэ нь мэргэжлийн ур чадварын шаардлагыг хангаж байгааг харуулдаг. Мөн аудиторууд үйл ажиллагааны болон ёс зүйн стандартуудыг дагаж мөрдөн, ур чадвар, үйлчилгээний чанарыг байнга дээшлүүлэхийг чармайхын сацуу мэргэжлийн үүргээ өөрийн ур чадварын дээд түвшинд гүйцэтгэх ёстой.4.Нууц хадгалах

Үйлчлүүлэгч байгууллагын санхүү, бизнесийн нууцыг задруулах, мэдээллийг хувийн зорилгоор ашиглах, хуулийн болон мэргэжлийн дагуу мэдээллийг авч үзэх үүрэг, хариуцлага хүлээгээгүй этгээдэд танилцуулах зэрэг үйлчлүүлэгчийн эрх ашигт харш үйл ажиллагаа явуулахыг хатуу хориглодог.

5. Мэргэжлийн ёс зүйг баримтлах

Хараат бус аудиторын мөрдөх мэргэжлийн ёс зүй нь аудиторын үнэнч шударга байдал, олон нийтийн сонирхол, үүрэг хариуцлага зэрэг хэд хэдэн асуудлыг хөнддөг. Аудитор нь үнэнч шударга, асуудалд бодитой ханддаг, найдвартай хүн байх ёстой. Аудитор мэргэжлийн үүргээ гүйцэтгэхдээ мэргэжлийн мэдрэмж, өөрийн тодорхой үзэл баримтлалтай байж олон нийтийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн тэдний итгэл найдварыг хүлээн, мэргэжлйин ур чадвар гарган ажиллах ёстой. Олон нийтийн итгэл найдварыг хүлээхийн тулд аудиторын мэргэжлийн үүргээ өндөр түвшинд гүйцэтгэн шударга байдлыг эрхэмлэх ёстой.

6. Арга зүйн стандартуудыг баримтлахАудитор нь үйл ажиллагаагаа явуулахдаа олон улсын болон үндэсний стандарт, мэргэжлийн байгууллагаас гаргасан дүрэм, журмыг дагаж мөрдөнө.

1997 оны 5 дугаар сард батлагдсан манай улсын “Аудитын тухай” хуульд аудитын үйл ажиллагааны зарчмуудыг дараах байдлаар тодорхойлсон.1.  Үйл ажиллагаандаа хуулийг чандлан сахина2.  Аудитын олон улсын болон өөрийн орны стандартыг баримтлана3.  Аудитын үйл ажиллагаа нь хараат бус байна4.  Аудитор нь аудитын үйл ажиллагааг чанартай гүйцэтгэх мэргэжлийн шаардлагыг хангасан байна.5.  Захиалагч, үйлчлүүлэгч нь аудиторыг чөлөөтэй сонгох эрхтэй6.  Аудитор баталгаажуулалтыг буруу хийснээс үйлчлүүлэгчид хохирол учруулбал хохирлыг хариуцна7.  Мэдээллийн нууцыг хадгална8.  Аудитын үйл ажиллагаанд шударга бус өрсөлдөөнийг хориглоно

НИЙТЭЭР ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРСӨН АУДИТЫН СТАНДАРТУУД

Аудитын стандарт гэдэг нь аудиторууд, аудитын компаниудын үйл ажиллагаандаа баримталбал зохих суурь зарчмууд юм.

Санхүүгийн мэдээллийн үнэн зөв байдлыг тодорхойлж баталгаа өгөх нь мэргэжлийн ур чадвар, техникийн зохих стандартын дагуу нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн стандартуудын дагуу итгэл үнэмшилтэйгээр үнэн зөв хийж гүйцэтгэхэд чиглэгддэг. Иймээс ч 1947 онд нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн аудитын стандартыг Америкийн Мэргэшсэн Нягтлан Бодогчдын Институтээс гишүүдээрээ хэлэлцүүлэн албан ёсоор батлан гаргасан юм.

Аудитын стандартын ач холбогдол нь:1.     Тодорхой нөхцөл байдалд аудиторын үйл ажиллагааг тодорхойлох2.     Аудитын үйл ажиллагааг чанарын өндөр түвшинд явуулах3.     Арга зүйн шинэ ололтуудыг аудитын үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэхэд оршино

ЕРӨНХИЙ СТАНДАРТУУД1.     Аудитын шалгалтыг шаардлага хангахуйц мэдлэг, туршлага бүхий аудитор гүйцэтгэнэ.2.     Аудитор нь эд материалын болоод оюун санааны хувьд хараат бус байна.3.     Аудитын үйл ажиллагааг явуулах болон тайлан бичих үедээ мэргэжлийн хянамгай байдалтай байна.АЖЛЫН ХҮРЭЭНИЙ СТАНДАРТУУД

1.     Аудитор нь ажлаа төлөвлөж гүйцэтгэх ба туслахтай бол ажлыг нь хянаж чиглүүлнэ.2.     Аудитор нь үйл ажиллагаагаа төлөвлөж, гүйцэтгэх ажлын хэмжээ, цар хүрээ, хугацааг тодорхойлохын тулд үйлчлүүлэгчийн дотоод хяналтын талаар тодорхой ойлголттой болсон байна.3.     Аудитор нь дүгнэлт бичих үндэслэлээ бүрдүүлэхийн тулд шалгалт, ажиглалт, асуулга, тулган баталгаажуулалт хийж хангалттай нотолгоо олж авах ёстой.

ТАЙЛАГНАЛЫН СТАНДАРТУУД1.     Аудиторын дүгнэлтэнд санхүүгийн тайлан нь нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудын дагуу гаргагдсан эсэхийг тодорхой заана.2.     Дээрх зарчмуудын тайлант үеийн хэрэгжилт нь өмнөх үетэй нийцэхгүй байвал шалтгааныг нь аудиторын тайланд тусгана.3.     Аудиторын тайланд өөрөөр заагаагүй бол санхүүгийн тайланд хийсэн нэмэлт тодотголыг зөв зохистой гэж үзнэ.4.     Аудиторын тайлан нь санхүүгийн тайлангуудын тухай бүхэлд нь, эсвэл санал дүгнэлт илэрхийлж болохгүйд хүргэж буй нотолгоонуудтай холбоотой санал дүгнэлтийг агуулсан байх ёстой. Дүгнэлт өгөхөөс татгалзсан бол шалтгаанаа тайлбарлана. Аудитор нь хийсэн ажил, хүлээх хариуцлагынхаа тухай тайландаа тодорхой тусгана.АУДИТЫН ШАЛГАЛТЫН ҮЕ ШАТ

Аудитын шалгалтын үе шат нь1.     Төлөвлөх үе шат2.     Ажлын үе шат3.     Аудиторын дүгнэлт хийх үе шат гэж хуваагддаг.

Төлөвлөх үе шатАудитын үйл ажиллагааны эцсийн үр дүн нь түүнийг хэрхэн төлөвлөж хэрэгжүүлснээс ихээхэн хамаарч байдаг. Ийм ч учраас Аудитын сиандартад “Аудитор нь” ажлаа төлөвлөж гүйцэтгэх ба туслахтай бол ажлыг хянаж чиглүүлнэ” гэж заасан байдаг.Төлөвлөх үе шатанд хийгдэх ажлыг дараах хэсгүүдэд хувааж болно.1. Бэлтгэл үе2. Үйлчлүүлэгчийн талаар мэдээлэл цуглуулах3. Аудитын рискийг үнэлэх

4. Материаллаг байдалд үнэлэлт өгөх5. Дотоод хяналтын тогтолцоотой танилцах6. Аудит явуулах хөтөлбөрөө боловсруулахБэлтгэл үед дараах ажлууд хийгдэнэ.- Үйлчлүүлэгчээ сонгох. Үйлчлүүлэгчээ сонгохдоо үйлчүүлэгчийн бизнесийн орчин, санхүүгийн байдал, удирдлагын байдал, нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцоо, аудитад хандах хандлага, дотоод хяналтын систем, өөрийн аудиторуудын мэдлэг, чадвар туршлагыг харгалзана.- Үйлчлүүлэгчтэй гэрээ хийх . Үйлчлүүлэгчтэй гэрээ хийхийн өмнө аудиторын захидлыг илгээж хариу авдаг. Аудиторын захидалд аудитын хамрах хүрээ, аж ахуйн нэгжийн удирдлагын болон аудиторын хүлээх хариуцлага, аудит хийх боломжоор хангах, аудиторын дагаж мөрдөх хууль эрхийн акт, дүрэм, журам, зааварчилгаа зэрэг талаар дурьдана. Үйлчлүүлэгч нь аудиторын захидлын агуулгыг зөвшөөрч байвал хариу ирүүлэх бөгөөд үүнийг үндэслэн ажлын гэрээг хийнэ.

- Ажлын хэсэг байгуулах. Ажлын хэсгийг аудитын компанийн захирлын тушаал, шийдвэрээр байгуулна. Ажлын хэсгийг байгуулахдаа аудиторуудын мэдлэг, чадвар, туршлагыг харгалзан үзнэ. Ажлын хэсэгт төрөл бүрийн   шинжээчийг оролцуулж болно.

- Үйлчлүүлэгч байгууллагын бизнесийн үйл ажиллагаа, удирдлагын тогтолцоотой танилцах. Бизнесийн үйл ажиллагаа удирдлагын тогтолцоотой танилцах нь үйлчлүүлэгч байгууллагын үйл ажиллагаа, бүтэц, зохион байгуулалт, удирдлагын байдлын талаар тодорхой ойлголт өгөдөг.

- Урьдчилсан тойм судалгаа хийх. Аудитор нь аудитын үйл ажиллгаанд шаардлагатай асуудлаар тойм судалгаа хийдэг. Энэ нь аудит явуулах хөтөлбөрөө боловсруулахад ач холбогдолтой байдаг.

2. Үйлчлүүлэгчийн талаар мэдээлэл цуглуулах. Байгууллагын үл ажиллагааны чиглэлүүд, түүний хэмжээ, бүтэц, зохион байгуулалт, байгууллагын үйл ажиллагаанд нөлөө үзүүлэх хүчин зүйлс, бизнесийн орчин, хууль, эрх зүйн хязгаарлалт болон шаардлага, удирдлагын явуулж буй бодлого, бүртгэлийн заавар, журам, үйлчлүүлэгчийн үйл ажиллагаатай холбоотой төрийн хууль, дүрэм, журам, тогтоол, шийдвэр.

3. Аудитын рискийг үнэлэх. Аудитын риск гэдэг нь аудиторын дүгнэлт буруу байж болох магадлал юм. Уламжлалт риск, хяналтын риск, илрүүлэлтийн риск.4.Материаллаг байдалд үнэлэлт өгөх.

Материаллаг байдал

Аудиторын дүгнэлтийг гаргахад тооцож үздэг нэг чухал үзүүлэлт бол материаллаг байдал юм. Аудитын шалгалтын горим, технологи, арга зүйн хязгаарлагдмал байдал, бүртгэлийн хэмжилтийн зарчим зэргээс хамаараад санхүүгийн тайлан нь байгууллагын санхүүгийн байдлыг нарийн тодорхой харуулж чаддаггүй гэдгийг аудитын дүгнэлтэнд хүлээн зөвшөөрдөг. Ийм ч учраас аудиторын стандарт тайланд санхүүгийн тайлан нь материаллаг байдлын хувьд алдаа мадаггүй үнэн зөв гэсэн хэллэгийг хэрэглэдэг.

Материаллаг байдал гэдэг нь алдаатай мэдээллийн хэрэглэгчийн шийдвэр гаргалтанд хир зэрэг нөлөөлж байгааг харуулдаг ойлголт юм. Мэдээлэл хэрэглэгчид нь санхүүгийн тайлангаас өөр өөр зүйлийг сонирхож байдаг. Ийм ч учраас материаллаг байдлын тухай ойлголт нь хэрэглэгч тус бүрийн хувьд ялгаатай байна.

Алдааг материаллаг байдлаар нь 3 ангилдаг.

а. Материаллаг бус. Энэ нь мэдээлэл хэрэглэгчийн шийдвэрт ямар нэг байдлаар нөлөөлөхгүй хэмжээний алдаа юм.б. Хэрэглэгчийн шийдвэрт тодорхой хэмжээнд нөлөөлдөг боловч бодит байдлыг харуулж чадахуйц алдаа.в. Материаллаг. Хэрэглэгчийн шийдвэр гаргалтанд буруу нөлөө үзүүлэх хэмжээний алдаа

5. Байгууллагын дотоод хяналтын тогтолцоотой танилцах

Бизнесээ үр ашигтай эрхлэн хөтлөх, хууль бус үйлдэл, алдаанаас сэргийлэх, санхүүгийн мэдээллийг хугацаанд нь бэлтгэх, санхүүгийн сахилга батыг сахиулах зэрэгт байгууллагын дотоод хяналт чухал ач холбогдолтой. Өөрөөр хэлбэл удирдлагаас хяналтын үүргээ хэрэгжүүлэхэд тусалдаг гол хэрэгсэл нь дотоод хяналт юм. Түүнчлэн аудитын ажлын төлөвлөгөө хөтөлбөрийг боовсруулахад харгалзэж үздэг чухал нөхцөл бол байгууллагын дотоод хяналтын тогтолцоо байдаг. Ийм ч учраас “Нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн аудитын стандартууд” –ын ажлын хүрээний стандартад “Аудитор нь үйл ажиллагаагаа төлөвлөж, гүйцэтгэх ажлын хэмжээ, цар хүрээ, хугацааг тодорхойлохын тулд үйлчүүлэгчийн дотоод хяналтын талаар тодорхой ойлголттой болсон байна” гэж заасан байдаг.

Дотоод хяналт гэдэг нь үйл ажиллагаагаа үр ашигтай эрхлэн хөтлөхийн тулд удирдлагын зүгээс хэрэгжүүлж буй зохион байгуулалтын бүтэц, хяналтын арга горим юм.

Дотоод хяналт нь байгууллагын бүртгэл санхүүгийн үйл ажиллагаа зохих журмын дагуу явагдаж байгаа эсэхэд хяналт тавьж алдааг илрүүлэн удирдлагад мэдээлж удирдлагын зүгээс хариу арга хэмжээ авахад чиглэгддэг.

Дотоод хяналтыг зохион байгуулснаар бизнесээ эмх цэгцтэй үр ашигтай хөтлөх, удирдлагын бодлого, стратегийг хэрэгжүүлэх, хөрөнгийн найдвартай байдлыг хангах, хууль бус үйлдэл, алдаанаас сэргийлэх, бүртгэл хөтлөлтийн иж бүрэн, үнэн зөв байдлыг хангах, санхүүгийн мэдээллийг хугацаанд нь бэлтгэх бололцоотой болдог.

Дотоод хяналтын бүтэц, зохион байгуулалт Дотоод хяналтын бүтэц нь дараах 3 бүрдэл хэсэгтэй- Дотоод хяналтын орчин- Нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцоо- Дотоод хяналтын горим

1. Хяналтын орчин гэдэг нь дотоод хяналтын талаар байгууллагын удирдлага, эздийн зүгээс баримтлах бодлого, байр суурь, үйл ажиллагаа юм.

Аудитор нь байгууллагын дотоод хяналтын орчинд үнэлэлт өгөхдөө дараах зүйлсийг анхаарч үзнэ.Удирдлагын бодлого, арга барилДотоод хяналтад хандах удирдлагын бодлого, арга барил нь санхүү, аж ахуйн үйл ажиллагаатай холбоо бүхий хууль эрх зүйн акт, дүрэм журмыг хэрхэн мөрдөж буй, дотоод хяналтын ач холбогдлыг хэрхэн ойлгож, дэмждэг, санхүүгийн мэдээллийыг хугацаанд нь зөв тайлагнадаг эсэх зэргээр илэрдэг. Түүнчлэн дотоод хяналтын алба (байцаагч) ажиллуулах, мөнгө, санхүү, материаллаг нөөцийн хадгалалт, хамгаалалтанд хяналт тавих найдвартай бүртгэлийн тогтолцоог бий болгох, бүртгэл хөтлөлт, хяналтын үйл ажиллагааг сайн зохион байгуулах зэрэг нь ихэнхдээ байгууллагын удирдлагаас хамаардаг. Ялангуяа цөөн тооны хүмүүс байгууллагын удирдлагад зонхилж байвал тэдний бодлого, арга барил нь хяналтын орчинд үлэмж нөлөөтэй. Зарим байгууллагын удирдлага дотоод хяналтад ихээхэн ач холбогдол өгч хяналтын үйл ажиллагааг дэмжиж тусалдаг бол зарим дарга нар төдийлөн ойшоож үздэггүйг бид бэлхнээ мэдэх билээ.Байгуулалтын зохион байгуулалтын бүтэцАж ахуйн нэгж байгууллагын удирдлага нь өөрийн байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэцтэй уялдуулан үйл ажиллагаагаа төлөвлөж гүйцэтгэж, хяналт тавьж, удирдан зохион байгуулж байдаг. Байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэц нь үйл ажиллагааг төлөвлөж хяналт тавьж шийдвэрийг хэрэгжүүлж, тайлагнаж, үнэлж дүгнэж болохуйц байх ёстой. Аудитор үйлчлүүлэгч байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэц үр ашигтай байгаа эсэх, дотоод хяналтыг зохион байгуулахад хир тохиромжтой байгааг анхаарч судална. Байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэц тухайн байгууллагын хэмжээ, үйл ажиллагааны төрлөөс хамаардаг.Захирлын болон хяналтын зөвлөлийн үйл ажиллагаа Захирлын болон хяналтын зөвлөлийн үйл ажиллагаа нь дотоод хяналтын орчны нэг чухал хүчин зүйл юм. Ялангуяа компанийн хяналтын зөвлөлийг сайн ажиллуулснаар бүртгэл хөтлөлт, санхүүгийн үйл ажиллагаанд өмчлөгчдийн зүгээс хяналт тавих, дотоод гадаад аудирорын үйл ажиллагаанд ихээхэн тус дэм үзүүлэх ач холбогдолтой.Захирлын болон хяналтын зөвлөл удирдлагын шийдвэрийн биелэлтийг хянаж чадаж байвал үр ашиг муутай ажиллах, хууль бус үйл ажиллагаа гарах, хөрөнгөө эрсдэлд оруулах, санхүүгийн мэдээллийг буруу гаргах зэрэг явдал бага байх болно. Аудитор нь захирлын болон хяналтын зөвлөл байгууллагынхаа бүртгэлийн бодлого, дүрэм, журмын хэрэгжилтийг хэрхэн хянаж байгаа, санхүүгийн мэдээлэлд шинжилгээ хийж байгаа эсэх зэргийг анхаарч үздэг.Ажиллагсадын эрх үүргийн хуваарилалтАжиллагсадын үүрэг хариуцлагыг сайн ойлгуулж тэдний ажлын явцыг байнга хянаж, үнэлэлт дүгнэлт өгч байвал үйл ажиллагаа зохих ёсоор явагддэг. Үүний тулд байгууллагууд өөрт мөрдөгдөх ёс зүйн хэм хэмжээ, ажлын байрны тодорхойлолт бодлого, үйл ажиллагааны заавар журмыг боловсруулж гаргадаг. Ажиллагсадын эрх, үүргийг хуваарилахдаа зохистой арга, хэлбэрийг ашиглаж чадсан эсэхийг тооцон үзэх нь тухайн байгууллагын ажилтнууд үүргээ ухамсарлаж ажлаа зохих ёсоор хийж буй эсэхийг дүгнэхэд хэрэгтэй байдаг.Дотоод хяналтын төлөвлөлтДотоод хяналтын бодлого, горим хэрэгжүүлэх хүрээ авах арга хэмжээ зэргийг төлөвлөх шаардлагатай байдаг. Дотоод хяналтын үйл ажиллагааг төлөвлөх нь ажлыг үр ашигтай

зохион байгуулах, гүйцэтгэлийг төлөвлөгөөтэй зэрэгцүүлэн орхигдуулсан зүйлийг илрүүлэх, дотоод хяналтын үр өгөөжийг дээшлүүлэх ач холбогдолтой.Дотоод аудиторын эрх, үүрэгДотоод аудитор буюу дотоод хяналтын байцаагч өргөн эрхтэй, үүрэг нь тодорхой байвал байгууллагын дотоод хяналт сайн байх нэг үндсэн нөхцөл болно. Дотоод хяналтын алба (байцаагч) нь байгууллагын дотооддоо биеэ даасан шинжтэй, хараат бус байх шаардлагатай. Тэр нь удирдах дээд байгууллага болох захирлын болон хяналтын зөвлөлд ажлаа тайлагнадаг.Удирдлагын хяналтын аргуудАлдаатай мэдээллийг удирдлага мэдэх боломжтой эсэх талаар дүгнэлт гаргахад тухайн байгууллагад ажлын үр дүнг хэрхэн хянадаг талаар ойлголттой болсон байх шаардлагатай байдаг. Удирдлага нь дотоод хяналт, санхүү, үйл ажиллагааны үр дүнг төлөвлөгөө болон ижил төстэй байгууллагын үр дүнтэй харьцуулах замаар хянадаг.Боловсон хүчинтэй ажиллах ажлын арга барилСанхүү, хяналтын ажилтнууд мэдлэг, чадвар сайтай, ажилдаа хариуцлагатай ханддаг, шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан байх нь дотоод хяналт сайн байх нэг чухал нөхцөл юм. Аудитор байгууллагын боловсон хүчний талаар явуулж буй бодлого, мөрдөж буй дүрэм, журмыг хангалттай гэж үзвэл үйлчлүүлэгчийн дотоод хяналтын болон санүүгийн ажилтнуудыг мэдлэг, чадвар сайтай гэж үзэж болно. Мэдлэг, чадвар сайтай, ажилтнуудын бэлтгэсэн, хянасан санхүүгийн мэдээлэл алдаа багатай байх магадлалтай.Гадаад нөлөөлөл Санхүү, статистак, татварын байгууллагаас дотоод хяналтад тодорхой хэмжээнд нөлөө үзүүлж байдаг. Түүнчлэн байгууллагын түншүүд тухайн байгууллагын үйл ажиллагаанд тодорхой хэмжээнд нөлөөлж, энэхүү нөлөөллийн хариуд удирдлага зарим нэг тодорхой үйл ажиллагааг хянах явцыг нь тайлагнах шийдвэр гаргадаг.Хяналтын орчинд нөлөөлөх дээрх хүчин зүйлсийг судалж үзсэнээр нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцоо, хяналтын горимыг үр ашигтай байлгах хяналтын орчин байгаа эсэх талаар дүгнэлт гаргах боломжтой болно. Аудитор хяналтын орчинг нааштай дүгнэж байвал алдаатай мэдээлэл гарах эрсдэл бага байна.

2. Нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцоо гэдэг нь тухайн байгууллагад баримталж буй бүртгэлийн бодлого, хөтлөгдөж буй бүртгэлийн тогтолцоо юм.

Аудитор нь үйлчлүүлэгч байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцоог үнэлэхдээ дараах зүйлсийг анхаарч үзэх шаардлагатай. Үүнд:- Байгууллагын бүртгэлийн бодлого, түүний зохион байгуулалт- Техникийн болон арга зүйн асуудлууд,- Нягтлан бодох бүртгэлийн албаны зохион байгуулалтын бүтэц, нягтлан бодогчдын ажил үүргийн хуваарилалт,- Анхан шатны баримтыг бүрдүүлэх журам, бүртгэлийн мэдээллийн системийн зохион байгуулалт,

- Нягтлан бодох бүртгэл хөтлөх журам,

- Тайлан бэлтгэх үйл явц,

- Бүртгэлийн тогтолцоонд тавих хяналт,- Нягтлан бодох бүртгэлийн анхаарч үзүүштэй асуудал, болзошгүй эрсдлүүд зэрэг болно.

Байгууллагад хөтлөгдөж буй нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцоо нь хууль зүйн дагуу байх, баталж зөвшөөрсөн байх; иж бүрэн байх, ангилах дүгнэх бололцоотой байх; тодорхой хугацаатай байх; тайлан бэлтгэдэг байх зэрэг шаардлагуудыг хангасан байх ёстой.

3. Хяналтын горим гэдэг нь дотоод хяналтын бодлого, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх арга, хэрэгсэл юм. Хяналтын горим нь дараах зорилгуудыг хангаж байх ёстой.

- Эрх, үүргийн хуваарилалт тодорхой байх,- Үйл ажиллагааг хүлээн зөвшөөрөх,

- Үйл ажиллагааг зохих ёсоор баримтжуулж, бүртгэх,- Хөрөнгийн хадгалалт, ашиглалтын найдвартай байдлыг хангах,- Хараат бус хяналтын үйл ажиллагаа явуулах- Эрх, үүргийн хуваарилалт тодорхой байх.

Үүнд дараах асуудлуудыг хамруулж ойлгоно.- Юуны өмнө хөрөнгийн орлого, зарцуулалтын хөдөлгөөнийг гардан гүйцэтгэдэг ажилтнууд түүний бүртгэлийг хөтөлдөггүй байх,- Хөрөнгийн зарцуулалтанд зөвшөөрөл өгдөг ажилтнууд уг үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаггүй байх,- Аж ахуйн үйл ажиллагааг эрхлэн гүйцэтгэдэг ажилтнууд бүртгэх, тайлагнах үйл явцаас ангид байх.

Үйл ажиллагааг хүлээн зөвшөөрөх. Аж ахуйн амьдралд гарч буй ажиллагаа бүхэн зохих ёсоор хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх ёстой. Үйл ажиллагаа бүхэн тодорхой зөвшөөрөл, дүрэм журмын хүрээнд явагддаг байх нь санхүүгийн сахилга бат, үйл ажиллагааны дэг журмыг сахиулахад ач холбогдолтой байдаг.

Үйл ажиллагааг зохих ёсоор баримтжуулж бүртгэх. Байгууллага үйл ажиллагааны явцад гарсан бүхий л ажил гүйлгээг зохих ёсоор баримтжуулж бүртгэсэн байх ёстой. Анхан шатны баримтыг зохих журмын дагуу бүрдүүлж, хугацээнд нь бүрэн, зөв хөтөлж байгаа эсэхийг анхаарч үздэг.Хөрөнгийн хадгалалт, ашиглалтын найдвартай байдлыг хангах. Хөрөнгийн хадгалалт хамгаалалтанд хяналт тавих найдвартай арга бол тогтсон хугацаанд хөрөнгийн тооллого, биет ажиглалт хийх явдал юм. Байгууллага нь мөнгөн хөрөнгө, үнэт зүйлсийг хамгаалалт бүхий найдвартай нөхцөлд хадгалж ашиглах, хөрөнгө эзэмшигчдийн карт хөтлөх, компьютерийн системд хадгалагдаж буй мэдээллийн найдвартай байдлыг хангах зэрэгт анхаардаг.

Хараат бус хяналтын үйл ажиллагаа явуулах. Дотоод хяналт үр өгөөжтэй байх нэг чухал нөхцөл бол түүний хараат бус байх явдал юм. Ялангуяа байгууллагын санхүүгийн

албанаас хараат бус байж удирдах дээд байгууллагад ажлаа тайлагнаж ажиллах шаардлагатай.

6. Аудит явуулах хөтөлбөрөө боловсруулах. Аудит явуулах хөтөлбөрт, аудитын хамрах хүрээ, хугацаа гүйцэтгэх аудитор, дүгнэлт тайлан бичих хугацаа зэргийг тодорхойлж бичнэ.

Аудитын ажлын үе шат нь мэдээлэл цуглуулах болон аудитын шалгалтыг гүйцэтгэх гэсэн хэсгээс бүрддэг.-Аудитын нотолгоо. Аудитын нотлгоо гэдэг нь аудит хийх явцад аудиторын цуглуулсан мэдээлэл буюу аудиторын дүгнэлтийн үндэс болох зүйлс юм.

Дотоод, гадаад, холимог нотолгоо. Нотолгоо нь үнэ цэнэтэй, ач холбогдолтой, дүгнэлт хийхэд хүрэлцээтэй байх ёстой.

Аудитор нь өөрийн дүгнэлтийн үндэс болж чадах хангалттай мэдээлэл, нотолгоог цуглуулах шаардлагатай. Санхүү, бүртгэлийн баримт, тайлангийн мэдээллээс гадна хурлын тэмдэглэл, гэрээ хэлэлцээр, дүрэм журам зэргийг судлах хэрэгтэй.-Ажлын баримтАудитор нь үйл ажиллагаа явуулж байхдаа аудитын ажлын баримтыг бэлтгэдэг. Ажлын баримт нь үйлчлүүлэгч байгууллагын санхүү бүртгэлийн баримт болон аудиторыг тайланг холбох хэрэгсэл юм. Ажлын баримт нь аудиторын хийсэн ажлыг баримтжуулж, дүгнэлт хийх, дүгнэлтээ хамгаалах гол хэрэгсэл болдог. Хэдийгээр ажлын баримт нь аудиторыг өмч боловч түүний нууцыг задруулахгүй байх ёстой. Ажлын баримт нь аудитын үйл ажиллагааг төлөвлөх, зохион байгуулах, хянах, шалгах хэрэгслээр хангахаас гадна аудитоын ажлын үр дүн дүгнэлтийг нотлох баримт болж байдаг.Ажлын баримтыг дотор нь байнга хэрэглэгдэх баримт бичиг, удирдамж болох баримт бичиг, шалгалтын баримт бичиг гэж ангилдаг.Байнга хэрэглэх баримт бичигт:- Компанийн дүрэм, үүсгэн байгуулагчдын гэрээ- Урт хугацаанд мөрдөж буй гэрээ, хэлэлцээ- Компанийн үйл ажиллагаа зах зээлийн талаарх олон жилийн үзүүлэлтүүд- Хувьцаа эзэмшигчид, төлөөлөн удирдах зөвлөл, хяналтын зөвлөлийн хурлын тэмдэглэл- Капитал, хуримтлагдсан ашиг зэрэг үзүүлэлтүүдийг тусгадаг дансны үлдэгдэл- Өмнөх аудиторын тайлан

Аудитын ажлын удирдамж болох баримт бичигт:- Аудит хийлгэхийг хүссэн албан бичиг, захидал- Аудиторын ажлын хэсэг томилсон тухай тушаал, шийдвэр- Үйлчлүүлэгч байгууллагын удирдлагатай уулзсан тэмдэглэл- Урьдчилсан тойм судалгаа- Аудитын үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, хөтөлбөр- Дотоод хяналтын талаарх судалгаа- Санхүүгийн тайлан- Нягтлан бодох бүртгэлийн талаар үйлчлүүлэгчийн баримталдаг дүрэм журам

 

Аудитын шалгалтын баримт бичиг Аудитын шалгалтын баримт бичиг гэдэг нь шалгалтын чиглэл тус бүрээр цуглуулсан мэдээлэл, хийж гүйцэтгэсэн горимын тухай тэмдэглэл, гаргасан шийдвэр зэрэг юм. Ажлын баримт нь аудитын шалгалтыг төлөвлөж хянасан, дотоод хяналтын талаар хангалттай мэдээлэл авсан, дүгнэлтийг хангалттай үнэн зөв нотолгоон дээр үндэслэсэн гэдгийг баталж байдаг.

Аудиторууд нь ажлын баримтаа бэлтгэх гэсэн өөрийн гэсэн аргатай байдаг. Балансын бүтцийн дагуу ангилан ажлын баримтыг бэлтгэх нь зохимжтой.

Аудитын шалгалтыг гүйцэтгэхдээ шалгалтын хүрээ тус бүрээр аудитын зорилгыг тодорхойлдог. Аудитын зорилго гэдэг нь тухайн хүрээний хувьд юуг шалгах шаардлагатайгаа тоодорхойлно гэсэн үг юм.Санхүүгийн тайлангийн батламж мэдэгдэлБодитой оршин байх ба тохиолдсон байх - балансад хөрөнгө, өр төлбөр, эзэмшигчийн өмч нь бодитойгоор оршин байгаа эсэхийг харуулдаг батламж мэдэгдэл. Энэ батламж мэдэгдэл нь бараа материал, барилга, тоног төхөөрөмж, мөнгөн хөрөнгө зэрэг биет зүйлсийн хувьд төдийгүй авлага, өглөг зэрэг биет бус зүйлсэд мөн хамаарна. Тохиолдсон байх гэдэг нь худалдан авалт, борлуулалт зэрэг гүйлгээ нь тодорхой хугацааны явцад бодитойгоор болж өнгөрсөн үйл явдал мөн эсэхийг илэрхийлдэг.Иж бүрэн байдал – тодорхой хугацааны туршид болсон, хүлээн зөвшөөрөгдсөн бүх ажил гүйлгээ , үйл явдал нь бодитойгоор бүртгэгдсэн эсэхийг харуулсан мэдэгдэл. Жишээлбэл: худалдан авсан бүх бараа, үйлчилгээ нь илүү, дутуугүйгээр бүртгэгдсэн байх ёстой. Практикт зарим зүйлийг огт бүртгээгүй орхисон байдаг бол заримыг нь давхардуулан бүртгэсэн байх явдал тохиолддог.Эрх ба үүрэг – эрх гэдэг нь санхүүийн тайланд тусгагдсан хөрөнгө эрх зүйн талаасаа тухайн байгууллагын актив болж чадсан эсэх , өр төлбөр нь түүний хариуцах үүргийг илэрхийлж байгаа эсэхийг харуулсан мэдэгдэл.Үнэлгээ ба хуваарилалт – санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтийг Нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмын дагуу зөв үнэлж бүртгэсэн эсэхийг энэхүү батламж мэдэгдэл илэрхийлнэ. Жишээ нь, үндсэн хөрөнгийг анхны өртгөөр нь үнэлж, авлагыг цэвэр боломжит үнэ цэнээр илэрхийлсэн эсэхийг харуулна.Толилуулга ба тодруулга – санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтийг зөв ангилж, тодруулсан эсэх талаарх мэдэгдэл. Жишээлбэл, урт хугацааны өр төлбөрийг барагдуулахдаа эргэлтийн хөрөнгө гэж ангилсан хөрөнгийг ашиглаж болохгүй ба бүртгэлийн бодлогын талаарх санхүүгийн тайлангийн хавсралт мэдэгдэл нь НББНХЗЗ-аар шаардагддаг тодруулгыг тусгасан байх ёстой.Үнэн зөв байх – энэ батламж мэдэгдэл нь санхүүгийн тайланд тусгагдсан ажил гүйлгээний математик боловсруулалт зөв байх, эдгээр ажил гүйлгээг зөв хураангуйлан ерөнхий дэвтэрт шилжүүлэн бичсэнийг илэрхийлнэ. Жишээ нь, бараа, үйлчилгээний худалдан авалтыг зөв үнэ, тоо хэмжээ, зөв тооцоолсон нэхэмжлэлд үндэслэн бүртгэгдсэн гэдгийг санхүүгийн тайлан илэрхийлж байх ёстой.Тасалбар болголт – ажил гүйлгээг зохих тайлант хугацаагаар зөв зааглан бүртгэсэн

эсэхийг илэрхийлсэн батламж мэдэгдэл. Жишээ нь, 12-р сарын 31-нд болсон ажил гүйлгээг дараа өдөр нь буюу 1-р сард шилжүүлэн бүртгэхгүй, өмнөх онд нь бүртгэх ёстой.Аудитор нь тухайн батламж мэдэгдлийн хувьд шалгалт хийх зорилгоо тогтохоос гадна тухайн зорилгод хүрэхийн тулд ямар горим ашиглахаа тодорхойлж бичдэг. Аудитын зорилго гэдэг нь тухайн хүрээний хувьд юуг шалгах шаардлагатайгаа тодорхойлно гэсэн үг.Аудитын горим гэдэг нь аудиторын нотолгоо гаргаж авах арга юм. Хангалттай зохих нотолгоог олж авахын тулд аудитор биет шалгалт, асуулга, ажиглалт хийх, тулган баталгаажуулах, баримтын шалгалт хийх, давтан гүйцэтгэх, шинжилгээ хийх зэрэг аргыг хэрэглэдэг. Нотолгоо цуглуулахын тулд аудиторын ашигладаг 10 горим /арга/ байдаг.

1. Биет шалгалт хийх. Биет шалгалт буюу тооллогоор тухайн зүйлсийн тоо хэмжээ, чанарын шинж байдал, бодит байдалд ямар байгааг шалгадаг.

2. Тулган баталгаажуулах. Үйлчлүүлэгч байгууллагын харилцагчдаас авлага, өглөг, банкин дахь харилцах дансны үлдэгдлийн талаар магадлагаа гаргуулах ажиллагаа юм.

3. Баримтын шалгалт хийх. Энэ нь баримтыг уншиж танилцах болон шалгах ажиллагаа. Санхүү бүртгэлийн баримтаас гадна гэрээ, хэлэлцээр, заавар, журам, хурлын тэмдэглэл зэргийг уншиж шалгадаг.

4. Асуулга хийх. Аудитын үйл ажиллагаанд шаардлагатай зарим зүйлсийг асууж лавлан тодруулах ажиллагаа. Асуулгыг амаар болон бичгээр хийнэ.

5. Ажиглалт хийх. Үйлчлүүлэгчийн байгууллагын ажиллагсадыг ажил үүргээ гүйцэтгэж байхад нь мэдээ, мэдээлэл цуглуулах ажиллагаа.6. Дүнгээс шалгах. Санхүүгийн тайланд тусгагдсан дүнгээс эхлэн ерөнхий дэвтэр, журнал, анхны эх баримт руу хөөн шалгах ажиллагаа юм.

7. Анхны эх баримтаас хөөн шалгах. Анхны эх баримтаас эхлэн журнал, ерөнхий дэвтэр, санхүүгийн тайлангийн дүн хүртэл шалгах ажиллагаа.

8. Давтан гүйцэтгэж шалгах. Энэ нь үйлчлүүлэгч байгууллагын санхүүгийн ажилтны гүйцэтгэсэн тооцоолол, бичилтийг шалгахын тулд давтан гүйцэтгэх ажиллагаа.

9. Гүйлгэн шалгах. Их хэмжээтэй зарим нэг материаллыг гүйлгэн шалгаж болно. Гүйлгэн шалгах явцад алдаатай зүйл илэрвэл түүнийг тусгайлан шалгана.

10. Шинжилгээ хийх. Санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүдийн хоорондын хамаарал өөрчлөлтөнд нөлөөлсөн хүчин зүйлс, цаашдын хандлага зэргийг тодорхойлохын тулд шинжилгээний төрөл бүрийн аргуудыг ашигладаг.

Аудиторын дүгнэлт хийх үе шат

Аудитын үйл ажиллагааны эцсийн “бүтээгдэхүүн” бол аудиторын дүгнэлт тайлан юм. Аудитор нь дүгнэлтэндээ шалгасан санхүүгийн мэдээлэл нь нягтлан бодох бүртгэлийн ерөнхий зарчмууд болон стандартад хир нийцэж байгааг тодорхойлж бичдэг.

Аудиторын дүгнэлт тайлан:Баталсан дүгнэлттэй тайлан буюу стандарт тайланЗөрчилтэй дүгнэлттэй тайланСөрөг дүгнэлттэй тайланДүгнэлт өгөхөөс татгалзсан тайлан гэж ангилагддаг.

Аудитын түүвэр шалгалт - Түүвэр шалгалтын тухай ойлголт- Түүвэр шалгалтын аргууд- Түүвэр аудитын риск

Түүвэр шалгалтын тухай ойлголт Дансны бичилт болон ажил гүйлгээнүүдээс тусгай сонголт хийж сонгосон хэсэг дээрээ аудитын шалгалтыг гүйцэтгэн нийт бүрэлдэхүүнд /олонлогт/   дүгнэлт өгөх зорилго бүхий аргыг түүвэр шалгалтын арга гэнэ. АОУС – д “ Аудитын түүвэрлэлт гэдэг нь нягтлан бодох бүртгэлийн дансны үлдэгдэл, ажил гүйлгээний 100 – аас доош хувьд аудитын горимыг хэрэглэхийг хэлнэ” гэж тодорхойлсон.Түүвэр шалгалтын аргууд

- Түүвэр шалгалтын статистик арга

- Түүвэр шалгалтын статистикийн бус аргаСтатистик арга гэдэг нь нийт бүтэц бүрэлдэхүүнээс сонголт хийхдээ статистик магадлалын онолыг ашиглахыг хэлнэ.Статистикын бус арга гэдэг нь түүвэр хийхдээ статистик аргыг ашиглахгүйгээр аудиторын өөрийнх нь мэдлэг, чадвар, мэргэжлийн мэдрэмж дээр үндэслэх арга юм.Түүвэр аудитын риск

Түүвэр аудитын риск гэдэг нь түүвэрлэх аргыг хэрэглэснээр аудиторын дүгнэлт буруу байж болох магадлал. Түүвэр аудитын рискийг дотор нь түүврийн риск,түүврийн бус риск гэж ангилдаг. Түүврийн риск гэдэг нь түүвэрлэх аргаас болоод аудитын цар хүрээ хязгаарлагдмал болсноос үүсэх риск юм. Түүврийн бус риск гэдэг нь аудитын горимыг буруу хэрэглэсэн, тохиромжтой биш горим хэрэглэсэн зэргээс үүсэх риск юм.