2. REGIONALNE INTEGRACIJE2.1. Opti i teorijski pristup regionalnim integracijamaRegionalne ekonomske integracije su razliiti oblici fuzija nacionalnog, regionalnog i meunarodnog nivoa. Ekonomske integracije se stvaraju izmeu drava ili njihovih dijelova (regiona). One se dalje mogu integrisati na dravnom ili meudravnom nivou. Motivi za integracije nacionalnih privreda se nalaze u realizaciji mnogiih ciljeva, kao to su otklanjanje carinskih i necarinskih barijera, eliminacija drugih ogranienja koja ograniavaju meunarodnu trgovinu itd. Integracije obezbjeuju slobodu kretanja ljudi i kapitala, ali i ostalih proizvodnih faktora. Dakle, sutina ekonomskih integracija je uglavnom, unaprjeenje trgovine kroz paralelne procese ogranienja i liberalizacije. Polazna pozicija za izuavanje ovih fenomena je liberalizacija izmeu lanica integracije, dok u odnosu na tree zemlje postoje ili se uvode nove trgovinske barijere. Savremene regionalne integracije su funkcionalni oblici organizacije izmeu razliitih drava. Postoje i integracije koje nastaju iz vojno-bezbjednosnih, politikih, ekolokih i drugih razloga, ali i njihovih kombinacija. Dakle, regionalne integracije su specifian vid udruivanja razliitih ekonomskih, politikih ili geografskih prostora. Funkcionisanje regionalnih integracija je vremenom doprinijelo stvaranju mnogih teorija, od federalista, konfederalista, nacionalista, funkcionalista itd. Razlike su u dostignutom nivou politikih, demokratskih ili ekonomskih odnosa. Mjere na planu regionalnih integracija imaju cilj eliminaciju prepreka integracijama. Dalje, primjenjuju se i mjere harmonizacije, onda kada su integracioni procesi ve u zavrnim fazama. Strategijske ekonomske integracije su udruivanja drava (obino susjednih) u cilju zatite od nelojalnog uvoza, dok se druge mogu odnositi na integracije radi poveanja trgovinske razmjene geografski ili politiki bliskih zemalja u odnosu na ostale zemlje. Na stvaranje strategijskih ekonomskih blokova snano utiu i globalni ekonomski procesi. Federalne oblike integracija karakterie postojanje nadnacionalnih institucija, gdje god postoji mogunost efikasnijeg funkcionisanja centralnog (federalnog) nivoa. Tako i politika mo prelazi sa nacionalnog na nadnacionalni nivo. S druge strane, funkcionalisti se zalau za institucije koje e biti zajedniki voene od strane zemalja i u kojima e se reforme ka snanim integracijama deavati "korak po korak." Ovaj vid integracija podrazumijeva visok stepen komunitarnosti, tolerancije i prava na veto lanica integrisane zajednice. Funkcionalistima i federalistima su suprostavljeni nacionalisti. Oni preferiraju integracije uz zadravanje visokog stepena suvereniteta i nacionalnog identiteta lanica zajednice, pa stoga u pluralnim politikim drutvima esto opstruiu federaliste i funkcionaliste. Teorijski, postoji nekoliko osnovnih oblika ekonomskih integracija. Balasa je 1961. god. postavio koncept koji se sastoji od pet faza (oblika regionalnog udruivanja) kroz koje prolaze i u kojima se mogu nai regionalne integracije. Balasine faze integracija su iz sadanje perspektive zastarjele, ali su jo uvijek aktuelne zbog izuavanja doktrinarnih, istorijskih, ekonomskih i politikih pogleda, razloga i motiva nastajanja velikih integracija. Pored Balase za razvoj teorije evropskih integracija najzasluniji su Mid (Meade) i Timbergen sa radovima objavljenim 1953. i 1954. god. Sutina tih i ostalih pogleda na oblike organizovanja regionalnih ekonomskih integracija se moe sumirati u sljedeim strukturama:Zona slobodne trgovine je preferencijalni sporazum izmeu drava. On se odnosi na uklanjanje svih carinskih i kvantitativnih (necarinskih) ogranienja u trgovini izmeu lanica zone. Ovaj oblik udruivanja podrazumijeva da svaka drava zadri carinsku tarifu i trgovinske propise prema treim zemljama. Najvei nedostatak ovog oblika ekonomske integracije je pojava tzv. skretanja trgovine (trade deflection). Uvoz iz treih zemalja u zonu slobodne trgovine je voen trinim principima i neminovno se obavlja preko zemlje sa najmanjim carinskim optereenjem. Poslije procedure uvoza, zemlja lanica zone slobodne trgovine autonomno formira cijenu robe. To joj omoguava najkonkurentniju poziciju na cijelom podruju zone slobodne trgovine, ak i bez rasta produktivnosti rada. Kako trgovinska razmjena sa lanicama zone nema ogranienja takav oblik trgovine sa treim zemljama moe dovesti do povlaenog poloaja i naruiti trine odnose u zoni slobodne trgovine. Zato je kljuni problem funkcionisanja zone slobodne trgovine nain regulisanja pravila o porijeklu koja se primjenjuju na cjelokupan uvoz u zonu slobodne trgovine. Takoe, jedan od veih problema koji se mogu desiti u zoni slobodne trgovine je elaboriran u sljedeem primjeru. Pretpostavimo da tri zemlje odlue da formiraju zonu slobodne trgovine. Svaka od njih razliito formira nivo carina na uvoz poljoprivrednih proizvoda iz treih zemalja na sljedei nain: zemlja A 5%, zemlja B 10% i zemlja C 30%. Pretpostavimo da zemlja C eli zatitu domaih proizvoaa poljoprivrednih proizvoda, pa je zbog toga formirala visok nivo carina. Nakon odreenog vremena zemlja C je odluila da joj ciljno trite za izvoz njenih poljoprivrednih proizvoda bude zemlja A, upravo zbog niih uvoznih carina poljoprivrednih proizvoda. Problem se javlja kod ponovnog uvoza ovih roba u zemlju C, jer se sada njihova politika zatite domae poljoprivrede tretira kao protekcionistika, to u savremenim trgovinskim odnosima nije dozvoljeno. Pored poljoprivrede, konkretni problemi su esto prisutni u trgovini motornim vozilima, saobraaju, elektronskim ureajima i sl. Grafikon 2.1. prikazuje funkcionisanje zone slobodne trgovine. Na njemu se analizira situacija stvaranja zone slobodne trgovine izmeu samo dvije zemlje, i to referentne zemlje (zemlje domaina) i zemlje partnera koja je odluila da sa referentnom zemljom ue u ovu integraciju. Naravno, ovo je simplificirani primjer koji pretpostavlja brojna ogranienja i pretpostavke.

Grafikon 2.1.: Zona slobodne trgovine na primjeru dvije zemlje

U zoni slobodne trgovine zemlje lanice ukidaju meusobne carine, ali mogu zadrati zateene carinske stope za vanjsko trite. Zona slobodne trgovine uspostavlja novu situaciju u kojoj zemlja sa viim cijenama OPmax uvozi robe bez carinskog optereenja iz zemlje partnera u slobodnoj trgovinskoj zoni, po nioj cijeni OP. Najvea mogunost je uvoz cjelokupne proizvodnje iz zemlje partnera. Ova situacija je znaajna sa aspekta veliine zemalja. Zbog toga, ako je partnerska zemlja relativno manja od referentne zemlje, ona e moi ostvariti dodatni rast koji generie rast izvoza u drugu (ili druge) zemlje zone. Cijene u referentnoj zemlji e se uspostaviti na nivou svjetskih cijena, uveanih za iznos carine u zemlji partneru. Tako dolazi do stvaranja efekta "trade deflection" koji je rezultat novonastale situacije u kojoj zemlja partner obezbjeuje tranju u referentnoj zemlji, a istovremeno vri uvoz sa svjetskog trita. Ukupni efekti stvaranja zone slobodne trgovine izmeu zemalja zavise od odnosa ponude i tranje meu njima. Ali, vratimo se na formiranje cijena u zoni. Kada se ova dva trita fuzioniu, djelovanjem trinih zakona e neminovno doi do tzv. spillover efekata u sektoru cijena. Tako e cijene u referentnoj zemlji pasti na nivo P', dok e cijene u zemlji partneru porasti sa nivoa P na nivo P'. Dakle, ujednaie se cijene u obe zemlje, jer se poslije potpisivanja sporazuma nalaze u istom trinom sistemu. Poslije tog prilagoavanja proizvoai iz zemlje partnera e poveati proizvodnju sa 0Q5 na 0Q6. To e povoljno uticati na privredu ove lanice zone i popraviti njenu makroekonomsku poziciju (osnovna makroekonomska pretpostavka je, da eksterni rast proizvodnje djeluje na rast outputa, pad stope nezaposlenosti, rast akumulacije i stabilnost u sektoru cijena).Meutim, proizvoai iz zemlje partnera e i dalje kupovati koliine roba 0Q5, jer e ta lanica zone nastaviti uvoziti robe po svjetskim cijenama uveanim za carinu. rafirani pravougaonik prikazuje efekte od carina (za zemlju partnera) od realizacije uvoza sa svjetskog trita.

Neto efekti referentne zemlje su u suficitu koji izaziva efekat trade creation (zbir povrna dva rafirana trougla) i gubitak zbog pojave efekta trade diversion (povrina rafiranog pravougaonika), jer sav uvoz (Q2Q1) poslije ulaska u zonu dolazi iz zemlje partnera, a ne kao prije sa svjetskog trita. U stvari, zbog uloge zemlje partnera u zoni dolazi do ukupnog rasta uvoza u zonu slobodne trgovine za koliine 0Q5-Q2Q1. Ova razlika predstavlja efekat trade creation koji se u zoni javlja zbog uticaja partnerske zemlje.

Ve na prvi pogled je vidljivo da je zona slobodne trgovine sloena integraciona struktura. Prethodni primjer obuhvata zonu od samo dvije zemlje. Kod zona sa vie zemalja problemi poslije integracija se dodatno komplikuju, posebno ukoliko je rije o zemljama koje nemaju modernu i efikasnu izvrnu vlast i institucije (vlade, carinske slube, granine slube, organe bezbjednosti, komore i sl.). U tim sluajevima se dogaaju velike pekulativne preraspodjele izmeu lanica zone koje nisu rezultat dogovorene politike.

Carinska unija je oblik ekonomske integracije koji predstavlja sloeniju varijantu zone slobodne trgovine. Razlika se ogleda u primjeni carinske politike. U okviru carinske unije, lanice prema nelanicama unije formiraju zajedniku carinsku tarifu. Ovaj oblik integracija primjenjuje jedinstvenu uvoznu tarifnu politiku, zadravajui karakteristike zone slobodne trgovine u odnosu na njihovu unutranju razmjenu. Kljuna prednost carinske unije nad zonom slobodne trgovine je u tome to nema skretanja trgovine. Tako se uvoznici iz carinske unije i proizvoai iz treih zemalja spreavaju da za uvoz koriste zemlju sa najniim carinskim stopama. Druga prednost carinske unije je ostvarenje "velikog trita" i njegova konkurentnost. Dokazano je da eliminacija meusobnih carinskih trokova i harmonizacija prema ostatku svijeta obezbjeuje nie trokove, rast eksterne konkurentnosti i profita, te poboljava poloaj u meunarodnoj razmjeni roba i usluga.Zajedniko trite je karakteristino po uklanjanju preostalih trgovinskih barijera koje postoje u trgovini meu lanicama ove integracone strukture. Svi trini akteri na zajednikom tritu imaju jednaka prava i obaveze, bez obzira na zemlju porijekla ili mjesta gde je registrovano sjedite. Faktori proizvodnje imaju slobodu kretanja, isto kao i sami proizvodi kojima se trguje unutar zajednikog trita, pa je kretanje ljudi, kapitala, roba i usluga bre i efikasnije. Zajedniko trite predstavlja veliki izazov i grandiozno drutveno dostignue moderne epohe.Ekonomska i monetarna unija predstavlja najkompleksniju integracionu strukturu koja sa moe formirati u savremenom svijetu. Karakteristina je po tome to sve lanice prihvataju jedinstvenu valutu, a samim tim, i voenje zajednike monetarne politike. Isto tako, monetarna unija podrazumijeva saradnju zemalja lanica preko raznovrsnih politika koje se implementiraju na zajednikom tritu. Tako npr. u EU, kao najveoj i najkompleksnijoj ekonomskoj integraciji ima dvadesetak zajednikih (komunitarnih) politika. One se usaglaavaju na niim ili viim instancama odluivanja. Ovaj pristup zahtijeva visok stepen harmonizacije, posebno kod usaglaavanja fiskalne i kreditne politike. U ovakvim unijama centralne bankarske institucije su odgovorne za kretanja u monetarnoj sferi i kreiranje monetarne politike. Pored drugih poslova, one vre i kontinuiranu koordinaciju sa monetarnim vlastima zemalja lanica unije. Ekonomska i monetarna unija obino nastaje kao nastavak integracionih procesa u onim zemljama i zajednicama gdje je ve stvoreno zajedniko trite pa se na njemu kroz uvoenje jedinstvene valute ostvaruju dodatni sinergiki efekti.Ekonomska i politika unija predstavlja sveobuhvatniju integraciju federacije i njenih lanica (npr. SAD). Ekonomske i politike unije kao najsloeniji oblici regionalnih integracija konstituiu zajednike (centralne) politike i demokratske institucije. One vre funkciju upravljanja zajednicom i rjeavaju nadnacionalna pitanja. Suverenitet zemalja lanica je u ovakvom obliku organizovanja marginalizovan (uzmimo primjer uticaja drave Ohajo na SAD) Pored osnovnih, mogue su i modifikacije meunarodnih ekonomskih integracija, kao to su:Sporazum o preferencijalnoj carinskoj tarifi, koji podrazumijeva nie carinske stope u meusobnoj trgovini meu zemljama potpisnicama u odnosu na stope primjenjene za ostale zemlje. Preferencijali se mogu odnositi na ukupnu robnu razmjenu ili samo na odreene proizvode. Tako npr. drava A koja predstavlja veliko svjetsko trite ukida carine na uvoz roba koje su porijeklom iz drave B zbog geopolitikih ili ekonomskih razloga. Tada drava B stie povoljniju poziciju na tritu zemlje A, bez obzira na rast produktivnosti rada.Djelimina carinska unija se javlja u ranim fazama evolucije carinske ili ekonomske unije kada zemlje lanice zadravaju postojee stope carinskih tarifa na meusobnu trgovinu, a prihvataju zajedniku tarifnu politiku u odnosu na tree zemlje. Ovakav oblik carinske unije je nesavren i sluio je, uglavnom, kao prelazni period do stvaranja potpune carinske unije.

Na osnovu prethodno izloenog vidljivo je da u ekonomskoj praksi postoje raznovrsne mogunosti udruivanja meu dravama, koje imaju volju da dio svojih ingerencija i suvereniteta prenesu na supranacionalni nivo.

Postoji veliki teorijski i praktini fundus iz ove oblasti drutvenog ivota. No, proirena verzija moguih integracionih nivoa prema Balassi je rekapitulacija dogaanja u ovoj oblasti (tabela 2.2.)Tabela 2.2.: Nivoi ekonomskih integracija prema Balassi

Nivo Opis Karakteristike Primjer

0 Regionalna autarkija Bilateralni trgovinski Japan pri ulasku u Sporazum ASEANA Slobodna trgovinska zona Carine i kvote uklonjene ali NAFTA, EFTA

zadrane za tree zemlje B Carinska unija Carine i kvote interno uklonjene Mercosur-pokuaj

ali su zadrane carine prema integracije zemalja treim zemljama June Amerike C Zajedniko trite Sloboda kretanja faktora proiz- EU (prije EMU)

vodnje, roba i uslugaD Ekonomska unija Harmonizacija nacionalnih Zajednike politike;

politika i prenos ingerencija npr. u EU politika na nadnacionalni nivo konkurencijeE Monetarna unija Jedinstvena valuta i jedna EMU i ECB u EU centralna bankaF Fiskalna unija Harmonizacija poreskog Pojedine faze

sektora; fiskalni suverenitet razvoja EU G Politika unija Politike i demokratske SAD, Kanada, institucije na nadnacional- vajcarska nom nivouIzvor: Patrick M, Croweley, Before and Beyond EMU, Rantledge, London, 2002. god. 2.2. Modeli regionalnih integracija2.2.1. Statiki model regionalnih integracija

Teorijski aspekti carinske unije su u najveoj mjeri vezani za Vajnera (Viner, 1950.). On je prezentovao svoju teoriju u vremenu kada su u Evropi postojali razliiti interesi i pogledi u vezi evropskih integracija. Smatrao je da nediskriminatorska trgovinska politika bez barijera meu zemljama donosi korist za sve lanice integrisanog trita. Prema Vajneru, ovaj put je mnogo korisniji od akceptiranja bilateralnih trgovinskih ugovora ili sporazuma. Vajnerove teorije su zasnovane na dva zasebna koncepta: trade creation i trade diversion. Efekat stvaranja trgovine (trade creation) je pozitivni efekat integracija na drutveno blagostanje u granicama integrisanog prostora koji je rezultanta zamjene proizvodnje nekog dobra i njegove nabavke iz zemlje partnera koja ga efikasnije (i jeftinije) proizvodi. Efekat skretanje trgovine (trade diversion) se odnosi na realokaciju trgovine od treih, ka zemljama carinske unije (skuplji proizvoai nekog dobra). Ovaj efekat djeluje na pogoranje poloaja treih zemalja. Vajnerova teorija tvrdi da efekat stvaranja trgovine podie nivo blagostanja. Suprotno tome, skretanje trgovine smanjuje nivo blagostanja. Dakle, efeketi trade creation ili stvaranje trgovine su pozitivni efekti ekonomskih integracija na blagostanje u integrisanoj zoni, nastali zbog efikasnijeg korienja proizvodnih faktora. Efekti podrazumijevaju da zemlja A kupuje proizvod iz zemlje B, (lanice carinske unije) u kojoj je proizvod najjeftiniji jer je najefikasnije proizveden.

Efekti trade diversion (odvraenje trgovine) su negativne posljedice integracija na blagostanje u integrisanoj zoni, jer se faktori proizvodnje koriste sa umanjenom efikasnosti u odnosu na stanje prije integracije. Efekat trade diversion u carinskoj uniji postoji kada dvije zemlje lanice unije ne kupuju najkvalitetniji proizvod od treih zemalja, ve najjeftiniji (bez carinskih ogranienja) iz zemlje unije, koji nije proizveden na najefikasniji nain (tj. najefikasnijom upotrebom faktora proizvodnje). Vajner u svojoj teoriji pretpostavlja da je tranja neelastina, da postoji konstantnost trokova proizvodnje i zanemaruje efekte carinske politike na potronju. Ponuda je relativno elastina i ne postoji mogunosti robnih supstitucija. Dakle, u ovom modelu postoje znaajna ogranienja koja ipak nisu umanjila kredibilnost teorije.

Mid (Meade) u svoju teoriju uvodi analizu efekata carinske unije na potronju, to znaajno poveava njenu upotrebnu vrijednost i nauni kredibilitet. On novostvorenu trgovinu mjeri padom trokova po jedinici proizvoda. S druge strane, odvraanje trgovine mjeri rastom trokova po jedinici proizvoda. Takav pristup je doveo do sljedeih zakljuaka:

a) skretanje trgovine moe biti korisnije od stvaranja trgovine za potronju u dravi A koja daje preferencijalni tretman izabranim (preferiranim) dobavljaima.

b) ukoliko ne povea izvoz prema partnerima, drava uesnica integracije nee imati korist od trade creation (u odnosu na stanje prije integracije). Takva situacija sa stanovita partnera moe predstavljati skretanje trgovine.Ako pretpostavimo da drave A i B formiraju carinsku uniju, tada se trgovina izmeu drava A, B i C moe odvijati prema sljedeim varijantama: Prvo, u sluaju da ni drava A, ni drava B ne proizvode dobro, tada nema skretanja trgovine, a carinska unija se logikom trita snabdijeva od najjeftinijeg uvoznika. Drugo, ako drava A sama proizvodi referentno dobro (i to ini neefikasno) izbor izmeu domae proizvodnje i uvoza iz drave C e zavisiti od visine carinske tarife carinske unije.

U treem sluaju, referentno dobro se proizvodi u jednoj dravi carinske unije i to na najefikasniji nain. Ta drava isporuuje proizvod na zajedniko trite carinske unije i bez spoljnotrgovinske zatite.

Konano, kada obe drave koje su lanice carinske unije proizvode proizvod, ali na neefikasan nain, tada e drava sa najniom ekonomskom efikasnou snabdijevati cjelokupno trite unije (to e zavisiti od nivoa zatite zajednikom spoljnom tarifom). Mogue su jo neke nedovoljno reprezentativne kombinacije proizvodnje i carinske politike. Iz ovog najjednostavnijeg modela se vidi da se i mjerama carinske politike (prije svega visinama tarifnih stopa) moe izvriti realokacija trinih tokova odreenih proizvoda. U trinoj privredi carinska optereenja kao klasine protekcionistike mjere mogu stimulisati ili destimulisati domau proizvodnju. Sline posljedice su mogue i na tritima nelanica carinske unije. Dakle, moe se zakljuiti da se preko visina carinskih stopa za pojedine proizvode mogu realocirati gotovo svi proizvodni faktori, prije svega kapital i radna snaga, to carinskoj politici daje izuzetno vanu ulogu u sklopu mjera ekonomske politike.

U cilju objanjenja statike teorije carinske unije esto se koristi primjer evropskih integracija. Prema njoj, efekti skretanja i stvaranja trgovine se esto ponitavaju to onemoguava dominaciju jednog u odnosu na drugi efekat. Ipak, u brojnim naunim radovima dokazano je da su evropske intergacije uticale na stvaranje mnogo vieg nivoa trgovine zemalja lanica, u odnosu na efekte skretanja. Vajnerova teorija se uglavnom odnosila na statike momente analize carinske unije. Pored Vajnera i drugi ugledni ekonomisti su dali svoj doprinos u rjeavanju problema iz domena carinske unije i mjerenju njenih efekata u odnosu na kretanja drugih ekonomskih parametara. Tim problemom su se bavili i Timbergen (1962), Balassa (1986), Baldwin (1994), Egger (2000) ali i mnogi drugi, to jasno govori o trajnoj aktuelnosti analiza uticaja carinske politike na ekonomsku politiku. Pored analiza carinske unije Meade (1955) i Lipsey (1957) su preferirali istraivanje problematike skretanja i stvaranja trgovine.

Vajner je 1965. god. izloio teoriju po kojoj efekti stvaranja i efekti skretanje trgovine donose dobit zemljama lanicama carinske unije. Meutim, Vajner i drugi ekonomisti su smatrali da sklapanje sporazuma o carinskoj uniji umanjuje trgovinske barijere na globalnom nivou i doprinosi blagostanju svih svjetskih trinih aktera.

2.2.2. Dinamiki model regionalnih integracija

Dinamiki efekti ekonomskih integarcija su znaajni za integracije na svjetskom nivou. Posmatrano strukturno, ovaj model je sloeniji u odnosu na statiki. Dinamika teorija carinske unije na evropskom prostoru je karakteristina po manifestaciji razliitih ekonomskih efekata. Veina je konsekventna evropskim integracionim procesima. EU se suoava sa naruavanjem svoje makroekonomske stabilnosti, recesijama, naftnim okovima i svjetskim politikim krizama. Ona se u kontinuitetu zalae za uvanje i razvoj konkurentnosti kao temelja opstanka, rjeavanje problema trgovinskih barijera kroz standarde u trgovini itd. Zato se u analizama efekata evropskih integracija kroz mnoge primjere ukazuje na stvarne efekte skretanja i stvaranja trgovine. Dinamiki model determonie odnose prema kljunim subkomponentama razmjene, kao to su: ekonomija obima, efekti odnosa razmjene i rast konkurencije.Ekonomija obima. Integracije obezbjeuju rast trita, a vee trite ima vie ansi da bude ekonomski efikasnije i da bolje alocira proizvodnih faktora. Tako npr. velika trita omoguavaju kompanijama korienje komparativnih prednosti. Te prednosti proistiu iz efekata specijalizacije velikih trinih aglomeracija. To neminovno dovodi do rasta agregatne tranje i investicija, utie na pad fiksnih trokova koji zavise od veliine proizvodnih postrojenja. Djelovanje velikog trita pozitivno utie i na varijabilne trokove. Znaajni efekti se mogu aktivirati koncentracijom istraivanja i razvoja. Zemlje lanice integrisanog trinog prostora vre specijalizaciju svojih privrednih aktivnosti na osnovu dostupnih komparativnih prednosti. Oigledno je da i volumen carinske unije utie na stvaranje komparativnih prednosti. To dodatno multiplicira specijalizacije, stvarajui povoljne efekte ekonomije obima i privrede integrisanih zemalja generalno dovodi u bolju poziciju prema treim zemljama. Dakle, ekonomija obima je usko vezana za integracione procese. Vie od jednog vijeka, posebno na evropskom tlu, ekonomisti istrauju prednosti velikog trita, privredu velikog prostora i prednosti velikih postrojenja. Vano obiljeje ekonomije obima je u tome to investiranjem u vei obim proizvodnih kapaciteta padaju prosjeni trokovi i preduzea poveavaju svoj output. Takvo stanje poboljava makroekonomsku ravnoteu i eksternu konkurentnost. Dakle, ekonomija obima je povezana sa veliinama proizvodnih kapaciteta. No, za potronju uveanog obima proizvodnje neophodno je da raste i nivo agregatne tranje. Jedno od rjeenja za poveanje plasmana mogue je pronai u stvaranju veih trinih prostora, preko ekonomskih regionalnih integracija. Tako se dolazi do uzrono-posljedine veze meudravnih integracionih procesa i ekonomije obima. S jedne strane, integracije utiu na smanjenje cijena, rast outputa i kupovne moi, dok s druge strane djeluju na rast trinog potencijala koji moe da apsorbuje uveanu proizvodnju. Na ekonomiju obima djeluju trokovi dravne administracije. Svaka integracija na meudravnom nivou dugorono donosi konkurentsku prednost i korist za sve drave integracije. Nii prosjeni trokovi administracije po jedinici outputa ine proizvodnju na integrisanom prostoru konkurentnijom. Kada je rije o razvoju, posebno "visokih tehnologija" nesporno je da rast outputa utie na pad uea istraivako-razvojnih trokova po jedinici proizvodnje. Navedene ekonomske zakonitosti djeluju na kretanja kapitalnih trokova po jedinici outputa. Na mikroekonomskom planu ekonomija preduzea se kontinuirano bavi efektima efikasnosti i produktivnosti, s jedne, i rasta outputa zbog investiranja u vee kapacitete, s druge strane.

Principi ekonomije obima vrijede za svaki geografski prostor. Na bilo kojoj lokaciji u svijetu vrijedi zakonomjernost da trokovi kapitala rastu sporije od kapaciteta i outputa postrojenja. Jer, npr. postrojenja koja imaju tri puta vei kapacitet u odnosu na neka druga, kotaju manje od tri puta u odnosu na uporedni manji kapacitet. Sve navedeno ukazuje na izuzetan znaaj stvaranja velikih trita na kojima se mogu valorizovati efekti ekonomije obima. Drugo, uloga ekonomije obima u ekonomskim integracijama je multifunkcionalna, jer zavisi od heterogenih kategorija (kapacitet proizvodnje, trokovi administracije itd.). Posebno je interesantno, kako formiranje carinske unije dovodi do pozitivnih efekata ekonomije obima. S druge strane, ekonomiste posebno interesuju bilansi prihoda i trokova meu lanicama carinske unije poslije njenog uspostavljanja i njihove reperkusije na robne plasmane izmeu drava, te ukupne efekte na ekonomiju obima. Rast konkurentnosti. Integracioni procesi prouzrokuju rast konkurencije, koju prate odgovornost u politici cijena, produktivnosti rada i tehnikim unapreenjima, aktivniji odnos prema potroaima itd. Samo ovakav pristup moe donijeti uspjeh i opstanak na novom integrisanom tritu. Pozitivne efekte od jaanja konkurencije na velikim tritima mogu osjeati i zemlje izvan integrisane zone, posebno zbog efekta na sniavanje izvoznih cijena. Efekti odnosa razmjene. Odnos razmjene predstavlja relaciju izmeu uvoznih i izvoznih cijena. Kada npr. zemlja povea svoje izvozne cijene, odnosi razmjene e se poboljati. Isti sluaj e se desiti kod smanjenja uvoznih cijena. Carinski sistem moe izvriti pritisak na aktere u pravcu smanjenja cijena, a u cilju jaanja konkurentnosti na integrisanom tritu. to je regionalna integracija ira, to su vee mogunosti da se postigne uspjeh, a postie se i snaniji uticaji na dobrobit potroaa.Efekti bliske meudravne saradnje. Mnogobrojne su prednosti i koristi koje od bliske meudravne saradnje mogu ostvariti drave lanice regionalnih integracija. Sinergija ovih efekata stvara konkurantsku prednost i otvara mogunosti brojnih inicijativa za integrisane drave nakon uspostavljenih regionalnih integracija. Tako se npr. otvaraju perspektive za intenzivnije i efikasnije investiranje, zajednika ulaganja, istraivanje i razvoj i sl. Bolji rezultati se postiu i na polju razvoja novih tehnologija, mobilnosti radne snage i brzini transfera ostalih proizvodnih faktora. Sve ovo povoljno djeluje na eksternu konkurentnost, to lanicama integracije omoguava da teritorijalno manje ili slabije razvijene zemlje dovedu u podreen poloaj. Ove teorije i primjeri jasno ukazuju na osnove teorije i praktine ekonomske postavke primjenjene u razvoju EU, najsnanije, najdinaminije i najkompleksnije ekonomske integracije na svijetu.

2.3. Teorijske osnove carinske unije 2.3.1 Analiza carinske ravnoteeCarinska optereenja snano djeluju na ekonomske parametre, pa i na pojedinanu, gransku i agregatnu konkurentnost trita i realokaciju nacionalnih privrednih resursa. Ovo se posebno manifestuje kada se uvode promjene postojeih carinskih reima, koji u praksi mogu biti manje ili vie liberalizovani, ili suprotno tome, dolazi do uvoenja carinskih protekcionistikih mjera. Da bi se mogao utvrditi uticaj ukidanja ili uvoenja carinkih optereenja neophodno je determinisati ravnotenu situaciju, sa ili bez carina, ali i druge efekte koji prate takve situacije. Ukoliko se posmatra dijagram 2.3., vidi se da domau ponudu S predstavlja linija (krivulja) koja se kree u desno i prema gore, dok je tranja prikazana silaznom linijom D. Ponuda iz ostatka svijeta S1 je beskonano elastina zbog toga to (pretpostavka) postoji ogromna koliina roba u svijetu koje se nude za referentno trite i to po cijeni P1. Ukoliko trite funkcionie u sistemu slobodne trgovine, to znai da u njemu nema carinskih optereenja, cijena na domaem tritu e biti izjednaena sa svjetskom cijenom. U takvoj situaciji domaa potronja e iznositi 0Q1 od ega je proizvodnja domaih firmi 0Q2, dok je sa Q2Q1 predstavljena koliina uvezene robe.

Iz dijagrama je vidljivo da se uvoenjem carina na uvoz inostrana ponuda formira na novom nivou S2. Ova fundamentalna promjena djeluje na smanjenje potronje i poveanje proizvodnje na domaem tritu. Zbog ega se ovo deava?Novo stanje na strani tranje prouzrokovano je potroakim gubicima koji nastaju radi poveanja cijena. Jer, u sluaju zadravanja istog nivoa agregatne tranje, dodatne trokove proizvoda, odnosno njihove vie cijene na domaem tritu nastale kao posljedica uvoenja carina, plaaju krajnji potroai. U ovom sluaju potronja e se smanjiti na Q3 jer e potroai za istu vrijednost dohotka (pojedinanog, granskog ili agregatnog) moi kupiti manju koliinu proizvoda. Na strani ponude (u irem smislu ponuda izraava stanje proizvodnih kapaciteta) nastaje tzv. proizvoaev viak, zato to su cijene proizvoda iz inostranstva uveene za iznos carinskih dabina i u novim okolnostima iznose P2. Nova situacija utie na rast konkurentnosti domaih proizvoaa jer su njihovi proizvodi sada jeftiniji u odnosu na uvozne. Sve ovo utie na pomak linije (krivulje) ponude koja se pomjera udesno prema gore, to poveava domau proizvodnju za Q2Q4, diui je na nivo 0Q4.

Grafikon 2.3.: Simplificirana analiza carinske ravnotee

Dakle, vidljivo je da e proizvoai poveati domau proizvodnju a domai potroai smanjiti dotadanju potronju. Uvoenje carina e smanjiti uvoz proizvoda koji e sa nivoa Q2Q1 pasti na Q4Q3. Razlog ove makroekonomske promjene je injenica da je na tritu dolo do pada domae potronje i rasta domae proizvodnje. Gubitak potroaevog vika je povrina P1P2CB, dok se redistribucijom dolazi do efekata u korist proizvodnje (jer raste proizvoaev viak) predstavljen povrinom P1P2DA. I konano, dolazi do dobitka budetskih prihoda prikupljenih od carinskih dabina koji je predstavljen povrinom DCFE. Carinski prihodi se preko dravnih transfera mogu preraspodijeliti i u potronju (ojaati agregatnu tranju) i amortizovati potroaeve gubitke zbog uvoenja carina. Naravno, ovdje ne ulazimo u vanekonomske sfere ove problematike, ali treba rei da ovaj pristup (i u sluaju da su potroai kompenzovani) vodi prema etatistikom uplitanju drave u ekonomiju. Neto gubici su predstavljeni trouglovima ADE I BCF. Povrina prvog predstavlja dodatno naprezanje privrede u vidu dodatnih trokova zbog rasta outputa za Q2Q4, dok povrina drugog trougla predstavlja gubitak potroaevog vika (pod pretpostavkom da e svi prihodi od carina biti preraspodijeljeni u potronju) koji se javlja zbog smanjenja potronje Q1Q3. U ovom primjeru se radi o najjednostavnijem obliku preraspodjele. Meutim, u praksi nije realno oekivati da se svi carinski prihodi usmjere na jaanje agregatne tranje jer drave uvode carine radi stimulacije domae proizvodnje i poveenja budetskih prihoda. Realnije je pretpostaviti da e se dio carinskih prihoda usmjeriti i u druge namjene, ak i subvencioniranje domae proizvodnje (ukoliko je to mogue realizovati zbog sporazuma sa WTO). Iz ovog primjera se uoava kako se protekcionistikim mjerama moe poveavati domaa proizvodnja, preko ivotnog standarda graana.

Dalje, na dijagramu je predstavljena jedna varijanta nagiba krive ponude i tranje. Ako je ponuda vie nagnuta prema gore lijevo a tranja nagnutija prema gore desno, tada su potrebna mnogo vea carinska optereenja za postizanje manjih promjena u proizvodnji, potronji i prihodima od carina. I konano, udaljenost linija ponude i tranje od apscise ili ordinate odreuje status trita u meunarodnoj razmjeni. Ako bi dolo do translacije dijagrama u desno od prezentovane pozicije, tada e privreda imati manju uvoznu zavisnost jer e domaa proizvodnja 0Q2 ili 0Q4 relativno porasti u odnosu na uvoz Q4Q3 ili u odnosu na ukupnu potronju 0Q1 ili 0Q3.

2.3.2. Promjene koje donose sporazumi o slobodnoj trgoviniVajner je meu prvima uoio razliku na tritu, prije i poslije sporazuma o slobodnoj trgovini. Ta razlika se uglavnom odnosi na lanice ekonomske integracije i nelanice integracije koje sa njom imaju trgovinske veze. Sljedee to Vajner uoava je da se proizvodnja neminovno dislocira sa podruja viih trokova na podruja koja mogu obezbijediti nie trokove proizvodnje. Rije je o zemljama partnerima, tako da je efekat koji nastaje "de facto" efekat stvaranja trgovine (trade creation). Zbog toga dolazi do rasta isporuka sa podruja niskih, prema podrujima viih trokova proizvodnje. Ovo Vajnerovo stanovite se moe komparirati sa aktuelnom situacijom u EU. Naime, stope rasta u novoprimljenim zemljama Zajednice su znatno vie nego kod "starosjedilaca". Kada se tome doda injenica da su u novoprimljenim zemljama faktori proizvodnje nii nego u starim razvijenijim lanicama, onda se moemo sloiti sa Vajnerom koji kae da nii trokovi proizvodnje utiu na efekte stvaranja proizvodnje i efekte stvaranja trgovine.

No, vratimo se na analizu osnovnih kontura Vajnerove teorije. U tom modelu se obino radi o primjeru uvoza iz nelanice u zemlju lanicu integracije. U takvoj situaciji poslije ukidanja meusobnih carina proizvodi zemlje uvoznice postaju konkurentniji, to oigledno predstavlja skretanje trgovine (trade diversion).

Efekti na uvoz roba iz zemlje koja je potpisala ugovor o zoni slobodne trgovine ili carinske unije prikazan je na grafikonu 2.4. Pored nekih drugih ogranienja, model podrazumijeva indiferentnost potroaa na zemlju porijekla proizvoda. Pored svjetske ponude proizvoda prikazane krivom (pravom) S1 koja je beskonano elastina, pretpostavimo da je i ponuda proizvoda drave lanice integracije (partnera, lana unije) prikazana krivom (pravom) S2 isto tako beskonano elastina. Ponuda partnera u sluaju carinskog optereenja je prikazana kao S3. U tom sluaju svjetske cijene se formiraju na nivou P1, a cijene partnerske drave na nivou P2. U sluaju postojanja carine (P3P2), partner nudi robu po cijeni P3, dok se njegova ponuda formira na nivou S3. Grafikon 2.4.: Efekti stvaranja i skretanja trgovineDok se nije uspostavila carinska unija uvoz je dolazio iz najjeftinijeg izvora, a cijene na domaem tritu su bile formirane prema svjetskim cijenama OP2 koje su bile uveane za iznos carina. U toj situaciji potroai kupuju koliine roba u iznosu 0Q3 a domai proizvoai proizvode output u iznosu koji predstavlja du 0Q4. Ovo zahtijeva da se uvoz na domaem tritu kree u nivou Q3Q4. Konano, ova trina situacija budetu zemlje domaina donosi prihode od carina u vrijednosti koja je prikazana povrinom BCEF.

Dakle, pri formiranju carinske unije ili zone slobodne trgovine dolazi do eliminacije carina izmeu zemalja lanica unije ili zone, ali se zadravaju carine prema treim zemljama. U takvoj situaciji neminovno dolazi do smanjivanja cijena za robe koje dolaze iz partnerskih zemalja. Sa nivoom 0P2 oni su jeftiniji u odnosu na cijene 0P3, odnosno, ako je 0P2 manje od 0P3, cijene imaju trend pada. U tom sluaju se cjelokupan uvoz obezbjeuje od partnera unije-zone. Koliina uvoza raste na Q5Q6, to predstavlja efekat skretanja uvoza u koliinama Q4Q3 (uvoz sa svjetskog trita za partnere unije-zone). Ali, dolazi i do stvaranja trgovine za koliinu Q6Q4, jer se roba kupuje u partnerskim zemljama. Istovremeno, raste potronje za Q3Q5 i stvara se potroaev viak predstavljen povrinom P2P3CD. Ipak, promjena nije mogua bez gubitaka proizvoaevog vika koji je predstavljen povrinom P2P3BA. Ovaj oblik integracije utie na gubitak carinskih prihoda koji je predstavljen pravougaonikom BCEF.

Sa prethodnog grafikona se lako uoava da su efekti proizvodnje i dobit potroaa omeeni trouglom ABG, dok oblast trougla CDH predstavlja efekat potronje koji je nastaje stvaranjem trgovine. Gubitak carinskih prihoda (pravougaonik BCEF) se dijeli na povrinu pravougaonika BCHG koja predstavlja gubitak prihoda od carina koji gubi referentna zemlja (zemlja domain) koja je prihvatila participaciju u carinskoj uniji (stvara se potroaki viak zbog pada cijena), i na drugi dio, povrinu pravougaonika GHEF. Ova oblast je gubitak prihoda od carina koji nema uticaja na potroae, iako predstavlja efekat skretanja trgovine sa konkurentnijih proizvoaa iz ostatka svijeta. Zemlja partner je sada takoe odgovorna i za stvaranje trgovine koje je predstavljeno koliinom Q4Q1 koja se stvara pod povoljnijim uslovima nego to to mogu uiniti domai proizvoai u referentnoj zemlji. Sve ovo opredjeljuje domae proizvoae na proizvodnju onih proizvoda za koje posjeduju tzv. konkurentske prednosti.

Da rezimiramo, efekti promjena pojeftinjuju proizvodnju iz zone (unije), jer proizvodi zemalja partnera postaju jeftiniji i konkurentniji. Raniji uvoz se kompenzira od zemlje partnera. Istovremeno se smanjuje domaa proizvodnja, dok potronja na domaem tritu raste. Ovo je rezultat niih cijena (uz pretpostavku da je na tritu zadrana ista kupovna mo). Tako rastu potroaev viak (potronja), proizvoaev gubitak i gubitak prihoda od carina (pretpostavka da se integracijom potpuno ukidaju carine).

Oigledno je, u ovom primjeru padaju cijene na domaem tritu, ali dolazi do pada domae proizvodnje i pada budetskih prihoda (u stabilnoj privredi se situacija mora stabilizovati). Vidljivo je da su efekti carinske unije vei ako su prije integracija carinske stope na uvoz bile vee. Isto tako, gubici zbog skretanja trgovine su direktno proporcionalni razlikama u proizvodnim trokovima zemalja partnera i ostatka svijeta. Mogue je izvlaiti i druge, manje relevantne zakljuke. Uglavnom, u svim situacijama kada se drave odlue na integraciju carinskog sistema, prije i poslije formiranja carinske unije moraju se seriozno analizirati sve relevantne injenice i utvrditi efekti stvaranja i skretanja trgovine.Konano, kakvi su efekti od formiranja carinske unije? Odgovor je u analizi sljedeeg grafikona. U ovom sluaju emo analizirati stanje drava koje potuju pravila GATT, odnosno WTO. U takvoj situaciji nema poveanja postojeeg nivoa carinske zatite. Ako u ovom primjeru analiziramo zemlju lanicu EU, tada moemo pretpostaviti nivo carine kao aritmetiku sredinu dotadanjih carinskih stopa.

Grafikon 2.5: Grafiki prikaz funkcionisanja carinske unije

U referentnoj zemlji (domainu) na desnom panelu je dolo do pada cijena sa Pmax na CET. Takva situacija prouzrokuje rast uvoza sa Q2Q1 na Q4Q3 i efekta trade creation u oblasti rafiranih trouglova. Isto tako, pojavljuje se i efekat na blagostanje koji oznaava povrina rafiranog pravougaonika, zbog skretanja proizvodnje sa svjetskog trita na proizvode iz partnerske zemlje. U zemlji partneru na lijevom panelu rastu cijene zbog poveanja nivoa zatite. To e dovesti do smanjenja potroaevog vika kojeg predstavlja povrina pravougaonika CETBAP i porasta proizvoaevog vika CETCAP, odnosno, novonastala situacija odgovara zemlji partneru jer ona izvozi svoje proizvode u zemlju. Ukoliko se ovaj model posmatra u kontekstu evropskih integracija, treba rei da su u njega uneene neke pretpostavke, organizaciona i druga ogranienja. No, bez obzira na to, model je dovoljno relevantan za prosuivanje o postignutim integracionim efektima.

Ipak, za detaljne analize se koriste ekonometrija i modeli. Komparativne analize istrauju pozitivne efekte evropskog trita. Kompleksne makroekonomske analize ukljuuju i druge faktore, kao to su npr. kretanja monetarne sfere i cijena, promjene nivoa dohotka, produktivnosti rada itd. I na kraju, ne moe se zanemariti da procesi evropskih integracija, koliko god za neupuene predstavljaju rezultat velikih politikih odluka, ipak imaju snanu naunu i teorijsku podlogu, snaniju nego to to javnost poznaje. Nesumnjivo, veliki ekonomisti su ovim procesima dali mnogo, ali je nesporno i to da su integracioni procesi za njih bili veliki izazov i ansa za profesionalnu afirmaciju. Praktini i teorijski aspekti ove problematike su aktuelni i danas, posebno u valorizaciji efekata provoenja politke proirenja EU. 2.4. Istorija evropskih i drugih integracijaEvropska zajednica je nastala 1957. god. kao carinska unija, da bi poslije carinske stope, kvantitativna ogranienja i druge necarinske barijere meu lanicama fazno smanjivane i ukidane. Prema treim zemljama je uspostavljena zajednika tarifna politika (CET). Kada je 1992. god. dolo do uspostavljanja jedinstvenog evropskog trita ukidanja svih necarniskih barijera i sprijeavanja favorizovanja domae proizvodnje u odnosu na druge zemlje. Uglavnom, potpuno je jasno da su regionalne ekonomske integracije poslije Drugog svjetskog rata postale osovina sistema meunarodne trgovine i jedan od kljunih stubova globalizacije. Evropska zajednica 1973. god. zajedno sa drugim lanicama Evropske zone slobodne trgovine EFTA formira zonu slobodne trgovine FTA. Ukidaju se sve trgovinske barijere za proizvode izmeu lanica ove asocijacije. Ipak, lanice EFTA su zadrale uvozne carinske stope prema treim zemljama. Zato je, u cilju spreavanja uvoza roba u EZ preko zemlje sa najniom carinskom stopom, FTA bila primorana da trgovinsku liberalizaciju limitira na proizvode lanica asocijacije. Zadravanje carinskih stopa od strane EFTA je bila velika prepreka punoj liberalizaciji spoljnotrgovinskih odnosa EZ i svijeta.

Inae, evropska zona slobodne trgovine je nastala potpisivanjem akta na Konferenciji u tokholmu 1960. god. i prihvaena od Velike Britanije, Austrije, Danske, Norveke, vedske, Portugala, vicarska i Lihtentajna. Ciljevi EFTA su bili manje ambiciozni u odnosu na EEZ. Sporazum se, uglavnom, odnosio na robe koje su lanice proizvodile i razmjenjivale. EFTA-i kasnije pristupaju Finska i Island. Sve ovo dovodi do stavljanja u prvi plan specifinosti i razliitosti meu zemljama lanicama, jer su mnoge od njih geografski udaljene a postojale su i razlike u teritorijalnoj veliini, heterogenoj strukturi privrede itd. ak su razlike u razvijenosti i strukturi instalirane industrije bile izraenije nego meu zemljama EEZ. Ipak, najvee razlike su bile u tome to je sastav EEZ bio homogeniji u odnosu na lanice EFTA (funkcionisala "po volji" Velike Britanije). Obe integracije su meusobno bile najvei trgovinski partneri o emu svjedoe brojni sporazumi o zajednikoj ekonomskoj i trgovinskoj saradnji. Kako je vrijeme prolazilo EEZ i EFTA (ponekad i na suprostavljenim pozicijama) su sve vie postajale strateki ekonomski partneri. Zato je bilo neizbeno da, kada Velika Britanija, Irska i Danska zatrae prijem u EZ, Zajednica sa ostalim lanicama EFTA potpie razliite trgovinske sporazume. Na toj osnovi i radi kasnijeg usaglaavanja, 1977. god. dolazi do ukidanja carina na industrijske robe u meusobnoj trgovini izmeu EFTA i EEZ. est godina kasnije su uklonjene carine na poljoprivredne proizvode, to je ojaalo evropsku poljoprivredu u uvrtilo CAP. Sljedee godine se odravaju sastanci izmeu lanica EFTA i EEZ u Luksemburgu na kojima se raspravlja o modalitetima nastavka budue saradnje. Dvije evropske megaintegracije ire saradnju na infrastrukturu, projekte iz privrede, zajednike politike, razvoj novih tehnologija, tehniku i drugu standardizaciju itd. Poslije prijema u Zajednicu Austrije, Finske i vedske 1995. god. u EFTA ostaje svega nekoliko zemalja: Norveka, Island, vicarska i Lihtentajn. Dalji razvoj EFTA se nije mogao predvidjeti jer je bio pod snanim ekonomskim, pa ak i politikim uticajem EU. U stvari, moglo se pretpostaviti da e Zajednica imati dominantan uticaj na obim, strukturu i dinamiku odnosa sa EFTA, to su budui dogaaji i potvrdili. Znaajno mjesto u evropskim integracijama ima formiranje Evropskog ekonomskog prostora koji je dodatno produbio odnose meu zemljama Zajednice i EFTA. Poslije njegovog potpisivanja, otvoren je prostor jaanja ekonomske saradnje ovih evropskih asocijacija. Tako su svi mogli nai interese: zemlje koje su u EFTA a ele ui u Uniju i zemlje koje nisu zainteresovane za lanstvo. S druge strane, zadovoljene su lanice Unije koje nisu i ne ele biti lanice EFTA. Praktino, slobodna trgovina je najvie odgovarala zemljama EFTA koje nisu eljele lanstvo u Uniji. Ovaj sporazum je potpisalo dvanaest lanica Unije i sedam lanica EFTA. No, fokusirajmo se sada na istorijski razvoj evropskih regionalnih integracija. Kako su tekli dogaaji vezani za integracije i kako ih moemo sistematino razvrstati? Ako se prihvati najoptija podjela od poetnih ideja do danas, razvoj evropskih integracija prolazi kroz nekoliko karakteristinih i istorijski homogenih perioda: Period do Prvog svjetskog rata. Period do 1945. godine. Period poslije Drugog svjetskog rata.

Moderna epoha razvoja EU i njena globalna uloga.

Period razvoja do 1945. godine. Veliki dio teritorije EU je prostor koji je nekada pripadao Rimskom carstvu. Rimski novac se moe nai na velikom broju arheolokih lokaliteta na podruju Zajednice. I prostori buduih proirenja su bogati istorijskim spomenicima iz vremena starog Rima. Moe li se zato EU uporeivati sa Rimskim carstvom? Mogu li se komparirati rimski novac i evro? Da li izmeu njih preovladavaju razlike ili slinosti? Ove i druge dileme govore da ideje evropskih integracija nisu nove (kao to to tvrde neki politiari) i da bi, ako bi detaljno analizirali istoriju Evrope nali mnotvo argumenata o postojanju milenijumske evropske ideje. Uglavnom, kroz istoriju, ideje integracija su lansirane iz Rima, Pariza, Bea, Berlina i napokon Brisela. Snani motivi ujedinjenja evropskih ekonomskih potencijala su postojali jo u vrijeme Francuske buroaske revolucije, perioda industrijske revolucije itd. Ova druga je dovela do epohalnih tehnikih pronalazaka, dovela do prve specijalizacije rada i uticala na rast produktivnosti rada. Te drutvene promjene su ve tada zahtijevale zajednitvo prilikom upotrebe faktora proizvodnje na nacionalnom i kontinentalnom nivou. Francuska revolucija mijenja svijest o evropskom zajednitvu, rui predrasude na putu boljeg funkcionisanja partnerskih nacionalnih ekonomija. Postrevolucionarne reforme donose vee slobode kretanja ljudi i proizvoda, ubrzavaju izgradnju infrastrukture itd. Sve to stvara nove meunacionalna zanimanja. Velika Britanija koristi dostignua industrijske revolucije i jaa saradnju sa najrazvijenijim evropskim ekonomijama. Tako trgovinska razmjena izmeu Njemake, Francuske, Velike Britanije i drugih zemalja rapidno raste.Ipak, bilo je i "traginih istorijskih primjera evropejstva" kao onaj iz vremena vladavine Napoleona koji priziva integrisani kontinentalni sistem, karakteristian po uvoenju izolacije britanske trgovine. Napoleonovi ratovi, koliko god bi se "umotavali" u floskule o evropejstvu, bar primarno nisu bili voeni idejama ekonomske emancipacije. Ipak, treba naglasiti da je poslije njih na evropskom tlu dolo do uspostavljanja ekonomske stabilnosti, koju je pratila i valutna stabilnost najrazvijenijih evropskih privreda toga vremena.Tokom 1860. god. potpisan je Sporazum o trgovini u Evropi (Cobden-Chevalier sporazum) koji Francuskoj omoguava kupovina kvalitetnijeg elika iz Velike Britnije po normalnim cijenama. Dalje, na Berlinskom kongresu 1878. god. Austrija je dobila pravo aneksije Bosne i Hercegovine. Bez obzira na, istorijski gledano, okupacionu sutinu odluke, ne moe se zanemariti njena ekonomsko integrativna komponenta. Jer, tendencije irenja razvijenih evropskih sila na istone granice su uvijek bile neupitne. Ali, evropska istorija proirenja i integracija bogata je i drugim dogaajima. Od kraja devetnaestog vijeka pa do Prvog svjetskog rata raaju se razni prijedlozi o evropskim integracijama (iz Njemake, Italije, vicarske i dr.). Maarska predlae osnivanje Centralne evropske unije. Tokom 1888. god. Francuska pokuava napraviti carinsku uniju sa Njemakom. U decenijama izmeu dva vijeka u Njemakoj sazrijeva ideja o velikom ekonomskom prostoru. Pobornici su politiari, industrijalci i naunici koji zbog poetka aktivnosti na stvaranju velikog evropskog ekonomskog prostora tokom 1904. god. osnivaju "Srednjoevropsko privredno okruenje." Ova asocijacija je usmjerena da, pored ekonomskih, afirmie i njemake nacionalne interese. Iako je to istorijski period u kojem na svjetskoj i evropskoj sceni dominiraju konflikti globalno-politikog i neekonomskog karaktera, ipak treba priznati injenicu da se tadanje ideje i rasprave o velikom tritu, specijalizaciji i stvaranju komparativnih prednosti evropskih zemalja, veoma malo razlikuju od dananjih. Ve je reeno da tokom Prvog svjetskog rata Friedrich Naumann, njemaki politiar i lan Rajhstaga pravi Program uspostavljanja srednjoevropske ekonomske zajednice (Mitteleuropa). Projekat je, iako po sadrini ekonomski, bio ideoloki suprostavljen britansko-francuskom savezu.Period poslije Prvog svjetskog rata bio je optereen svjetskim krizama, prije svega ekonomskim, te dogaanjima u Njemakoj koja su opredjeljivala svjetske tendencije. Tokom 1923. god. grof Riard Nikolaus E. fon Kudenhov-Kalergi, osniva Panevropski pokret u cilju uspostavljanja evropske savezne drave, bez obzira na posljedice Prvog svjetskog rata. U mnogim zemljama se stvaraju pan-evropske politike organizacije. One promoviu ideje politikog ujedinjenja Evrope. Panevropski manifest iz 1923. god. proklamuje udruivanja evropskog kontinenta u jedinstveno carinsko i privredno podruje. Izmeu dva rata u Evropi su promovisane mnoge pan-evropske ideje i pokreti. Jedna od njih je i inicijativa poznata kao "Brianov plan" predloen od francuskog meuratnog ministra spoljnih poslova Aristida Briana (lana Panevropskog pokreta). Njega je podrao njemaki politiar Gustav tresman. tresman je 1929. god. prvi dao ideju o zajednikoj evropskoj valuti. Brian je iste godine na Skuptini Lige naroda izjavio da izmeu naroda Evrope, ija je geografska situacija takva, kakva je, mora postojati federalni savez. Njega ovlauje 27 evropskih dravnika da sastavi plan, odnosno, memorandum za evropske vlade. Memorandum o organizaciji sistema evropske federalne unije je predviao ugovor o osnovnim principima, osnivanje Evropske konferencije i stalni politiki odbor. Projekat su podrali tresman i manje evropske drave. Velika Britanija i Italija su bile protiv inicijative. Svjetska kriza je ubrzala realizaciju koncepta nacionalnih drava i projekat je pao u zaborav. Evrointegracije su i dalje fundamentalni cilj najjae evropske ekonomske sile. Ali, ovoga puta je njemaka ekonomska ideja bila podreena mranoj ideologiji. Ipak, iz meuratnog perioda izdvajaju se mnogi pokuaji stvaranja ekonomskih integracija. Jedan od njih je tekst Wernera Daitza iz 1936. god. Ovaj industrijalac i ef odjeljenja za spoljnu trgovinu u Ministarstvu spoljnih poslova nacistike Njemake eksplicitno se zalagao za osnivanje Centralnog organa za evropsku privredu velikog prostora. Za evropski ekonomski prostor se tokom 1940. god. zalagao i lan uprave Njemake banke Herman Jozef Abs. On je u govoru na Njemakom institutu za bankarstvo i nauku o bankarstvu (25. 10.1940.) rekao da evropski prostor prua velike mogunosti za ekonomski isplative poslove, da bogati susjedi Njemake imaju velike mogunosti za izvoz svog kapitala i da se samo treba zamisliti nad izgradnjom saobraajne infrastrukture potrebne za ispunjavanje zahtjeva velikog ekonomskog prostora. Interesantno je da je ovaj ekonomista ak i poslije kapitulacije (iako je tokom rata za Njemaku obavljao funkcije najvieg ranga u oblasti finansija) radi na poslovima obnove a 1976. god. postaje poasni doivotni predsjednik Njemake banke. Mnogi poslijeratni istoriari su smatrali da je ponienje Njemake poslije Prvog svjetskog rata doprinijelo novim krizama i zastojima u realizaciji ideja ekonomskih integracija u meuratnom periodu. Dolazilo je do eskalacija neprijateljstava izmeu starih i novoformiranih drava, pao je Zlatni standard itd. este recesije su djelovale na rast inflacije i poveanje nezaposlenosti. Sve je kulminiralo Velikom ekonomskom krizom 1929. god. Zato su kreatori svjetske politike poslije Drugog svjetskog rata poraenu Njemaku odmah prigrlile u zajednicu evropskih naroda. Ona je odmah postala njen ravnopravan partner, participirajui u Maralovom planu obnove Evrope. Poziciju Njemake i moguu sudbinu zajednice evropskih naroda najbolje opisuje Fridrih fon Hajek kada kae "da je budunost Engleske povezana sa budunou Evrope, i dodaje, dopadalo se to nama ili ne, budunost Evrope e se najveim dijelom odluiti onim to e se dogoditi u Njemakoj." Dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju dalje kae da "naa stremljenja moraju biti upravljena prema ponovnom pridobijanju Njemake za one vrijednosti na kojima je sagraena evropska civilizacija." Danas je Njemaka jedna od vodeih zemalja u EU i njen najvei neto finansijski kontributor. Period poslije II svjetskog rata. Nakon skoro jednog vijeka nepovoljnih uslova za odvijanje integracija i dva svjetska rata koja su se dogodila u meuvremenu, evropski narodi su bili spremni za zajedniki korak naprijed. Krajem II svjetskog rata (1944) odrana je finansijska i monetarna konferencija u Breton Vudsu na kojoj su osnovane globalne finansijske institucije Meunarodni monetarni fond (MMF, IMF) i Meunarodna banka za obnovu i razvoj, kasnije Svjetska banka. Uz UN i Opti sporazum o tarifama GATT iz 1947. god. koji je kasnije (1995) transformisan u WTO, "globalna ekonomija" je kompletirala infrastrukturu koja je na cijeloj planeti mogla realizovati novu svjetsku politiku. Iz dananje istorijske perspektive se moe uoiti da je anglo-ameriki sporazum o globalnom ekonomskom poretku istorijska prekretnica na planetarnom nivou. Uticaj Breton Vudsa se osjea i u sadanjoj sloenoj arhitekturi svjetskih odnosa. Dakle, Bretonvudski sporazum je za SAD bio pun pogodak jer su kao druga supersila dobile moan i efikasan intervencionistiki instrumentarij koji se mogao koristiti i izvan vlastitih granica. U periodu obnove zapadnoevropske zemlje su imale indirektnu korist od sreivanja monetarno-kreditnog sistema jer su realizacija Maralovog plana i Sporazum iz Breton Vudsa dali konvertibilnost zapadnoevropskim valutama, naravno uz kontrolu SAD nad investicijama realizovanim implementacijom Maralovog plana, kreditima Svjetske banke, MMF i sredstvima drugih institucija.

No, vratimo se u vrijeme raanja "novog svjetskog poretka." Sredinom etrdesetih se formiraju institucije meunarodnog svjetskog poretka MMF, Svjetska banka, Opti sporazum o carinama i trgovini. Formiraju se UN i IBRD. Ove institucije garantuju svjerski mir, koegzistenciju i stabilan meunarodni ekonomski sistem. Tako su stvorene neophodne pretpostavke za integrisanje evropskog privrednog prostora dok su SAD odobrile i hitno krenule u realizaciju Maralovog plana. Na pripremljenoj finansijskoj infrastrukturi zapoinje obnova Evrope, koja se pretvara u unosan biznis, prije svega za SAD. Dalje, ostvaruju se i njihovi geostrategijski i vojnopolitiki interesi. Takvu situaciju je najbolje opisuje najvii ameriki funkcioner ERP (European Recovery Program) u Evropi, Pol G. Hofman, koji je mnogo kasnije, u govoru pred Trgovinskom komorom u Njujorku 1969. god. rekao da je novac koji se izdvajao za program pomoi Evropi najunosniji ulog koji su SAD ikada uinile. Ovo je najbolja ilustracija situacije pedesetih i ezdesetih godina dvadesetog vijeka, izmeu SAD i Evrope. Obnova se odnosi iskljuivo na tzv. "zapadne zemlje", ratne saveznike SAD. S druge strane, i SSSR se ekonomski i vojno-politiki integrie sa zemljama suprostavljenog ideolokog predznaka.Drave Beneluksa 1948. god. stvaraju carinsku uniju. Potpisivanjem Sporazuma iz Pariza 1951. god. osnovana je EZU, evropska integracija najvieg nivoa. Nju su inili dijelovi privreda Francuske, Njemake i Italije, te zemalja Beneluksa. Integraciji je prethodio umanov plan kojim se i Njemakoj pruila prva poslijeratna ansa za integraciju sa onima sa kojima su donedavno bili u ratu. Francuzi i ostali su u ovom procesu vidjeli vlastite interese i anse za vee trita za njihove industrije. Uskoro EZU prerasta u EZ. Kao prva uspjena evropska integracija, poslije mnogo propalih pokuaja i nepotrebnih ratova, Zajednica uspostavlja vlastite institucije i to: savjet ministara, Evropski sud pravde i Evropsku komisiju. Ve tada, a posebno kasnije, Unija novim ugovorima jaa ekonomsku dimenziju evropskih integracija.Osnovni ciljevi EZ se sublimiraju u elji lanica da eliminacijom unutranjih carina i kvota do 1970. god. formiraju carinsku uniju. Dvije osnovne oblasti sporazuma su bile poljoprivreda i transport kroz carinsku uniju. Na osnovu njih su formirane poetne politike EZ. Tokom sedamdesetih, kada svijet potresaju recesija i ekonomska kriza i ozbiljno prijete da ugroze globalnu makroekonomsku stabilnost, ni EZ nije ostala ravnoduna na te dogaaje, borei se protiv njih razliitim mjerama.

Naknadno, Delorovim paketima mjera je vraena vjera u evropske integracije i ideju jedinstvenog evropskog trita. Ono se definitivno uspostavlja Ugovorom iz Mastrihta 1992. god. i od tada za EU poinju nove faze integracija koje pored teritorijalnog proirenja obuhvataju i mnoge druge segmente, kao to su integracije drava na to irem planu i to viem nivou.

Savremeni period i globalna uloga EU. Razvoj EU je neodvojiv od procesa globalizacije i integracija svjetskog nivoa. Prvi zadatak regionalnih integracija je rast politike i ekonomske moi zemalja koje se dobrovoljno udruuju. Prednosti EU kao vane regionalne integracije na globalnom nivou se vezuju i za sljedee argumente:Prvo, ako regionalnu integraciju ekonomskog karaktera ini vie zemalja, tada je vea vjerovatnoa da e proizvoai proizvoditi proizvode po niim cijenama a vee su i anse za stvaranje trgovine u odnosu na njeno skretanje. Druge prednosti se odnose na blizinu integrisanih zemalja, to utie na nie trokove transporta. Konano, to dovodi do proizvodnje po konkurentnijim cijenama.Drugo, iste ili sline privredne strukture zemalja utiu da industrijski profil lanica doprinosi ekonomskom progresu i diferenciranju industrije u odnosu na globalni nivo. Tako se npr. EU specijalizovala za proizvodnju civilnih aviona, automobila i sl. Tree, dobrosusjedski odnosi i bliskost zemalja lanica koje su imale ekonomsku saradnju prije integracije utiu na jaanje veza i rast blagostanja u integraciji. Rast intraindustrijske razmjene utie na rast komparativnih prednosti lanica integracije.

Konano, ako su lanice regionalne integracije ekonomski mone zemlje koje sa integracionim procesima dodatno jaaju svoju ekonomiju, tada one dodatno jaaju ve dovoljno snaan uticaj i na meunarodnoj sceni. Tako je meunarodna pozicija Njemake kao ekonomski najjae evropske zemlje ojaala i zbog snage evropskih integracija.

Regionalne integracije u svijetu. Pored integracija na evropskom prostoru i u svijetu postoje razliiti oblici regionalnih ekonomskih integracija. ak bi se moglo rei da su ekonomske integracije izvan evropskog prostora izuzetno dinamine. Smisao integracija je stvaranje konkurentskih prednosti izmeu ekonomskih aglomeracija, pa su zbog toga neke svetske integracije formirane zbog uspostavljanja ekonomske i spoljotrgovinske ravnotee sa Unijom. Meunarodne ekonomske integracije imaju svoj vijek trajanja. Neke od njih su trajale veoma kratko, dok su druge opstale, ali im se smanjila realna mo. No, na svjetskom ekonomskom prostoru funkcionie respektabilan broj regionalnih integracija. Uz globalizaciju, regionalne integracije predstavljaju paradigmu svjetske ekonomije u periodu poslije Drugog svjetskog rata. U tom pogledu Unija je nesporno najrazvijenija regionalna integracija koja doprinosi ukupnom, i progresu njenih lanica. U EU postoji tehnoloko i kolektivno jedinstvo lanica koje vremenom prerasta u puno ekonomsko i politiko jedinstvo. Regionalne integracije su potporni stub globalizma, svjetskih ekonomskih, ali i politikih odnosa.

Amerike regionalne integracije. Integracije se dogaaju i na amerikom kontinentu. Sjevernoamerika regionalna integracija SAD i Kanade je osnovana 1965. god. kada je formirana zona slobodne trgovine u automobilskoj industriji, a 1988. god. sporazum je proiren na ukupnu trgovinu formiranjem CUSFTA. Ova integracija je prethodnica formiranja Sjevernoamerike zone slobodne trgovine 1994. god. U nju pored SAD i Kanade, ulazi i Meksiko. Tako nastaje NAFTA. Ova integracija je znaila okretanje SAD od multilateralne politike prema regionalnom pristupu. Naime, SAD nisu bile zadovoljne radom GATT i WTO (nezadovoljstvo sa WTO je posebno izraeno u liberalizaciji trgovine poljoprivrednim proizvodima). Postojali su i globalno-politiki razlozi jer je kontinuirano jaanje EU stvaralo probleme amerikom izvozu u EU pa je NAFTA predstavljala odgovor jaanju evropskih integracija. LAFTA je jo jedna od ekonomskih integracija na podruju amerikog kontinenta. Ona koja predstavlja zonu slobodne trgovine izmeu zemalja Latinske Amerike. Azijske regionalne integracije. Tokom 1967. god. se osniva asocijacija jugoistonih azijskih zemalja ASEAN. lanice integracije postaju Indonezija, Singapur, Malezija, Tajland, Filipini. U 1985. god. integraciji se prikljuuju Bruneji a 1995. god. i Vijetnam. U integraciju ulazi i Laos 1997. god. i Burma 1999. god. Lako se moe uoiti da je rije o slabije razvijenim zemljama sa relativno visokim ueem spoljne razmjene u DBP. Sve ove zemlje su i poslije ulaska u integraciju zadrale visoka uea spoljne trgovine u outputu, pa ak i poveale razmjenu sa inostranstvom. Drugo, ASEAN je nastao i na geopolitikoj platformi u pokuaju odbrane jugoistonih azijskih zemalja od komunistike ekspanzije. Meutim, kasnije su njegove lanice ostvarile znaajne ekonomske interese i pretpostavke za rast ekonomsko-socijalnog blagostanja. Kako je stanje u regionu tradicionalno nestabilno, ASEAN se angaovao i na odravanju mira i jaanju koegzistencije u asocijaciji, ali i irem regionu. Zato zemlje ASEAN rade na razvoju demokratskih naela i afirmaciji ljudskih prava i sloboda, jer je region jo uvijek optereen nedemokratskim pojavama i tendencijama.Jaanje ekonomskih odnosa je dovelo i do stvaranja AFTA - Azijske zone slobodne trgovine. Zona je utemeljena na inicijativama o korienju povlatenih tarifa iz 1977. god. Tokom devedesetih godina prolog vijeka inicijative se transformiu u ozbiljniju asocijaciju AFTA koja smanjuje carinske stope na industrijske proizvode unutar ASEAN-a od 0-5% (za period od 15 godina). Ove integracije utiu na rast razmjene sa svijetom i poveanje direktnih stranih investicija. Zbog toga raste konkurentna sposobnost zemalja lanica ASEAN i on postaje znaajan faktor svjetske trgovine. Posljedino, ovo podruje postaje interesantno za strane investitore to je opravdanje za ovaj vid integracija, a pozitivni ekonomski trendovi su se zadrali i do danas. O problemima evropskog konstitucionalizma vidjeti u Lenaerts, K., Constitutionalism and the Many Faces of Federalism, American Journal of Comparative Law 38, 1990, p. 205.; Koleman, D., Savest Evrope, VEGA, Novi Sad, 2003.; Mancini, F., The Making of a Constitution of the Europe, Common Market Law Review 26, 1989, p. 595 ili u Joerges, C. And Neyer, Multi-Level Governance, Deliberative Politics and the Role of Law, European University Institute, Working Paper RSC, 1997. i dr.

O teoriji konstitucionalnih i postkonstitucionalnih ugovora i osnovama drutvenih sloboda vidjeti u Bjukenen Dejms, Granice slobode, DERETA, Beograd, 2002. god. str. 31-103. i dr.

Balassa je ugledni ekonomista koji se bavio izuavanjem makroekonomskih problema i efektima integracija.

O liberalizaciji trita Balassa pie ezdesetih godina prolog vijeka u: Balassa B., Trade liberalization and "revaled" comparative advantage, Manchester Schol of Economics and Social Studies, 1965. i Balassa B., Trade liberalization among industrial countries, Mc. Graw-Hill, New York, 1967.

O efektima carinskih integracija na blagostanje vidjeti u radu: John Mc Millan and Ewen McCann, Welfare Effects in Customs Unions, The Economic Journal, vol. 91, No. 363, 1981.

Latinoamerika integracija kojoj pripadaju Argentina, Brazil, ile, Paragvaj i Urugvaj.

Vajner je jedan od velikih ekonomista dvadesetog vijeka. O teorijskim aspektima carinske unije vidjeti u: Viner, The Customs Union Issue, Steven and Sons, London, 1950.

O efektima Trade diversion i Trade creation vidjeti u: Kandogan Yener, Trade creation and Diversion Effects of Europe's RegionalLiberalisation Agreements, The William Davidson Institute of the Michigan Business School, Working Paper, Number 746, 2005.

Pored brojnih Vajnerovih radova, vidjeti: Viner Jakob, The customs Union Issue, Carnegue Endowment for International Peace, 1950.

Meade je jedan od najpoznatijih ekonomista svoga doba koji se bavio i funkcionisanjem carinske unije u: Meade, J.E., The Theory of Customs Union, North Holand, Amsterdam, 1955. god. ili Meade, J.E., The Balance of Payments Problems of a European Free Trade Area, Economic Journal, vol. 67, 1957. god., str. 379-396.

Lipsey je u svojim radovima istraivao sistem opte ravnotee i "Pareto optimum", posebno u radu Lipsey R. G. and Lancester K., The General Theory of Second Best, Review of Economic Studies, vol. 24, 1956., p. 11-32.

Burda Majkl i arls Viplo, Makroekonomija, CLDS, Beograd, 2004. god., pored ostalog, vidi 294-295 str.

Sapir npr. (1992) koristi metod "trostrukog izvora" i teoriju diferencirane potronje hrane, pia i cigareta. Rast izvoza prve grupe daje pozitivne efekte stvaranja trgovine. Pia i cigareta nisu imale taj trend. Pojavu objanjava uticajem zajednike poljoprivredne politike (CAP), to dokazuje vezu regionalnih integracija i stvaranja trgovine.

SAD u poslednjih stotinu godina imaju najvea ulaganja u nauku, istraivanje i razvoj.

Noviju istoriju evropskog prostora obiljeavaju ratovi, koji su se uglavnom temeljili na ekspanzionizmu iji je krajnji cilj bio stvaranje velikog ekonomskog prostora u emu je prednjaila Njemaka. Tako je u toku Prvog svjetskog rata njemaki politiar Fridrih Nauman (Friedrich Naumann) izaao sa programom stvaranja velikog ekonomskog prostora sa Njemakom kao jezgrom te zajednice. Nauman srednjoevropsku ekonomsku zajednicu naziva "Mitteleuropa". Vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutchen Kapitals, 1900-1945., Bonn, 1994.

Pored mnogih, navedimo neke savremene istraivae ove problematike: Silberston, Pelkmans, Pratten i drugi.

O tome kako carinska unija moe dovesti do veeg koritenja ekonomije obima istraivali su Meade 1968 i Corden, preko statikog modela T, a model nesavrene konkurencije, tzv. model M, razvijaju Smith i Venables.

Uslovi razmjene ili Terms of trade su odnosi izmeu promjena izvoznih cijena i promjena uvoznih cijena roba koje su predmet meunarodnog poslovanja. O meunarodnoj razmjeni vidi u: Pertot Vladimir, Ekonomika meunarodne razmjene u uslovima intervencionizma, Informator, Zagreb, 1967. god. i Adamovi Ljubia, Meunarodni ekonomski odnosi-Savremene tendencije, Institut za ekonomska istraivanja, Beograd, 1970. god.

U makroekonomiji ih, zbog lakeg analitikog oitavanja, iako se prikazuju kao prave, nazivamo krivuljama. To je zato to one u stvarnosti nemaju obiljeja prave linije, ali ih zbog jednostavnijeg oitavnja na grafikonima prikazujemo njihovim linijama trenda (pravim linijama).

Ekonomiju ponude, sa akcentom na trinu efikasnost, ravnoteni output i poboljanje efikasnosti robnog trita, elaborira se u: Majkl Burda i arls Viplo, Makroekonomija, evropski udbenik, CLDS, Beograd, 2004. god., str. 413-423.

O Vajnerovim stavovima vidjeti u: Viner, J., The Customs Union Issue New York, Carnegie Endowment for International Peace., 1950., (objavljeno i u Economic History Eeview, 1951.), ili u Viner, J., International Trade and Economic Development Glencoe, Free Press., 1952.

Pored Vinera i Balasse razmatranjem ovih pojava su se bavili i Meade (1955), Lipsey (1967), Johnson (1965) i posebno, Kindleberger (1973).

Balassa u radovima o efektima integracija u EZ komparira period 1953-1959. sa periodom 1959-1970. god. i zakljuuje da se elastinost tranje za uvozom poveala sa 1,8 na 2,1. Zakljuak ukazuje na postojanje efekta stvaranja trgovine. Drugo, zemlje koje nisu bile lanice EZ su zadrale isti koeficijent elastinosti uvoza, to ukazuje da nije bilo skretanja trgovine.

Common External Tariffe ili CET (skraenica engleskih rei: common external tariff).

The European Free Trade Association (Evropska zona slobodne trgovine). EFTA je osnovana 1960. god. Osnivai su Velika Britanija, Austrija, Danska, Norveka, Portugalija, vedska i vajcarska. Poslije godinu dana u EFTA ulazi Finska, dok se Island prikljuuje 1970. god. a Lihtentajn 1991. god. Sedamdesetih godina prolog vijeka sve lanice EFTA sa EZ sklapaju sporazume o slobodnoj trgovini, a Sporazum o evropskom ekonomskom prostoru 1992. god. Mnoge zemlje EZ su napustile EFTA. Danas su lanice ove integracije Norveka, vajcarska, Island i Lihtentajn.

Skraenica od engleskih rijei: free trade area.

Poznato je da se 1994. god. Norveka izjasnila protiv pridruivanja EEZ. Ova zemlja je ostala u EFTA.

Sporazum je imao 129 lanova i tretiran je kao akt mjeovitog karaktera. On je imao devet cjelina u kojima sa razraenim pravilima slobode kretanja roba, ljudi, usluga i kapitala, konkurencije i dr. U njemu su elaborirana i institucionalna, finansijska i opta pitanja (Agreement Establishing the European Economic Area, OJ L3/1994.)

Ekonomska strana Napoleonovih ratova i motivi stvaranje velikog trita se uoavaju u slijedeoj literaturi: Asprey Robert, The Rise of Napoleon Bonaparta, Basic Books, New York, 2000. ili Pol Donson, Napoleon, Laguna, Beograd, 2007. god. i Durant Will and Durant Ariel, The Adge of Napoleon, Simon and Schuster, New York, 1975. i drugi.

Vidi u: Julius Wolf, Materialien betreffend einen mitteleuropischen Wirtchaftsverein, Berlin, 1903. god.

O evropskoj strategiji njemakog kapitala, opet vidjeti u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. god. Bonn, 1994. god., ili u: Friedrich Naumann, Mitteleuropa, Berlin, 1915. god.

Opet vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1945. god. Bonn, 1994.

Opet vidi u: Reinhard Opitz, Europastrategien des deutschen Kapitals 1900-1845., Bonn, 1994. p. 798.

O funkcionisanju i padu Zlatnog standarda vidjeti u Burda Majkl i arls Viplo, Makroekonomija, CLDS, Beograd, 2004. god. i Predrag Jovanovi-Gavrilovi, Meunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., str. 93-97.

Neobjavljeni lanak koji je proitan Politikom drutvu na Kraljevskom koledu Kembrid 1994. god. a nalazi se u ediciji Fridrih fon Hajek, Studije iz filozofije, ekonomije i politike, PAIDEIA, 2002. god. str. 52-66.

Procesi evropskih integracija poslije rata poinju Evropskim kongresom, koji je odran 1948. god. u Hagu. Na njemu se okupilo oko 700 predstavnika. Njemaka je imala delegaciju od 51-og lana na elu sa Konradom Adenauerom (koji kasnije postaje kancelar). Glavni protagonist Kongresa je Vinston eril. Njemaka je imala korektan status, to je znaajno opredijelilo njenu dalju sudbinu u Evropi. Iz kongresne ideje o parlamentarnoj skuptini, kasnije je nastao Savjet Evrope.

Pored brojne literature vidjeti u: Predrag Jovanovi Gavrilovi, Meunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god., str. 97-129.

Pored brojne literature vidjeti u: Richard E. Feinberg, The Changing Relationship Betwen the World Bank and the International Monetary Fund, International organization, No 3, Summer, 1988. god. i u Predrag Jovanovi Gavrilovi, Meunarodno poslovno finansiranje, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006. god.

Kontrola se obezbeivala kontrolom relativne veine glasova i specijalnih prava vuenja.

Kao odgovor na ekonomske i vojnopolitike integracije zapadnih saveznika "komunistiki blok" osniva Savjet za meusobnu ekonomsku pomo (SEV) pod kontrolom SSSR. Prije osnivanja saveza Sovjeti su eljeli da se inkorporiraju u Evropu. Malo je poznato da je SSSR jo 2. aprila 1949. god. traio prijem u NATO koji je ostao bez odgovora (Vidjeti u: Andrea Komlosy, Die Grenzen sterreich zu den Nachbarn im RGW, Grenzen im Ostblock und ihre berwindung, Berlin, 2001., p. 45.).

Robert uman, francuski ministar inostranih poslova koji je 1950. god. kreirao plan o zajednitvu Francuske i Njemake u cilju sprjeavanja sukoba i zajednike kontrole nad ratnom opremom.

Ovoga puta nije bilo iskljuivanja poraenog ratnog partnera kao poslije Prvog svjetskog rata.

Britanija je takoe bila pozvana, ali nije uzela uee.

Vidjeti: Baldwin, R., Towards an Integrated Europe, CEPR, London, 1994.

O globalnim ekonomskim i filozofskim aspektima regionalnih integracija te Zajednikim sjeverno-amerikim slobodnim tritem CUSFTA vidjeti u: Zbornik radova, Antropologija postsocijalizma, Srpski genealoki centar, Beograd, 2007. god.

Latinoamerika zona slobodne trgovine osnovana u Montevideu 1960. god. zbog stvaranja zajednikog trita.

Asean Free Trade Association-AFTA, osnovana 1992. god.

PAGE 23