ANEKS 2 ISTORIJSKI ASPEKTI KONKURENTNOSTI

- 2 -

Sadržaj:

1. Nastanak i razvoj procesa globalizacije 3

1.1. Aspekti globalizacije 3 1.2. Globalna trijada 4 1.3. Evropa u globalizaciji 4 1.3.1. Lisabonska agenda 4 1.3.2. Strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast – Pametna Evropa 2020 5 1.3.3. Program za inovativnost i konkurentnost privrede Evropske Unije – CIP 6

2. Definicije konkurentnosti 8 2.1. Konkurentnost u teorijama međunarodne trgovine 9 2.2. Nacionalna konkurentnosti (Porterov dijagram nacionalnih prednosti) 10 2.3. Klasteri kao instrument za sticanje konkurentnosti 11

3. Iskustva u podsticanju razvoja konkurentnih ekonomija 13 3.1. Irski model 13 3.1.1. Irska ekonomija u perodu od 1990-2010.god. 13 3.2. Hrvatski model konkurentnosti 15 3.3. Model konkurentnosti u Litvaniji 18

4. Mjerenje međunarodne konkurentnosti 20 4.1. Mjerenje međunarodne konkrentnosti prema Izvještaju o globalnoj konkurentnosti 20 4.2. Mjerenje međunarodne konkrentnosti prema Svjetskoj banci – „Poslovanje“ (Doing Business) 24 4.3. Mjerenje preduzetničkih aktivnosti u zemlji – GEM istraživanje 24

- 3 -

1. Nastanak i razvoj procesa globalizacije Pojam globalizacija počeo se intenzivnije koristiti tek u novije vrijeme, a različiti ga autori različito definišu. Globalizacija dovodi do stvaranja trgovačkih blokova, globalnih preduzeća i globalne ekonomije. Svijet na taj način postaje jedinstveni sastav, a svjetsko tržište dostupno svima. Ekonomska globalizacija nudi zemljama širom svijeta mnoge mogućnosti. Upravo zahvaljujući tim mogućnostima mnoge su zemlje napredovale od svjetske periferije do vrlo razvijenih jezgara te mogu poslužiti kao dobar primjer drugim zemljama koje tek kreću u osvajanje tržišta. Pojam globalizacije izveden je od riječi "global" što znači ukupnost. Globalizacija bi tako podrazumijevala socijalni proces koji teži sveobuhvatnosti i jedinstvenosti svijeta. 1 Pojavi procesa globalizacije pogodovala je situacija nakon Drugoga svjetskog rata, naročito u Europi. Evropske zemlje, neke tada u potpunosti razorene, ali novčano potpomognute od SAD-a, započinju proces međusobnog povezivanja. Jedan od ciljeva tog povezivanja bio je izbjeći dalja međusobna neprijateljstva i stvoriti Evropu u kojoj će sve zemlje međusobno sarađivati i pomagati se. Takva politika u Evropi bila je nakon toga pokretač sličnih procesa i drugdje u svijetu. To je na kraju dovelo do stvaranja svijeta kakav jeste danas. Kada se govori o nastanku globalizacije svakako se mora spomenuti GATT General Agreement on Tariffs and Trade) i značenje što ga je imalo smanjenje trgovinskih carina među zemljama. GATT je osnovan 1947. i iz njega proizilaze tri temeljna načela: načelo recipročnosti, načelo liberalizacije i načelo nediskriminacije. Načelo recipročnosti odnosi se na to da trgovačke olakšice koje potpisnice GATT-a priznaju jedna

drugoj, moraju biti jednake za obje strane. Kasnije je to načelo ublaženo u korist zemalja u razvoju. Načelo liberalizacije podrazumijeva postupno smanjivanje carina i drugih ograničenja Načelo carinske nediskriminacije podrazumijeva da se dvostruke carinske olakšice između dvije

potpisnice moraju primijeniti na sve članice GATT-a. Carinske stope takođe se ne smiju jednostrano povećavati.

U godini osnivanja GATT-u su pristupile 23 zemlje, a kasnije se taj broj neprestano povećavao. GATT je 8. decembra 1994. preimenovan u WTO (World TradeOrganization) na kraju urugvajskog kruga pregovora i ministarske konferencije u Marakeshu. WTO je počeo djelovati 1995., a finansira se doprinosima potpisnica prema njihovom udjelu u trgovini među članicama. U članstvu su 133 države. 1.1. Aspekti globalizacije Brojni su i raznovrsni aspekti globalizacije, a odražavaju se na svim poljima života i djelovanja savremenog čovjeka. Prvi i jedan od najvažnijih aspekata globalizacije jeste ekonomski aspekt. Globalna preduzeća utiču na tok svjetskih privrednih procesa i mnoge od njih, iz sasvim jednostavnog razloga da obavljaju svoj posao i stiču dobit, integrišu planetu. Drugi, ali ne manje važan je političko-pravni aspekt globalizacije. Političko-pravni aspekt odnosi se na narušenu državnu suverenost nastalu uključivanjem u međunarodne ugovore, zajednice i organizacije. Stvara se sastav globalnog upravljanja koje ograničava dosadašnju moć države pri čemu nastaje temelj za stvaranje nove, nadnacionalne države. Vrlo su vidljive promjene procesa globalizacije i na području kulture. To se može ilustrovati činjenicom da se danas velikom brzinom uvodi zajednički svjetski jezik, engleski jezik. Engleski se jezik na taj način našao na drugom mjestu najrasprostranjenijih jezika koji se govore poslije kineskog.

1 Izvor: Turek, F. (1999.): Globalizacija i globalna sigurnost, Hrvatska udruga za međunarodne studije, Varaždin, pp. 159.

- 4 -

1.2. Globalna trijada Kao što je već istaknuto, od Drugog svjetskog rata tj. polovine 20. vijeka, evropske zemlje počele su se više okretati jedne drugima. Porast međusobne saradnje u Evropi započeo je osnivanjem Evropskog udruženja za ugalj i čelik, a onda i Evropske ekonomske zajednice (EEZ), Evropske zajednice (EZ) i naposljetku Evropske unije (EU). Današnja privreda razvija se u okviru tri integracione cjeline – regiona: Evropskoj Uniji, SAD-u i Istočnoj Aziji, prije svega Japanu. Takav razvoj privrede može se stoga nazvati i trijadizacijom. Postojanje tri regiona jasno je vidljivo u međunarodnim odnosima, posebno u proizvodnji skupe komunikacijske i informatičke opreme koja se ponajprije odvija na relaciji Sjeverna Amerika – Europa – Istočna Azija. 1.3. Evropa u globalizaciji Presudno razdoblje za zemlje Zapadne Evrope bilo je poslije Drugog svjetskog rata kada SAD s njima započinju svoje intenzivno političko i ekonomsko povezivanje. Americi je tada trebalo savezništvo kako bi se mogla oduprijeti ojačanom komunizmu, a ratom porušenoj Evropi novčana pomoć kako bi se podigla iz ruševina. Zapadnoevropske zemlje su pomoć dobile putem Marshallova plana koji je podsakao njihov privredni uspon. Napretkom u znanju i tehnologiji, te padom cijena, rastao je životni standard stanovnika tih zemalja pa su one postale uzor i ostalim državama. Od tada su one saveznici koji odlučuju o sudbini drugih zemalja i čija riječ danas u međunarodnim odnosima ima golemo značenje. U današnjim uslovima formiranja globalnog tržišta, EU ima i dalje obavezu ostati što konkurentnija i sposobna odgovoriti svim zahtjevima tržišta. Zbog toga je EU razvila brojne politike i strategije kojima se podstiče i promoviše njena konkurentnost. Jedan od važnih događaja u tom pogledu bio je i sastanak čelnika EU u Lisabonu 2000., na kojem je donesena Strategija ekonomskog razvoja utemeljenog na znanju, a što bi EU donijelo status najkonkurentnije regije do 2010. Cilj strategije je i promovisanje održivog ekonomskog rasta koji bi osigurao više boljih poslova i bolje socijalne usloveNaknadno je u Stockholmu 2001. ekonomskoj i socijalnoj politici Lisabonske strategije dodana i politika održivog razvoja, kao treće područje za koordinaciju kroz lisabonski proces. Naravno, mnogi elementi Lisabonske strategije utiču i na ostale zemlje Evrope, tj. zemlje koje nisu članice EU. 1.3.1. Lisabonska agenda "Unija je danas postavila novi strateški cilj za sljedeću dekadu: postati najkonkurentnija i najdinamičnija ekonomija na svijetu, zasnovana na znanju, sposobna ostvariti održivi privredni rast s više kvalitetnih radnih mjesta, i većom socijalnom kohezijom"2 Na sjednici Evropskog vijeća u Lisabonu, održanoj 23. i 24. marta 2000. godine, utvrđena je Strategija ekonomskog razvoja Evropske unije do 2010. godine s ciljem povećavanja zaposlenosti i životnog standarda u ekonomiji zasnovanoj na znanju. Prioritetna područja: U skladu s utvrđenim strateškim ciljevima Evropske unije, identifikovana su sljedeća prioritetna područja za podizanje nivoa konkurentnosti:

1. Jačanje unutrašnjeg tržišta

2 Izvor: Paragraf 5., Zaključci Evropskog vijeća u Lisabonu

- 5 -

sprovođenje ekonomskih reformi, efikasna i integrisana finansijska tržišta.

2. Istraživanje i razvoj; obrazovanje; inovacije i preduzetništvo eEurope - informacijsko društvo za sve, jedinstveni evropski prostor za istraživanje i razvoj (European Research Area) preduzetništvo - poslovno okruženje pogodno za osnivanje i razvoj inovativnih preduzeća,

naročito malih i srednjih preduzeća. 3. Zaposlenost i socijalna kohezija

socijalna kohezija promocijom zapošljavanja, cjeloživotnog obrazovanja i modernizacije socijalne i zdravstvene zaštite (lifelong learning for life-long chances).

4. Zaštita okoline / Održivi razvoj tehnologija u službi zaštite okoline i održivog razvoja.

U okviru Evropske Komisije, kao decentralizovano tijelo egzistira Izvršna Agencija za konkurentnost i inovacije (EACI) koja je formirana sa ciljem izrade efikasnih visoko kvalitetnih Evropskih programa i inicijativa iz oblasti energije, transporta, životne sredine, konkurentnosti i inovacija.Izvršna Agencija za konkurentnost i inovacije (EACI) je zadužena za realizaciju sljedećih programa:

Inteligentna energija – Evropa (Intelligent energy – Europe) Evropska Preduzetnička Mreža (European Enterprise Network) Marko Polo (Marco Polo) Eko – Inovacije (Eco-innovation)

1.3.2. Strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast – Pametna Evropa 2020 Evropska Unija je usvojila novu evropsku Strategiju za pametan, održiv i inkluzivan rast- Pametna Evropa 2020, koja podstiče otvaranje novih radnih mjesta i ekonomski rast, a koja se nadovezuje na prethodnu, „Lisabonsku strategiju“ (2000 – 2010) koja je imala za cilj da Evropa postane najkonkurentnija i najdinamičnija ekonomija na svijetu, zasnovana na znanju, sposobna da ostvari održivi privredni rast sa više kvalitetnih radnih mjesta, i većom socijalnom kohezijom. Strategija definiše 3 prioriteta i inicijative za ostvarivanje ciljeva: povećanje zaposlenosti, jačanje istraživanja i inovacija, edukacije, smanjenje emisije gasova i jačanje energetske efikasnosti i smanjenje siromaštva. Strategijom se nastoji poboljšati pristup malih i srednjih preduzeća jedinstvenom tržištu. Preduzetništvo se mora razviti putem konkretnih inicijativa/politika koje uključuju pojednostavljenje zakona o preduzećima (npr. stečajne procedure, statuti privatnih preduzeća, itd) i inicijativa koje dozvoljavaju preduzetnicima započinjanje novog biznisa nakon propasti postojećeg. 1. Prioritet Pametan rast podrazumijeva jačanje znanja i inovacija, odnosno poboljšanje kvaliteta edukacije, istraživanja, transfera tehnologija uz puno korišćenje informaciono-komunikacionih tehnologija i poboljšanje uslova za pristup finansijama za istraživanje i razvoj. Inicijative koje se odnose na mala i srednja preduzeća uključuju:

Inovacije: - jačanje uloge EU instrumenata za podršku inovacijama (npr. Strukturni fondovi, fondovi za ruralni

razvoj, okvirni programi za istraživanje i razvoj, CIP), jačanje veza sa Evropskom investicionom bankom i oblikovanje administrativnih procedura za lakši pristup finansijama, posebno za mala i srednja preduzeća,

– unaprjeđenje partnerstava i jačanje veza između obrazovanja, biznisa, istraživanja i razvoja i jačanje preduzetništva kroz podršku u okviru Mladih inovativnih preduzeća,

– jačanje uslova za inovacije od strane preduzeća (npr. jačanje zaštite intelektualne svojine).

- 6 -

Mladi na potezu Inicijativa ima za cilj jačanje institucija visokog obrazovanja i podizanje ukupnog nivoa edukacije i treninga i poboljšanje zaposlenosti mladih ljudi:

– radiće se na istraživanju načina promocije preduzetništva kroz mobilne programe za mlade profesionalce,

– promovisaće se priznavanje neformalnog i informalnog učenja, – započeće se sa okvirnim politikama za zapošljavanje mladih kroz šeme zapošljavanja.

Digitalna agenda za Evropu - radiće se na reformi fondova za istraživanje i inovacije i povećati podrška na polju ICT kako bi se ojačala evropska tehnologija u ključnim strateškim poljima i stvorili uslovi za visok rast MSP-a i da stimulišu ICT inovacije u svim sektorima poslovanja. 2. Prioritet Održivi rast podrazumijeva izgradnju efikasnije, održive i konkurentne ekonomije: Inicijativa Efikasnije korišćenje resursa uključuje:

- povećanje korišćenja obnovljivih izvora energije, - usvjanje i implentaciju Akcionog plana za energetsku efikasnost i promociju programa za efikasnije

korišćenje resursa čime će se podržati mala i srednja preduzeća kroz korišćenje strukturnih i drugih fondova.

Inicijativa “Industrijska politika za eru globalizacije” ima za cilj poboljšanje poslovnog okruženja za MSP i da podrži razvoj jake industrije koja može da se takmiči na globalnom nivou. Inicijativa podrazumijeva:

- poboljšanje poslovnog okruženja smanjenjem transakcionih troškova poslovanja, promociju klastera i poboljšanje povoljnijeg pristup finansijama,

- smanjenje administrativnih barijera za preduzeća i poboljšanje zakonodavstva vezanog za poslovanje,

- jačanje internacionalizacije MSP-a, - poboljšanje konkurentnosti u sektoru turizma, - promovisanje Društvene odgovornosti kao ključnog elementa za obezbjeđjenje dugoročne

zaposlenosti i povjerenja potrošača.

3. Prioritet Inkluzivni rast znači osnaživanje ljudi kroz visoke nivoe zaposlenosti, investiranje u znanje i vještine, modernizaciju tržišta rada, treninge, smanjenje siromaštva. Ovaj prioritet podrazumijeva jačanje politika zapošljavanja i obrazovanja, sistema socijalne zaštite, povećanje društvene odgovornosti u okviru poslovne zajednice. Inicijativa Agenda za nove vještine i posao uključuje primijenu principa cjeloživotnog učenja i jačanje stručnog obrazovanja i treninga. Inicijativa Smanjenje siromaštva podrazumijeva obezbjeđenje socijalne i teritorijalne kohezije koja treba da obezbijedi veće koristi od rasta i novih radnih mjesta. 1.3.3. Program za inovativnost i konkurentnost privrede Evropske Unije – CIP Okvirni program za konkurentnost i inovativnost – CIP je program Evropske zajednice koji ima za cilj da podstakne konkurentnost evropskih preduzeća, prije svega malih i srednjih. Program podržava inovativne aktivnosti uključujući eko inovacije, omogućava lakši pristup kapitalu i uslugama za podršku poslovanju. Program podstiče široko korišćenje informaciono-komunikacionih tehnologija i doprinosi razvoju održivog, konkurentnog i sveobuhvatnog informacionog društva. Program je takođe usmjeren na stimulisanje korišćenja obnovljivih vidova energije i energetsku efikasnost. Osnovni ciljevi programa su:

- podsticanje konkurentnosti preduzeća, - podsticanje inovativnosti i eko inovativnosti, - podsticanje razvoja održivog, konkurentnog, inovativnog i sveobuhvatnog informacionog društva , - podsticanje energetske efikasnosti i novih/obnovljivih izvora energije.

- 7 -

Program za konkurentnost i inovativnost sastoji se od tri pod-programa: - Program za preduzetništvo i inovativnost - EIP - Program za podršku politici informaciono-komunikacionih tehnologija - Program intelegentna energija za Evropu

Program za preduzetništvo i inovativnost – EIP ima za cilj stvaranje povoljnih uslova za razvoj preduzetništva i inovativnosti, prije svega malih i srednjih preduzeća. Program podržava inovativne aktivnosti, uključujući eko inovacije, bolji pristup kapitalu i uslugama ua podršku poslovanju. Ciljevi EIP programa su:

- Lakši pristup izvorima finansiranja za start-up i rast MSP i podsticanje investiranja u inovacione aktivnosti

- Podrška kreiranju okruženja povoljnog za saradnju MSP - Podsticanje svih vidova inovativnih aktivnosti u preduzećima - Podsticanje eko inovacija - Stimulisanje preduzetništva i inovacione kulture - Podrška ekonomskim i administrativnim reformama u oblasti preduzetništva i inovativnosti

Jedan od ciljeva CIP-a jeste i stvaranje sinergije između pod programa na kojima se zasniva. U skladu sa tim djeluje paralelno i komplementarno sa drugim inicijativama kao što su: Sedmi okvirni program za istraživanje i tehnološki razvoj – FP7, Strukturni fondovi i Program doživotnog učenja. Crna Gora je potpisala Memorandum o razumijevanju sa nadležnim Generalnim direktoratom Evropske komisije krajem 2008.god. i uključila se u pod-program EIP kao punopravni član. Koordinator Programa za preduzetništvo i inovativnost je Ministarstvo ekonomije Crne Gore.

- 8 -

2. DEFINICIJE KONKURENTNOSTI U savremenim svjetskim privrednim uslovima za veliki broj zemalja potreba za realizacijom poslovnih aktivnosti na međunarodnom tržištu postaje ključni element razvoja. Za to je neophodan uslov razvoj konkurentskih sposobnosti kako pojedinih privrednih subjekata, tako i privrednih grana i nacionalne privrede u cjelini. Iako u ekonomskoj teoriji postoje različiti stavovi i definicije konkurentnosti i njihova značenja, većina ekonomista slaže se u ocjeni da će 21. vijek biti razdoblje globalne ekonomske konkurencije, zahvaljujući, prije svega, procesu globalizacije. U tom smislu privreda se mora orijentisati na prepoznavanje potencijala i razvoj svojih konkurentskih snaga i sposobnosti, a koje se mogu definisati kao funkcija nekoliko preduslova, politika i inicijativa koji podstiču i podržavaju međunarodnu razmjenu i investiranje u domaću privredu. "Konkurentnost zemlje je područje ekonomske teorije, koja analizira činjenice i politike koje oblikuju sposobnost zemlje da stvori i održi sredinu koja stvara veću vrijednost za preduzeća i prosperitet za

njene stanovnike”3 U osnovi, ono što razlikuje konkurentnost jedne zemlje od konkurentnosti preduzeća je mjesto koje zauzima u stvaranju ekonomske vrijednosti u društvu. Pretpostavka je da ekonomsku vrijednost stvaraju samo preduzeća, a država može uspostaviti okruženje koje podržava ili ometa aktivnosti preduzeća. U savremenim uslovim posebna se pažnja poklanja međunarodnoj konkurentnosti, bez obzira radi li se o pojedinim proizvodima, preduzećima, privrednim granama ili ukupnoj nacionalnoj privredi. “Međunarodna konkurentnost je stanje u kojem zemlja može, u uslovima slobodnog i fer tržišta, proizvesti robu i usluge koji zadovoljavaju zahtjeve svjetskog tržišta, istovremeno održavajući ili povećavajući realni dohodak svojih građana” (OECD). J.P.R. Velloso4 definiše međunarodnu konkurentnost zemalja kao sposobnost zemlje da održi i poveća udio nacionalne privrede na svjetskom tržištu putem ostvarenja međunarodnih standarda efikasnosti, uspješnog iskorišćavanja prirodnih resusrsa i kvalitetom proizvoda. Prema I.ul.Haque5, međunarodna konkurentnost zemlje zavisi od njene sposobnosti da svoje proizvode izvozi, efikasnog korišćenja proizvodnih i prirodnih resursa i povećanja produktivnosti, a sve skupa omogućava rast životnog standarda. Međunarodni institut za razvoj menadžmenta (IMD) navodi deset “zlatnih pravila konkurentnosti”, a to su:

stvoriti stabilno i predvidljivo pravno okruženje raditi na fleksibilnoj i elastičnoj privrednoj strukturi investirati u tradicionalnu i tehnološku infrastrukturu podsticati privatnu štednju i domaće investicije razvijati agresivnost na svjetskom tržištu, kao i atraktivnost za inostrane investicije osigurati transparentnost vlade i administracije održavati ravnotežu između nivoa plata, produktivnosti i poreza sačuvati društvenu strukturu tako da se smanje razlike u platama i ojača «srednja klasa» značajno investirati u obrazovanje, posebno na nivou srednjih škola, i u cjeloživotno obrazovanje

radne snage uspostaviti ravnotežu nacionalne i globalne ekonomije kako bi se osiguralo održivo stvaranje

bogatstva, uz održavanje vrijednosnog sastava po mjeri građana.

3 Izvor: S.Garelli, The Fundamentals and history of competitiveness, IMD World Competitiveness Yearbook 2009 4 Izvor: Velloso, J.P.R. (1991): International Competitiveness and Creation of an Enabling Enviroment 5 Izvor: Haque, I.ul (1991) International Competitiveness: Internaction of Public nd Private Sectors, Washington, D.C.: World Bank

- 9 -

2.1. Konkurentnost u teorijama međunarodne trgovine Koncept konkurentnosti je rezultat evaluacije različitih teorijskih shvatanja pojma svjetske trgovine koji su prvi definisali merkantilisti. Merkantilistička teorija zastupa stav da zemlja treba više da izvozi nego uvozi, dok neomerkantilistički pristup zagovara pozitivan trgovinski bilans kao način ostvarenja nekih socijalnih i političkih cijeva zemlje. Pitanje odnosa između ekonomskog razvoja i državnih granica prisutno je u ekonomskoj teoriji još od klasične političke ekonomije. Privrede su prvo proučavane kao zatvoreni nacionalni sistem, da bi zatim bile istraživane pod pretpostavkom otvorenosti za trgovinu sa drugim državama. Prvi predstavnik klasične političke ekonomije Adam Smit pokušao je prvenstveno da objasni prirodu i

uzroke bogatstva nacija (država), a ne bogatstvo pojedinaca, domaćinstava ili regiona. Adam Smit je gledao na trgovinu kao na način da se poveća efikasnost jer ona podstiče konkurenciju, dovodi do specijalizacije i razlika u ekonomiji veličine. Specijalizacija je osnova za apsolutnu prednost - izvoziti u strane zemlje proizvode koji koriste posebnu stručnost i izvore zemlje odnosno gdje postoji apsolutna prednost. On je pristalica slobodne trgovine. Zemlja uživa apsolutnu prednost u robama koje može da proizvodi efikasnije a time i jeftinije od drugih zemalja. Putem razmjene zemlje povećavaju svoj životni standard (Adam Smith (1723 – 1790), “An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations”, 1776).

Drugi predstavnik klasične političke ekonomije, David Ricardo u svom modelu komparativnih prednosti usredsredio se na ekonomsku interakciju između država, pokazujući kako sve zemlje mogu imati koristi od spoljne trgovine, a ne samo one koje su najagresivnije u izvozu. Po njemu zemlja uvijek treba da proizvodi ono u čemu je najbolja, iako postoje zemlje koje su bolje. Komparativna prednost mjeri troškove proizvodnje proizvoda nemonetarno u smislu izgubljene mogućnosti da se proizvodi nešto drugo. Zemlja treba da koristi one faktore proizvodnje koje ima u izobilju. Ona treba da izvozi tim faktorima proizvedene proizvode a uvozi druge u kojima nema komparativnu prednost. (David Ricardo (1772 – 1823), Law of Comparative Advantage, “Principles of Political Economy and Taxation”, 1817).

Karl Marks je smatao da napredovanje kapitalističkih odnosa nije u velikoj mjeri sputavano državnim granicama.( Karl Marx (1818 – 1883), “Capital: A Critique of Political Economy”, 1867).

Max Weber, njemački sociolog, razlike u ekonomskim rezultatima pojedinih zemalja objašnjava socioekonomskim uticajima poput sastava vrijednosti i religije, što definiše kao sociokulturni capital. (Max Weber (1864 – 1920), “Ethic of Protestantism and the Spirit of Capitalism”, 1905).

Joseph Schumpeter, kao factor konkurentnosti posebno naglašava ulogu preduzetništva, inovacija i tehnologije. (Joseph Schumpeter (1883 – 1950), “Capitalism, Socialism and Democracy”, 1942).

Alfred P. Sloan i Peter Drucker, razvijaju koncenpt menadžmenta kao ključnog faktora konkurentnosti. (Alfred P. Sloan (1875 – 1965), “My Years at General Motors”, 1963; Peter Drucker, “The Age of Discontinuity”, 1969).

Robert Solow, ističe ulogu obrazovanja i tehnoloških inovacija za dugoročan privredni rast ( Robert Solow (1924 -), “Technical Change and the Aggregate Production Function”, 1957).

Michael Porter tvorac teorije o nacionalnoj konkurentskoj prednosti. On smatra da teorija komparativne prednosti ima privlačnost ali je ograničena na faktore proizvodnje kao zemlja, rad, prirodni izvori i kapital. Po njegovom shvatanju jedna zemlja ima značajan uticaj na konkurentsku prednost neke grane u zavisnosti od četiri faktora: 1) uslova faktora proizvodnje; 2) karaktera domaće tražnje; 3) postojanja podržavajućih i povezanih grana i 4) uslova u zemlji za nastajanje i organizovanje preduzeća, njihovog upravljanja i karaktera konkurencije u zemlji. Njegovo stanovište ne dovodi u sumnju teoriju komparativne prednosti nego objašnjava zasto pojedine grane imaju ili nemaju tu prednost u svjetskoj privredi. Njegova bazična poruka je da se relativno trajna konkurentska prednost stvara kontinuiranim inoviranjem. (Michael Porter, “The Competitive Advantage of Nations”, 1990).

- 10 -

STRATEGIJA PREDUZECA (STRUKTURA I RIVALITET)

- Strategija i struktura- Ciljevi- Licni ciljevi- Rivalstvo izmedu domacih preduzeca

USLOVI POTRAŽNJE

- Struktura domace potražnje- Velicina potražnje i obrazac rasta- Internacionalizacija potražnje

FAKTORSKI USLOVI

- Ljudski potencijal- Resursi znanja- Kapital- Fizicki resursi- Infrastruktura

VEZANE I PODRŽAVAJUCE PROIZVODNJE

- Dobavljaci- Kupci- Srodne industrije

ŠANSA

VLADA

NACIONALNA KONKURENTNA PREDNOST(PORTEROV <<DIJAMANT>>)

2.2. Nacionalna konkurentnosti (Porterov dijagram nacionalnih prednosti) Teorija nacionalne konkurentske prednosti Majkl Portera, danas je jedna od najčešće navođenih teorija nacionalne konkurentske prednosti i teorija međunarodne razmjene. Prema Porterovoj teoriji konkurentnosti, nacionalno blagostanje nije naslijeđeno, već stvoreno strateškim izborima (tzv. Porterov dijamant). Dok se u prošlosti razvoj zemlje zasnivao na komparativnim prednostima, poput jeftine radne snage i prirodnih resursa, danas se osnovom za ekonomski razvoj smatraju napredni faktorski uslovi zasnovani na znanju i razvijenoj infrastrukturi, visokoj tehnologiji, inovacijama. Za Portera nije važno koje proizvode proizvodite, već kako ih proizvodite. Iako su po svojim osnovnim ulogama različiti, javni i privatni sektor međusobno su povezani u stvaranju produktivne i konkurentne privrede. Na kraju, bogatstvo nastaje na mikroekonomskom nivou (u preduzećima), koje je utemeljeno na kvalitetu mikroekonomskog poslovnog okruženja te operativnim praksama i strategijama, te se konkurentnost može promatrati kao višedimenzionalni fenomen – nužno prisutan na nivou preduzeća, sektora i nacije u cjelini. U formulisanju nove teorije nacionalne konkurentske prednosti, Porter je utvrdio četri osnovne determinante konkurentske prednosti jedne zemlje, koja predstavlja kompleksan sistem. Taj sistem je dinamičan, što znači da se razvija, pri čemu svaka determinanta vrši uticaj na drugu determinantu. Komponente sistema determinanti konkurentske prednosti zemlje naziva se dijamant nacionalnih prednosti (the diamond of national advantage). U komponente dijamatna nacionalne prednosti ulaze: faktori proizvodnje, uslovi tražnje, srodne i prateće djelatnosti, strategija preduzeća, struktura, rivali.

Slika 1. – Dijamant nacionalnih prednosti

Prva komponenta sistema koji Porter naziva „dijamant nacionalnih prednosti“ odnosi se na faktore proizvodnje. U pitanju su faktori proizvodnje kojima zemlja raspolaže i koje angažuje u okviru specifične industrije. Ti faktori se grupišu u nekoliko kategorija: ljudski resursi, fizički resursi, resursi znanja, resursi kapitala, infrastruktura. Prema ovome Porter zaključuje da za konkurentnost nije bitna samo raspoloživa struktura faktora, već sposobnost njihovog kontinuiranog kreiranja, usavršavanja i razvoja. Druga komponenta sistema odnosi se na uslove tražnje gdje se misli na stepen konkurencije firme na nacionalnom tržištu. Firme koje mogu da prežive i da se dalje razvijaju na domaćem tržištu imaju veću vjerovatnoću da će biti konkurentne na svjetskom tržištu.

- 11 -

Treća komponenta odnosi se na srodne i prateće djelatnosti. Ovdje se misli na konkurentnost svih odnosnih industrija – podrazumijevaju se oni sektori gdje firme mogu da obavljaju istu aktivnost za više grana ili prenose znanja iz jednog sektora u drugi sektor i snadbijevača firme. Firma koja djeluje okružena masom srodnih firmi i industrija stiče i održava prednosti putem bliskih poslovnih odnosa, blizine snadbijevača i kontinuiranog toka proizvoda i informacija. Četvrta komponenta sistema odnosi se na strategije firme, strukturu i rivale, tj. uslove u zemlji-domaćinu firme, koji pomažu ili odmažu u kreiranju i održavanju njene međunarodne konkurentnosti. Porter naglašava da nijedan oblik upravljanja, vlasništva ili operativne strategije nije univerzalno odgovarajući, već zavisi od situacije do situacije. Zbog međusobne povezanosti u dijamantu, u državama rijetko kada postoji samo jedna konkurentska industrija, obično se stvara okruženje u kojem se razvijaju klasteri koji se međusobno podržavaju. Ujedno, preduzeća iz pojedinih zemalja imaju najviše šanse da uspiju na međunarodnom planu u onim industrijama ili njihovim segmentima za koje su ove četiri determinante (nacionalni dijamant) najpovoljnije. Takođe, brojna istraživanja pokazala su na postojanje jake veze između intenzivne domaće konkurencije i stvaranja i održavanja nacionalne konkurentske prednosti. Zbog međusobne povezanosti u dijamantu, u državama rijetko kada postoji samo jedna konkurentska industrija, obično se stvara okruženje u kojem se razvijaju klasteri koji se međusobno podržavaju. Ujedno, preduzeća iz pojedinih zemalja imaju najviše šanse da uspiju na međunarodnom planu u onim industrijama ili njihovim segmentima za koje su ove četiri determinante (nacionalni dijamant) najpovoljnije. Takođe, brojna istraživanja pokazala su na postojanje jake veze između intenzivne domaće konkurencije i stvaranja i održavanja nacionalne konkurentske prednosti. Savremena preduzeća su suočena sa rastućom konkurencijom, posebno u dijelu njihove djelatnosti koji se odnosi na internacionalizaciju poslovanja. Sve intenzivnija konkurencija prijeti opstanku, kako preduzećima koja nisu u stanju da se transformišu, tj. da budu inovativna, produktivna i sposobna da odgovore pritiscima iz okruženja, tako i čitavim nacionalnim ekonomijam. Porter definiše 5 sila koje određuju snagu konkurencije, a samim tim i atraktivnost nekog tržišta. Atraktivnost u ovom slučaju podrazumijeva ukupnu profitabilnost industrije. Visok intezitet neke sile predstavlja opasnost za neko preduzeće jer će vjerovatno smanjiti njegov profit, a nizak intezitet neke sile prestavlja šansu za neko preduzeće jer mu se pruža šansa da poveća profit. Ove sile se označavaju kao: 1)Opasnost od supstituta; 2)Opasnost od novih konkurenata; 3)Pregovaračka snaga kupaca; 4)Pregovaračka snaga dobavljača; 5)Intezitet rivalstva postojećih preduzeća u grani. Svaka od navedenih sila utiče na sposobnost preduzeća da bude konkurentno u datoj industriji i svaka od sila ima po nekoliko determinanti. Opasnost od supstituta: - sklonost kupaca ka supstitutima; - troškovi prelaska na supstitut; -

diferenciranost proizvoda. Opasnost od novih konkurenata: - postojeće barijere ulasku novih konkurentata; - zajedničke reakcije

postojećih preduzeća; - državna regulativa; - visina kapitala koju je potrebno investirati; - troškovi prelaska na upotrebu proizvoda; - pristup kanalima distribucije.

Pregovaračka snaga kupaca: - značaj industrije za kupce; - troškovi prelaska na konkurentski proizvod; - stepen koncentrisanosti kupaca.

Pregovaračka snaga dobavljača: - značaj industrije za dobavljače; - značaj proizvoda dobavljača za proizvodni proces; - visina troškova prelaska na upotrebu proizvoda drugih dobavljača.

Intezitet rivalstva: - broja konkurenata; - stopa rasta industrije; - kapaciteta; - izlazne barijere; - reznolikost konkurencije; - fiksnih troškova.

2.3 Klasteri kao instrument za sticanje konkurentnosti Efekti današnje međunarodne trgovine uslovljeni su mikroekomomskom efektivnošću. Klasteri predstavljaju jednu od ključnih formi u uspostavljanju ekonomske stabilnosti i prosperiteta jedne zemlje. Klasteri obuhvataju međusobno povezana preduzeća u određenim sektorima zajedno sa odgovarajućim dobavljačima i sektorom usluga, a najvažnije niz potpornih institucija, uključujući univerzitete, institute, labaratorije, granska udruženja

- 12 -

i agencije. Pri određivanju klastera osnovna vodilja jeste produktivnost. U strategiji konkurentske prednosti klasteri imaju trojaku ulogu:

– Povećavaju produktivnost – specijalizacija u jednoj privrednoj djelatnosti omogućava rast produktivnosti smanjenjem određenih troškova (sirovina, repromaterijala).

– Povećavaju mogućnost inovacija. Definisanjem klastera definišu se dugoročni pravci razvoja i na taj način usmjeravaju investicije i inovacije.

– Stimulišu nove poslovne forme i širenje postojeće lepeze klastera U nerazvijenim i zemljama u razvoju klasteri su zanovani na jeftinoj radnoj snazi, prirodnim resursima itd., dok u razvijenim se zasnivaju na visokoj tehnologiji, specijalizaciji, infrastrukturi itd. Najznačajniji stavovi Štokholmske deklaracije u vezi evropske inovativne i klasterske budućnosti6 su:

klasteri su ključni pokretač inovativnosti, konkurentnosti i održivog razvoja evropske industrije i usluga kao i ekonomskog razvoja EU regija,

prepoznata je važnost razvoja koherentnih politika i programa za podršku klasterima, ključna je važnost izgradnje međuregionalnih i transnacionalnih klastera za odgovor na globalne

konkurentske izazove i dr. Primjena aktivne politike podsticanja razvoja klastera dovela je do uspješnih ekonomskih rezultata u mnogim evropskim zemljama kao što su Irska, Italija, Portugal, Švedska i Finska. Irska je u posljednje vrijeme postala ekonomsko čudo Evrope, a značajnu ulogu u tome imao je i proces klasterizacije. Italija je prva na rang listi po broju klastera. Klasteri u Italiji čine blizu 50% ukupne proizvodnje. U strukturi preovladuju regionalni klasteri. Važno je napomenuti da regije u mnogim zemljama imaju odlučujuću ulogu u razvoju klastera. Jedna od prvih regija u svijetu koja je primijenila koncept klastera bila je Baskija u Španiji. Najveći broj klastera nastao je na inicijativu lokalnih i regionalnih razvojnih agencija koje su povezale privredna udruženja i kompanije, predstavnike naučnih institucija, lokalnih i regionalnih vlasti. Osim evropskih zemalja, izrazito razvijene klastere ima SAD. Svakako, najpoznatiji primjeri su Silikonska dolina u Kaliforniji i Holivudski filmski klaster. Nekoliko lokaliteta koji najbolje demonstriraju šta male zajednice mogu da učine pomoću klastera: Biela (Biella), Italija (populacija 48.000) je vodeci svjetski centar luksuzne tekstilne industrije.

Polovina preduzeća u ovom gradu bavi se poslovima vezanim za preradu vune. U Bieli se nalazi 1.300 proizvođača tekstila i 200 proizvođača mašina. Takode, u njoj su kompanije iz drugih zemalja i sa drugih kontinenata (na primjer preduzeće Merino sa Novog Zelanda) osnovale svoja predstavništva i preduzeća za Evropu.

Kastel Gofredo (Castel Goffredo), Italija (populacija 7.000), ima 200 radionica za proizvodnju čarapa koje zajedno pokrivaju više od polovine potreba evropskog tržišta.

Dalton, Džordžija, SAD (populacija 25.000), ima 174 fabrike za proizvodnju tepiha i pokriva 85% američkog i skoro polovinu svetskog tržišta.

Vicita (Wichita), Kanzas (populacija 300.000) je svetski centar za proizvodnju malih aviona. Montebeluna (Montebelluna), Italija (populacija 25.000) poznata i kao „svjetska prestonica sportske

obuće“, cini 75% svjetske proizvodnje pancerica i ostale specijalizovane obuce. Renfru (Renfrew), Ontario, Kanada (populacija 10.000) gdje kompanije za proizvodnju drvenih

konstrukcija za kuće i drvenu građu sarađuju i čine mini klaster koji pokriva tržište Pacifika. Povezivanje u klaster znači saradnju i inovativnost aktivnih partnera, preduzeća svih veličina iz različitih oblasti, nadovezivanje na obrazovanje, osposobljavanje, razvoj i uvođenje novih tehnologija u poslovne procese. A iznad svega, ofanzivno uključivanje u međunarodne razvojne tokove, kreiranje prilika, a ne samo praćenje postojećih.

6 Izvor: www.proinno.net, Konferencija Evropskog udruženja za klastere „PRO INNO EUROPE“, Štokholm, 22-23 januar 2008.

- 13 -

3. ISKUSTVA U PODSTICANJU RAZVOJA KONKURENTNIH EKONOMIJA 3.1. Irski model U Irskoj, Nacionalni Savjet za konkurentnost je dio okvira za ekonomski i socijalni razvoj – opšte poznat kao „Socijalno partnerstvo“, osnovano 1987.god., u početku kao sporazum o platama, porezima i socijalnom staranju, kako bi ukazalo na problem inflacije i nezaposlenosti, istovremeno štiteći „ranjivije“ djelove društva. „Socijalno partnerstvo“ postiglo je spektakularne rezultate i bilo je veliki dio ekonomskog uspjeha Irske. Nacionalni Savjet za konkurentnost je nezavisno tijelo koje funkcioniše uz podršku Forfasa – Irski nacionalni savjetodavni Odbor za preduzeća, trgovinu, tehnologiju i inovacije. Nacionalni Savjet za konkurentnost je osnovan 1997.god. i funkcioniše na 3 nivoa, Savjet, Savjetodavni Odbor i/ili funkcija Sekretarijata/istraživanja. Posao Nacionalnog Savjeta je komplementaran sa ostalim tijelima iz socijalnog partnerstva, kao što su Nacionalno ekonomsko socijalno vijeće koje nadgleda pitanja sa makro nivoa, a takođe se koncentriše na poboljšanje efikasnosti na nivou preduzeća, kao i Nacionalno Vijeće za parnerstvo i djelovanje. Sva ova tijela obezbjeđuju informacije za Forum socijalnog partnerstva koji uključuje Vladu, poslodavce, sindikat, sektor poljoprivrede i organizacije koje se bave socijalnim pitanjima. NacionalnI Savjet za konkurentnost izradjuje Godišnji Izvještaj koji ocjenjuje i upoređuje konkurentsku poziciju Irske sa više aspekata i Godišnji Izazov konkurentnosti, u kojem su ocijenjena najkritičnija pitanja i date preporuke. Nacionalni Savjet za konkurentnost publikuje papire i dokumenta o temama kao što su: održivi razvoj, preduzetništvo, inflacija, cijene/konkurentnost plata, javna kapitalna potrošnja, transportna infrastruktura, ponuda radne snage i vještina, zakonodavna reforma, E-biznis, itd. Ovi dokumenti su publikovani kombinacijom sopstvenih resursa i ekspertizom spolja. Irski model se sastoji iz dva dijela:

1. Razrađena struktura koja obezbjeđuje detaljnu analizu ekonomskih i socijalnih promjena Irske u poređenju sa ostalim razvijenim zemljama,

2. Forum na visokom nivou na kome se diskutuje o ovim pitanjima i kreiranje politike i aktivnosti koje se odnose na njih.

Irski model uključuje detaljan pregled tema vezanih za konkurentnost, uporednih vrijednosti regionalnih konkurenata (za izvozna tržišta i investicije), kao i u odnosu na prosječnu vrijednost OECD-a i EU. Irski model izvještaja o konkurentnosti nacionalne privrede prati sličan pristup kao i Izvještaj svjetskog ekonomskog foruma. 3.1.1. Irska ekonomija u perodu od 1990-2010.god. U vrijeme ulaska u EU, Irska je bila relativno privredno nerazvijena zemlja u potpunosti zavisna od ekonomske moći Velike Britanije, ali sa jakom poljoprivredom. Zahvaljujući ekononomskoj politici iz 1998. godine, koja se temelji na implementaciji pogodnosti članstva u EU, članstvu u Evropskoj monetarnoj uniji -EMU, proširenju EU i ukidanju trgovinskih barijera, irska ekonomija postala je jedna od najproduktivnijih na svijetu. Na taj način irska ekonomija kroz proteklu deceniju doživjela je dinamičnu transformaciju, od relativno agrarne zemlje sa slabo razvijenom industrijom, slabim ekonomskim rastom, visokom stopom nezaposlenosti i emigracijom, u visoko tehnološki razvijenu zemlju s izvozno orijentisanom industrijom. Danas, tradicionalni fokus razvoja ekonomije Irske se transformisao sa polja poljoprivrede na industriju. Irska je postala evropski centar visoke tehnologije, a takođe veliki primat imaju i druge industrijske grane, kao što je ribarstvo, farmacija i finansijski sektor. Vlada Irske je preduzela značajne mjere za pošumljavanje Irske, u cilju smanjenja zavisnosti zemlje od uvoza u oblasti drvne industrije. Ribarstvo u Irskoj je jedna od persektivnih

- 14 -

privrednih grana. Veliki broj rijeka i jezera u Irskoj predstavljaju značajan izvor za lov lososa, pastrmke i jegulja. U poljoprivrednoj prerađivačkoj industriji primat imaju pakovanje mesa, proizvodnja alkoholnih pića, obrada žitarica, šećera, proizvodnja mliječnih proizvoda, margarina i džema. Irska je postala zemlja s najvećom stopom ekonomskog rasta u EU (godišnja stopa rasta irskog BDP-a prosječno je, u razdoblju od 1995. do 2001. g., iznosila 9,4%, što je znatno više od prosječne godišnje stope rasta BDP-a u tom razdoblju na nivou čitave EU, koja je iznosila 2,6%).

Tabela 1. Vrijednost BDP Irske u Periodu od 1990-2009.god.7

(u tekućim cijenama u mil. €) Godina Vrijednost BDP Irske % rasta

1990 36,312.0 7.1 1995 52,641.0 9.9 1997 67,123.0 11.1 2000 102,845.0 10.1 2001 117,135.7 6.01 2002 130,463.6 6.13 2003 140,008.1 3.65 2004 149,344.1 4.87 2005 162,313.5 4.66 2006 177,342.8 5.74 2007 189,373.5 6.03 2008 179,989.2 -3.04 2009 159,645.7 -7.58

Napomena: podaci za period od 1990-2000.god. preuzeti su iz dokumenta Budžetksa i ekonomska statistika 2004, www.finance.gov.ie/documents/publications/other/bes_04.pdf Zbog malog unutrašnjeg tržišta, oko 90% svih proizvoda u Irskoj namijenjeno je za izvoz. Kao što se može vidjeti iz naredne tabele, vrijednost izvoza u zadnjem stoljeću je naglo porastao.

Tabela2. Podaci o trgovinskoj razmjeni Irske Grafik 1. Trgovinska razmjena Irske u periodu od 1990-2010.god. ( u mil €)8 u periodu od 1990-2010.god.

Godina Uvoz Izvoz

1990 15,832.1 18,203.9 2,371.7 1995 26,180.9 35,330.1 9,149.2 2000 55,908.8 83,888.9 27,980.1 2005 57,464.9 86,732.3 29,267.3

2010 (novembar) 41,271.8 82,706.3 41,434.5

7 Izvor: www.eurostat.ec.europa.eu 8 Izvor: Central Statistics Office, Irleand – www.cso.ie, Economy: External Trade

0.00

10,000.00

20,000.00

30,000.00

40,000.00

50,000.00

60,000.00

70,000.00

80,000.00

90,000.00

1990 1995 2000 2005 2010

Uvoz

Izvoz

- 15 -

3.2. Hrvatski model konkurentnosti Hrvatska se 2002.god. uključila u istraživanje „Global Competitiveness Survey“ čime je omogućeno uključivanje Hrvatske u „Global Competitiveness Report“. U isto vrijeme, usljed nezaustavljivog procesa globalizacije, tranzicije i tržišne ekonomije i odluke Hrvatske da se priključi EU, a u cilju kreiranja nove razvojne politike formirano je Nacionalno vijeće za konkurentnost. Nacionalno vijeće za konkurentnost djeluje kao savjetodavno tijelo koje okuplja predstavnike Vlade, Sindikata, akademske zajednice i privatnog sektora.Osnovano je u februaru 2002.god.na inicijativu privatnog sektora i Hrvatske udruge poslodavaca, a na osnovu rješenja Vlade Republike Hrvatske. Vijeće broji 23 člana koji su birani kao „ad personem“ – lideri, vizionari, koji imaju jake pozicije u društvenim krugovima i mogu podstaći na promjene i usvajanje donešenih preporuka. Misija Vijeća je da trajno podstiče i promoviše potrebu razvoja konkurentnosti i produktivnosti nacionalne ekonomije s ciljem osiguranja održivog rasta životnog standarda i kvaliteta življenja građana Republike Hrvatske. Osnovni zadaci Vijeća za konkurentnost:

podstiče dijalog između privatnog i javnog sektora; širi svijest i znanje o važnosti konkurentnosti i produktivnosti hrvatske ekonomije razvija konsenzus o glavnim ekonomskim pitanjima s kojima je Hrvatska suočena identifikuje prednosti i slabosti hrvatske ekonomije i njihove osnovne uzroke preporučuje politike za povećanje konkurentnosti Hrvatske prati i ocjenjuje sprovođenje reformi bitnih za povećanje konkurentnosti Hrvatske

Sve odluke u Vijeću se donose konsenzusom.Vijeće je u svom radu prihvatilo princip rotiranja članova, kako bi se osiguralo da svi članovi aktivno učestvuju u radu. Svake godine Vijeće objavljuje „Godišnje izvješće o konkurentnosti Hrvatske“. Rezultati ovih istraživanja ukazuju na probleme konkurentskog napredovanja Hrvatske, prepoznajući cijeli niz područja u kojima treba sprovesti promjene. Analiza Izvještaja o globalnoj konkurentnosti predstavlja polaznu osnovu i olakšava identifikovanje prednosti i slabosti poslovanja prema međunarodnim standardima, te predstavlja usmjeravanje razgovora između predstavnika privrede, Vlade, sindikata i obrazovnih institucija na rješavanju najznačajnijih problema. Nacionalno vijeće za konkurentnost je na osnovu rezultata sprovedenih analiza postavilo 4 ključna nacionalna strateška cilja:

Ostvarivanje održivog rasta BDP-a Smanjivanje nezaposlenosti Povećanje kvaliteta življenja Povećanje stepena društvene uključenosti

Vijeće je u cilju donošenja preporuka za povećanje konkurentnosti Hrvatske – mjere i politike kojima se Hrvatska treba okrenuti kako bi se transformisala u međunarodno konkurentnu privredu konsenzusom utvrdilo sedam ključnih, prioritetnih područja:

Obrazovanje Pravna država Troškovna i cjenovna konkurentnost Inovativnost i tehnologija Razvoj malih i srednjih preduzeća Regionalni razvoj i razvoj klastera Razvoj pozitivnog stava i liderstva

- 16 -

Za svako od ovih područja formirane su Radne grupe koje su okupile više od 50 uglednih domaćih i stranih stručnjaka, čiji je rad rezultirao izradom 55 preporuka za povećanje konkurentnosti Hrvatske.

Slika 2. - Irska i hrvatska piramida konkurentnosti

Prema „Izvještaju o globalnoj konkurentnosti“ koji svake godine objavljuje Svjetski ekonomskim forum, Hrvatska od 2002. godine, kada je prvi put uključena u mjerenje bilježi oscilirajuće kretanje, dok od 2006 godine bilježi konstantan pad, sa 51. mjesta u 2006.god. pala je na 77. mjesto u 2010.godni što predstavlja pad za 26 pozicija.

Tabela 3.Pozicija Hrvatske konkurentnosti u periodu od 2002 -2010.god.

Godina Hrvatska -

pozicija GCI 2002-2003 58 GCI 2003-2004 53 GCI 2004-2005 61 GCI 2005-2006 64 GCI 2006-2007 51 GCI 2007-2008 57 GCI 2008-2009 61 GCI 2009-2010 72 GCI 2010-2011 77

Grafik 2. Pozicija Hrvatske konkurentnosti u periodu od 2002-2010.god.

- 17 -

Tabela 4. Vrijednost BDP Hrvatske u periodu od 2000-2009.god. (u tekućim cijenama u mil. €)9

Godina Vrijednost BDP u mil EUR % rasta

2000 23,146 3.03 2001 25,538 3.8 2002 28,112 5.4 2003 30,011 4.9 2004 32,759 4.25 2005 35,725 4.2 2006 39,102 4.7 2007 42,833 5.5 2008 47,370 2.4 2009 45,379 -5.8

BDP u Hrvatskoj u periodu od 2000 - 2008.godine konstantno raste po prosječnoj godišnjoj stopi od 4.2%. Globalna finasijska kriza je u 2009. godini uticala na ekonomsku aktivnost, tako da prvi put poslije 1999.godine umjesto rasta imamo pad BDP od 5.8%. Kako na BDP, Globalna finasijska kriza je u 2009. godini uticala i na spoljnotrgovinsku razmjenu, tako da poslije višegodišnjeg rasta i izvoza i uvoza u 2009.god. dolazi do pada. Možemo primijetiti da je pad izvoza manji od pada uvoza, tako da je u 2009.god pokrivenost uvoza izvozom bolja nego predhodnih par godina.

Tabela 5. Podaci o trgovinskoj razmjeni Hrvatske u periodu od 2000-2009.god. (u hilj. €)10

Godina Izvoz u hilj EUR Uvoz u hilj EUR Saldo robne razmjene

% pokrivenosti uvoza izvozom

2000 4 821 589 8 597 442 -3 775 853 56,1 2001 5 214 118 10 244 764 -5 030 646 50,9 2002 5 188 154 11 327 015 -6 138 861 45,8 2003 5 464 362 12 537 963 -7 073 601 43,6 2004 6 453 822 13 354 370 -6 900 548 48,3 2005 7 069 419 14 949 531 -7 880 112 47,3 2006 8 251 588 17 104 667 -8 853 079 48,2 2007 9 004 144 18 832 981 -9 828 837 47,8 2008 9 585 134 20 817 147 -11 232 013 46,0 2009 7 529 396 15 220 090 -7 690 694 49,5

9 Izvor: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske http://www.dzs.hr/ 10 Izvor: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske http://www.dzs.hr/

- 18 -

3.3. Model konkurentnosti u Litvaniji Jedan od najvažnijih strateških dokumenata Litvanije je državna dugoročna strategija razvoja ovjerena aktom № IX-1187 Parlamenta Republike Litvanije novembra 2002, koja je usklađena sa politikom Evropske Unije o društvu, ekonomiji i zaštiti životne sredine. U ovoj strategiji istaknuta su tri prioriteta razvoja Republike Litvanije: društvo znanja, sigurno društvo i konkurentna privreda. Sa ciljem da se sprovede državna dugoročna strategija razvoja najavljeno je uspostavljanje povoljnog ambijenta za ekonomski i socijalni razvoj zemlje i stvaranje zdrave nacije, u skladu sa društveno ekonomskim modelom Evropske unije. Litvanija pravi godišnje izveštaje o napretku programa za Evropsku komisiju u kome pruža informacije o sprovedenim mjerama u oblasti makroekonomije, mikroekonomije i politike zapošljavanja.

Slika 3. Strateški pristup programa konkurentnosti Litvanije.

Nako obnove nezavisnosti Litvanija započinje proces reformi, između ostalog i ekonomskih reformi koje su doprinijele da od sredine 90-ih godina Litvanija bude prepoznata kao otvorena i brzorastuća ekonomija.

1. Da se obezbijedi makroekonomska stabilnost i

sprovede stroga fiskalna politika

2. Da se ojača dugoročna javna finansijska stabilnost

implementacijom penzionim i zdravstvenih reformi i

poboljšanjem kvaliteta finansija

3. Da se efikasno implementira reforma visokog obrazovanja koja će obezbijediti kvalifikovanu radnu snagu, da promoviše konkurentnost i riješi problem migracije

Nacionalni program implementacije Lisabonske strategije CILJ – POVEĆANJE KONKURENTNOSTI

CILJEVI

5. Da ojača konkurentnost industrijskih potencijala koristeći unutrašnje tržište EU i process globalizacije

6. Da se stvori povoljnije poslovno okruženje, naročito za MSP, zahtijevajući bolju regulative i promovisanje culture preduzetništva i razvoj društveno odgovornosg poslovanja

7. Da se promoviše racionalno korišćenje resursa ojačavanjem

sinergije između zaštite životne sredine i

ekonomskog rasta

8. Da se poveća korišćenje ICT, i da se poboljša nacionalna

infrastruktura za implementaciju projekata međuvladinih mreža

9. Da se privuče što više ljudi što je moguće na tržište rada i zadržati ih promovišući ideju cjeloživotnog učenja i usavršavanja

10. Modernizacija tržišta rada povećanjem fleksibilnosti radnih odnosa i garancija zapošljavanja

11. Da se uskladi ponuda i potražnja radne snage razvojem i povećanjem ulaganja u

ljudski kapital

4. Da promoviše inovacije i istraživanje i razvoj razvijanjem javno-privatnog partnerstva i podstiče private investicije u istraživanje i razvoj

CILJEVI MAKROEKONOMSKE POLITIKE

CILJEVI MIKROEKONOMSKE POLITIKE

CILJEVI POLITIKE ZAPOŠLJAVANJA

- 19 -

Najvažnije reforme koje je Litvanija sprovela bile su u oblasti privatizacija državne imovine. Prije sprovedenih reformi državni sektor je bio dominantan sektor u ekonomiji Litvanije, dok je krajem 1998. godine udio privatnog sektora u BDP poraslo na preko 80%. Stabilna valuta i povećanje produktivnosti u sektoru proizvodnje a time i povećanje ukupne konkurentnosti je uzrokovalo stalni rast u sektoru razmjene sa inostranstvom. Za male ekonomije, kao što je slučaj sa ekonomijom Litvanijom, izvoz ima veoma značajnu ulogu u održivom rastu i vitalnosti ekonomije. Unaprijeđenje izvoza je u velikoj mjeri doprinijelo većem uplivu kapitala, povećanoj zaposlenosti, razvoju industrije i širanju asortimana proizvoda. Izvoz je takodje omogućio domaćoj industriji da postigne veći stepen razvoja što inače ne bi bilo moguće zbog ograničenja koje diktira veličina domaćeg tržišta. Rezultati koje danas postižu kompanije u Litvaniji na polju promjena i dinamike unapređenja trgovine sa inostranstvom su najbolji indikatori konkurentnosti tih kompanija na otvorenom svjetskom tržištu. Litvanija je 1999. godine na samitu EU u Helsinkiju pozvana da otpočne pregovore za pristup EU početkom 2000. godini. 2001.godine pristupa STO a 2004 godine postaje članica EU, što je omogućilo slobodno kretanje radne snage i kapitala u okviru država članica. Isovremeno, veoma brza i dinamična ekspanzija u ekonomiji je izazvala neravnotežu makroekonomskih indikatora (inflacija i neravnoteža platnog prometa). Postepeno ukidanje trgovinskih barijera, uzrokovano procesom ekonomskih integracija i globalizacije, utiče na veći značaj i efekte izvoza, tako da se sve više pažnje poklanja promociji konkurentnosti izvoza. Pod uticajem rastućeg stepena liberalizacije trgovine, a time i sve veće konkurentnosti, kao i promjene u strukturi svjetske tražnje, velika pažnja se posvećuje analizi faktora koji utiču na konkrentnost izvoza.

Tabela 6. Vrijednost BDP i spoljnotrgovinske razmjene Litvanije u periodu od 2001-2010.god (u tekućim cijenama u mil. €)11

Godina BDP- po tržišnim

cijenama Index u odnosu na

prethodnu god. Izvoz Uvoz Saldo robne

razmjene 2001 13577,0 0 5314 7366 -2052 2002 15051,8 111 5881 8279 -2398 2003 16497,1 110 6158 8526 -2368 2004 18158,0 110 7451 9875 -2424 2005 20870,1 115 9490 12498 -3008 2006 23978,5 115 11240 15371 -4131 2007 28576,6 119 12512 17767 -5255 2008 32287,6 113 16074 21026 -4952 2009 26507,7 82 11796 13123 -1327 2010 26891,7 101 15716 17650 -1934

. Tabela 7. Pozicija konkurentnosti Litvanije u periodu od 2002-2010.god.

Godina 2004 - 2005 2005 - 2006 2006 - 2007 2007 - 2008 2008 - 2009 2009 - 2010 2010 - 2011

GCI pozicija 36 34 39 38 44 53 47

11 Izvor: Statistika Litvanije

- 20 -

4. ANALIZA MEĐUNARODNE KONKURENTNOSTI Konkurentnost je agregatni izraz globalnih svojstava - mikro, mezo i makro - specifičnih za svaku nacionalnu ekonomiju. Konkurentska prednost je kombinacija korporacijski i sektorski specifičnih i opštih nacionalnih karakteristika. Na osnovu ove definicije zasnovani su i modeli koji se koriste za mjerenje konkurentnosti različitih zemalja. Ono što, očigledno, stvara najveće poteškoće, a što je tako često kod analize međunarodnih poslovnih aktivnosti, je upoređivanje, procjena i ocjena nacionalnih karakteristika. Mnoga istraživanja se bave ocjenama međunarodne konkurentnosti zemalja, kao što su Global Enterpreneurship Monitor, Global Competitivness Report, OECD, itd. Među najsofisticiranijim modelima za mjerenje međunarodne konkurentnosti zemalja ističe se onaj koji su razvili Svjetski ekonomski forum (World Economic Forum) – „Izvještaj o globalnoj konkurentnosti“ (The Global Competitiveness Report) i Svjetska Banka – „Poslovanje“ (Doing Business). Ove dvije studije zaslužuju pažnju iz tri glavna razloga:

One su veoma prepoznatljive i važe za referentne studije kada je riječ o međunarodnoj konkurentnosti. Njih koriste i investitori i kreatori ekonomskih politika.

Pokrivaju veliki broj zemalja (Izvještaj o globalnoj konkurentnosti 2010-2011 – 139 zemalja , a Poslovanje – 181 zemlja) čime pružaju odličan uvid u poziciju domaće privrede u širokom svjetskom kontekstu, ali i poređenje domaće privrede sa drugim zemljama iz regiona.

Ove studije razmatraju širok i komplementaran skup činioca koji utiču na međunarodnu konkurentnost jedne zemlje. Poslovanje se bavi pitanjima vezanim za kvalitet poslovnog okruženja. To su prije svega: administrativne procedure, regulativa, pravni sistem, itd. Sa druge strane, Izvještaj o globalnoj konkurentnosti se detaljnije bavi činiocima koji neposredno utiču na poslovanje i međunarodnu konkurentnost jedne zemlje. Razmatraju se kvalitet fizičke infrastrukture, ljudski resursi, efikasnost tržišta rada, kvalitet finansijskog tržišta, tehnološka opremljenost, kapacitet za inovacije.

Iz navedenog možemo zaključiti da se Izvještaj o konkurentnosti u svijetu i Poslovanje (Doing Business) odlično dopunjavaju i daju cjelovit uvid u snage i slabosti koje odlikuju razmatrane zemlje. Takođe, važno je napomenuti da je od 2010.god. Crna Gora uključena u istraživanje Global Entrepreneurship Monitor - GEM, koje ima za cilj praćenje i razvijanje indikatora kojima se mjeri preduzetnička aktivnost. 4.1. Mjerenje međunarodne konkurentnosti prema WEF12 - „Izvještaj o globalnoj konkurentnosti“ (The Global Copetitiveness Report) Svjetski ekonomski forum (World Economic Forum - WEF) ustanovio je Globalni indeks konkurentnosti (Global Competitiveness Index - GCI), koji je je jedan od najprihvaćenijih instrumenata za komparaciju i procjenu konkurentnosti zemalja. GCI za 2010-2011. obuhvata 139 država svijeta, među njima i Crnu Goru, dok je u izvještaju za 2009-2010.god. obuhvatao 133 države. Model IMD i World Economic Forum-a identifikuje više od 150 varijabli koje su grupisane u 8 agregatnih veličina:13

1. ekonomska snaga nacionalne ekonomije koja predstavlja makroekonomsku evaluaciju privrede zemlje, a koja se procjenjuje na osnovu novostvorene vrijednosti (mjeri se veličinom i rastom društvenog bruto proizvoda, njegovom stvarnom vrijednošću i veličinom per capita i slično), investicijama (ukupne i stopa rasta), štednjom, potrošnjom (privatnom i javnom), troškovima života i sličnim varijablama;

12 Izvor: World Economic Forum 13 Izvor: IMD, The World Forum (1999): The World Competitiveness Yearbook 1999, Internet

- 21 -

2. internacionalizacija, koja pokazuje učešće zemlje u međunarodnoj razmjeni i međunarodnim investicijskim tokovima, a uključuje varijable poput bilansa, uvoza i izvoza i njihovog rasta, veličinu primljenih i datih portfolio ulaganja, stepen protekcionizma, otvorenost zemlje i slično;

3. uticaj države, odnosno u kolikoj mjeri država pomaže konkurentnost svoje ekonomije. Uključuje analizu državnih stranih i domaćih dugova, pokazatelje budžetskog deficita, veličinu i strukturu državnih rezervi, upravljanje javnim finansijama i drugo;

4. finansijska situacija, odnosno funkcionisanje tržišta kapitala, kvaliteta financijskih usluga i slično; 5. infrastruktura, koja pokazuje u kojoj su mjeri resursi i sam ekonomski sistem sposobni zadovoljiti

osnovne zahtjeve poslovanja. Pokazatelji infrastrukture su razvijenost distributivnog sistema, mogućnosti transporta, održavanje infrastrukture i slično, kao osnovna analiza infrastrukture, te investicije u telekomunikacije, kompjutere, telefonske linije i njihovi troškovi, kao analiza tehnološke infrastrukture;

6. upravljanje, odnosno procjena u kojoj mjeri su domaća preduzeća inovativna, profitabilna i odgovorna. Osnovni elementi ove analize su produktivnost i njen rast (ukupno i po pojedinim sektorima),troškovi rada, pokazatelji pojedinih preduzeća (veličina, troškovi promocije, kredibilitet i slično), efikasnost upravljanja ( kompetentnost manadžmenta, međunarodno iskustvo, industrijski odnosi i slično), i korporativna kultura (primjena upravljanja kvalitetom(TQM), orijentacija ka potrošačima, marketing kultura, preduzetničke karakteristike, društvena odgovornost i drugo);

7. nauka i tehnologija, njihova primjena i uspješnost osnovnih i primjenjenih istraživanja. Mjeri se izdvajanjima za istraživanje i razvoj, kvalitetom ljudskih resursa uključenih u ovu aktivnost, brojem patenata i slično,

8. karakteristike ljudskih resursa, njihova raspoloživost i kvalifikacije,a što se mjeri karakteristikama stanovništva, stanjem i dinamikom zaposlenosti, kvalitetom života i stavovima i sistemom vrijednosti na snazi.

Prema Indeksu globalne konkurentnosti (GCI) pretpostavka je da zemje prolaze kroz tri faze razvoja:

U prvoj fazi (factor – driven stage) za rast i produktivnost važni su osnovni faktori konkurentnosti: dobro funkcionisanje javnih i privatnih institucija, dobro razvijena infrastruktura, stabilan makroekonomski okvir i dobra zdrava i pismena radna snaga

Daljim razvojem zemje ulaze u drugu fazu (efficiency – driven stage) gdje ostvaruju efikasnije proizvodne procese i rastući kvalitet proizvoda. U ovoj fazi na rast konkurentnosti utiču visoko obrazovanje i obuke, efikasno tržište roba, dobro funkcionisanje tržišta rada, sofisticiranost finansijskog tržišta, veliko domaće i inostrano tržište i mogućnost iskorišćavanja postojećih tehnologija.

Zemlje prelaze u treću fazu (innovation – driven stage) u kojoj je rast produktivnosti i konkurentnosti uslovljen faktorima visoke poslovne sofisticiranosti i inovacijama

- 22 -

Indeks sačinjava skup od 12 faktora konkurentnosti koji su grupisani u 3 podgrupe i koji su karakteristični za jednu od 3 faze razvoja:

Slika 4.- Faktori konkurentnosti i faze razvoja

Osnovni zahtjevi (basic requirements)

Institucije

Infrastruktura Makroekonomska stabilnost

Zdravstvo i osnovno obrazovanje

Ključno za zemlje čiji se rast oslanja na osnovne faktore proizvodnje (factor – driven economies)

Faktori povećanja efikasnosti (efficiency enhancers)

Visoko obrazovanje i obuka

Efikasnost tržišta roba Efikasnost tržišta rada

Sofisticiranost finansijskog tržišta Tehnološka spremnost

Veličina tržišta

Ključno za zemlje čiji se rast oslanja na povćanje efikasnosti (efficiency – driven economies)

Faktori inovativnosti (innovation and sophistication factors)

Poslovna sofisticiranost

Inovativnost

Ključno za zemlje čiji se rast oslanja nainovativnost (innovation – driveneconomies)

- 23 -

Tabela 8. - Lista zemalja po fazama razvoja

Faza 1 Tranzicija iz faze 1

u fazu 2 Faza 2 Tranzicija iz faze 2

u fazu 3 Faza 3

Bangladeš Alžir Albanija Bahami Australija

Benin Azerbejdžan Argentina Barbados Austrija

Bolivija Bocvana Armenija Čile Belgija

Burkina Faso Egipat BiH Hrvatska Kanada

Burundi Indonezija Brazil Latvija Kipar

Čad Kazahstan Kolumbija Oman Estonija

Etiopija Kazahstan Dominikanska R. Rumunija Francuska

Filipini Kuvajt Ekvador Rusija Slovenija

Gambija Libija Salvador Turska Njemačka

Gana Maroko Jordan Urugvaj Grčka

Gvineja Paragvaj Makedonija Litvanija Hong Kong

Honduras Katar Malezija Meksiko Island

Indija Gruzija Bugarska Poljska Irska

Kambodža Gvatemala Kina Češka

Kamerun Saudijska Arabija Mauricijus Danska

Kenija Sirija Crna Gora Izrael

Kirgizatan Venecuela Nambija Italija

Lesoto Jamajka Panama Japan

Madagaskar Peru Koreja

Malavi Srbija Luksemburg

Mali Južna Afrika Malta

Mauricius Surinam Holandija

Mongolija Tajland Novi Zeland

Mozambik Tunis Norveška

Nepal Ukrajina Portugal

Nigerija Kostarika Singapur

Nikaragva Portoriko

Obala slonovače Finska

Pakistan Slovačka

Senegal Španija

Šri Lanka Švedska

Tadžikstan Švajcarska

Tanzanija Tajvan

Timor Trinidad i Tobago

Uganda UAE

Vijetnam Velika Britanija

Zambija USA

Zimbabve

24

4.2. Mjerenje međunarodne konkrentnosti prema Svjetskoj banci – „Poslovanje“ (Doing Business) Svjetska banka u svojoj studiji o poslovnom okruženju „Poslovanje“ (Doing Business) poredi i klasifikuje 181 državu prema tome koliko je lako osnovati, voditi i ugasiti preduzeće u svakoj od ovih zemalja. Polazna pretpostavka ovog istraživanja je da je privatni sektor nosilac daljeg ekonomskog rasta, a da bi se privatni sekotr lakše razvio neophodno je da administrativne prepreke i ograničenja budu svedena na nephodni minimum, da se maksimano olakša interakcija privrede i administracije, ali i da postoji zakonski i pravosudni sistem koji garantuje pravnu državu, privatno vlasništvo i izvršenje ugovora. Rezultati izvještaja „Poslovanje“ su značajni i govore o tome šta u kratkom roku javna uprava može da uradi kako bi doprinijela lakšem poslovanju privrede. Ovi rezultati su indikativni i u slučaju da nisu dobri ukazuju na postojanje mogućnosti poboljšanja procedura. Model koji je razvila Svjetska banka obuhvata 49 indikatora koji omogućavaju relativno brzu procjenu, s jedne strane ekonomskih rezultata nacionalne privrede, a s druge, okruženja za konkurentni rast i razvoj poslovnih aktivnosti u određenoj zemlji. Ovi indikatori grupisani su u pet grupa:14

ukupni privredni rezultati (nacionalni proizvod i njegov rast, distribucija prihoda); makro i tržišna dinamika (rast investicija i produktivnosti, međunarodna razmjena, struktura izvoza,

trgovinska politka, uključenost države u privredu); finansijski pokazatelji (vrijednost i rast inostanih dugova, stvarna kamatna stopa, kreditiranje

privatnog sektora i drugo); infrastruktura i investiciona klima ( informaciona i komunikaciona mreža, fizička infrastruktura,

društveno-politička stabilnost); ljudski i intelektualni kapital (pismenost, školski sistem, očekivano trajanje života, kvalifikaciona

struktura stanovništva, broj patenata, izdvajanja za istraživanje i razvoj). 4.3. Mjerenje preduzetničkih aktivnosti u zemlji – GEM istraživanje Globalni monitor preduzetništva (GEM) je neprofitni akademski istraživački konzorcijum, čiji je cilj kreiranje visokokvalitetnih međunarodnih istraživačkih podataka o preduzetničkim aktivnostima, lako dostupnih za što širi auditorijum korisnika. GEM je najveća pojedinačna studija preduzetničke aktivnosti u svijetu, koja je nastala uspostavljanjem saradnje između Londonske poslovne škole i Babson koledža 1999. godine sa 10 zemalja – G7 (Kanada, Francuska, Njemačka, Italija, Japan, V.Britanija i SAD) kojima su se priključile Danska, Finska i Izrael. U 2005. godini nacionalni timovi, Londonska poslovna škola i Babson koledž uspostavljaju nezavisnu neprofitnu organizaciju – Udruženje globalnog istraživanja preduzetništva (Global Entrepreneurship Research Association - GERA) koja postaje nosilac aktivnosti GEM konzorcijuma i vlasnik GEM brenda. GEM konzorcijum danas broji 83 nacionalna tima, a od skoro i crnogorski kao 84-ti. U 2009. su urađeni nacionalni izvještaji za 54 zemlje. Konzorcijum se bavi unaprijeđenjem razumijevanja odnosa između preduzetništva, preduzetničkih aktivnosti i nacionalnog ekonomskog rasta. GEM istraživanje ima 3 osnovna cilja:

1) mjeriti razlike u ranim fazama preduzetničke aktivnosti između zemalja; 2) odrediti faktore koji određuju nivo preduzetničke aktivnosti; 3) identifikovati politike koje mogu povećati nivo preduzetničke aktivnosti.

Praktični cilj istraživanja se ostvaruje kroz publikovanje Godišnjih nacionalnih izvještaja odgovarajuća na 2 ključna pitanja:

1) Kolike su razlike u preduzetničkoj aktivnosti povezane sa ukupnim ekonomskim rastom i kako preduzetnička aktivnost doprinosi nacionalnom i međunarodnom prosperitetu?

14 The World Bank (1999): A World Free of Poverty: Competitiveness Indicators, Internet

25

2) Šta vlade mogu učiniti u cilju unaprijeđenja nivoa preduzetničke dinamike i preduzetništvom vođenog rasta?

Naglasak je, pri tome, na identifikovanju uloge preduzetništva kao komplementa velikim preduzećima u ostvarenju ukupnog ekonomskog rasta. GEM istraživanje se bazira na sljedećim metodološkim koracima:

1) Podaci prikupljeni anketiranjem reprezentativnog uzorka odrasle populacije (Adult Population Survey)

2) Podaci prikupljeni anketiranjem i intervjuisanjem nacionalnih stručnjaka (National Expert Survey)

3) Podaci prikupljeni iz standardizovanih sekundarnih međunarodnih baza podataka (Global Competitiveness Report, UN, OECD, UNESCO, World Bank, IMF, ILO)

4) Godišnji nacionalni izvještaj (Annual National Report) Kako ispitivanje populacije odraslih pokriva veliki broj tema i zemalja na sistematičan i harmonizovan način, moguće je napraviti dodatne izvještaje o posebnim temama koje su od interese za donosioce odluka i komercijalne sponzore:

- Izvještaj o visini preduzetničkog rasta; - Izvještaj o ženama u preduzetništvu; - Godišnji izvještaj finansiranja; - Preduzetnička znanja i vještine; - Motivacija u preduzetništvu i sl.

Kako bi se osigurao kvalitet podataka, nacionalni timovi koriste iste upitnike i vrše istraživanje u istom periodu godine. (U Crnoj Gori će se raditi na uzorku od 2000 ispitanika odrasle populacije kao i na uzorku od 36 stručnjaka iz oblasti preduzetništva). Rezultati istraživanja nacionalnih timova se harmonizuju u jedan generalni set podataka koji omogućava korisnicima da istraže preduzetničke aktivnosti u različitim fazama preduzetničkog procesa, kao i da prouče različitost faktora koji karakterišu preduzetnike i njihov biznis u svakoj zemlji učesnici i zborno za sve zemlje.