İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 15

7/24/2019 slm limleri Ansiklopedisi - 15

1/306

15. CLD

TAKPR-ZDE:Osmanl limlerinin byklerinden. limlerin ncs, asrnn incisi olan Takpr-

zde Efendi, Osmanl Dele!i"nin ye!i!irdi#i en byk limlerdendir. $abas %&sli'&dd(n%&s!afa Efendi, )a&z *&l!an *el(m"in 'ocas ol&p, + m. /012"de efa! e!!i.

3smi, 4'med bin %&s!afa"dr. 5akab 6smedd(n, knyesi Eb"l-7ayr"dr. Takpr-zde diye me'8r olm&!&r. +9/ m. /:+2 senesinde $&rsa"da do#d&. +;1 m. /;/2senesinde 3s!anb&l"da efa! e!!i. kpaa %a'allesi"nde, *eyyid a! ezberlemekle balad. *onra %olla 4ldd(n)e!im"den sarf ilmine dir? %aks&d, %er' e 3zz(, na'i ilmine dir? 4mil, %isb' e@fiye ile b&n&n er'lerinden a! e b&nlarn kidelerinden ba'sedenDa-l-%isb', man!k!an? As>8c(, 7sm e Bemsiye er'ini ok&d&. 4kid e kelm

ilmine dir 7iye-i Tecr(d adl eseri daysndan ok&d&. %if!' er'ini Cenr(-zde%&'yidd(n elebi"den, %ekf er'ini *eyd( %&'yidd(n Efendi"den ok&d&. T&n&sl& Bey'%e'med %e>8("den? *a'('-i $&'r( e yine 'ad(s ilmine dir @d yd"n Bif"sn ok&d&.%nzara ilmini #renip, b& limlerden icze! ald. $& ilimlerin yannda, di#er akl( e nakl(ilimleri de !a's(l edip bi!irdik!en sonra, 'er fende de#erli bir lim old&. Tasa&fda ise,Fakibendiyye yksek yol&na >irip, b& yol&n byklerinden feyz alp ma"rife!&lla'aka&!&.

)a&z *&l!an *elim 7n zamannda 4nadol& kadaskeri olan *erdef!er Efdl *eyyid(Efendi"nin yannda mlzim s!aGyer2 olarak az(fe yap!. 3cze! alp, +0 m. //+2senesinde, Dime!oka"da Or&= Haa %edresesi"ne mderris olarak !ayin ol&nd&. + m./0;2 senesinde, 3s!anb&l"da 7ac 7seyn-zde %edresesi"ne nakl ol&nd&. +; m. /0+2senesinde, Iskp"de 3s'ak $ey %edresesi"ne mderris old&. +:0 m. /2 senesinde,

@alender'ne %edresesi"nde mderris olarak az(felendirildi. +:: m. /J2 senesinde,Haa-zde yerine 4!(k %&s!afa Haa %edresesi"ne nakl edildi. +: m. /12 senesinde,Edirne I=erefeli %edresesi"nde ilim !edrisiyle az(felendirildi. +:; m. /+2"da *a'n-semn medreselerinden birine !erf( e!!irilip, +/ m. /::2 senesinde 4rab-zde4bdlbk( Efendi yerine Edirne $yez(diyye %edresesi mderrisli#ine, +0 m. /:2"de$&rsa kadl#na !ayin edildi. $& az(fede iki yl kadar kaldk!an sonra, +: m. /:J2senesinde !ekrar *a'n- semn %edresesi mderrisli#ine ide edildi.

3lim !edrisi esnasnda &z&n mdde!? kelm ilmine dir? 7iye-i Tecr(d e Ber'-i%ekf, bel>a! ilmine dir? %&!ael e %if!' er'ini, Ceriz ilmine dir? *eyyid Ber(fKrcn("nin feriz er'ini, &s8l-i fk'la il>ili? Tenk(', Taz(' e Tel(' adl eserleri, fk'ilmine dir, 7idye"yi, 'ad(s"!en? %esbi', %erik e *a'('-i $&'r("yi, !efs(rden? @d$eyd( !efs(rini ok&!!&.

+1 m. //2 senesinde 3s!anb&l kadl#na !ayin ol&nd&. $& az(feyi = senemdde!le erefle, adle! e do#r&l&kla yr!rken, +;/ m. /:2 senesinde >zleri>rmez old&ndan dolay, kadlk az(fesinden emekli old&. @endi eine =ekilip? ibde!e !a!le, yazd# eserlerini !emize =ek!irmekle me>&l old& srada efa! e!!i.

Takpr-zde 4'med Efendi, Osmanllar zamannda 4nadol&"da ye!ien limlerinbyklerinden ol&p? !efs(r, 'ad(s, fk' e b&nlarn &s8llerinde, b!n nakl( ilimlerde en>inbir deniz, akl( ilimlerde insanlara yol >s!eren parlak bir yldz, ilim e irfan >nei,'ak(ka! e yak(n adisi, 4rab( ilimlerin fkran pnar, edeb( ilimlerde zirede b&l&nan, ilime ma"rife! mecm8"as, do#r&l&k e adle!!en ayrlmayan, 4lla' !elnn d(nininemirlerine e se>ili Hey>amberimizin sallalla'& aley'i e sellem.2 snne!ine ba#l,p'eli e 'aramlardan idde!le ka=nan, >zel a'lk e iyi '&ylarn kendinde !opland#,!ez& s'ibi, kana!kar, kibir e riy"dan &zak, >eni ilim s'ibi bir z! idi. Kmer! ekerem s'ibi ol&p, yazs ma!baa yazs >ibi dz>n idi.

Fakledilir kiL %derrislik yap!# zamanlarda, 'er sene el yazsyla @d $eyd(Tefs(ri"ni yazar, ald# para ile Mamazan akamlarnda ilim !alebesini dae! eder, b&nlara


2/306

e limlere ziyfe! erirdi. Nzleri a"m old& zaman bile, ilim #re!mek!en e eseryazdrmak!an >eri kalmazd.

elen akrabasna & asiyye!!eb&l&nd&L

lemlerin Mabbine 'amd ols&n. Hey>amber efendimize sallalla'& aley'i esellem.2 line e es'bna sal! e selm ols&n. %c!e'id din immlarna, !efs(r e 'ad(s

limlerine z'id dnydan yz =eiren2 eliy-i @irma, ilmi ile mil olan limlere,sabreden fakirlere, kr eden zen>inlere, kyme!e kadar iyilikler 'ayrlar dilerim. )Mabb(, 3slm d(ni e E'l-i snne! i"!ikd zere yaad#ma e bid"a!lerden saknd#ma,seni e meleklerini 'id !&!arm. Eldm e akrabam, zerlerinde b&l&nan 'akkmold&n& syleyip benden 'elllik is!erler. Izerlerinde b&l&nan 'aklarm onlara 'elle!!im. e=iren Takpr-zde 4'med

Efendi"nin bir=ok kyme!li eseri ardr. Eserlerinin balcalar &nlardrL/- Bakyk- F&"mniyyeLOsman Nz("den balyarak, @n8n( *&l!an *leymn

derinde +; m. /12 ylna kadar ye!ien limlerin e eliynn 'l !ercmelerindenmeydana >elmi kyme!li bir eserdir. Eser, pdi'larn saysna >re /9 !abakaya ayrlme 'er !abakada, o pdi' zamannda ye!ienler anla!lm!r. Eserde, J/ lim e /9eliy olmak zere, !oplam 0/ kiinin bibliyo>rafyas yer almak!adr. $& kyme!li eserebir=ok zeyller yaplm!r. Bakyk- F&"mniyye, Osmanllar derinde b& kon&da yazlanilk eserdir.

akyk- Numnyy!nn "a#$%a &!'%(m!$!': a- 7adik-&r-Mey'nL %&'!esib-

zde $el>radl %e'med 7i"nin Trk=eye !ercmesi. b- 7akik-l-beyn f( !erceme!-iBakik-n-F&"mnL 7em !ercme 'em zeyldir. k elebi"nindir. c- 7adik-&-BakikLEdirneli %e'med %ecd( Efendi"nin !ercmesidir. En me'8r& b& !ercmedir. d- El-7adikL4masyal 3br'im bin 4'med !arafndan yaplan !ercmedir.

Z!y$$!': a- Te!ime!--Bakik-in-F&"mniyyeL k elebi !arafndan yazlm!r. :0kiinin bibliyo>rafyas ardr. b- El-kd-l-manz8m f( zikri Efdl-r-r8mL 4rabcadr. 4li bin$li !arafndan yazlm!r. Eserde, +;1 m. /;92 ile ++/ m. /12 seneleri arasndaI=nc %&rd derine kadar ye!ienlerin 'l !ercmesi ardr. Eser


3/306

@elm ilmine dir bir eserdir. ;- Ber'-l-4'lk el-4d8diyyeL 4'lk ilmine dirdir. J-Misle!n fil-feriz, 1- Ber'-i %&kaddime!-is-sal!L %olla Cenr("nin namaza dir yazd#rislenin er'idir. +- %if!'-l-i"rb, /9- *8re!-l-'als fil-i'ls, //- Misle!n f( 'ikme!-il-ameliyye, /0- Er-Misle!-l-cmia li-asf-il-&l8m-n-nfia, /- Misle!n fil-kazi el-kader, /:- %eslik-l-'als f( me'lik-l-'as, /- El-Kmi" fil-man!k, /;- Ber'-i'ad(s-i erbe"(n, /J- 7iye!n min eel-i er'-il-%if!' li *eyyid Ber(f Krcn(, /1- Ber'-

l-feid-l-Nysiyye, /+- Misle!n f( !efs(r-i y!-il-amber efendimiz de sallalla'& aley'i e sellem.2? limler, Peygamberlerin

!risleridirb&y&rd&. $ilinen bir 'ak(ka!!ir ki, pey>amberlik derecesi, yksekderecelerin en s!n e en ol>&n&d&r. O 'lde, o dereceye ris olmann s!nde dereceolmad#n, akl e firse!i olanlar anlar e bilir.

Mes8l&lla' sallalla'& aley'i e sellem.2 yle b&y&rd&L "y!mette !limlerin,#aleminden #an mre##e$, e%&dlerin e m'!%idlerin #anyla tartlre"y!mette se#in (mre, )lla% te!l! #atnda e*!at ma#amna nail olurlar.+unlar Peygamberler, !limler e e%&dlerdir.

Fe byk bir derece e s!n makamdr ki, Hey>amberli#in al!nda, e'idlikmer!ebesinin s!nde b&l&n&yor.

7ad(s-i er(flerde b&y&r&ld& kiL -lim renme# iin yola #$, (orlu# ete%li#elere #atlanan, )lla% te!l!, ennet/e gtren yola #auturur.

-lim renme#, #adn0er#e# %er m/mine *ar(dr.

-lim 1in/de de olsa gidi$ renini(ya"n( ilim #renmek i=in =alnz.7z. Eb8 Derd ra'me!&lla'i aley'2 3limden bir mes"ele #renmeyi, >ece saba'akadar ibde! e!mek!en =ok seerimP e *en, ya lim ol, ya ilim !alebesi ol, y'&! dadinleyici ol. $& = snfn dnda, drdnc snf!an olma ki, 'elk ol&rs&nP b&y&rd&.

4bd&lla' bin 4bbs ra'me!&lla'i aley'2 b&y&rd&L 7ayr #re!enler i=in 'ereyis!i#far eder. 7a!! denizdeki balk bile.P

3lim #renmenin ar!lar e ilim e'linin az(felerini anla!rkenL oc&klar ilim#renmeye, zellikle @&r"n- ker(mi ezberlemeye !eik e!melidir. nk k=k ya!aezberlemek, !a zerindeki yaz >ibidir. Nen=lik >e=!ik!en sonraki >ayre! e =alma, s&zerindeki yaz >ibidir. @=klere, akllarnn alabilece#i kadar ders ermelidir. $&nlarn!esinde =ok ince e derin bil>iler de ardr diye onlara sylememelidir. nk byleszler, onlarn anlaylarn bozar. Onlara, sizin #rendi#iniz ilimler, >aye e maksadnkendisidir anlayn ermelidir.

@&r"n- ker(m ok&rken & edeblere dikka! e!melidirL /- 7rme!le ok&maldr. Rnceabdes! almal, yzn kbleye dnmeli e m!ez( bir ekilde o!&rmaldr. 7z. 4lib&y&r&yor kiL Famazda, ayak!a @&r"n- ker(m ok&yana 'er 'arfi i=in yz seb,o!&rarak ok&yana elli seb yazlr. 4bdes!i ol&p, namazn dnda ok&yana yirmibeseb, abdes!siz ok&yana on seb yazlr.P 0- )aa ok&maldr. %anlarn dnerekok&mal. ab&k 'a!me!me arz&s&nda olmamaldr. - Ok&rken a#lamaldr. Hey>amberefendimiz sallalla'& aley'i e sellem.2 b&y&rd& kiL"ur/!n0 #er&mi o#uyunu( ealayn(. )lyama(san(, #endini(i (orla alatn(.:- 7er ye!i, 'akkn ererekok&maldr. Hey>amber efendimiz sallalla'& aley'i e sellem.2, azb bildiren ye! >elince,4lla' !elya s#nr, ra'me! ye!i >elince, o ra'me!i is!erdi. Tenz(' ye!inde !esb('ederdi. $alarken E"8z ok&rd&. On& bi!irince?2! 3abb&4 5ndan unuttuumu bana%atrlat. 5ndan bilmedi#lerimi bana bildir. 6e'e0gnd( onu o#umay bana

nas&b et e onu bana del&l e %''et eyleb&y&r&rd&. - E#er >s!eri yapyoreklinde dnlecekse eya bakasnn namazn ar!acaksa, al=ak sesle ok&maldr.


4/306

7ad(s-i er(f!e b&y&r&ld& kiL 2aa, ya/n& sessi('e "ur/!n0 #er&m o#umann seslio#umaa stnl, gi(li erilen sada#ann ai#!re erilen sada#aya stnlgibidir.Miydan em(n ise, sesli ok&y&p, bakalarnn da dinlemek!en nas(b almalarnsa#lamak da'a iyi ol&r. Ezberden de#il, ms'af!an ok&rsa da'a iyi ol&r, >zler de ibde!e!mi ol&r. ;- Nzel sesle ok&ma#a >ayre! e!melidir. Hey>amber efendimiz sallalla'&aley'i e sellem.2 b&y&r&yor kiL"ur/!n0 #er&mi g(el sesle ssleyini(.*es ne

kadar >zel ol&rsa, @&r"n- ker(min kalbdeki !es(rinin =ok olmasna sebep ol&r. *nne!olan, !ec(d zere ok&mak!r. @&r"n- ker(mi !e>ann( ile kelimeleri de#i!irip na#meye&yd&rarak ok&mak 'aramdr.

Qen>in olan kimsenin, kazand# mal '&s8s&nda >ze!ece#i '&s8slar be !anedirL /-%aldan maksadn ne old& bilinmelidir. 4ncak bylece kendine ye!ecek kadarb&l&nd&r&r. 0- %aln nereden >eldi#ini >ze!melidir. 7aramlardan e mre!i bozaneylerden saknmaldr. - zel niye! e i"!idli >ze!melidir. :- 7arcama !arafn >ze!ip, !asadd&k e!mede deik!isd edip, yerine e e'line ermelidir. - 4lrken, erirken, !asadd&k ederken esaklarken, niye!ini dzel!melidir. $& sebep!endir ki, 7z. 4li yle b&y&rd&L E#er birkimse, yeryzndeki maln 'epsini alsa, on&nla 4lla' !elnn rzsn m&rd e!se, oz'iddir. $ir kimse, 4lla' rzsn >ze!meden 'epsini sarf e!se, z'id dnydan yz

=eiren2 de#ildir.P $azlar dedi kiL $!n 'areke! e ilerin ibde! olmak!an en &zakolan, yemek yemek e kaz-i 'ce! e!mek!ir. Onlar da ibde! i=in e ibde!e 'azrlk i=inol&rsa, ibde! ol&rlar.

4=l#n faydalar '&s8s&nda, Hey>amber efendimiz sallalla'& aley'i e sellem.2b&y&rd& kiL1o# yeme# e ime#le #albi ldrmeyin. 1n# #alb, e#ine eto%uma ben(er. 7u o# olursa rr.)ine b&y&rd&L-nsanolu, midesinden #te bo(u# bir #a$ doldurmamtr. -nsana yeme# iin bir#a lo#ma yetiir. +u da

sulbn deam ettirir. 8er bunu ya$amyorsa, midesinin te birini yeme#,te birini su, te birini %aa ile doldurmaldr.4=lk!a on fayda ardrL /- @albin!emizlenmesine e bas(re!in a=lmasna sebep ol&r. nk !okl&k, a#rlk e d&r>&nl&kerir, kalbi kr eder. 0- @alb, ibde!in e zikrin lezze!ini d&yma#a 'azr ol&r. - 4=lk,4lla' !elnn bel e azbn &n&!!&rmaz. :- $!n >na'lara sebep olan? e'e!, is!ek

e arz&lar krar. nk b!n >na'larn kayna# e'e!lerdir. - 4=lk, az &y&may e>ece &yank b&l&nmay kolayla!rr. nk bir kimse !ok ol&nca, =ok s& i=er. ok s&i=enin, &yk&s& da =ok ol&r. 6yk&s& =ok olann, mr zyi ol&r. ;- 4=lk, ibde!e deame!me#i kolayla!rr. nk yemek e i=mek ibde!e mnidir. J- 4=lk, bedene s''a!!ir.nk 'as!alklarn sebebi, =ok yemek!ir. 7as!alk ise? ra'a!sz, '&z8rs&z e dirliksizolma#a sebep ol&r. $&n&n i=in de, zikre e fikre mni ol&r. 1- 4=lk, 'afif ykl olmak!r.Q(r, !okla e =ok yeme#e alann midesi b&nlar arayp, b&>n neler yesem der.$ylece, p'eli e 'aram olan eyler de karabilir. +- 4=l# !erci' eden kii, fazla >elenyemekleri fakirlere e ye!imlere yedirmek s8re!iyle seb alr. /9- 4=lk, insan!aknlk!an e 4lla' !ely zikr edememek!en alkoyar.

Ticre! dbn anla!rken diyor kiL %al sa!an kii, & '&s8slara dikka! e!melidirL /-%aln memelidir. Q(r, dedi#i >ibi de#ilse, yalan sylemi ol&r. Rd# ey, sa!!#malda ar ise e m!eri biliyorsa, bo&na kon&m& ol&r. $& ise mslmana yakmaz.0- Ticre!!e yem(n e!memelidir. )alan yere ise byk >na' ilemi ol&r. )em(ni do#r& ise,4lla' !elnn yce ismini, basi! dny ilerine le! e!mi ol&r. 7ad(s-i er(f!e b&y&r&ld&kiL 5 ta'ire ya(#lar e #or#ular olsun #i, 8et alla%i, %ayr alla%i der. 2arngel, br gn gel diye iini ge'i#tiri$, mteriyi geri gnderen san/at#!ra da#or#u e ya(#lar olsun.- Nizli eya a=k, malnn 'er aybn bildirmelidir. $&cibdir. $ildirmezse 'yne! e!mi ol&r. 7yne! ise, 'aramdr. @&ma karanlk yerdesa!a =karmamaldr.

7ad(s-i er(flerde b&y&r&ld& kiL9oru t''!r, #y!mette sddlar e e%&dlerile %ar olur.

9ny!da %el!l mal #a(an$, ma#sad da #endini #imseye mu%taetmeme#, olu#0o'uuna na*a#a temin etme#, %att! #omu e '!riyelerineiyili# etme# olursa, !%rette )lla% te!l!nn %u(:runa arn'a, y(,

ondrdn' ge'ede#i ay gibi $arlar.


5/306

)emek yemek!en nceki edebler yedi !anedirL /- )emek, 'ellden kazanlmolmaldr. 0- )emek!en nce e sonra ellerini ykamaldr. Hey>amber efendimiz sallalla'&aley'i e sellem.2 b&y&rd& kiL2eme#ten n'e elini y#ama# *a#irlii giderir,yeme#ten sonra elini y#ama# ## gna%lar yo# eder.- )eme#i sofra zerinekoymaldr. )erde yemek yemek !ez&"a yakn e snne!e &y>&nd&r. :- Nerek!i#i ekildeedebe &y>&n2 o!&rmaldr. *a# dizini dikip, sol &yl& zere o!&rmaldr. Mes8l&lla'

sallalla'& aley'i e sellem.2?+en #ulum. "ullar gibi, yere oturu$ yerimb&y&rd&.$ir yere dayanarak e ayak!a yemek mekr8'!&r. - )emek yerken, ibde! e !a! i=ink&e! elde e!me#e niye! e!melidir. $ylece, yemesi de ibde! ol&r. Elden >eldi#i kadar azyeme#e >ayre! e!melidir. nk !okl&k, ibde!e mnidir. ;- 7azr olan yeme#e rz ol&p,kana! e!melidir. J- )emek!en =ok kiinin yemesine, yeme#e =ok el &zanmasna >ayre!e!melidir. nk, yeme#e =ok el &zanmasnda bereke! ardr. Mes8l&lla' efendimiz desallalla'& aley'i e sellem.2 yalnz yemezdi.

1) Mucem-l-mellifn; cild-2, sh. 1772) ezert-z-zeheb; cild-8, sh. !2) "#$%#-% &umni$$e; cild-2, sh. 7'() Med*t-l-ul*m

!) +m*s-l-"lm; cild-(, sh. 2'8!) sm-l-mellifn; cild-1, sh. 1(-1((7) "m /lmihl 0edet-i bedi$$e; sh. 1778) Mifth-s-sede; cild-1, sh. 1-2!') +ef-z-zn*n1) 3zh-l-me#n*n; cild-1, sh. 1(, !', cild-2, sh. 12

TE)*+ ,Am! "n /uamm!0:Eliynn byklerinden. 3smi, 4'med bin %&'ammed %a#rib( T8n&s( ol&p, knyesi

Eb"l-4bbs"dr. Tebs( diye me'8rd&r. Debs( de denir. %lik( mez'ebinde idi. Do#&m!ri'i belli de#ildir. +9 m. /02 senesinde, T&n&s beldelerinden Fefer!"da, yz yan>e=mi old& 'lde efa! e!!i.

4'med Tebs(, byk lim el(y-yi kmil 4'med bin %a'l8f Bb("nin so'be!indeye!i!i. Bb(, kerme!ler e 'rikalar s'ibi idi. Eb"l-Ce!' 7ind( adndaki byk bir z!,Eb& %idyen 'azre!lerini ziyre! i=in yola =k!. )olda ona, a#a=larn yapraklarnda? 5il'e illalla' %&'ammedn Mes8l&lla' Bb( eliyy&lla'P yazl old& >s!erildi e o daEb8 %idyen 'azre!lerinin yanna >i!mek!en az>e=!i. Bb( ile >r!. Eb"l-Ce!' 7ind(,on&n yannda mne( derecelere ka&!&. Tebs( de, byk el( Bb("nin 'izme!inde eso'be!inde b&l&nmas sebebiyle, s!n 'llere e derecelere ka&!&. 4lla' !elnn z!e sfa!lar 'akknda ma"rife! s'ibi olan byklerden old&.

%&'ammed bin 7ame(, T&'fe!-l-7ab(bP adl eserinde dedi kiL %emleke!indekilimler, =zemedi#i mes"eleleri yazp ona >nderirlerdi. O da, a=k e en >zel ekildeceaplandrrd.

Tebs("nin efa!nda, sa# yana#na n8rn( bir kalemle? Ma'ime'&lla'P 4lla' !elra'me! e!sin2, sol yana#nda da KellP yazl old& >rld.

%es"8d *an'c( on&n 'akknda dedi kiL *eenlerinden biri, yabanc bir kadnabak!. *onra da on&n meclisine >i!!i. Tebs( b&y&rd& kiL 4ramza >elenlerden birinin,>zleriyle >na' ilemi old& anlalyor.P Da'a sonra o kii s&=&n& i"!irf e!!i. Tbe eis!i#farda b&l&nd&.

Tebs("nin kef e kerme!leri =ok ol&p, s&= e >na' iliyeni der'l !anrd. 4yrca'&z8r&na >elen kimsenin arz&s&n&, da'a o sylemeden, 4lla' !elnn izniyle bilirdi.

%es"8d bin %&'ammed *an'c( anla!rL 7ocam bir defsnda bana? O#l&m, sen'accedersin. Calan falan yerleri e ay #nda da & yerleri >rrsnP b&y&rd&. 4ynendedi#i >ibi old&. 7acca >i!!im. Oradan de#iik beldelere radm. Ni!!i#im 'er yerde,b&y&rd& yerleri dola!#m anladm.P

*an'c( anla!r? $ir >ece Eb"l-@sm ismindeki arkadamla bir mes"eleyimzkere e!!ik. *aba' old&nda da, Tebs("nin '&z8r&na >i!!ik. $ize dnp, akamki

mes"elenin ceb yledirP b&y&rd&.


6/306

1) 4miu #ermt-il-eli$; cild-1, sh. 2

TRA)L*+ ,"'m "n /230:7anef( mez'ebi fk' limlerinden. 3smi, 3br'im bin %8s bin Eb( $ekr bin Bey' 4li

e!-Trabl8s( el-7anef("dir. 5akab $&r'nedd(n ol&p, Trabl8s( nisbe!i ile !annrd. 1 m./::+2 senesinde Trabl&s"da do#d&. Dmek"da bir=ok limden ilim !a's(l e!!i. Berefdd(n

bin 4bd&lla' b&nlardan biridir. On&nla beraber @'ire"ye >eldi. $!n i'!iy=larn b& z!karlard. $&rada *el'dd(n-i Trabl8s("nin der>'nda ikme! ederdi. Tasa&fma"rife!lerine, on&n feyz e bereke!iyle ka&!&. M(m("den de, rk("nin nazm 'lindeki

ElfiyePsinin er'ini ok&d&. Beybn("den =ok ilim ald. 7fz *e'("den de me"n( ilminedir eserlerin er'leri ile %&'ammed bin 7asen"in e baka limlerin eserlerini dinleyip#rendi. On&n baz eserlerine !a"l(kler yap!. Ebss"8d Efendi"den ilim #rendi.Madyydd(n-i Ecfi"den de ilim !a's(l e!!i. +/ m. /9+2 senesinde 'acca >idip, birmdde! %ekke"de kald. *onra @'ire"ye dnd. +00 m. //;2 senesi Qilka"de aynnondrdnc >n, @'ire"de efa! e!!i. %edresede namaz klnp, @arfe kabris!annadefnedildi.

*e'( on&n 'akknda yle demek!edirL O, faz(le! s'ibi, skin, dindar bir kimseol&p, 1+: m. /:1+2 senesinde, 7anef( limleri ile beraber Dedriyye k&bbesindeki

s&l!nn '&z8r&na >eldi. On&n 'lini e faz(le!ini 'emen anlayan s&l!an, ona il!if! edip,=ok ikrm e i'snlarda b&l&nd&. *onra, on& %sr 'alisine yerle!irdi.PBey' Kr&lla' bin Ce'd ise yle demek!edirL 3br'im Trabl8s(, %sr"da 7anef(

limlerinin en byklerinden old&. @'msiyye %edresesi"nin bamderrisli#ine !ayinedildi. 3lminin, 'ayrnn e iyili#inin =okl&ndan dolay, 'er mes"eleyi =zer, 'allederdi.ok sayda eser !e"l(f e!!i.P

Eserlerinin balcalar &nlardrL /- El-3s"f f( 'km-il-ekf, 0- %e'ib-r-Ma'mnf( mez'eb-in- F&"mnL @endisi b& eserini er' edip, b&na El-$&r'nP adn erdi.

1) Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 1172) n-&*r-s-sfir; sh. 1() l-5lm; cild-1, sh. 7

() +ef-z-zn*n; sh. 8!, 18'!TR)+ 4A) E6END:*&l!an 3kinci $yez(d 7n zaman Osmanl lim e irlerinden. 3smi B&ayb ol&p,

lakab Trb("dir. $& isimle me'8r olm&!&r. @aynaklarda, 'ay! 'akknda fazla bil>ierilmemek!edir. +00 m. //;2 senesinde efa! e!!i.

Qamnnn limlerinden ilim #rendi. Da'a sonra %olla @rmas!(, %olla 7sm-zdee %olla 4ledd(n 4rab( >ibi limlerin 'izme!inde b&l&nd&. $& limlerin yannda !a'silini!amamlad. *&l!an 3kinci $yez(d zamannda Dr&s-se"de 'ocas !ayin edildi. Cilibe%edresesi"ne e Edirne"de 7alebiyye %edresesi"ne mderris !ayin edildi. $& medresede'oca iken mderrislik!en ayrld. Rmrnn son&na kadar a"z nas('a! e ilimle me>&lolarak >nlerini >e=irdi. Tefs(r ilminde lim ol&p, !efs(r dersleri ok&!&rd&.

Trab( B&ayb Efendi, 3slmiye!in emirlerine e yasaklarna =ok riye! ederdi. Dindarol&p, er", >zel a'lk e faz(le! s'ibi idi. Cakirleri, yoks&llar e sli' kimseleri seerdi.amber efendimizin sallalla'& aley'i esellem.2 snne!ine e Es'b- @irmn yol&na =ok ba#l ol&p, bid"a!lerden son derece &zakd&r&rd&. Bakac e 'oso'be! bir kimse idi. @arla!# kimselerle ba"zan la!(fe yapareya b&l&nd& meclis!e nk!eli kon&malaryle oradakileri ne"elendirirdi. $azan dacenb- 7akkn bykl#n, sfa!larn, k&dre!ini, 're!i e kendi 'lini dnereka#lard. )annda b&l&nanlar da on&n b& 'linden e!kilenir, onlar da a#larlard. *zleri ea"zlar =ok !es(rli idi. Dinleyen 'erkes on&n szlerinden is!ifde ederdi.

Trb( B&ayb Efendi, >=l, k&e!li bir kimse idi. ok i!a'l olmasna ra#men,yemek yeme '&s8s&nda =ok sabrl idi. 6z&n zaman a= d&rmaya dayanabilirdi. )adoksann zerinde olmasna ra#men, =ok din= e k&e!li idi. Elini sk!# kimseler,parmaklarnn krld#n zannederlerdi. 7a!! + yalarnda, eline ald# a! naln

parmaklaryla e#erdi.


7/306

1) "#$%#-% &umni$$e tercmesi 6Mecd fendi); sh. (12) 0icilli smn; cild-2, sh. !1

7)A ,N2'!8n 9ama "n A&u$$a0:Osmanl limlerinden. 3smi, F8redd(n 7amza bin 4!&lla'"!r. I=ba diye bilinir.

*akarya iline ba#l @aras& il=esinin I=ba kynde do#d&. 4ncak do#&m !ri'i

bilinmemek!edir. +:9 m. /2 senesinde 3s!anb&l"da efa! e!!i. @abri 3s!anb&l"da, 4!(k4li sem!inde yap!rd# I=ba %escidi"nin ba'=esindedir.

Qamannn limlerinden akl( e nakl( ilimleri !a's(l e!!ik!en sonra, %olla %&arrif-zde"nin 'izme!inde b&l&nd&. On&n so'be!lerinden is!ifde edip ilm( ol>&nla eri!ik!ensonra, srasyla? %anisa %edresesi, 3znik %edresesi e 3s!anb&l Eb8 Eyy8b el-Ensr(%edresesi"nde mderrislik yap!. Da'a sonra Edirne I=erefeli %edresesi"ne mderris!ayin ol&nd&. $& medreselerde ilim #re!ip insanlara faydal olmakla me>&l iken, *&l!an3kinci $yez(d 7n"n 4masya"da yap!rd# medresede mderris olarak az(felendirildi. $irmdde! 4masya mf!(li#i az(fesini de yr!en F8redd(n 7amza bin 4!&lla', mderrislike mf!(li#i brakp emekli old&. 3s!anb&l"da efa! e!!i.

F8redd(n 7amza bin 4!&lla' Efendi, lim, faz(le!li bir z! idi. $ir=ok ilimlerde efk' ilminde i'!isas s'ibi idi. Nzel a'lk s'ibi ol&p, insanlardan &zak e sde bir 'aya!

yaard.*sl elbiseler >iymek!en ka=nr, eski elbiseler >iyerdi. 3lim e'linin bir yere>iderken a! ile >i!mesi &s8l old& 'lde, o yryerek >iderdi. ok zen>in ol&p,saylamayacak derecede mal s'ibi idi. $& malndan, fakir e f&karaya i'sn ederdi. 7a!!3s!anb&l"da I=ba %escidi diye bilinen bir mescid e b& mescidin =eresinde, fakirlerin eilim #renen !alebelerin kalabilece#i 'creler e medrese yap!rm!. %(mr *inn"n eseriolan mescid e 'creler, b&>n de mescid e !alebe y&rd& olarak k&llanlmak!adr.

Fakledilir kiL @n8n( *&l!an *leymn 7n"n ez(rlerinden 3br'im Haa, bir>nF&redd(n 7amza Efendi ile so'be! ederken? *izin al!n >m e paraya kar il>iniz ar.Caka! onlar 'ayr e 'asena!a =ok sarf ediyors&n&z. $& nasl ol&yorSP dedi. F&redd(n7amza Efendi ise cebnda? Ee!, al!n, >m e paray =ok seer >rnyor&m.nk on&nla 're!imi kazanrm. )a"n( b& elde e!!i#im paralarla 'ayr ileri yapp, 're!i

kazanmaya =alrm.P b&y&rd&.1) "#$%#-% &umni$$e tercmesi 6Mecd fendi); sh. (12) 0icilli sm"n; cild-(, sh. !81

*TD-ZDE TCDD+N )R9/ E6END:Osmanllar zamannda ye!ien byk 3slm limlerinden. 3smi 3br'im, lakab

Tcdd(n"dir. Is!d-zde diye !annr. Do#&m !ri'i e yeri bilinmemek!edir. +9+ m./92 senesinde 4masya"da efa! e!!i.

Tcdd(n 3br'im Efendi"nin babas, 'ell rzk !emin e!mek maksadyla, debba>lkmesle#ini san"a! edinmi, b& ile me>&l olan bir z! idi. %esle#i (cb b& ii =ok iyi bilirdi.Tak e er" s'ibi idi. @azancnn 'ellden olmasna =ok dikka! ederdi. O#l&n& da 'elllokma e =ok >zel !erbiye ile ye!i!irdi.

oc&kl&k!an k&r!&l&p ye!ikinlik =a#na >elen 3br'im Efendi, kendine lzm oland(n( bil>ileri #renmi idi. $abas >ibi bir i s'ibi olmaya de#il, ilim !a's(l e!meye, ilminiilerle!meye =al!. Qamannda b&l&nan limlerden ilim #rendi. 4kl, zeks, 'fzask&e!li e is!idd da fazla old&ndan, ksa zamanda ye!i!i. %eln *inn Haa"nn'izme!inde b&l&narak, ilmini ilerle!!i.

3lim !a'silini !amamladk!an sonra, En>r 4nkara2 ilye!inde b&l&nan 4k%edrese"de mderris olan Tcdd(n 3br'im Efendi, da'a sonra Be'zde 4bd&lla'"am&allim old&. &b&k kadl# yap!. *&l!an $yez(d 7n pdi' ol&nca, on& 4masya"dab&l&nan 7seyniyye %edresesi"ne mderris olarak !ayin e!!i. Tcdd(n 3br'im Efendi,+9+ m. /92 senesinde efa! edinceye kadar b&rada az(fesine deam e!!i.

3ffe! e sal' do#r&l&k2 s'ibi, z'id bir z! idi. Dnyya dkn olmayp, 'ep're!ini ma"m8r e!meye >ayre! ederdi. @endi nefsi ile me>&l ol&r, kimse ile ramazd.

3nsanlardan &m8miye!le &zak d&r&rd&.


8/306

Nzel '&ylar kendinde !oplamada, akl e zeksnn =okl&nda e o zamandaok&!&lan b!n ilimlerde i'!isas s'ibi olmak!a, emsl e akranndan ileride olanTcdd(n 3br'im Efendi"nin b!n mr, ilim #renmek e #re!mek >ayre!iyle >e=!i.

1) "#$%#-% &umni$$e; cild-1, sh. !'2) "#$%#-% &umni$$e tercmesi 6Mecd fendi); sh. 1

) 0icilli smn; cild-2, sh. (

;ENER*+ ,Am! "n ay0:%lik( mez'ebi fk' limlerinden. 3smi, 4'med bin )a'y bin %&'ammed"dir.

@nyesi Eb"l-4bbs"!r. rd. oc& byk bir s!derysnda yzyord&. Tella &yanp, ryy kocasna anla!!. O da ryy? O#l&m&zbyynce, inalla' =ok byk bir lim e eliy olacakP diye !a"bir e!!i.

%e'med Efendi, da'a k=k ya!a b&l&nan o#l& %&'ammed If!de"yi, ipek sa!anbir !ccrn yanna =almaya erdi. %&'ammed If!de, orada =almaya balad. Caka!bir 'af!a i=inde, &s!as e babas efa! edince, =oc&k ya!a ailesinin >e=im yknom&z&na ald. 7em =alyor, annesinin e kardelerinin kimseye m&'!a= olmadan>e=inmelerini sa#lyor, 'em de bo zamanlarnda $&rsa"daki medreselere >idip >elerek,z'ir( ilimleri #renmeye >ayre! ediyord&. *eneler sonra, z'ir( ilimleri #renerek, $&rsa6l& Kmii"nde mezzinlik yapmaya balad. Da'a sonra Do#an $ey Kmii"nde imm old&.

*enelerce b& az(feyi yaparak, insanlarn ibde!lerini do#r& olarak yapmasna es(le old&.


9/306

%&'ammed If!de"nin, 6l& Kmi"yi med'eden bir bey!i, cminin ba! kaps =eresinde'len yazldr. 4rab( olan bey! yledirL

9: 4mi"l-#ebr e $ mecm""l #ibr,*b limen $ez*r#e fil-le$li en-nehr.

%ansL$ ?l"nd%@% $er=0eni Aece-Andz zi$ret edenlere >lsun mBdeler=

$ir>n ryda *eyyid Em(r $&'r( 'azre!lerini >rd. $izim cmide a"z e nas('a!eyleP emri zerine, saba'leyin Em(r $&'r( Kmii"nde a"z e nas('a!e balad.

%&'ammed If!de, &z&n boyl&, mfik bakl, deaml !ebessm 'linde olan birz!!. Nrn ile e!rfndakilere >en e i"!imd !elkin eder, 'erkesin !akd(rine maz'arol&rd&. @&r"n- ker(m ok&rken, >zel sesinde sanki a#lyorm& 'li m'ede edilirdi.@imsenin kalbini krmaz, kalb krarm kork&s&yla kendine 'akare! edenlere bile 'i=karlk ermezdi. Kmiye saba' 'erkes!en nce >ider, ya!s namazndan sonra orada>ece >e= aki!lere kadar ibde! ederdi. $az >eceler eine >iderken, ssz sokaklarda birsar'oa ras!lasa, ona yardm ederek eine kadar >!rrd. 7erkese yardm e!!i#i i=in,$&rsallar on& =ok seerdi.

zel ekliyle yaparak'izme! ediyord&. Fefsini !erbiye e!mek i=in, nefsinin is!ediklerini yapmayp,is!emediklerini yapyord&. 7aramlardan idde!le ka=yor, p'eli kork&s&yla mba'larnbile fazlasn !erkediyord&. $& ekilde 'ocas 7zr Dede"nin !erbiyesinde sekiz yl canlabala =al!. On&n efa!ndan sonra da Bey'-i ekber %&'yidd(n-i 4rab( 'azre!lerinin

r8'niye!inden is!ifde ederek kalb >z a=ld, kemle >elip ol>&nla!. 7er nefes alpermesinde 4lla' !elya 'amd eder, cenb- 7akk bir an ols&n 'a!rndan =karmazd.5z&ms&z 'i= kon&mazd. @on&!& zaman da 'ikme!ler sa=ar, dinleyenlerin 'erbiri,kabiliye!i kadar is!ifde ederdi. On&n b& kon&malarn !alebesi 4z(z %a'm8d 7dy(

i!, bizim selmmz syle. Oseni 'acca >!rp derdine derman ol&rP b&y&rd&. Cakir, seinerek '&z8rdan ayrld,sr"a!le %e'med Dede"nin dkknna ko!&. %e'med Dede"ye 'ocasnn selmnsyleyip, derdini ona da anla!!. %e'med Dede? Ey fakir Nzlerini kapa. 4= demedensakn a=maP dedi. Cakir >zlerini a=!#nda, kendilerini %ekke"de b&ld&lar. %e'med Dede,4lla' !elnn izniyle, fakiri bir anda kerme! >s!ererek 7icaz"a >!rm!. O >n,4refe idi, 'aclar 4rafa!"a =kmlard. Cakir e %e'med Dede de i'ram >iyip 4rafa!"a

=k!lar. Er!esi >n @"be-i m&azzamay !aaf e!!iler. Qiyre! edilecek yerlere >i!!ik!ensonra, $&rsal 'aclar b&ld&lar. Onlar, 'eme'rileri olan %e'med Dede"yi e fakiri >rnceseindiler. Cakir, birka= 'ediye alp, bir ksmn >!rmeleri i=in 'eme'risi olan 'aclara


10/306

emne! e!!i. n i=inde 'acca >idilip >elinir miS *eni ma'kemeye erece#imP dedi. @dya >iderek

d&r&m& anla!! e? Fik'mzn fes' edilmesini is!iyor&m. nk nik'sz olarakyaamay d(nimiz yasaklamak!adr. $& sebeple 'aram ilemek is!emiyor&mP dedi. Osrada $&rsa kads, 4z(z %a'm8d 7dy( isminde bir >en= idi. @d, 'anmn kocasnma'kemeye =a#r!arak on& da dinledi. Cakir, 'acca >i!!i#ini, @"be-i m&"azzamada !aafedip, ziyre! edilecek yerleri >ezdi#ini, $&rsal 'aclarla >rp, >e!irmeleri i=in emne!da'( erdi#ini iddia e!!i. $& sebeble boanmann ki olmad#n syledi. Cakir, %e'medDede"yi 'id >s!erdi. %e'med Dede de? Bey!an, 4lla' !elnn dman old& 'lde,bir anda dnynn bir &c&ndan bir &c&na >i!!i#i kab&l edilir de, bir el(nin bir anda@"be"ye >i!mesi ni=in kab&l edilmezSP dedi. @ad 'ayre! ederek, ma'kemeyi di#er'aclarn >elece#i >nlerden birine !e'ir e!!i. 4radan >nler >e=!i. $&rsal 'aclar 'acdandndler. %a'keme >nnde de, 'id olarak fakirin 'ac az(fesini yap!#n, 'a!!emne! olarak erdi#i eyleri >e!irdiklerini bildirdiler. @ad, 'idlerin erdi#i b& ifde ile

dac 'anmn nik' fes' e!me is!e#ini redde!!i. $ylece, boanma 'disesi olmad.@d 4z(z %a'm8d 7dy( Efendi, b& 'disenin >nlerce e!kisinden k&r!&lamad.Fi'ye! Eskici %e'med Dede"nin yanna >idip? $eni !alebeli#e kab&l b&y&rmanz i=in>elmi!imP deyince, o da? Fas(biniz bizden de#il, If!de"dendir. On&n '&z8r&na >iderekmracaa!nz bildirinP dedi. @ad, eine >i!!i. 7izme!=isine a!nn 'azrlanmasn emre!!i.@endisi de srmal kaf!ann e sar#n >iyerek, 'azrlanan a!na bindi. )anna seyisini dealp, If!de 'azre!lerine >i!mek zere yola =k!. $&>nk %olla Cenr( Kmii"nin do#&!arafndaki soka#a >eldi#inde, a!nn ayaklarnn, bileklerine kadar kayalara sapland#n>rd. Fe kadar ra!ysa da, a! ileri sremedi. $& kayann = k&z&lar sem!indeold& da sylenmek!edir.2 4!ndan indi. *rmal kaf!anyla, If!de"nin der>'na do#r&yrd. @ad der>'a ard#nda, If!de 'azre!lerinin zerinde eski bir 'rka old&'lde, ba'=eyi =apalamak!a old&n& >rd. If!de, >elenleri >rnce do#r&ld& e? Ey

@ad efendi 7er'alde yanl yere >eldiniz. $&ras yokl&k kapsdr ki, biz fakirlik kapsnnk&l&y&z. 7lb&ki sen arlk s'ibisin. $& 'lde ikimiz biraraya >elip ba#daamayz. *eninilmin, maln, mlkn, nn e ma"m8r bir dnyn ar. $izim >ibi k&llarn, 4lla' !eldanbaka 'i=bireyi yok!&rP b&y&rd&. $& szler, @d 4z(z %a'm8d 7dy("ye o kadar !es(re!!i ki, >zlerinden iki sra ya dkld# 'lde? Efendim 7ereyimi mbrek kapnznei#inde !erk eyledim. )e!er ki, !alebeniz olabilmekle e 'izme!inizi >rmekleerefleneyim. 7er ne emrederseniz yapma#a 'azrmP dedi. $& samim( is!ek zerine,If!de 'azre!leri !ane !ane b&y&rd& kiL Ey $&rsa kads @dl# brakacak, b& srmalkaf!annla $&rsa sokaklarnda ci#er sa!acaksn. 7er>n de der>'a = ci#er >e!ireceksinP7ereyi brakaca#na, 'er emri yerine >e!irece#ine sz eren @ad, der'l kadl# brakp,ci#er sa!maya balad. 4ld# ci#erleri $&rsa sokaklarnda? Ki#erci Ki#erciiiP diyeba#rarak sa!yord&. $&rsallarn 'ayre! dol& baklarna, kadnlarn e =oc&klarn alaye!melerine 'i= aldrmyord&. On& >renler? $&rsa kads 4z(z %a'm8d 7dy( aklnoyna!m, !mar'nelik olm&P diyorlard. $& ekilde nefsini krp, r8'&n& yksel!mek i=in'er !rl alaya alnmaya ka!lanyord&. 7er akam, If!de"nin '&z8r&na >eldi#inde 'ocas?

$&>n ne yap!n Ki#erleri sa!abildin miSP diye sor&yor, o da, o >nk olanlaranla!yord&. If!de, b& ekilde yeni !alebesinin nefsini krp !erbiye e!!ik!en sonra, 4z(z%a'm8d 7dy("yi, der>'!a 'el !emizleme iinde =almak zere az(felendirdi. On&'&s8s( so'be!leri e !eecc'leri ile ye!i!irmek, eliylk makamlarnda yksel!mek i=inra!. Fefsini !erbiyede, ksa zamanda di#er !alebelerden =ok ileri >e=!i#ini >rd. I=sene sonra ona icze! diploma2 erdi. )erine 'al(fesi, ek(li old&n& bildirdi.

If!de, der>'!a !alebelere ders erdi#i zamanda, bir >ece rysnda %elnKelledd(n-i M8m("yi >rd. %eln Kelledd(n-i M8mi b&y&rd& kiL Talebelere bizim%esne("den de ok&!&n&zP O da? Cars=ay bilemiyor&mP deyince, %eln 'azre!leri?

*en bala bir kerre, 4lla' !el yardm ederP b&y&rd&. Er!esi saba', 'i= Cris( bilmedi#i

'lde, krk yldr Cars=a !a'sili >rm >ibi %esne("den a"z e nas('a! erme#e balad.


11/306

Osmanl *&l!n I=nc %&rd 7n ile If!de, bir>n so'be! ediyorlard. $ir araIf!de, >rn!e lz&ms&z bir !akm el kol 'areke!leri yapma#a balad. %brekyznn ren>i, 'lden 'le >iriyord&. *onra eliyle bir yer sarm >ibi yapma#a balad.Hdi', aniden yaplan b& 'areke!lere nce bir man eremedi. *onra If!de"nin elininsiya'la!#n da >rnce? Efendi 'azre!leri Fi=in byle 'areke!ler yapma#a baladnzElinizin siya'lamasna sebep nedirSP diye sord&. O da? *&l!nm Teb"anzdan bir balk=

!ayfas @aradeniz"in s&larnda balk !&!&yorlard. Tekneleri s& alacak ekilde delindi.$izden yardm is!ediler. $iz de imddlarna ye!ierek, !eknelerinin deli#ini !amir e!!ik. $&sebeple elimiz karard. El'amdlilla' mslmanlarn bo#&lmak!an k&r!&lmasna es(leold&kP b&y&rd&.

If!de 'azre!leri bir>n !alebeleriyle beraber kra >i!!i. $ir pnar banda o!&r&pso'be!e baladlar. rd. *r"a!les&dan =karak 'ocasnn yanna do#r& ko!&. 7diseyi >ren oradaki b!n !alebelerarp kaldlar.

$ir>n If!de 'azre!lerine bir kadn >elip? Efendim $ir o#l&m ard. 7i=bir s&=&olmad# 'lde if!irclarn ikye!i ile 'apse a!!lar. 7akkmz arayacak kimsemiz yok. Feol&r bir d&a b&y&r&n da, o#l&m&n s&=s&z old& anlalsnP dedi. $&n& derken, kadnn iki>znden =eme >ibi ya akyord&. @adnn b& 'line dayanamyan If!de, ellerini a=arak4lla' !elya d&a e!!i. @adna dnerek? Einize >idebilirsinizP b&y&rd&. @adn, meraki=inde ee >eldi#inde, o#l&n&n ede o!&rd&n& >rd. O#l&n&n 'asre!iyle yanan kadn,eldna sarlp >zlerinden p! e? )ar&c&m *eni 'apis'neden nasl old& dabrak!larSP deyince, o#l&? $en de nasl old&n& bilemiyor&m. 7apis'nede o!&r&rken,bir anda bir el beni eimize koyd&. Barp kaldmP dedi. @adn, b&n&n If!de

'azre!lerinin bir kerme!i old&n& anlad.If!de, bir>n ka!rna binmi eine >iderken, nne i'!iyar bir z! =kp, bor=l&old&n&, yallk sebebiyle =alamad#n, b& sebeple de borc&n& eremedi#ini bildirdi.*onra da bir mik!ar para is!edi. If!de, adamn b& 'line acd e? @imseye sylemezsenborc&n& ereyimP b&y&rd&. 4dam sz erince, If!de? B& !a kaldr e al!ndakileri alPdedi. 4dam !a kaldrd. 4l!ndaki bir mik!ar paray >rnce, 'ayre! ederek paralarcebine dold&rd&. If!de 'azre!lerine !eekkr ederek oradan ayrld. Haray sayd#nda,!am borc& kadar old&n& >rd. 4lacaklya >idip borc&n& erdik!en sonra, !ama" ederek!ekrar o !an yanna >eldi. $yk bir 'eyecanla !a kaldrd#nda, 'i=birey b&lamad. $&iin, If!de"nin bir kerme!i old&n& anlad. 7emen '&z8r&na >iderek !alebesi ol&p,so'be!iyle ereflendi.

$ir>n )aloa"dan 3s!anb&l"a bir >emi >idiyord&. 3s!anb&l"a yakla!klar bir srada,idde!li bir rz>r esmeye balad. Dal>alar >i!!ik=e bymeye, >emiye idde!le &rmayabalad. Ryle ki, dal>alarn &r&&ndan !a'!alar >crdyord&. Nemi, koca denizde bir o!arafa, bir b& !arafa yalpalyor, derilecek >ibi ol&yord&. )olc&lar ne yapacaklarnardlar. 7erkes >eminin bir !arafna birikince, !e'like da'a da byd. @ap!an, yolc&lar!eskin e!meye =alyor e 'erkesin yerinde o!&rmasn !asiye ediyord&. 7erkes birbiriyle'ellleiyor e imdiye kadar iledi#i >na'larna !be ediyord&. $azlar da, k&r!&lmalari=in adak!a b&l&n&yord&. )olc&larn arasndaki bir >en=, C!i'a-i er(fe e 3'ls s8releriniok&yarak, 'sl olan seb? Hey>amber efendimizin sallalla'& aley'i e sellem.2, Es'b-@irmn r.an'm2, eliynn e limlerin r. aley'im2 e zamann el(lerinden If!de'azre!lerinin r8'-i er(flerine 'ediye e!!i. *onra da? ) 'azre!-i If!de 7imme!inizi,yardmnz is!ir'm ediyor&mP dedi. O anda, &zaklardan bir karal! peyd old&.)akla!k=a, b&n&n bir insan old&n&, s&y&n zerinde sr"a!le kendilerine do#r& >eldi#ini>rdler. On&n yrd# yerlerde dal>alar 'emen skinleiyord&. Fi'ye! o kimse,

>eminin yanna >eldi e >emiyi eliyle bir mik!ar !&!!&k!an sonra, >eminin nndenyrme#e balad. )rd# yerlerde dal>alar yine skinleiyord&. $ir mdde! sonra


12/306

>zden kaybold&. @ap!an, o kimsenin s& zerinde >i!!i#i is!ikme!e >re, >eminindmenini ayarlad. $ir mdde! sonra, selme!le sa'ile ardlar. 7erkes b& 'disekarsnda arp kald. *dece o delikanl armam!. )olc&lar sa'ile =k!klarnda, birkimse karlarna =kp onlara? Ey yolc&lar If!de 'azre!lerinin selm ar. *a# old&mmdde!=e, b& srr kimseye sylemesinler diye bana emre!!iP dedi.

$ir ikindi ak!inde, %&'ammed If!de"nin yanna yal bir kimse >eldi. Efendim $&

sene =oc&klarmla birlik!e 'acca >i!mi!ik. cmolmad# i=in onlar >e!iremedim. )anlarna bir mik!ar para brak!k!an sonra, ben >eldim.E#er onlar b&raya >e!irmek mmknse, >e!irmenizi is!ir'm edecek!imP diye yalard.If!de de? *a#l#mda kimseye sylemezseniz >e!irelimP b&y&rd&. O 'ac dasylemiyece#ine sz erince, If!de 'azre!leri adamn ynn kbleye do#r& =eirdik!ensonra? Bimdi baknz @"be-i m&azzamann yanndaki namaz klan & kimseler 'anmne =oc&klarn de#il miSP b&y&rd&. 4dam 'ayre!le, binlerce kilome!re &zak!a b&l&nan@"be"nin yanndaki =oc&klarn >rd. If!de, namaz klan =oc&klara 'i!b ederek?

4nnenizle birlik!e, 7arem-i er(fin dndaki deeye binip acele >elinizP b&y&rd&.oc&klar, namazlarn bi!irir bi!irmez annelerini aldlar e dar =k!lar. Darda birdeenin bekledi#ini >rdler. I= birden deeye binip $&rsa"ya do#r& srdler. Deenin'er adm, >zn >rebildi#i &zakl# ka!ediyord&. @sa bir zaman sonra dee, =oc&klarla

birlik!e yanlarna >eldi. If!de, deeye bireyler syleyince, dee birden kaybold&. O,'acya da? $&n& sakn kimseye sylemeP diye !ekrar !enbi' eyledi.$ir k >n akam, If!de 'azre!leri !alebelerini !oplam so'be! ediyord&. $ir ara?

Dos!larm Kanmz !aze zm is!edi. 4caba b&lmak mmkn mdrSP b&y&rd&.Talebeler i=lerinden? $& k >n, b& karda !aze zm ol&r m&SP diye dnrlerken,4z(z %a'm8d 7dy( de kendi kendine %ademki b& sz 'ocam syledi, m&!laka b&ndabir 'ikme! ardrP diye dnerek aya#a kalk! e? Efendim %sade ederseniz bendeniz>e!ireyimP dedi. %sade edilince sepe!i ald# >ibi $&rsa"nn ekir>e mekiindeki ba#a>i!!i. $a#, karlar al!nda idi. $ir asma =&b&n&n zerinden karlar !emizledi#inde, salkmsalkm zmlerin sarkmak!a old&n& >rd. $&n&n 'ocas If!de"nin bir kerme!iold&n& anlayp, zmleri sepe!e koyma#a balad. 4smadaki zmler bi!!i#inde, sepe!de a#zna kadar dolm& idi. *epe!i om&z&na alarak der>'a do#r& yrd. 7zl 'zl

yrrken, birden aya# kayd e bir =&k&ra d!. &k&r derin old&ndan, =kmak i=in=ok ra!ysa da baaramad. aresiz kalnca 'ocas If!de"den yardm is!emek 'a!rna>eldi e i=inden 3md! ) mbrek 'ocamP der demez, =&k&r&n bandan bir ses? Ey%a'm8d 6za! elini de y&kar =ekeyimP dedi. $& sesin s'ibine bak!, faka! !anyamad.&k&r&n bandaki kimsenin kendisine >lmsedi#ini >rd. 6!anarak elini &za!!. )&kar=k!#nda o kimseyi >remez old&. )ine sepe!i om&z&na alarak der>'a do#r& sr"a!le>i!!i. 7ocasnn '&z8r&na ard#nda so'be! deam ediyord&. Om&z&nda zm dol&sepe!i >ren !alebeler arp kaldlar. If!de 'azre!leri, yardm edenin 7zr aley'isselmold&n& syledi. Talebeler 'ocalar If!de"nin, 4lla' !elnn ka!nda yksek bir el(old&n& e 4z(z %a'm8d 7dy("nin 'ocalarna olan !esl(miye!ini bir kere da'a anladlar.

$ir>n If!de, !alebeleriyle kra =km!. Talebeler 'ocalarna !akdim e!mek zere,=i=eklerden deme! yaparak '&z8ra >e!irdiler. 7erkesin =i=e#ini kab&l e!!i. If!de, 4z(z%a'm8d 7dy("nin >e!irdi#i krk sapl =i=e#i >rnce? Eldm $!n arkadalarndeme! deme! =i=ek >e!irdikleri 'lde, sen ni=in krk sapl bir =i=ek >e!irdinSP diye sord&.7dy( de? Efendim, z!- linize ne !akdim e!sem azdr. Caka! 'an>i =i=e#i koparmaki=in e#ilsem, o =i=e#in? 4lla' 4lla'P diye zikre!!i#ini >rdm. 4ncak, b& >rd#nzsap krlm =i=e#in zikredemedi#ini >rnce, on& size >e!irdim. @&s&r&m& ba#lamanzis!ir'm ederimP dedi. $& ceap, If!de 'azre!lerinin =ok 'o&na >i!!i e 4z(z %a'm8d7dy("ye 'ayr d&alarda b&l&nd&.

%&'ammed If!de 'azre!leri, +1+ m. /1/2 senesinde $&rsa"da 'as!aland.Talebelerini bana !oplayp, onlara son nas('a!larn yap!k!an sonra, @elime-i e'de!>e!irerek efa! e!!i. *a#l#nda kendi yap!rd# cminin ba'=esine defnedildi. %ezarnnzerine !rbe yapld. *and&kasnn ba&c&ndaki le'ada & iir yazldrL

@-% "#%n "ndelibi, h"zret-i Cftdedir.

Dertli %#l"r t"bbi, h"zret-i Cftdedir.


13/306

Es%l-%#mil >dur, tehd-i Ft" bhesiz,GHsteren rh-% Id h"zret-i Cftdedir.

$le$en r*hund"n istimdd eriir m"tl*b",I"lleden her m#ilt%, h"zret-i Cftdedir.

0%d#ile >lId ei@inde dim,il h"##"t #utb-l-"#tb h"zret-i Cftdedir.

If!de"nin? 7&!be mecm8asP e D(nP adl iki eseri ardr.If!de 'azre!lerinin yazd# e 'alk arasnda me'8r olan bir iiriL

9I"##" %# >l"nl"r,Fi#rull"ht"n #"J"r m%K

Lrif >l"n ceherini,> $erlere s"J"r m%K

Gelsin m"rifet >l"n,:>#tur sHzmde $"l"n,mmre$e #ul >l"n,I"$r--erri seJer miK

GerJe# bu sHz $renler,GHrdm demez AHrenler,+ermete erenler,Gizli s%rr%n "J"r m%K

Cftde $"n%? tter,lbllerAibi Hter,

Derilere t" "t"n,3mn ile AHJer miK

1) Men#%b-% Cftde 60elm"n"@" +t?hnesi, Id$ bHlm &> '82)2) "#$%#-% &umni$$e ze$li 65t); sh. !7) sm"nl% Mellifleri; cild-1, sh. 22() +itb-% 0ilsile-i /smil I"##%; sh. 7'!) 0efnet-l-eli$; cild-2, sh. 2) :diAr-% ems; sh. 277) E#%t8) Nemezt; Er. 187 b') +m*s-l-"lm; cild-2, sh. '''

1) Gldeste-i ri$z-% irfn; sh. 1'11) "m /lmihl 0edet-i bedi$$e; sh. 1

;ANK4L /E9/ED E6END:Ck' e l>a! limi. Do#&m yeri e !ri'i bilinmemek!edir. 4slen


14/306

kadl#na !ayin edildi. ++/ m. /102 senesinde emekli old&. )edi sene faslasz ilim eibde!le me>&l ol&p, 'ay!nn en erimli senelerinde pek faydal eserler yazd. )edi senesonra ++1 m. /+92 senesinde, %ed(ne-i mneere kadl# erildi. %ed(ne-imneereye >idip, Mes8l-i ekremin sallalla'& aley'i e sellem.2 mbrek kabirleriniziyre! e!mek e Mes8l&lla'n sallalla'& aley'i e sellem.2 kom&larna 'izme! e!mekleereflendi. ilerine !am olarak kf olamyaca#n,4rabcada da en faydal l>!n *''- Ke'er(P old&n& ifde e!mek!edir. Eser, ! adyla 3br'im %!eferrika"nn ma!baasnda basld. $& ma!baada ilk baslan ki!apb&d&r. e!irdi. *eyyidBer(f Krcn( 'azre!lerinin, *ircdd(n %&'ammed *ecend("nin? Ceriz-s-*ecend(Padl eserine yap!# er'e, =ok >zel bir 'iye yazd. 4rabcada s!d olan ayre!sarfeden rrd. $&yzden kendisine erilen e >eliri da'a fazla olan *elanik kadl#n kab&l e!meyip?

%slman ye!imlerinin malna mlkne sa'ip ol&p, onlar kor&mak, ya'&di e

'ris!iyanlarn maln mlkn kor&mak!an nce >elirP diyerek, >eliri da'a dk olan@!a'ya kadl#n !erci' e!mi!i.%ed(ne-i mneereye arnda, >zyalar i=inde Mes8l-i ekremin sallalla'& aley'i

e sellem.2 mbrek kabrini ziyre! eden lur #im #"bri zre bende zd >lm"$".0en#i h-% mrselne 0e$$d-i #ene$nsin,I lill"h #"brine $z sren zd >lm"$".

%ansL4rablarn rf e de!lerine >re, bir kamin efendisi efa! e!!i#i zaman,kabri s!nde kle zd e!memek, ndir >rlen bir 'disedir. *en ki, Hey>amberlerinaley'isselm2 ', iki ci'nn efendisinin. *enin kabrine yz srenin zd olmamasmmkn olmayan bir eydir.2

1) "#$%#-% &umni$$e ze$li 65t); sh. 12) +m*s-l-"lm; sh. (, 78) sm"nl% Mellifleri; cild-2, sh. (8() Mucem-l-mellifn; cild-12, sh. !) 0icilli sm"n; cild-1, sh. 1

A9 E6END ,)!#kP:

Osmanl lim e eliysndan. 3smi )a'y, nisbe!i $eik!( ol&p, Baml RmerEfendi"nin o#l&d&r. 4slen 4masyaldr. $eik!( %derris )a'y Efendi? 3bn-i Rmer el-4rab(, )a'y bin Rmer $eik!( e %olla Bey'-zde >ibi isimlerle !annp me'8r


15/306

olm&!&r. +99 m. /:+:2 senesinde Trabzon"da do#d&. +JJ m. /;+2 senesinde3s!anb&l"da efa! e!!i. @abri, $eik!a ile Or!aky arasnda yap!rd# e kendi adylaanlan cminin yanndadr. eldi. @n8n( *&l!an *leymn da, Trabzon"da ayn sene ayn

'af!ada do#d&. @n8n( ile s! kardei old&lar. @n8n(, )a'y Efendi"ye 4#abeyP derdi.3lk !a'silini, babasndan e orada b&l&nan baka lim z!lardan yapan )a'y Efendi,

k=kl#nden i!ibren ilim e ibde!e ra#be! ederek ye!i!i. ok riyze! e mc'edeyap!. Q'ir( e ba!n( ilimlerde yksek derecelere, mne( ol>&nl&klara ka&!&. 3limdekikeml!n ar!!rmak e da'a ykseklere ka&mak maksadyla, 'ilfe! merkezi olan3s!anb&l"a >eldi. Qenbilli 're!iyle me'8r, %f!iy-l-en"m 4li Keml( Efendi"nin 'izme!e so'be!lerine ka&!&. lsun+>nu? iJenlere s%hhl"r 6s"fl"r) >lsun

4sker( e mlk( erkn, a'linin ileri >elenleri, =eredeki e &zak yerlerdeki insanlar,!ccrlar e bil'assa >emiciler )a'y Efendi"yi ziyre! ederler, 'ediye e adak >nderirler,

'ce!leri i=in d&a is!erlerdi. )a'y Efendi, yanna >elen 'er ziyre!=iye, =ei! =ei!yemekler, erbe!ler e meyeler ikrm eder, >eleni bo =eirmezdi. 3yilik, ikrm ei'snlar pek=ok idi. $azan e'rin ileri >elen z!larn, ilim sa'iplerini dae! eder, =ei!=ei! ikrmlarda b&l&n&rd&. $azan da fakirlere, yoks&llara ziyfe! =eker, >nllerini alrd.7er sene Mes8l&lla' efendimizin, dnyya !er(flerinin sene-i deriyyesi olan melidkandilinde, da'a =ok iyilik e ikrmlarda b&l&n&r, da'a >eni ziyfe!ler erirdi. 3lim!alebelerinden, fakirlerden e zayflardan ziyre!ine >elenlere =ok sadakalar erir, enaa# 'ediyesi kayk cre!i ol&rd&. $a'=esinde b&l&nan meyelerden @n8n( *&l!an*leymn 7n"a !akd(m e 'ediye eder, *&l!an da ona, madd( yardmda b&l&n&rd&. )a'yEfendi"nin emeklilik cre!ini, >nlk elli ak=e iken yz ak=eye =kard.

$eik!( %derris )a'y Efendi, mrnn son&na kadar $eik!a"!aki yerinde,ibde! e mc'ede ile aki! >e=irdi. +JJ m. /;+2 senesi Qil'icce aynda, k&rban

bayram >ecesi efa! e!!i. n,*leymniye Kmii"nde, bayram namazndan sonra cenze namaz klnd. Kenzenamazn Bey'lislm Ebss"8d Efendi kldrd. $a'=esi yaknnda b&l&nan e da'anceden 'azrlad# kabrine defnol&nd&. Kenzesinde ez(rler, limler, zen>inler efakirlerden m!eekkil =ok kalabalk bir cema! 'azr b&l&nd&. $& cema!, on&n 'lininiyi old&na, son&n&n 'ayrl old&na, !am e dil bir 'id idi. ecesinde? limler,'afzlar, "izler, immlar, !asa&f bykleri @&r"n- ker(m ok&d&lar. @elime-i !e'(d e!esb(' ile o >eceyi i'y edip, sebn o byk z!n r8'&na 'ediye e!!iler. @abri zerine3kinci *elim 7n !arafndan !rbe yap!rld. Da'a sonra >elen Osmanl s&l!anlar, )a'yEfendi"nin !rbesinin, cmi e zaiyesinin e di#er klliy!nn bakm e !amirini byk bir'assasiye!le e aksa!madan yapmlardr.

)a'y Efendi, =ei!li ilimlerde sz s'ibi ol&p, nakl( ilimlerden baka? !b, 'ikme!,

'endese e fizik >ibi akl( ilimlerde de me're! e i'!isas s'ibi idi. D&as 4lla' !elnnizniyle 'as!alara if ol&rd&. @endisi, 'em z'iri, 'em de b!n( keml!a sa'ip idi. Ieys(idi. Dil e >nl e'li, ir, !ab(b, 'ak(m, cmer!, ker(m iyilik edici2, efka!li, y&m&ak


16/306

'&yl&, zek(, iyi '&yl&, !ak e >zel a'lk s'ibi bir z! idi. Qiyre!ine >elenler, on&nkereminden, kerme!inden, 'ikme!li szlerinden, !bba dir bil>ilerinden, ilim efaz(le!inden is!ifde ederler, feyz alm olarak dnerlerdi. *o'be!inde b&l&nanlarn'erbirine kP diye 'i!b ederdi. *o'be!lerinde din byklerinden ba'seder, onlarnmenkbelerini, >zel 'llerini anla!rd.

)a'y Efendi"nin ra'me!&lla'i aley'2 iyilik, ikrm e i'snlar pek=ok olmakla

birlik!e, kendisi >aye! sde bir 'aya! yaar, 'er !rl lz&ms&z de!!en ka=nr,resmiye!!en &zak d&r&rd&. Tekellf!en fazla masraf!an2 &zak ol&p, elbisesi e sar# sdeidi.

ei!li yerlerden adak e 'ediye olarak >elen mallarn =o#&n&, bina yapmak!a eba'=esinin bakmnda 'arcard. 7er !araf!a binalar yapard. )ap!# ina!n biri !amamolmadan di#erine balard. 3n e!!i#i? mescid, medrese, !b mek!ebi, 'nek', 'amam>ibi binalar idi. 3na! iinde =ok m'ir idi. Da#lar kazdrr? !opraklar indirip, denizsa'illerini dold&r&r, oralara yeni binalar yapard. $yle =ok bina yapmasnn 'ikme!i s&ledildi#inde yle ceap erirdiL $ekra s8resi ;. e 4"rf s8resi 0:. ye!-i ker(melerindemelen? ... 2ery(nde si(in iin bir a#temrnzn, ecelinizin son&na2 #adar,yerleme#, geinme# e men*aatlenme# ardrb&y&r&ld&. $izim e bizden sonra>elip yol&m&zda olanlar i=in, en >zel kalma yerleri, en mnsip e lzm olan yerler

byle binalardr. $&n&n i=in b& !ip binlarn insna b& kadar >ayre! ediyor&z.PMiye! edilir ki, )a'y Efendi"nin, 4pos!ol isminde 'ris!iyan bir kom&s& ard.$ir>n b& 4pos!ol, denizde fr!naya !&!&ld&. @endisi 'ris!iyan old& 'lde, )a'yEfendi"nin 'rme!ine d&a ederek k&r!&ld&. Eine >elince, )a'y Efendi"ye 'ediye>!rmek is!edi. @endi de!lerince, m'im e kyme!li 'ediye saylan yllanm arapalarak )a'y Efendi"nin der>'na >i!mek i=in yola =k!. Ne!irdi#i arap, der>'nyok&&nda, da'a oraya, armadan nar s&y& 'line dnd. $& apa=k kerme!leri >ren4pos!ol, mslman olmakla ereflenip, 4li ismini ald. 4rsasn )a'y Efendi"ye 'ediye e!!ie kendisi de on&n !alebeleri arasna ka!ld. $& Q!, )a'y Efendi ile ayn !rbede, on&nkabrinin ayak&c&nda ya!mak!adr.

@n8n( *&l!an *leymn 7n, )a'y Efendi"nin pek yksek bir z! old&n&, 7zraley'isselm ile >r!#n bilir, kendisini de 7zr aley'isselm ile >r!rmesini

is!erdi. 4ralarnda >e=en bir menkbe yle anla!lrL@n8n(, bir>n kaykla $o#az"da >ezmeye =km!. Or!aky 'izasna >elince kyyayanap, bir adam >ndererek )a'y Efendi"yi =a#r!!. O da yannda bir a'bb ile >elipkay#a bindiler. $irlik!e >iderlerken, )a'y Efendi"nin a'bb, deaml olarak @n8n("ninparma#nda b&l&nan =ok kyme!li bir yz#e bakyor e b& bak dikka!i =ekiyord&.@n8n( b& 'li farkedince, parma#ndaki o kyme!il yz# =karp? $&y&r&n, da'ayakndan iyice bakp inceliyebilirsinizP dedi. O z! yz# ald. Eirip =eirdik!en sonra,denize a!erdi. )a'y Efendi 'ri=, kayk!a b&l&nanlar =ok 'ayre! e!!iler. $ir mdde!>i!!ik!en sonra, o z! inmek is!edi#ini bildirince, kayk kyya yana!. O z!, inece#i sradadenizden bir a&= s& alp *&l!n"a &za!!. 4c&ndaki s&da, biraz nce denize a!!# yzkard. )a'y Efendi 'ri=, kayk!a b&l&nan 'erkes, yine =ok 'ayre! e!!iler. @n8n(, elini&za!p yz# alnca, o z! birdenbire >zden kaybol&erdi. @n8n(, )a'y Efendi"yednp? 4#abey, neler ol&yorSP dedi. O da? O >rd#nz 7zr aley'isselm idiP dedi.$&n&n zerine @n8n(? O 'lde bizi niye !an!rmadnzSP deyince, )a'y Efendi Okendini !an!!. 4ma siz !anmak!a >e= kaldnzP b&y&rd&.

4r&pa"da @ara He'lian ismiyle me'8r olan e b!n >re=ileri yenen >ayr-imslim bir >re=i ard. $& >re=i bir ara 3s!anb&l"a >eldi. $!n >re=ilere meydanok&yor, 'i=kimsenin kendisiyle >remeye cesre! edemiyece#ini sylyord&. )a'yEfendi ra'me!&lla'i aley'2, 3slmiye!in erefini, ekarn kor&mak i=in, >remek zere ome'8r pe'liann karsna =k!. @endisi da'a nce 'i= >remezdi. 7erkes b& d&r&ma=ok 'ayre! e!!i. He'lianlar meydana =k!#nda, binlerce insan merak dol& baklarla eendie ile ne!iceyi bekliyorlard. Fi'ye! )a'y Efendi, @ara He'lian ile karla!. Ome'8r, ma#r&r e kendini be#enen @ara He'lian" bir elense ile yenierdi.

@ara He'lian, b& z!!a >rd# k&e!in normal birey olmad#n, b& 'lin obyk z!n bir kerme!i old&n& anlad. O anda kalbinde bir de#iiklik 'isse!!i. Nnl

ade! )a'y Efendi"ye ba#lanp kald. Fi'ye! on&n '&z8r&nda mslman olmaklaereflenip, !alebeleri arasna ka!ld.


17/306

)a'y Efendi"nin iki o#l& ol&p, 'er ikisi de babalar >ibi ilim, irfan # kimseler idi.$abalarnnyol&nda b&l&nm&lar, efa!larnda ayn !rbeye defnol&nm&lardr.

)a'y $eik!( 'azre!lerinin airli#i de k&e!li idi. %derrisP ma'lasyla !asa&f(iirleri e mre!!eb d(n ardr. @abrinde, ba&c&nda b&l&nan !a!aki iir yledirL

Mride r mride sen,

GHresin Il%#-% "hsen.+"l#s%n "@$"r cmle bir ten,GHresin Il%#-% "hsen.

I"#d"n edersen sul,4mle lem z%l e h"$l.I"$lime Ael >lm" mell,GHresin Il%#-% "hsen.

)a'y $eik!( 'azre!lerinin %derrisP ma'lasyla yazm old& iirlerindense=melerL

Ie? Aelenler, $"n" $"n", Aeldi Aitti dn$d"n,imdi nebet b"n" Aeldi, dHne dHne $"n"$%m ben.

Nedn ilmini ehli$le, hemen Mel bilir derler,Mesil #i >l" er, >nu M>ll" bilir derler.

GHnl b"hrinde me#n*nu, ne bilsin s$ir-i shil,Der*n-i drr-i der$$%, $ine der$ bilir derler.

elA"t ehli n"zm%$l" eder dil ehlini teshr,u s%rr% "nl"m%$"nl"r >nu esm bilir derler.

9Mderris 0hte cer$et medris $"? #i hi#met Jn:"l"n >lm"s%n >nl"r #i seni #im$ bilir derler.

Biirin a=klamas yledirL5edn ilmini, 4lla' !el e O"n&n i'sn e!!iklerinden =ok az kimse bilebilir. Q'ir(

'kmleri ise di#er limler bilir.2Nnl denizinde neyin >izli b&l&nd&n&, s'ilde yryen ne bilsinS Dery i=inde

b&l&nan kyme!li inciyi, yine dery bilir. Darda b&l&nanlar anlyamaz.2$el>a! e'li, >zel iirler syliyerek, >nl e'lini kendilerine =eker, onlara =ok

!es(rli ol&rlar. $& ince srr anlamayanlar ise, o bel>a! s'ibini, =ok isimler biliyor

zannederler, b&ndan ilerisini anlyamazlar.2Nen=li#i >i!mi olan %derris 7erkes senin i=in? @imy ilmini biliyorP diyorlar.7ikme! ilimlerinin ok&!&ld& medreseler yap ki onlarn sylediklerinin yalan olmad#anlalsn.

&ide$im bu ml#-i dn$$%,l n*r nr%nd"n.


18/306

Lrif >l e$ AHnl sen,+"lm" s"#%n zele.I"##" $"r"r i e$le,

5ld"nm" hiJ h"$le.

Miye! edilir kiL $elbn isminde, >ayr-i mslim bir =obann srsnden, iki ade!koy&n kaybolm&!&. @aybolan koy&nlar, )a'y Efendi"nin der>'nn ba'=esine>elmilerdi. oban, koy&nlarn ne kadar aradysa da b&lamad. Fi'ye! oradab&l&nd&klarn #renip, do#r&ca der>'a >eldi. )a'y Efendi"nin, mslmanlarn bykbir limi e el(si old&n& ii!mi!i. 4caba bana nasl alka >s!erirL $enimle il>ilenirmiS il>ilenmez miS E#er benimle il>ilenir, a= e yor>&n old&m& anlayp? !aze ekmek,!ereya# e bal ikrm ederse, on&n 'ak(ka!en byk bir z! old&n& anlarmP >ibidnceler ile )a'y Efendi"nin '&z8r&na >irdi. )a'y Efendi on& >rnce, o da'a'i=birey sylemeden? $& kii, koy&nlarn ararken, da# e !a demeden dolanp =okyor&lm& e ackm!r. $&na !aze ekmek, !ereya# e bal >e!irinP diye orada b&l&nan'izme!=iye emre!!i. Emredilen yiyecekler, der'l 'azrlanp >e!irildi. Or!aya kon&nca,)a'y Efendi $elbn"a?

9/te s"n" tere$"@%, mumlu b"l e t"ze nn 6e#me#),Dilersen $"@" b"n, dilersen b"l" b"n.

dedi e !ebessm ederek, yemesi i=in ire! e!!i. $&n&n zerine $elbn (mne!mekle ereflenip mslman old&. $& ni"me!in krnesi olarak, 4lla' rzs i=in,kendisinin olan o iki koy&n&n kesilmesini e orada b&l&nanlara ikrm edilmesini is!edi.$&n&n zerine )a'y Efendi, & iiri sylediL

0"b"hle$in i#i A"nem 6#>$un),Menzile mihmn 6misfir) Aeldi.Ier AHrenler dediler,9e##e$e #urbn Aeldi.

:>ld" J>#dur J"l%c%,nl"r%, J"$l"# Aibi.Ier "J >l"n >n" der;9Derdime dermn Aeldi.

ir #>$und"n #J#tr,/#i #>$unu ?enJeler,Oe#i? >r"d" $ut"r,Der9ize ihsn Aeldi.

$ 9Mderris >l" AHr,P 6J>b"n) buAn bunl"r" sen=nbi$ zmresi he?

Lleme J>b"n Aeldi.

)a'y Efendi"nin ra'me!&lla'i aley'2 !b mek!ebini yap!k!an sonra, o mek!ep i=insyledi#i iirL

/lm-i t%b iJin Aere#dir medrese.n" himmet lz%m >lur her#ese.

I"# $>lund" $r >l"nl"r s%d# ile,

+imi #uet h"rc ede, #imi #ese.


19/306

@er rin "#%n" Qerhd "r ise,Ghi t" t"%$" Ahi d"@ #ese.

Ldemin 6"le$hisselm) bin"s%n% #%ld%#d" I"#.0"nm"$%n #i e$ledi b-hendese,

$ 9Mderris erdin ise nz" sen 6Hmrnn s>nun"),+"l"n ihn" J># Aere#dir medrese.

$ir baka iiriL

hl-i derdin derdine,Derm"n i#en te#rr-% I*0%r nedir #i inletir,

L%#l"r% ez#r-% I*.

0H$leme hiJ b> #elm%,

I*$" s"rfe$le Hmrn.ritirir J># $#se@e,0eni ez#r-% I*.RRRRRRRRRRRR

/lh ben A"rbe e$le in$et 6$"rd%m),0enin usl"t%n" e$le hid$et.

Qele#ler Aibi ser-#erdn 6b"% dHner) >ldum.:itirdim ben beni h"$rn >ldum.

:"n"r%m Aece Andz bu te ile,:rrm h"l# iJinde bu te ile.

:zm su Aibi srerim $erlere,5r"r%m bir de$-% dil bu $relere.

5$"@%n" >lurum her#esin h# 6t>?r"#),+%l"r di$e birisi #"lbimi ?#.

+urt"r"m"z #imse #endini erden+im >l" Aidere, err-i beerden.

+"ld%r : P"b= 5r" $erden hicb%Ie$%, te, b e trb%.

1) 0icilli sm"n; cild-(, sh. 2) ez#iret--u"r; cild-2, sh. 882) Pehber 5nsi#l>?edisi; cild-18, sh. 8() Mirt-% /st"nbul; sh. 2'!) "m /lmihl 0edet-i bedi$$e; sh. 18) "#$%#-% &umni$$e ze$li 65t); sh. 1(77) Men#%b-% ei#t Mderris :"h$ fendi, /bni Smer el-5r"b 6M"tb""-ismni$$e /st"nbul-11()8) 0efnet-l-eli$; cild-2, sh. 1


20/306

AK) )N *ED AL:Osmanl limlerinden. 3smi, )a"k8b bin *eyyid 4li el-$&rsa("dir. *eyyid 4li-zde de

denir. Do#&m !ri'i e yeri bilinmemek!edir. +/ m. /0:2 senesi 'ac dn, %sr"daefa! e!!i.

*eyyid 4li-zde, asrnn limlerinden ok&d&. *onra $&rsa"da 7amza $ey%edresesi"nde mderris old&. Da'a sonra? 4ydn"da, 3bn-i %elek %edresesi"nde, !ekrar

$&rsa"da *&l!an $yez(d 7n %edresesi"nde, *&l!niyye %edresesi"nde, *&l!an %&rd 7n%edresesi"nde mderrislik yap!. Edirne"de *&l!an $yez(d 7n %edresesi"nde mderris,sonra Edirne kads, sonra da 3s!anb&l"da *emniyye medreselerinin birinde mderrisold&. *onra !ekden az(fesine son erildi.

*eyyid 4li-zde, J m. //JJ2 senesinde efa! eden, 3mm-zde zel er'ini de *eyyid 4li-zde yap!. $&ndan baka? Nlis!n" 4rabca olarak er'e!!i.*eyyid Ber(fin Ber'-i Ceriz"ine, na'i ilminde D(bce"ye, %esb(' er'ine, %e!li"&l-enrer'ine, 'iyeler yap!. @ara *eyyid("nin Ber'-i %if!'"na EcibeP yazd. 3mm )fi("nin

%ir"!-l-Kinn e 3bre!--)akaznP ismindeki byk !ri'ini ksal!!. $& ki!ap Trk=edir.3smi Mada!-l-3slmP ol&p, 3s!anb&l"da basld.Bir"a!-l-3slm er'inin nsznde, *eyyid 4li-zde yle b&y&r&yorL @&llarna,

do#r& e a=k bir yol olan 3slm ni"me!ini ba#layan, @i!ap e snne!i nlerine parlak birk olarak koyan, (mn e!melerini nas(b ederek, bildirdi#i d(ne byk !opl&l&klar 'linde>irmelerini sa#layan 4lla' !elya 'amd ols&n. @endisine &yanlarn, >s!erdi#i yolda>idenlerin, O"n& candan seenlerin k&r!&ld&? lisnndan sdk pnarnn ak!#, beynnda'ak(ka! n8rlarnn parlad# %&'ammed aley'isselma e O"n&n (mn bil>ilerinindol&naylar, irfan alemlerinin >neleri >ibi olan line e Es'bna, yeryznde bi!kiyeerdi#i, >kyznde yldz parlad# srece d&alar, iyilikler ols&n

Qif, >na'kr, ciz, Mabbinin ra'me!ine m&'!a= )a"k8b bin *eyyid 4li der kiL Cen edin limlerinin ileri >elenleri, ilmin? sfa!larn en ereflisi, i'snlarn en by# old&nda

i!!ifk e!milerdir. Rzellikle d(n( ilimler, dnyda e 're!!e, b!n yce is!eklerin enfidelisi, byklk e ol>&nl&k bakmndan en kyme!lisidir. Q(r b& d(n( bil>ilerle, dnydasal'a sade!e2 're!!e fel'a k&r!&l&a2 ka&&l&r. $& d(n( bil>ilerin anla!ld# ki!aplararasnda, Bir"a!-l-3slmP =ok yce bir ki!ap, =ok s!n bir 'i!abdr. BiirL

S$le bir #it? #i bu n"zm%, ?%nr" benzer,T%r%l ?%r%l ?"r%ld"r, iJinde#i cmleler.0Hzleri "$ stne "lt%n ile $"z%ls",lAunlu@u $Hnnden, l$%# >lur dediler.

/Jinde &eb sHz, snnet-i seni$$eler,5lmet e iretler, 4ennet iJre 4ennetler.

u #itb%n iJinde, d"h" neler "r neler,+"lblere tesr eder, r*hl"r% m"nen besler.

u J># #%$metli #it"?, lfz"n inci Aibidir,0"t%rl"r%n herbiri, n*rlu dense $eridir.Ier cmlenin m"ns%, $#se#tir Hbrnden,+%$meti J># b$#tr, s"n#i z"m"n Aibidir.

nun Azelli@ini ifdeden, ciz dil,Smrm >ldu#J" Hsem $ine bitiremem bil.

5sr%n%n te# incisi, ?"r%ld"$"n %%@%,0"?%# $>l" AHtrmez, ilme >l"n %@%,


21/306

4yrca, b& ki!abn n e makamnn bykl#, on&n yksek kabiliye!li kimselerineline >e=mesini >erek!iriyord&. B& kadar ar ki, b& ki!ap, de#erini bilmeyen kimselerineline dm, anlaysz kimselerin 'c&mlarna mr&z kalm!. 3!e b& d&r&m, benion&n lfzlarndan zor e mkil olanlarn a=klama#a, kasdedilen mannn a=#a =kmasi=in >erekli a=klama yapmaya sek ediyord&. 4ncak yara!lmdki don&kl&k e dnce>cmdeki &y&&kl&k!an ileri >elen ifde zaaf e !eebbs aczi, b& ie ciddiye!le

>irimek!en beni alkoy&yord&. @endi kendimeL $& fikir karkl# i=inde, yce 4nkak&&n& ele >e=irmek neredeSP diyor&m. *onra, ire!ini farz- ayn kab&l e!!i#im 'ocamnemrini, bas!ne diyerek kab&l e!!im. %&"!eber !efs(r e 'ad(s ki!aplar ile di#er me'8rki!aplar iyice ara!rdm. Ber'ine >iri!i#im Bir"!-l-3slm ki!abnn me!nine, mermnaanla!lmak is!enene2 &y>&n, al!n->m >ibi kyme!li ifdeleri 'az(nelerden =kardm.@i!apdaki r&m&zlarda ire! edilen d#mleri =zdm. @apal srlar a=#a =kardm. Nizlikalm n8rlar iz'r e!!im. 7ikyeleri old& >ibi aldm. Miye!lerin dilerini ba!an baaka!e!!im. 7er szn eelinde eya son&nda, ok&y&c&ya del(l olmas, >enin ar!masi=in, ald#m ki!aplarn isimlerini yazdm. $ylece el'amdlilla' @&r"n- ker(m e 'ad(s-ier(flerden inciler i'!i eden saf e >zel ilim sedeflerini kendisinde !oplayan b& er'meydana >eldi. $& er'e, 'aber ba'=elerinin ana'!arlarn, se=ilmi kimselerin>nllerindeki n8rlar akse!!irdi#i i=in, %ef!('-l-cinn e mesb('-l-cenn ismini

erdim. BiirL

u #it"?d" h"##"tin s%rl"r% bir "r"d"d%r.u #it"?d" t"r#"t%n h"##"ti >rt"d"d%r.nu AHrme#le bizim AHzlerimiz "$d%nl"n%r.nun m"nl"r%nd"n #ul"#l"r%m%z h>l"n%r.Gzel JiJe# b"hJeleri >nun inci sHzndedir.nun, $"#n ?%n"r%nd"n d>@"n nehirleri "rd%r.+"r"nl%#l"r Aibi >l"n lfz Hrts "lt%nd"n,/lh ilmin n*rl"r% her#ese ?"rl"m"#t"d%r.$ AerJe@i iste$enler= 0izin merm%n%z budur.Merm" #"um"# iJin A"$ret e $"r% lz%md%r.

$& er'i ok&yan insafl limlerden, er'de b&labilecekleri 'a!lardan beni ma"z8r>rmeleri &m&l&r. Q(r 'a!a e &n&!mak, insano#l&n&n ka=nlmaz 'llerindendir. $&n&ni=in 3bn-i 4bbs ra'me!&lla'i aley'2? 3nsanlarn eeli, &n&!anlarn eelidirPb&y&rm&!&r. 4lla' !el bizi, do#r& e srf kendi rzs i=in yazmakda m&affak klsn.$&n&n i=in O"n&n ra'me! derysndan doya doya i=meyi, bereke! e feyzini zerimizeboal!masn is!iyor&z. $&n& yazann, ok&yann e di#er is!eklilerin fa(delenmelerinidiliyor&z. Q(r 'er !rl 'ayrn s'ibi e i'sn edicisi 4lla' !eldr.

Ey Mabbimiz )ap!klarmz kab&l e!. Elbe!!e sen 'ereyi d&y&c& e bilicisin.Tbelerimizi kab&l e!. %&'akkak ki sen, !beleri =ok kab&l edici e =ok ra'me! edicisin.$ize sapklarn de#il, ni"me! erdiklerinin, >adab e!mediklerinin do#r& yol&n& >s!er.minP

Eserden baz blmlerL7ad(s-i er(f!e?9ua etme# ib!dettirb&y&r&ld&. @ab&l olmazsa da seb 'slol&r. D&ann kab&l olmas i=in ar!lar ardr. 7ell yimelidir. 7aram lokma yiyenin d&as,krk >n kab&l olmaz. D&a? i'!iyc >ideren, sade!e ka&!&ran kapnn ana'!ardr. $&ana'!arn dileri, 'ell lokmadr. Niydi#i de 'ellden olmaldr. 7azer olmayan, menedilmi olmayan mala 'ell denir. Bb'eli olmayan mala !ayyib denir.

D&a ederken, kalb &yank olmal, kab&l edilece#ine inanmaldr. *yledi#inden'aberi olmayan >filin d&as kab&l olmaz. D&adan eel, !be e is!i#far e!melidir.D&ann kab&l i=in acele e!memelidir. D&aya deam e!meli, &sanmamaldr. 4lla' !eld&a e!meyi e d&a edeni seer. @ab&l e!!i#i 'lde, is!enileni erme#i >ecikdirerek, d&anne sebn =ok olmasn is!er. D&ay, 'i= olmazsa, yedi kerre !ekrar e!melidir. Ma'a! e'&z8r zamanlarnda =ok d&a edenin, der! e bel zamanlarndaki d&alar =ab&k kab&l ol&r.

D&adan eel, 4lla' !elya 'amd e Mes8l&lla'a sal! e selm sylemelidir. Mes8l&lla'sallalla'& aley'i e sellem.2, d&aya balarken?7b%!ne 3abbiyel aliyyil a/lel0;e%%!bderdi.


22/306

Eel, >na'larna !be e!meli, sonra b!n m"minlerin s''a! e selme!leri i=ind&a e!meli e 'er dile#ini syleyip, ermesini cn- >nlden is!emelidir. 4kla e er"a&ymayan ey is!ememeli. %esel, Kenne!"in sa# !arafnda beyaz bir kk erPdememelidir. @albine >elen 'ayrl eyi is!emelidir.

D&a, bir !emenni olmamal, is!edi#i eye ka&!&racak sebeplere yapmaldr.%esel, nce !a! e ibde!lere sarlmal, sonra 4lla' !elnn rzsna ka&mak i=in

d&a e!melidir. Ta!ler e ibde!ler, rznn e m&'abbe!in sebebleridir. *ebeblereyapmadan yaplan d&a, kab&l olmaz. $&na d&a denmez. Cidesiz !emenni denir. Im(dedilmiyen eyi is!eme#e, !emenni denir. Imid edilen eyi is!eme#e rec denir.2 4lla'!eldan is!enilen eyin sebeblerine ka&may dilemelidir. 7ad(s-i er(f!eL1almadandua eden, sila%s( %arbe giden gibidirb&y&r&ld&. 4bdes! alp, diz s!ne kbleyekar o!&r&p, elleri >#s 'izasndan ileri &za!p, a&=larn semya kar a=p,Hey>amberlere e Eliyya !eessl ederek, onlarn 'a!rlar e 'rme!leri i=in is!emeli,son&nda minP demelidir. 7ereyden nce af, ma#fire! e fiye! i=in d&a e!melidir.$&nlarn 'epsini i'!i eden =ok kyme!li d&a?)lla%mme rabben! !tin! *iddny!%aseneten e *il0!%reti %aseneten e #0n! a(!benn!r dr. @endisi, e'li e eldi=in, zararl d&a yapmamaldr. @ab&l ol&rsa, pimanlk fide ermez.

*u m kaplar k&llanmak!ansaknmaldr. $&nlar erkeklere de kadnlara da 'aramdr. Ck' ki!aplarnda bildirdi#i >ibi,kadnlar? al!n e >m yalnz ss olarak k&llanabilirler. $akr e sardan yaplan kaplarda makb8l de#ildir.

@ablarn s!n kapa!mak da snne!!ir. Mes8l&lla' sallalla'& aley'i e sellem.2?"ablarn(n stn rtn e #a$atr#en +esmele syleyinb&y&rm&!&r. @ablarn'epsine kapak b&l&nmazsa, !a'!a eya baka eylerle, $esmele =ekerek kapa!maldr.

$ylece Hey>amber efendimize i!a! edilmi ol&r. 4lla' !el da Mes8lne &y&ld&l=de, b& i!a!in bereke!i ile zerimizden bellar kaldrr.Fe'ir, 'a&z >ibi yerlerden,e#ilip a#z ile s& i=memelidir. Eli ile eya bir kab ile

i=melidir. 7ayanlar b& ekilde i=mek!edirler. @abn i=indeki s&y& eya s!, a#zn kabnor!a ksmna koy&p i=memelidir. @enarndan i=melidir. @abn krk yerinden e k&lpksmndan s& i=memelidir. nk oralar iyi ykanmayp kirli kalabilirler. 3=enin zerinedklme i'!imli ardr. $&ralar ey!ann o!&rd& yerlerdir. Neceleyin kaplar kapanmal,lmbalar sndrlmeli, =oc&klar ee >elmi olmaldr.

*& i=ecek kap b&lamayan eli ile i=er. *& i=mek is!eyince, kab sa# eline almal,4lla' !elnn2eyini( iini(...emrini dnerek i=melidir. 3=erken besmele =ekmeli,4lla' !elya s&y&n !emiz olmas, bereke! kayna# olmas i=in d&a e!melidir. 3bn-i4bbs"n ra'me!&lla'i aley'2 yap!# >ibi, i=meden nce s&ya bakmaldr. *&y& = nefes!ei=meli, 'er nefes!e a#zn bardak!an =ekmelidir. Hey>amber efendimiz de sallalla'& aley'ie sellem.2 byle yapard. $irinci nefes!e, 4lla' !elya, erdi#i ni"me! sebebiylekre!meli, ikinci nefes!e, kendisine or!ak olmamas i=in ey!andan 4lla' !elyas#nmal, =nc nefes!e i=!i#i s&y&n if olmas i=in, 4lla' !elya niyzdab&l&nmaldr. 7er nefesin son&nda 4lla' !elya 'amd ederse, i=!i#i s&, bir da'akii=ece#i s&ya kadar, karnnda !esbi' eder.

Da'a =ok kre!me#e es(le olaca# e 'arre!i >iderece#i i=in serin s& i=melidir.Mes8l-i ekrem sallalla'& aley'i e sellem.2, serin e !a!l s&y& seerdi. 4yak!a s&i=memelidir. Qemzem s&y&, abdes!!en ar!an s& e il= alndk!an sonra i=ilen s& ayak!ai=ilebilir.

4= karnna s& i=memelidir. @&e!!en drr, insan zayfla!r. *&y& yaa yaaemerek i=melidir. 4#z dold&rarak i=memelidir. Fefes erirken barda# a#zndan=ekmelidir. *&y& = defda i=ip, 'er defsnda $esmele =ekmeli, son&nda? El'amdlilla'

demek da'a fiye!li, s&s&zl& >iderici e s''a!e fidelidir. Din kardeinin ar!# olan s&i=ilir. limlerin e el(lerin ar!# ile bereke!lenmelidir.


23/306

$ir meclis!e s& da#!rken? nce limlere, sonra yallara, sonra >en=lere, en son=oc&klara erilir. )erken, yrrken e o!&r&rken de b& sra >ze!ilir. *& da#!an, en sonkendi i=er. )annda o!&ranlara birey erirken, nce kendi sa#ndan balanr. *onra on&nsa#ndakine erilerek deam edilir. *a#ndakinin izni olmadan sol&ndakine erilmez.*a'('-i %slim"de yle bildirilmek!edirL Mes8l&lla'a sallalla'& aley'i e sellem.2 s&>e!irdiler, i=!i. *a#nda, orada olanlarn en k=# ard. $&, 3bn-i 4bbs ra'me!&lla'i

aley'2 idi. *ol&nda ise bykler b&l&n&yord&. Mes8l-i ekrem =oca dnerekL-(in erirmisin bu suyu n'e by#lerine ereyimb&y&rd&. oc&k 7ayr, alla'i olmazPdeyince mbrek ar!#n =oca erdi.P

Qemzem s&y& ikrm edildi#inde, >eri =eirmemeli, almaldr. *& i=!ik!en sonraMes8l&lla' efendimizin sallalla'& aley'i e sellem.2 yap!# >ibi?8l%amd lill!%ille(&'e/ale%: a/(ben *r!ten bira%meti%& e lem ye'/al% mil%en '!'en bi(n:b&d&asn ok&maldr. D&ada, ra'me!i ile s&y& !a!l yapp >na'larm sebebi ile ac bir !&z'line >e!irmeyen 4lla' !elya 'amd ols&n, denilmek!edir. 7ad(s-i er(f!e? 6na%o# olan, o# su datsnb&y&r&lm&!&r.

n3an$a'n ak$a':Elinden >eldi#i kadar az da olsa, insanlardan bireyis!ememelidir. Onlara kar k=lmemelidir. Beref e ekrn kor&maldr. $ize iyilikyapana, biz de iyilik yaparzP diyenlerden olmamaldr. nk mslmana yakan k!lk

yapana da iyilik yapmak!r. Q(r iyilik yapana iyilik yapmak, karlk ermek!ir. 3'sn, ya"n('ak(k( iyilik, k!lk yapana iyilik e!mek!ir. 7&zeyfe"nin ra'me!&lla'i aley'2 riye! e!!i#i'ad(s-i er(f!e Mes8l-i ekrem sallalla'& aley'i e sellem.2L rnce, 4lla'!elya kre!melidir. 3nsanlara? d(ni, ilmi e paras ile #nmemelidir. 3nsanlarn yalan e>ayr-i mer8 ilerini >rnce, onlar i=in 4lla' !eldan ma#fire! is!emelidir. Qayf e>=szlere yaknlk >s!ermelidir. Cakirlerle o!&rmakla bereke!lenilir. nk b& d&r&m,insan nifk!an e kibirden &zakla!rr. *eb ynnden ise, s!n bir ci'!!r. Eliyya'rme! e!melidir. Q(r b& say> e !a"zim, cenb- 7akka d&y&lan say> cinsindendir.

3nsanlarn 'llerini incelememelidir. 7alk!an bir fide e zarar beklememelidir. Q(rinsanlar, 4lla' !elya m&'!a= olmada, kendilerinden fide eya zarar >elmemekon&s&nda, bir !ara#n dileri >ibidirler. $ilakis zarar e fidenin b!n 4lla'!eldandr. O dilemeyince 'i=bir kimse ne zarar, ne de fide erebilir.

En yakn olsa da, 4lla' !el ka!nda >na' olan sz e ide ona &ymamal,dedi#ini yapmamaldr. 4lla' !elnn >azb b&l&nan bir i!e, kimsenin rzsnaramamaldr. 7&!ab-l-erba"(nP ri'i yle demek!edirL 4lla' !elnn >azbnkazanarak insanlar rz e!me#e ramak demek? dil fe!lerinden olan maskaralk,m&kallidlik, alay e!mek, sz !amak, insanlar >ldrmek, dil ile saldrmak >ibi ileryapmak!r. Birlerin de!leri, ned(mlerin &s8l byledir. Onlar sli'leri ayplamak!anlimlerle alay e!mek!en =ekinmezler.P

Nna' iliyenlere bz ederek, 4lla' !elnn se>isini kazanmay is!emelidir.Onlara kzarak Mabbinin rzsna ka&mak, onlardan &zaklaarak 4lla' !elyaynelmeyi is!emelidir. Onlara kar kalbinde se>i b&l&nd&rmamaldr.

%"minlere kar >zel '&yl&, >ler yzl olmaldr. Onlara? y&m&ak, rfk, l!f,adle!, i'sn e cmer!lik zere 'areke! e!melidir.

$aklaryla bile olsa, kimseyi kork&!mamaldr. nk mslman kork&!mak'aramdr. $ir kimseye >enip, on& arka !&!arak, ben >=lym dememelidir. $yleyapan, 4lla' !el zel(l eder.

4lla' !elnn se>isini, b!n insanlarn se>isine !erci' e!melidir. 7i= kimseyi,be#enmedi#i lakab ile =a#rmamaldr. 7erkese ismi ile kibarca 'i!b e!melidir. $ir kimseyibe#enmedi#i bir lakabla =a#rana, melekler la"ne! ok&r.

7i=bir mslmanla mnkaa e!memelidir. @imseyle ka>a >rl! =karmamaldr.@a>ann e mnkaann keffre!i, iki rek"a! namazdr. *il', kimseye do#r&=eirmemelidir. nk sil' bir mslmana =eirmek, on& kork&!mak demek!ir. Baka

da'i olsa byle yapmamaldr.3zinsiz kimsenin maln almamaldr. nk 'aramdr.


24/306

!m!k y!m!nn !!"$!':)emek yemenin farz? yenecek eyin 'ell, !ayyib!emiz2 e insana ye!ecek kadar olmasdr. )eme#in 'ell e !ayyib olmas? snne!e eer"a &y>&n ekilde kazanlm olmasdr. 7ell e !ayyib lokmay ancak, bil>ili, &yank,akll, ilmi e ameli ile byk >ayre! >s!erenler is!er. )eme i=me ilmi, ibde! ilmindennce >elmek!edir. nk ibde!, yeme i=me ile mmkn ol&r.

)emek yerken ayakkablar =karmaldr. $ir elini de olsa, yere dayamamaldr. *r!n

da bireye dayamamaldr. *nne! olan, yeme#e do#r& biraz e#ilmek!ir. *ol aya# zerineo!&r&p, sa# dizi dikerek o!&rmak snne!!ir.

*elm ermeyen kimseyi yeme#e sofraya =a#rmamaldr. )eme#i, 4lla' !elyaibde!!e k&e! kazanmak i=in yemeli, lezze! i=in, zek i=in yememelidir. 4ckmadanyemeyen e doymadan sofradan kalkan kimselerin dok!orlara i'!iyc olmaz. *ofrada =ok'ayre! erici bir ey olmadan >lmemelidir. Tka basa doy&ncaya kadar yememelidir.

)eme#i scak yememeli, so#&masn beklemelidir. *cak yeme#in mideye,ba#rsaklara e dilere zararl old&, !b ki!aplarnda yazldr. )emek so#&y&ncaya kadars! r!l olmaldr. $yle yapmak!a byk bereke! ardr. 4z da olsa, akam yeme#iyemeli, !erk e!memelidir. R#leden sonra yenen yeme#e, akam yeme#i denir. $&n& !erkeden kimselerde, zayflama e =ab&k i'!iyarlama >rlr.

)emek!en nce el ykamak, yeme#in snne!lerindendir. Cakirli#i >iderir. D(n(

az(feleri yapma#a k&e! kazanmak niyye!i ile yemek yemek ibde!!ir. )emek!en sonraelleri ykamak!a da, k=k >na'larn yok olmas e >zlerin s''a! kazanmas ardr.)emek!en eel nce >en=ler, yemek!en sonrada nce yallar el ykamaldr. )emek!ennce eller ykand#nda k&r&lanmaz.

)eme#e balarken $esmele =ekmelidir. $esmeleyi, yemek yiyenlerin 'epsinind&ymas i=in, yksek sesle sylemelidir. )eme#e !&z ile balamaldr. Q(r !&z, bir=ok'as!alklara ifdr. Mes8l-i ekremin sallalla'& aley'i e sellem.2? 2! )li4 2emee tu(ile bala. 1n# tu(, yetmi eit %astala i*!dr. +u %astal#lar arasnda'innet, '((am, baras, m&/de ars e di ars da ardrb&y&rd& 4rifPki!abnda yazldr.

*a# el ile yemeli e i=melidir. *ol el ile yiyip i=memelidir. Eb8 7reyre ra'me!&lla'ialey'2, Mes8l&lla' efendimizin sallalla'& aley'i e sellem.2?7a elini( ile yeyi$, sa

elini(le iini(. 7a elini(le al$, sa elini(le erini(. 1n# eytan sol eli ile yer,sol eli ile ier, sol eli ile alr, sol eli ile erir b&y&rd&n& riye! e!mi!ir.)eme#i = parmak ile yemelidir. $a parmak, e'de! parma# e or!a parma#

k&llanmaldr. )emek bi!!ik!en sonra, sofra kaldrlncaya kadar bekleyip, sonra kalkmaldr.)emek yerken kimse i=in aya#a kalklmaz.

)eme#in en aa# derecesi? midenin =!e biri yemek, =!e biri s&, =!e biri de 'aaile dol& olmasdr. Or!a derecesi, yarsnn yiyecek e i=ecek ile dol& olmasdr. En yksekderecesi 'as!ann yedi#i kadar yemek!ir.

1) Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 2!12) "#$%#-% &umni$$e tercmesi 6Mecd fendi); sh. 28) Qeid-l-behi$$e; sh. 22() 0icilli sm"n; cild-(, sh. (7!) Mirt-% +in"t; cild-, sh. '') sm-l-mellifn; cild-2, sh. !(7) sm"nl% Mellifleri; cild-1, sh. ((8) +ef-z-zn*n; cild-2, sh. 1((, 12(8, 1(7, 17'') "m /lmihl 0edet-i bedi$$e; sh. '!!, 181) Gldeste-i ri$z-% irf"n; sh. 28711) Meftih-l-cinn

AK) >ER/AN+:Osmanl limlerinden e !asa&f byklerinden. 4nadol&"n&n ba!snda b&l&nan

Nermiyan @!a'ya2 ilye!inin, Bey'li nmyla bilinen kyndendir. 3smi )a"k8b, nisbe!iNermiyn("dir. 4skeriyeye mens8b, yksek r!beli e ileri >elen bir z!n o#l&d&r. Do#&m

!ri'i bilinmemek!edir. +J+ m. /J/2 senesi Kemzil-eel aynda efa! e!!i.


25/306

3lk zamanlarndan i!ibren, ilim #renmek '&s8s&ndaki >ayre!leri sebebiylezamannda b&l&nan yksek limlerin, so'be! meclislerinde e derslerinde ye!ierekkemle >eldi. Caz(le! e irfan s'ibi olmak!a e !asa&f yol&nda ilerlemek!e yksekis!id! s'ibi idi.

)a"k8b Nermiyn( bir >ece rysnda >rd ki? kyme! kopm&, 'erkesin ameldef!erleri m'rlenmi kapanm2, m(zn k&r&lm& e ma'er meydan ba!an baa

dolm&!&. Nrlen manzaray sz ile anla!mak, belli bir eylere benze!erek, kyas e!mek,l=mek mmkn de#ildi. O eref s'ibi pdi'lar kendi balarna dmlerdi. Feannede =oc&na efka!, ne de bir kiide baka bir kimseye yardm edecek 'l ard. $&acib 'lde iken, byk bir a#a= >rd. ok &z&n e >eni olan o a#acn >l>esinde?ma'er 'alknn zdrb kendilerinde 'i= b&l&nmayan, pek ra'a! e sade! i=erisinde olanbir !akm insanlar ard. Onlarn, o skn!lardan em(n ol&p, ye!-i ker(mede? kendileri i=inkork& e 'zn b&l&nmad# bildirilen kimseler old&n& anlad. Tam b& srada birmnd(nin o k&r!&l& frkasn ire! ederek? 7er kim k&r!&lmak arz&s&nda ise, b&!ifeye il!i'k e!sin ka!lsn2P diye nid e!!i#ini d&yd&. $&n&n zerine, olanca >ayre!i e>cnn ye!!i#i kadar sr"a!li bir ekilde 'areke! ederek o !ifeye ka!ld. $ylece kork&e 'znnden em(n old&. $& rynn de'e!i e 'eyecanyla &yanan )a"k8b Nermiyn("nin>nlne? ryda >rd# o k&r!&l& frkasna ka!lmak, onlarn yol&nda ilerlemeye

=almak arz&s& d!. $& sebeple memleke!inden ayrlp yola d!. 3s!anb&l"a >elerek,@oca %&s!afa Haa zaiyesinde b&l&nan, *nbl *inn Efendi"nin !alebeleri arasna >irdi.$& yolda ilerlemek i=in =ok >ayre! e!!i. %c'ede e riyze! ile me>&l old&. )a"n( nefsini!erbiye i=in, nefsin arz&larn yapmaz, nefsin is!emedi#i, ona zor >elen ibde!leri =okyapard. Miyze! e mc'edede o derece ileri >i!mi idi ki, = >nde bir def, =ok azyemek yerdi. 4l! ay mdde!le 'i= s& i=mezdi. )az e k, ayn b& ekilde, riyze! emc'edeye deam ederdi.

Miye! edilir kiL *nbl *inn 'azre!lerinin zaiyesinde, zincirli ser( diye bilinen,me'8r e byk bir a#a= ard. )a"k8b Nermiyn("nin rysnda >rd# a#ac, b&zincirli seriye ire! olarak !a"bir e!milerdir.

*nbl *inn Efendi b& !alebesini, pek=ok seer? Deri ol&nca, Nermiynl )a"k8bDede >ibi olmak >erekdirP b&y&r&rd&.

*nbl *inn Efendi"nin efa!ndan sonra, o zaiyede kimin az(fe yapaca#,!alebeleri kimin ok&!aca# !am belli olmam!. )a"k8b Nermiyn( b& >nlerde yle birry >rdL Neni bir meclisde, byk bir cema! !oplanm o!&r&yorlar. %eclisin ba!arafnda, Mes8l-i ekrem sallalla'& aley'i e sellem.2 efendimiz o!&rm&lar, oradab&l&nanlara inye! i'sn2 nazar ile bakyorlard. Hey>amber efendimizin sallalla'&aley'i e sellem.2 '&z8r-i lilerinde 'azrlanm olan a"z e nas('a! krsisi zerinde,%erkez Efendi o!&rm&, onlarn ire! e emirleri ile T' s8resini !efs(r ediyord&. %erkezEfendi"nin zerinde =&b&k eklinde bir b&l&! b&l&n&yor, b&l&!? ba"zan >ece karanl#,ba"zan da >k maisi renklere brnerek, on&n zerinde d&r&yord&.

$& rynn !es(riyle &yanan )a"k8b Nermiyn(, rysnn %erkez Efendi"nin?%&'ammed aley'isselmn yol&na !am &yd&na, O"n&n yannda kemale >eldi#ine,*nbl *inn Efendi"nin yerine >e=meye lyk old&n& ire! e!!i#ini anlad. $& rydansonra, ona olan m&'abbe! e ba#ll# da'a da ar!!. On&n *nbl Efendi yerine az(feyebalamasna yardmc old&. %erkez Efendi"nin, ilimdeki e eliylk yol&ndaki derecesinianlayamam olan baz kimseler, b& d&r&ma kar =kmlar ise de? Fe bilsin ma"rife!'lini, c'ilP msra" >ere#ince, onlara i!ibr ol&nmad.

)a"k8b Nermiyn(, orada birb&=&k sene da'a kalp, %erkez Efendi"nin so'be!lerinedeam e!!i. 4kl( e nakl( ilimlerde kemle eri!i. Di#er !araf!an %erkez Efendi"ye i"!irazedenler kalmayp, or!alk sk8ne!e ka&m& idi. 4caba ne >ibi bir az(fe alsam, 'ocamne yapmam mnsib >rrler ki diye dnyord&, is!i're e!!i. Mysnda M&meli"nin)anya kasabas !arafndan bir sesin kendisine 'i!b ederek? $& !araf!a ilme ra#be!edenler, !asa&f yol&nda ilerlemek is!iyenler ar. $&raya >elip, Mes8l&lla'n sallalla'&aley'i e sellem.2 *nne!-i seniyyesini yayasn e !asa&f yol&nda b&l&nanlara re'berlikedip, onlar ye!i!iresinP dedi#ini d&yd&.

)anya"da, Tmar s'ibi Osmanl s&bay olan %e'med 4#a isminde bir z!, o

>nlerde, %erkez Efendi"nin zaiyesi olan @oca %&s!afa Haa zaiyesine misfir old&.%erkez Efendi"ye yle arze!!iL Efendim, bendeniz &zak bir yerde, M&meli"de )anya


26/306

denilen beldede b&l&n&yor&m. Oralarda (mnn e 3slmn ar!larn #re!ecek, d(n('kmleri bilip anla!acak bir kimse yok. O diyra bir 'al(fenizi >nderseniz, mslmanlar=ok is!ifde ederler.P )a"k8b Nermiyn(, o z!!an )anyaP szn ii!ince, ryda kendisineerilen ire!i 'a!rlayp oraya >i!meye !lib old&. Nnlnden b& az(feyi is!emeye niye!e!!i.

$& srada %erkez Efendi, )a"k8b Nermiyn( ile kimi >nderelim diye is!ire edince?

Efendim msadeniz ol&rsa biz >i!mek is!erizP dedi. %erkez Efendi Ryle bir yerde neyapacaksnS *enin makmn bizim yerimizdirP dedi. O da rysnda >rd# ire!iarzedince? O diyra >i!memiz 'er'alde lzm >elmi!irP dedi. $&n&n zerine %erkezEfendi izin erdi. )a"k8b Efendi, orada b&l&nan %e'med 4#a ile birlik!e yola =karak)anya"ya ard. Fice yllar o diyrda mslmanlarn 7ak yolda ilerlemelerine es(le old&.ok !alebe ye!i!irdi.

O srada 5!f( Haa, )anya $eyi idi. 5!f( Haa"nn 'ayr e 'asena! yapmakla!annm olan zecesi B' *&l!an, )a"k8b Efendi"nin byk bir z! old&n& bilir? 'rme!,m&'abbe! e edeb >s!erirdi. $& >nlerde 5!f( Haa"nn 3s!anb&l"a >elmesi lzm ol&nca,yola =kacaklar srada B' *&l!an, )a"k8b Efendi"ye o zamanlarda 3s!anb&l"da b&l&nanbyk z!lar sord&. O da, 3s!anb&l"da %erkez Efendi"ye !bi e !alebe olmalarn syledi.5!f( Haa 3s!anb&l"a >elip, ez(r-i a"zam old&. B' *&l!an, %erkez Efendi e !alebelerine

=ok alka >s!erdi. )a"k8b Efendi ile %erkez Efendi"nin birbirlerine olan m&'abbe!lerini3s!anb&l"a >elince da'a iyi anlad. D8d Haa %a'allesi"nde, >zel bir cmi e bir de'nek' der>'2 yap!rp, sonra fermn ile )a"k8b Efendi"nin 3s!anb&l"a >elmesini !eminederek, b& yap!rd# der>'!a yerlemesini sa#lad. )a"k8b Efendi b& 'nek'da onsekizsene kalp, 3slma 'izme! eyledi. %erkez Efendi, @oca %&s!afa Haa"da, )a"k8b EfendiD8d Haa"da, aralarnda m&'abbe! e yaknlk ile insanlara =ok 'izme! edip, yzlerce!alebe ye!i!irdiler. Talebeler ba"zan der>'n birine, ba"zan di#erine >iderek, b& bykz!larn es(lesiyle, ilimde e eliylk!a =ok yksek derecelere e s!n makamlaraka&!&lar.

%erkez Efendi"nin o#l& e 'al(fesi olan 4'med Efendi, babasnn efa!ndan iki senesonra, %erkez Efendi"nin memleke!i olan 6ak ilye!ine 'icre! edip, 3s!anb&l"a dnmekis!emedi. $&n&n zerine b!n 3s!anb&ll&lar, %erkez Efendi"nin yerine )a"k8b Efendi"nin

>e=mesini is!ediler. O ise, @oca %&s!afa Haa zaiyesine >e=mesi 'linde, imdib&l&nd& D8d Haa zaiyesini yap!ran B' *&l!an"n incinece#ini dnp, az(feyialmak!a !eredd! ediyord&. $& >nlerde rysnda, @oca %&s!afa Haa zaiyesinde !alebeye!i!irip, +; m. /0+2 senesinde efa! e!mi olan e o zaiyede medf8n b&l&nan,'ocas *nbl *inn Efendi"yi >rd. *nbl *inn, )a"k8b Nermiyn("ye? $enimleberaber olmak!an, ayn yerde b&l&nmak!an ar m ediyors&nS NelP diyord&. O da >idip,@oca %&s!afa Haa zaiyesine yerle!i. Orada 'izme!e deam e!!i. B' *&l!an da, D8dHaa"daki zaiyeyi medrese 'line =eirdi.

@oca %&s!afa Haa zaiyesinde az(feye baladk!an sonra, 'li >nden >nede#ien )a"k8b Efendi, 'ep ykseliyor e eliylk yol&ndaki derecesi ar!yord&. On&>ren kimsede, is!er is!emez m&'abbe! 'sl ol&rd&. Ryle bir ma'b8b idi ki, bykl#nanlayamayan, inkr edenler bile insafa >elip, inkr e inadlarndan az>e=erlerdi.*o'be!inde bir def b&l&nan ar!k !erkedemez, deam ederdi.

E'l-i snne! limlerinin bildirdiklerine &y>&n? i"!ikd e amel e!mek!e, fakirlerikor&mak!a, i'!iy= sa'iplerinin yardmlarna komak!ayd. 4lla' !elnn m&'abbe!i ileyanard. Q'd s'ibi ol&p, dnylk eylere il>i e alka >s!ermezdi. Dnylk bir i i=in'er'an>i bir kimseye yalard#, boy&n bk!# ki olmam!r. Dae! edilmedi#i yere>i!mez, lz&ms&z dny kelm sylemezdi. 7erkese? 're!e yarar iler yapmay !eikedici, dnyya dkn olmak!an men edici szler sylerdi. 7er 'li, 'areke!i e !armakb8l idi. 7erkesin yannda yksek i!ibr ard. )znde,

Documents

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 15