Strategijski razvoj

STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA

PROGRAM RAZVOJA TURIZMAMeuoptinsko partnerstvo: Kraljevo, Raka, Vrnjaka Banja, Gornji Milanovac i aak2012. 2022.PROGRAM RAZVOJA TURIZMAMeuoptinsko partnerstvo: Kraljevo, Raka, Vrnjaka Banja, Gornji Milanovac i aak2012. 2022.

SADRAJ

- 3 -SADRAJ

- 7 -UVOD

- 8 -LISTA KORIENIH SKRAENICA

- 9 -PROCES STRATEKOG PLANIRANJA

- 13 -SMERNICE USVOJENIH STRATEKIH DOKUMENATA

- 13 -STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA RS

- 13 -NACIONALNI MASTER PLAN ODRIVOG RAZVOJA RURALNOG TURIZMA

- 14 -Master planovi destinacija

- 14 -Prostorni planovi

- 16 -POLOAJ I OSNOVNE KARAKTERISTIKE PLANSKOG PODRUJA

- 16 -URBANI RAZVOJ

- 18 -ISTORIJA

- 18 -KLIMA

- 19 -PRIRODNI RESURSI

- 19 -TRANSPORT

- 20 -EKONOMSKE KARAKTERISTIKE

- 22 -Demografske karakteristike

- 22 -Izvor podataka:

- 22 -APR - Registar mera i podsticaja regionalnog razvoja

- 22 -RSZ - Optine u Srbiji, 2011

- 22 -Napomena korieni su preliminarni podaci popisa 2011 koji su bli dostupni u momentu izrade dokumenta







- 24 -RSZ - Optine I regioni u Srbiji, 2011









- 27 -Analiza resursne osnove planskog podruja

- 27 -PRIRODNE ZNAMENITOSTI

- 41 -KULTURNA BATINA

- 45 -Crkva brvnara, jedna je od najstarijih graevina crkvene arhitekture ovog tipa u Srbiji. Podignuta je 1795. godine na mestu stare crkve iz 1724. godine. Crkva je obnovljena 1935. godine i do dananjeg dana sauvala je svoj oblik. U njoj je prota Melentije Pavlovi priestio ustanike.

- 47 -MANIFESTACIJE

- 47 -SMETAJNA i UGOSTITELJSKA PONUDA

- 49 -Turistika poseenost regije

- 50 -VALORIZACIJA TURISTIKIH RESURSA

- 53 -Odrivi razvojturizma planskog podruja

- 59 -Izvor: ICLEI Local Governments for Sustainability www.iclei.org/europe/tourism

- 60 -Trendovi u turizmu

- 63 -SWOT Analiza

- 66 -VIZIJA RAZVOJA TURIZMA I MISIJA

- 67 -CILJEVI RAZVOJA TURIZMA

- 67 -Opti cilj Programa razvoja turizma jeste:

- 67 -Poveati poseenost regije za 35% ostvarenih noenja i prosenu popunjenost kapaciteta na 50%, to e dovesti do ekonomskog razvoja i poveanja zaposlenosti u regiji

- 67 -Poseban cilj 1: Unaprediti kvalitet ponude i ustanoviti standarde poslovanja

- 67 -Poseban cilj 2: Pozicionirati turistiku regiju na domaem i meunarodnom tritu sa autentinim turistikim proizvodima

- 68 -Poseban cilj 3: Odrivi razvoj

- 69 -STRATEGIJA RAZVOJA

- 69 -ISPORUKA KVALITETNOG DOIVLJAJA

- 69 -1.Marketing i komunikacija

- 70 -2.Dobrodolica , orijentacija i informacije

- 70 -3.Smetaj

- 70 -4.Lokalni proizvode i gastronomija

- 71 -5.Atrakcije i dogaaji

- 71 -6.Rekreacija

- 71 -7.ivotna sredina i infrastruktura

- 72 -Jaanje menadmenta kvaliteta i proces praenja

- 72 -a)Razumevanje potreba posetilaca i videti da su ispunjene

- 72 -b)Podeavanje, provera i standardi komunikacije

- 73 -c)Rad sa ljudima na obuci i poboljanju kvaliteta

- 73 -d)Praenje uticaja na lokalnu ekonomiju, zajednicu I okruenje

- 75 -IDENTIFIKACIJA I POTENCIJAL KLJUNIH TURISTIKIH PROIZVODA

- 75 -1.Planinski (letnji i zimski) aktivni odmor

- 76 -2.Zdravstveni turizam wellnes

- 78 -3.Ruralni turizam i gastronomija

- 79 -4.Poslovni turizam i MICE

- 80 -5.Specijalni interesi

- 82 -6.Dogaaji i manifestacije.

84AKCIONI PLAN / Strateki projekti

87Upravljanje na operativnom nivou

88Praenje i ocena realizacije stratekog plana

UVOD

USAID projekat odrivog lokalnog razvoja je petogodinja inicijativa Amerike agencije za meunarodni razvoj (USAID), koja podrava dugoroni ekonomski i drutveni razvoj gradova i optina u Srbiji. Projekat im pomae da prevaziu izazove u razvoju, poboljaju javne usluge i osnae lokalne ekonomije kroz meuoptinsku saradnju.Kljune aktivnosti Projekta usmerene su na uspostavljanje i jaanje meuoptinskih partnerstava. Partneri zajedniki pokreu i upravljaju razvojnim projektima, koje Projekat podrava kroz struno-savetodavnu pomo, bespovratna finansijska sredstva i podugovore. Projektna pomo omoguava partnerima da pristupe i maksimalno iskoriste dostupne podsticaje i finansijska sredstva. Kroz komponentu meuoptinske saradnje projekat je podrao formiranje osam meuoptinskih partnerstava, koje ine lokalne samouprave, preduzea i nevladine organizacije. Projektni tim e im potom pruiti pomo u planiranju i upravljanju zajednikim razvojnim projektima, utvrivanju onih optinskih nadlenosti i poslova od opteg interesa koji su pogodni za zajedniko obavljanje, i u reavaju njihovih zajednikih ekonomskih i drutvenih problema. Projektna podrka ukljuuje struno-savetodavnu pomo, kao i podrku u lobiranju za usvajanje odreenih politika i mera na nacionalnom i lokalnom nivou.

Komponenta - Podrka unapreenju poslovnog ambijenta, ima za cilj stvaranje povoljnijih uslova za zapoljavanje, prvenstveno mladih, i poveanje priliva investicija kako na lokalnom tako i na meuoptinskom/regionalnom nivou.

Polazei od principa da optine same znaju ta im je najpotrebnije i koje su njihove najbolje razvojne anse, SLD Projekat je podrao inicijativu Objedinjavanje turistike ponude regiona Meuoptinskog partnerstva Kraljevo, koju ine Kraljevo, aak, Vrnjaka Banja, Raka i Gornji Milanovac.

Na teritoriji ovog meuoptinskog partnerstva se nalaze dve vrlo razvijene turistike destinacije: Kopaonik i Vrnjaka Banja, i sasvim je prirodno to je radna grupa definisala razvoj turizma kao svoj strateki prioritet i razvojnu ansu za ceo region. Na ovaj nain, kombinujui razne turistike atrakcije i stvarajui prepoznatljivu turistiku regiju, u skladu sa savremenim trendovima u turistikoj potranji i kreiranju turistikih proizvoda, ovaj region moe da stvori ponudu koja e biti konkurentna ne samo na domaem, ve i meunarodnom tritu i omoguiti otvaranje novih radnih mesta i bri ekonomski razvoj. Jedan od tih oblika podrke jeste i izrada ovog Stratekog dokumenta, kao polazne osnove za dalji razvoj turima ove regije.

LISTA KORIENIH SKRAENICA

AkronimDefinicijaAkronimDefinicija

APRAgencija za privredne registreMFPMinistarstvo finansija i privrede

DMO i RDMOOrganizacija za destinacijski menadment i Regionalna organizacija za destinacijski menadment

(Destination Management Organization and Regional Destination Management Organization)MICESastanci, podsticaji, konvencije i izlobe

(Meetings, Incentives, Conventions and exhibitions)

EIA Procena uticaja na ivotnu sredinu

(Environmental Impact Assessment)MKMinistarstvo kulture

EU Evropska unija MSPMala i srednja preduzea

FASFAS metodologija - faktori, atraktori i podrka

(Factors, Attractors and Supports)NPKNacionalni park Kopaonik

IMCMeuoptinsko partnerstvo

(Inter Municipal Cooperation)

NVONevladina organizacija

IPA Instrumenti predpristupne pomoi (Instruments for Pre-Accession Assistance)RTO Regionalna turistika organizacije

KSFKljuni faktori uspeha

(Key Success Factors)RZSRepubliki zavod za statistiku

LTO Lokalna turistika organizacija SLDPUSAID Projekat odrivog lokalnog razvoja ( USAID Sustainable Local Development Project)

USAIDAmerika agencija za meunarodni razvoj

(United States Agency for International Development)SWOT Analiza snage, slabosti, prilika i prijetnji

(Strengths, Weaknesses, Opportunities and Threats)

UNWTOSvetska turistika organizacija Ujedinjenih nacija

(United Nations World Tourism Organization)TOSTuristika organizacija Srbije

PROCES STRATEKOG PLANIRANJAStrateko planiranje predstavlja sistematski nain upravljanja razvojem u uslovima brzih promena. To je instrument za postizanje konsenzusa u zajednici i formiranje zajednike vizije ekonomskog razvoja i sveukupnog unapreenja uslova ivota. Strateko planiranje je kreativan proces prepoznavanja kljunih pitanja za razvoj zajednice, kao i dogovora oko ciljeva, programa i projekata koje treba sprovesti u cilju reavanja tih pitanja. Stratekim planiranjem se kombinuju dugorone perspektive i kratkorone mere.Izrada stratekog dokumenta ne predstavlja samo po sebi cilj, ve je to prvi korak u procesu upravljanja razvojem. Pravi izazovi dolaze realizacijom odreenih aktivnosti i projekata

U izradi stratekog plana razvoja turizma koriena je metodologija participativnog planiranja, koja podrazumeva iroko uee lanova lokalnih zajednica i predstavnika lokalnih, regionalnih i nacionalnih institucija, kako u procesu pripreme stratekog dokumenta, tako i u sprovoenju definisanih programa i projekata. Tokom pripreme strategije uvaavani su sledei principi:

Strateko planiranje je kontinuirani proces i ne svodi se samo na izradu dokumenta cilj je da projekti planirani za narednih deset godina budu realizovani i time doprinesu ostvarenju vizije ekonomskog razvoja zajednice; Uvaavanje principa odrivog razvoja; Partnerstvo privatnog i javnog sektora i postizanje konsenzusa izmeu svih interesnih grupa pri utvrivanju kljunih elemenata strategije; Kombinovanje dugorone vizije, srednjoronih ciljeva i kratkoronih programa i projekata omoguava efikasniju realizaciju strategije; irok konsultativni proces u toku izrade stratekog dokumenta angaovanje strunjaka za konkretne oblasti u okviru radne grupe; Usaglaenost sa nacionalnim strategijama i meunarodnim standardima; Usklaenost sa postojeim stratekim i planskim dokumentima optina meuoptinskog partnerstva; Isticanje komparativnih prednosti regiona; Korienje FAS metodologije Svetske turistike organizacije; Uvaavanje trendova turistike ponude i tranje u globalnim okvirima.Proces izrade Strategije razvoja turizma tekao je kroz sledei proces aktivnosti:

Pokretanje procesa stratekog planiranjaPlanska radionica Kopaonik, februar 2012,

Formiranje radne grupe1. Sastanak radne grupe, Vrnjaka Banja, 17.04.2012.

Turistika regija, mapiranje turistikih potencijala2. Sastanak radne grupe, Kraljevo 22.05.2012.

Utvrivanje metodologije za izradu Strategije3. Sastanak radne grupe, aak 14.06.2012.

Analiza trenutnog stanja i valorizacija turistikog potencijala Desk analiza

Anketa privatnog sektora 34 upitnika

Anketa javnog sektora 10 upitnika

Vizija, Misija, SWOT, ciljevi razvoja, kljuni turistiki proizvodi Radionica, Vrnjaka Banja 2/3.07.2012.

Analiza turistikog sektora stanje i perspektiveJul 2012.

Nacrt Programa razvoja turizmaAvgust 2012.

Prezentacija Programa razvoja turizmaSeptembar 2012.

U pripremi stratekog plana koriena je metodologija participativnog planiranja, koja podrazumeva uee svih steikholdera iz lokalnih zajednica meuoptinskog partnerstva, kako u procesu pripreme stratekog dokumenta, tako i u sprovoenju definisanih programa i projekata. Tokom pripreme strategije, uspostavljeni su sledei principi:

SHAPE \* MERGEFORMAT

Za potrebe pripreme regionalne strategije turizma formirana je radna grupa, sastavljena od predstavnika sva tri sektora koji su direktno bili ukljueni u izradu Strategije. Radnu grupu ine:Ime i prezimeInstitucijaFunkcija

Sran KoteinacSpecijalna bolnica MerkurReferent marketinga

Iva IvkiJP Skijalita Srbijeef kabineta generalnog direktora

Jelena uriJP Skijalita SrbijeKomercijalni direktor

Marija oroviZavod za zatitu spomenika KraljevoDipl. istoriar

Katarina MarkoviRA za prost. i ek. razvoj Rakog i Moravikog okrugaMenader za optinsku podrku i saradnju

Milan JovanoviHotel TuristMenader

Vesna BlagojeviGU Kraljevo sluba za LERSaradnik za razvoj turizma

Milan MladenoviTO KraljevoDirektor

Dragan JemuoviDirektor za planiranje i izgradnju KVUrbanista- planer

Ivan VilimonoviUdruenje rudnjanskih domaina IDA KraljevoPredsednik UO Koordinator

Nikola BrkuaninJP Mataruka i Bogutovaka banjaKontista kred. i plaanja

Viktorija ArtinoviFakultet za turizam i hotelijerstvo - Vrnjaka BanjaAsistent Dr medicine

Ana PavloviReg. komora Kraljevo

Nikica PantoviTO Vrnjaka BanjaDirektor

Mira MirkoviTO Gornji MilanovacDirektor

Ivana AdamoviOU Gornji MilanovacSam. str. sar. za turizam

Zorica TiosavljeviTO Gornji MilanovacOrganizator

Zoran AdamoviLO Vojvoda M. ObrenoviUpravnik lovita

Bojan MilovanoviUG GM Optimist Ekoloka org.Predsednik

Sneana AaninNarodni muzejMuzejski savetnik

Milan TodoroviPSK Go Vrnjaka BanjaPredsednik PSK Go

Miodrag StevaniTO aakDirektor

Verica ObradoviTO aakSaradnik u marketingu

Ana BeliTO aakPripravnik

Nenad OstraaninTO RakaDirektor

Dejan KoturanoviCentar za kulturu GradacDirektor

Valentina KrstiOptina Vrnjaka Banja, LERSamostalni struni saradnik za projekte lokalnog razvoja

Svetlana eperkoviOptina Vrnjaka Banja, LERSamostalni struni saradnik za projekte lokalnog razvoja

SMERNICE USVOJENIH STRATEKIH DOKUMENATA

STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA RS

Strategijarazvoja turizmaRepublike Srbije ukazuje na mogunosti razvoja turizma u odnosu na kretanja u svetskom turizmu, uz strateko turistiko pozicioniranje, izbor prioritetnih srpskih turistikih proizvoda i plan konkurentnosti, investicionu strategiju, plan potrebnih ulaganja i marketing plan.

Strategijom razvoja turizma Republike Srbije do 2015. godine predvieno je formiranje turistikih klasteraradi uspenijeg pozicioniranja Srbije kao relevantne destinacije na meunarodnom turistikom tritu. Ovom strategijom su definisanisledei klasteri: 1. Vojvodina; 2. Beograd; 3. Jugozapadna Srbija; i 4. Jugoistona Srbija.Srbija raspolae mogunostima za razvoj i komercijalizaciju nekolikoturistikih proizvodakoje moemo podeliti na kratkorono uspene ("quick win) i dugorono uspene ("long run). U kratkorono uspene turistike proizvode odnosno proizvode sa najveim prilikama da se brzo plasiraju na trite spadaju:

Gradski odmor ("City Break);

Kruna putovanja ("Touring");

Poslovni turizam + MICE;

Dogaaji ("Events");

Specijalni interesi.Proizvodi koji zahtevaju velika ulaganja odnosno dugorono uspeni turistiki proizvodi obuhvataju:

Zdravstveni turizam ("Spa & Wellness");

Planine i jezera ("Mountain and Lake holidays");

Nautika ("Nautics);

Ruralni turizam.

Prioritet u Republici Srbiji treba da budu proizvodi sa najveim mogunostima/potencijalima za razvoj i komercijalizaciju, koji uz najmanji napor mogu da daju najbolje efekte u to kraem roku.NACIONALNI MASTER PLAN ODRIVOG RAZVOJA RURALNOG TURIZMA

Prema Nacionalnom master planu, Ruralni turizam se definie kao turizam koji posetiocu nudi ruralno okruenje, tako to mu omoguava da doivi kombinaciju prirode, kulture i ljudi. To podrazumeva da posetilac uiva u autentinim, originalnim iskustvima i vraanju korenima, to je i sutina ruralnog naina ivota. Ruralni turizam podrazumeva niz aktivnosti i usluga koje organizuje stanovnitvo u ruralnim krajevima.

Ruralni turizam vrsto je povezan sa drugim turistikim proizvodima..

U strategiji teritorijalnog razvoja, utvreno je 12 teritorijalnih oblasti, koje su nazvane klasteri ruralnog turizma (KRT) i koje bi trebalo da se razvijaju kao prioritetne oblasti za ruralni turizam u Srbiji. Ovi klasteri ruralnog turizma grupisani su u 4 grupe klastera ruralnog turizma (KRTG) da bi se omoguilo da se iskoriste sinergije i meusobna blizina pojedinih klastera ruralnog turizma.

Nacionalnim Mater planom su definisane 4grupe Ruralnih turistikih klastera:

Centralna i Zapadna Srbija

Juni Banat i Donje Podunavlje

Istona Srbija

VojvodinaZa grupu klastera centralna Srbija i zapadna Srbija definisani su sledei klasteri :KRT1: Golija; KRT2: Zlatar Zlatibor; KRT3: Kopaonik; KRT 4: centralna Srbija

Master planovi destinacija

Za podruje ove regije Vlada Srbije usvojila je sledee Master planove, kao razvojne dokumente stratekih turistikih destinacija u Srbiji:

Master plan Kopaonik

Ovim projektom obuhvaena je identifikacija kljunih turistikih resursa u uem i irem podruju Kopaonika kao baze za izgradnju celovitog lanca turistikih vrednosti i razvoj celogodinje ponude turistikih proizvoda na Kopaoniku. Master plan Golija

Ovim master planom uraena je situaciona i trina analiza turistikog podruja Golije, marketinka strategija i razvoj turistikih proizvoda na Goliji kao i investicioni plan. Prostorni planovi

Za podruje obuhvaeno ovom strategijom usvojeni su ili su u fazi izrade i/ili usvajanja sledei planski dokumenti:

Prostorni plan podruja posebne namene Nacionalnog parka Kopaonik

Prostorni plan podruja posebne namene Parka prirode Golija

Prostorni plan Zlatiborskog i Moravikog okruga u fazi javne rasprave

Prostorni plan podruja posebne namene sistema hidro elektrana na Ibru u fazi javne rasprave

Prostorni plan optine Gornji Milanovac

Prostorni plan grada aak

Prostorni plan optine Vrnjaka Banja

Prostorni plan optine Raka

Prostorni plan grada Kraljevo

Plan generalne regulacije za turistiku zonu Kopaonik turistiko naselje Lisina ajetina Treska u optini Raka

POLOAJ I OSNOVNE KARAKTERISTIKE PLANSKOG PODRUJAOvom strategijom razvoja turizma obuhvaene su optine i gradovi: gradovi Kraljevo i aak, optine Vrnjaka Banja, Raka i Gornji Milanovac.U administrativnom smislu optine pripadaju Rakom ( Raka, Vrnjaka Banja, Kraljevo sedite administrativnog okruga) i Moravikom okrugu (Gornji Milanovac i aak sedite administrativnog okruga). Raki okrug se nalazi u jugozapadnom delu, a Moraviki u centralnom delu Srbije. URBANI RAZVOJ

Tabela 1: Raki upravni okrug Tabela 2: Moraviki upravni okrug

Naziv optine/ gradaPovrina u km2Broj naseljaGradska naseljaSeoska naselja

Vrnjaka Banja23914113

Kraljevo151992389

Novi Pazar74299198

Raka66661358

Tutin74293192

UKUPNO39083599340

Naziv optine/ gradaPovrina u km2Broj naseljaGradska naseljaSeoska naselja

Gornji Milanovac83663162

Ivanjica109049148

Luani45436234

aak63658157

UKUPNO30163595201

Izvor: RZSKraljevo se nalazi u sredinjem delu Srbije na 180 km juno od Beograda. Prostire se na 206 m nadmorske visine u dolinama reka Ibar i Zapadna Morava. Prirodna raskrsnica kopnenih i vodenih puteva centralne Srbije, teritorija Grada Kraljeva predstavlja kolevku srpske drave i kulture. Najvei znaaj dostigla je u srednjem veku, o emu govore brojni istorijski spomenici, pre svega manastiri ia i Studenica i tvrava Magli. Istoriju grada Kraljeva najbolje moemo videti preko promene naziva mesta. Prvi pomen naselja pod nazivom Ruda Polja sree se 1476. godine. Neto kasnije oko 1540. godine u upotrebi je dvojni naziv: Rudopolje i Karanovac. Prilikom posete kralja Milana Obrenovia Karanovcu, na zahtev graana, 19 aprila 1882. godine naziv je promenjen u Kraljevo. U kratkom periodu od 1949. do 1955. godine u upotrebi je naziv Rankovievo da bi se ponovo ustalio naziv Kraljevo. Veliki kulturno-istorijski znaaj gradu donose manastiri ia, Studenica i Ljubostinja, a na grbu grada Kraljeva stoji sedam kruna koje simbolizuju sedam krunisanja srpskih kraljeva u manastiru ia. Kraljevaka oblast iznedrila je i mnoga znaajna imena srpske istorije, a posebno mesto zauzima Rastko Nemanji. Stanovnitvo je najveim delom srpske nacionalnosti 96,8%.

Vrnjaka Banja je jedna od najveih i najpoznatijih banjskih leilita u Srbiji i tradicionalno vrlo privlaan turistiki centar za odmor i rekreaciju. Banja se nalazi u centralnoj Srbiji, oko 200 km juno od Beograda. Drumskom i eleznikom saobraajnicom koja dolinom Zapadne Morave spaja magistralne puteve Balkana, Beograd - Sofija i Beograd - Atina, Vrnjaka Banja je veoma dobro povezana sa svim krajevima Srbije, a dobrim lokalnim putevima sa svojim umsko planinskim zaleem koje ini iroko podruje ouvane prirodne sredine. U ovaj kompleks spadaju visoke planine Kopaonik (2017m), eljin (1785m), zatim Stolovi (1376m), Gledike planine (922m) i oblinji pitomi Go (1216m). Klima je umereno kontinentalna. Uticaj oblinjih planina daje mikro klimi Vrnjake Banje poseban karakter i ini je veoma prijatnom. Leta su umereno topla sa sveim jutrima i veerima, a zime su snegovite i bez otrih mrazeva. Srednja godinja temperatura je 10,5C, a srednja letnja 20C. Vrnjaka Banja ima veoma dugu leilinu tradiciju. Na Vrnjakom toplom mineralnom izvoru u vremenu od II do IV veka Rimljani su izgradili svoje leilite i oporavilite AQUAE ORCINAE.

Raka se nalazi u jugozapadnom delu Srbije, 250 km juno od Beograda. Zahvata zapadne delove Kopaonika i istone padine Golije. Znaajni turistiki potencijali optine Raka su: Kopaonik, Golija, Joanika Banja, kulturno-istorijski spomenici (manastir Gradac, crkva Stara Pavlica i Nova Pavlica) i reni tokovi Ibra, Rake, Joanice i Brvenice. U srednjem veku Raka je bila jedna od srpskih upa iji su upani od poetka XII poeli da predvode srpske pohode protiv Vizantije umesto prve srpske kraljevine Zete. Njen veliki upan Stevan Nemanja u drugoj polovini XII veka postao je najmoniji meu srpskim vladarima stvorivi dravu ija je prestonica bio Ras, koji se nalazio nedaleko od dananjeg Novog Pazara. Iz njegove drave razvila se potom pod njegovim potomcima Nemanjiima Kraljevina Srbija, a u XIV veku i Srpsko carstvo. Raka je osnovana 1845. godine ukazom o podizanju varoi Rake koji je potpisao knez Aleksandar Karaorevi, a ime je dobila po istoimenoj reci.

aak se nalazi u sredinjem delu centralne Srbije u Moravikom okrugu, izmeu optina Gornji Milanovac na severu i Luana na jugozapadu.Nadmorska visina je u rasponu od 204m. (ue Bresnike reke u Zapadnu Moravu) do 958 metara (planina Ovar). Planine Jelica sa (929 m), Ovar (985 m), Kablar (885 m), i Vujan (857m) okruuju aansku kotlinu kroz koju protie reka Zapadna Morava ija je duina 318 km. Jedinstvenu morfoloku celinu predstavlja Ovarsko Kablarska klisura koja se odlikuje strmim stranama, ukljetenim meandrima i nalazi se pod zatitom drave kao prirodno dobro od izuzetnog znaaja. Posebno mesto u spomenikoj batini aka i okoline imaju bogomolje: manastiri i crkve. Deset manastira u Ovarsko-kablarskoj klisuri, nazvani su Srpskom Svetom gorom. Neki od njih su podignuti u doba srpske vlastele Nemanjia, Lazarevia i Brankovia. U ovih deset manastira vekovima su uvane stare rukopisne knjige, a neke od njih su ovde i nastale. aak je veliki privredni centar Srbije. U privredi dominantno mesto ima industrija. Najstarija otkrivena arheoloka nalazita na ovom prostoru, koja govore o postojanju ljudskih zajednica i njihovom ivotu, pripadaju periodu neolita ili mlaeg kamenog doba (od oko 5500. do 3200. godine pre nove ere). Registrovani su i lokaliteti iz bronzanog doba, uglavnom humke. Najznaajniji praistorijski nalaz je iz Atenice, gde su oko 500. pre nove ere sahranjeni, najverovatnije, tribalski knez i kneginja sa bogatim zlatnim i srebrnim nakitom. Za vreme Stefana Nemanje, ovaj kraj pod vlau njegovog brata Stracimira, koji njime upravlja izmeu 1168. i 1189. godine, i kada na mestu dananje crkve podie manastir Moravski Gradac, koji je bio i sedite episkopije a kasnije mitropolije. aak se pod dananjim imenom prvi put pominje 18. decembra 1408. godine, u jednom spisu iz Dubrovakog arhiva.Turska vlast na ovim prostorima nije bila ugroena sve do Bekog rata (1683-1699).

Gornji Milanovac je relativno mlado mesto. Smeteno je u dolini reke Despotovice koja ima pravac severozapad-jugoistok, na junim padinama planine Rudnik. Optina Gornji Milanovac nalazi se na dodiru zapadne Srbije, Grue i Pomoravlja u jugozapadnom delu umadije. Zahvata prostor podgorina planina Rudnika, Suvobora i Maljena. Teritorija optina Gornji Milanovac sa severa se granii podrujima optina Ljig i Aranelovac sa severoistoka i istoka podrujima optina Topola i Kragujevac, sa jugoistoka i juga podrujima optina Kni i aak i sa zapada i severozapad podrujima optina Poega i Mionica. Mesto na kome je grad poeo da se razvija zvalo seDivlje polje. Polje je pripadalo selu Brusnici koja je u to vreme imala 63 kue i 205 stanovnika.Ukazomkneza Aleksandra Karaoreviaod 1853. godine, poinje izgradnja novog naselja koje po reci dobija imeDespotovica. Naselje je nosilo ime Despotovica do 1859. godine kada seMilo Obrenovipo drugi put vratio na kneevski presto. Tada je on u spomen svog starijeg brata,Milana Obrenovia, vojvode rudnikog, posebnim ukazom Despotovici menja ime uGornji Milanovac. Gornji Milanovac se brzo razvija. Posebno cveta trgovina i zanatstvo. Sedamdesetih godina XIX veka najvie je bilo opanarskih radnji, kafana i trgovina. Poetkom XX Gornji Milanovac izrasta u znaajan privredni, administrativno-politiki i kulturni centar ireg podruja, koje je kao predeona celina poznata pod imenomTakovski kraj. Takovski kraj obuhvata podruje u okolini Takova, uglavnom predele izmeu Suvobora, Rudnika i Vujana, prvenstveno zahvata sliv reke Diine. Za ovu teritoriju su vezani mnogi istorijski dogaaji.

ISTORIJA

Rakaje geografska oblast u jugozapadnoj Srbiji koja je ime dobila po istoimenoj reci. U srednjem veku Raka je bila jedna od srpskih upa iji su upani od poetka XII veka poeli da predvode srpske pohode protiv Vizantije umesto prve srpske kraljevine Zete, da bi njen veliki upan Stevan Nemanja u drugoj polovini XII veka postao najmoniji meu srpskim vladarima stvorivi dravu ija je prestonica bio Ras, koji se nalazio nedaleko od dananjeg Novog Pazara. Iz njegove drave razvila se potom pod njegovim potomcima Nemanjiima kraljevina Srbija, a u XIV veku i Srpsko carstvo.

Samo ime Rasija (Raka) prvi put se pominje 1189. godine. Od tada Mleani, Nemci i Maari do XVIII veka Srbiju nazivaju Rascija, a Srbe Racima, Rascijanima, Raicenima i slino. Ime Raka je danas sauvano u imenu Rakog okruga u Srbiji, a teritorija nekadanje Rake je danas poznata pod geografskim imenom Raka.

Na istorijskoj karti oblast Raka je imenovana kao Dardanija i u vreme rimske kolonizacije Ibarske doline glavni grad u njoj zvao se Municipium Dardanorum (Soanica).

Od XII veka biografi Stefana Nemanje saoptavaju da se ovo podruje naziva Ibar.Vizantijski istoriari ve od XII veka nazivaju Ibar i iru oblast Rake, po najistonijem gradu Nemanjike drave, a Raka je bila prva Nemanjika (srpska) samostalna drava. Sve do dolaska Osmanlija Raka je bila stecite kulture i dravnosti srpstva, a kroz prostor gde se danas prostire optina Raka, prolazili su svi znaajni trgovaki putevi od zapada i severa, prema jugu i istoku.Od Dubrovnika prema Sofiji, od Skadra prema Beu, svedoci tog vremena su gradovi iji se ostaci nalaze du takozvanog rimskog puta i to Zvean, Gole, Brvenik, Magli, Janok.Dolaskom Osmanlija, sedite trgovine, a samim tim i celog kraja se preseljava prema Novom Pazaru, sve do 1833. godine kada se Ibarska dolina svojim junim i srednjim regionom odvojila od osmanlijskog carstva, a samim tim i od Novog Pazara.Tada se javila potreba da se na mestu Raki Ibar, gde se nalazila i granica prema osmanlijskom carstvu osnuje varoica Raka, sa svim parametrima varoice.

KLIMAKlima ciljnog podruja pripada umereno-kontinentalnom tipu. Vei deo podruja u planinskim predelima ima srednju godinju temperaturu 9 - 10C. Juli je najtopliji mesec, a januar najhladniji. Jesen je toplija od prolea u proseku za 1C. Apsolutni maksimum je 38,8C (6. juli 1950. god.) a apsolutni minimum je -30,5C (17. februar 1956. god.). Vegetacioni period na podruju traje 220 - 260 dana. Srednja godinja visina padavina je od 788 mm do 985 mm. Najkiniji je juni mesec, a u toku vegetacionog perioda padne oko 55 % padavina to je vrlo znaajno za razvoj biljnog sveta.

PRIRODNI RESURSI

Prirodni resursi su bogati i predstavljaju veliku razvojnu snagu okruga. ine ih: planine, reke, klisure, banje, rudna bogatstva i termomineralni izvori. Najvee reke koje protiu kroz okruge su Ibar i Morava, iji hidro potencijal je izuzetno povoljan za energiju i termomineralne izvore. Vrlo bogati su regionalni klimatski i leilini potencijali u banjama: Vrnjaka banja, koja je i najposeenije turistiko mesto u Republici Srbiji, Ovar banja, Joanika banja, Slatinska banja, Bogutovaka, Gornja Trepa, Novopazarska, Rajinovie i Mataruka. Reljefi planina preko 1000m nadmorske visine: Kopaonik, Rogozna, emerno, eljin, Go, Rudnik, onih niih, Jelica, Gledike planine i Kotlenik (749m), sa Panievim vrhom na Kopaoniku - najveem planinskom masivu Republike, Ovar (958mnv), Kablar (885mnv), Vujan (855mnv) i Suvobor (864mnv), ine posebnu privlanost podruja. Oblast je 42,47% pokrivena umama.

TRANSPORT

Prevoz ljudi i roba se obavlja drumskim i eleznikim saobraajem. Okosnicu drumskih veza ine:Evropski koridori:

E763 - BeogradGornji Milanovac - aakNova VaroBijelo Polje E761 - UiceaakKraljevoKruevacPojateParainZajearDravni put IA reda:

4. dravna granica sa Bosnom i Hercegovinom (granini prelaz Kotroman) - Uice - aak - Kraljevo - Kruevac - Pojate (veza sa dravnim putem broj 1)

Dravni put IB reda:

15. Batoina - Kragujevac - Kraljevo - Raka - Novi Pazar - Ribarii - granica sa Crnom Gorom (kontrolno bezbednosni punkt piljani)

32. Raka - administrativna linija sa Autonomnom pokrajinom Kosovo i Metohija (kontrolno bezbednosni punkt Rudnica)

Dravni put II reda:

157. Ljubi (aak) - ibukovac (Kraljevo) 160. Biljanovac - Joanika banja - Stopanja - Aleksandrovac itluk

161. Joanika banja - Kopaonik - Brzee - Brus Vitkovo Vrnjci - Boturii Brus Razbojna ( najkrai put Vrnjaka Banja Kopaonik)Teritorijom prolaze znaajne eleznike pruge: Pruga prema Crnoj Gori je deo pruge Beograd-Bar (Stala-Kruevac-Trstenik-Vrnjaka Banja-Kraljevo-Poega)

Beograd Skoplje trenutno funkcionie do Zveana ( Lapovo-Kragujevac-Kraljevo-Mataruka Banja-Ue-Joanika Banja-Raka-Leak-Leposavi-Zvean-Kosovska Mitrovica-Vuitrn-Kosovo Polje)

U planu je izrada pruge Raka- Novi Pazar to dodatno poveava znaaj ove pruge za celokupan region. Kraljevo je regionalno elezniko voriteNa teritoriji gradova aka i Kraljeva nalaze se tri aerodroma: dva sportsko-rekreativna aerodroma (u Preljini kod aka i u krugu Starog Magnohroma u Kraljevu) i vojni aerodrom u Laevcima, ija je konverzija u meoviti aerodrom Morava u toku. Ovaj aerodrom je u blizini dravnih puteva prvog reda (M5, M22, M23, planiranog autoputa E-76), gravitira mu preko 2 miliona stanovnika i brojna preduzea.

EKONOMSKE KARAKTERISTIKE

U okrugu je nia ukupna razvijenost od republikog proseka - 82%; visina bruto-drutvenog proizvoda po stanovniku je 73,8% od republikog proseka, ukupan prihod okruga na hiljadu stanovnika vei je od proseka Republike; dobit po stanovniku je manja od Republike; gubici su imali veu stopu rasta u oba okruga. Stvaranju narodnog dohotka na teritoriji dva okruga najvie je doprinosila privatna svojina sa blizu 80%.S aspekta doprinosa uspenosti ekonomskog razvoja okruga daju se osnovne karakteristike poslovnog, javnog i nevladinog sektora. a. Karakteristike poslovnog sektoraU oba okruga posluje 5.207 preduzea to ini, 5,8% ukupno registrovanih preduzea na teritoriji Republike / 99% preduzea okruga je u privatnom vlasnitvu, 24 su javna i 25 drutvenih preduzea. U strukturi je najvie malih preduzea, 95,3% , srednjih 3,9% i velikih 0,8%, to je priblina struktura preduzea po veliini. Gustina privredne delatnosti je 8 preduzea na hiljadu stanovnika, to je nie od nacionalnog proseka. Prema delatnosti, najvei broj preduzea se bavi trgovinom (38%) i preraivakom industrijom (24%), finansijskim i drugim uslugama (10%), poljoprivredom (8%) graevinarstvom (6%), saobraajem (5%), zanatstvom (5%), vodoprivrednom delatnou (2%), turizmom i ugostiteljstvom (2%), stambeno komunalnom delatnou (2%) i umarstvom (1%). U oba okruga posluje 16.604 preduzetnikih radnji, koje se bave: trgovinom (42,7%), preraivakom industrijom (16,59%), saobraajnim uslugama, skladitenjem i vezama (12,4%), hotelijerstvom i ugostiteljstvom (11,19%).

Sektor MSPP Moravikog okruga uestvuje sa 3,6% u profitu MSPP sektora Srbije, dok je uee sektora MSPP Rakog okruga nie i iznosi 1,9%. Profitabilnost MSPP sektora u Moravikom okrugu je 41,4 dok je u Rakom okrugu 32,1. U 100 najprofitabilnijih preduzea Srbije iz ova dva okruga su: Eurolion, Metalac i Spektar iz Gornjeg Milanovca i Autoaak iz aka.

S aspekta tehnoloke konkurentnosti okruga vidljivo je da je:

Low-tech: preraivaka industrija niske tehnoloke razvijenosti / proizvodnja: prehrambenih proizvoda i pia, tekstila i tekstilnih proizvoda, koe i predmeta od koe/ u Moravikom okrugu ostvarila 23,6%, a Rakom 39% BDV po stanovniku.

Medium: preraivaka industrija srednje tehnoloke razvijenosti,koja je za budui razvoj oba okruga i najvanija / proizvodnja: drveta i predmeta od drveta, celuloze, papira i predmeta od papira, proizvodnja koksa i derivata nafte, hemije i hemijskih proizvoda, proizvodnja proizvoda od gume i plastike, proizvodnja nemetalnih minerala, osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda, je u Moravikom okrugu ostvarila 46,6%, a u Rakom 39,4% BDV po stanovniku.

High-tech: preraivaka industrija visoke tehnoloke razvijenosti /proizvodnja maina i ureaja, proizvodnja elektrinih i optikih ureaja, proizvodnja saobraajnih sredstava, reciklaa/ je u oba okruga ostvarila najmanje BDV po stanovniku, u Moravikom 11,9%, i Rakom 21,5%.

Najvei obim prometa u Moravikom okrugu ostvaruju srednja preduzea 37%, pa mala 21%, zatim preduzetniki sektor 20%, dok u Rakom, najvei promet jeste u velikim preduzeima 27%, zatim kod srednjih preduzetnika 23%, pa u sektoru malih preduzea 21%.

b. Karakteristike javnog sektoraNa teritoriji Rakog i Moravikog okruga radi 18 javno komunalnih preduzea, 18 javnih preduzea i 45 javnih ustanova. Ekonomske funkcije, direktno iz lokalnih budeta i to za razvoj turizama (izdvajali su: Kraljevo, aak, Gornji Milanovac, Vrnjaka Banja, Raka, Ivanjica i Novi Pazar); razvoj poljoprivrede; subvencije privatnim preduzeima (Kraljevo i aak); investicionu potronju; uee u projektima (ukljueni Kraljevo, Novi Pazar, Raka i Tutin); javne komunalne rashode i infrastrukturu. Socijalne funkcije, 30.9% uea u lokalnim budetima, za potrebe obrazovanja, kulture i sporta, socijalne zatite i zdravstva.

c. Nevladin sektorU Rakom i Moravikom okrugu deluje 116 nevladinih organizacija u razliitim oblastima drutvenih aktivnosti. Najmanje ih je u oblasti zatite svojine, irenja kulture i mira, podrke ruralnom razvoju. Nevladin sektor je svojim aktivnostima doprineo: jaanju lokalnih zajednica i svesti o ekonomskim i drutvenim problemima kao i njihovom reavanjuDemografske karakteristikeGrad Kraljevo

Povrina (u km2)1.529

Broj stanovnika prema Popisu 2002.121.707

Broj stanovnika prema Popisu 2011.124.554

2008.2009.2010.2011.

01. Broj zaposlenih30.51328.18026.185

02. Broj nezaposlenih 14.64214.62313.56814.224

03. Prosena neto zarada u (u RSD)27.31729.09532.309

Kvalifikaciona struktura nezaposlenog stanovnitva

2008.2009.2010.2011.

01. Nekvalifikovani3610353531153232

02. Nia struna sprema i polukvalifikovani966919724763

03. Kvalifikovani4047397436523791

04. Srednja struna sprema4374440542754486

05. Visokokvalifikovani268240204217

06. Via struna sprema614605520544

07. Visoka struna sprema76394510781191

Total14.64214.62313.56814.224

Izvor podataka:

APR - Registar mera i podsticaja regionalnog razvoja

RSZ - Optine u Srbiji, 2011

Napomena korieni su preliminarni podaci popisa 2011 koji su bli dostupni u momentu izrade dokumenta

Optina Vrnjaka Banja

Povrina (u km2)239

Broj stanovnika prema Popisu 200226.492


2008.2009.2010.2011.

01. Broj zaposlenih8.5687.6366.703




2008.2009.2010.2011.



03. Kvalifikovani10919939731018





Total3.8673.7583.4563.664

Izvor podataka:




Optina Raka

Povrina (u km2)692



2008.2009.2010.2011.





2008.2009.2010.2011.



03. Kvalifikovani1234112311141096





Total3.8463.6223.7143.678

Izvor podataka:


RSZ - Optine I regioni u Srbiji, 2011

Grad aak

Povrina (u km2)642



2008.2009.2010.2011.

01. Broj zaposlenih27.40226.41126.092




2008.2009.2010.2011.



03. Kvalifikovani3469324330643350





Total10.56210.3089.94510.696

Izvor podataka:




Optina Gornji Milanovac

Povrina (u km2)836



2008200920102011





2008200920102011



03. Kvalifikovani1.064944911977





Total3.61523.3003.2713.504

Izvor podataka:




Analiza resursne osnove planskog podrujaPodruje obuhvaeno stratekim planiranjem predstavlja veoma vaan i turistiki izrazito znaajan prostor Srbije. Meutim, da bi se mogao planirati razvoj turizma, neophodno je sagledati potencijale i izvriti njihovu analizu. U tom smislu resursna osnova e biti podeljena na prirodne znamenitosti i antropogenu batinu, a zatim e ista biti valorizovana po Kejnovom modelu.PRIRODNE ZNAMENITOSTI

Nacionalni park Kopaonik

Nacionalni park Kopaonik je najvei skijaki centar u Srbiji i na turistikoj mapi Srbije zauzima posebno mesto. Kopaonik je najvei planinski masiv u Srbiji duine 75 km i irine 40 km. Najvii deo planine je povrina zvana Ravni Kopaonik, oko koje se diu Suvo Rudite sa Panievim vrhom (2017 m), Karaman (1934 m), Gobelja (1834 m) i drugi. Pored toga to predstavlja jednu od najlepih planina u Srbiji, Kopaonik poseduje i neverovatan prirodni potencijal od oko 200 sunanih i oko 160 dana pod snenim pokrivaem tokom godine. Zbog broja sunanih dana, ovu planinu esto nazivaju i planinom Sunca, pa je tako pogodna i za razvoj letnjeg turizma.Skijaki centar Kopaonik poseduje oko 55 km staza ureenih za alpsko skijanje i 12 km staza za nordijsko skijanje. Za ljubitelje nonog skijanja tu je i osvetljena staza Malo Jezero.Osim toga, za najmlae skijae i sve druge poetnike, koji prave svoje prve skijake korake, postoji obezbeen prostor ski vrtia sa pokretnom trakom i karusel koja olakava da se ovlada osnovnim skijakim vetinama.

Preko 70% skijalita pokriveno je sistemom za vetako osneavanje. Sistemom za vetako osneavanje pokrivene su staze: Karaman A i B, Paniev vrh, Duboka 1 i 2, Sunana dolina, Malo jezero, Krst, Krmar, Kneevske bare, Mali Karaman, Marine vode, Karaman i pripadajui ski putevi. Ovim se postiglo da sezona skijanja traje due, a skijai, kako poetnici tako i oni malo zahtevniji mogu biti sigurni da e tokom sezone moi da uivaju u odlino pripremljenim stazama.

Sve staze su veoma dobro povezane sistemom iara i ski liftova, kapaciteta od preko 32.000 skijaa na sat. Ovaj sistem ini jedna estosedna iara, kapaciteta 3.000 skijaa na sat, 4 isklopive etvorosedne iare velike brzine (ukupan kapacitet 10.000 skijaa na sat), tri fiksne etvorosedne iare sa pokretnom trakom za ukrcavanje skijaa (ukupan kapacitet oko 6.200 skijaa na sat), tri dvosednih iara ukupnog kapaciteta 3.600 skijaa na sat, dva vuna ski lifta sidro kapaciteta 2.400 skijaa na sat i osam ski liftova "tanjir" kapaciteta 6.500 skijaa na sati, kao i tri vezana ski lifta.

iara etvorosed Paniev vrh tokom itave zimske sezone ali i u toku leta, osim skijaa i snoubordera, prevozi i posetioce centra koji se ne bave zimskim sportovima, ve panoramski razgledaju centar i bave se brojnim drugim aktivnostima koje ski centar Kopaonik omoguava.

Pored staza za alpsko i nordijsko skijanje, skijaki centar Kopaonik poseduje i ureen snow-board park, na kome se organizuju mnoga takmienja domaeg i meunarodnog karaktera.

Flora i fauna (biljni i ivotinjski svet) na Kopaoniku su veim delom autohtonog porekla. Bogatstvo i raznovrsnost ivog sveta uslovljena je sloenou promenljivog istorijskog razvoja, nestajanje jednih i nastajanje drugih vrsta.

Zbog blage planinske klime vegetacijski period dosta je dug. Dovoljna koliina vodenog taloga doprinosi velikom prirastu biomase, to je uslovljeno povoljnom geolokom podlogom (granit, metamorfna stena i serpentin). Ovakav sastav podloge omoguava ouvanje smre u niim delovima planine u zajednici sa bukvom i jelom.

Visoko planinska flora Kopaonika na osnovu dosadanjih istraivanja sadri 825 vrsta i podvrsta, to predstavlja jednu petinu flore u Srbiji. Visinsko smenjivanje vegetacije na Kopaoniku poinje od vrbovo-topolovo-jelovih uma u dolini reka, preko termofilnih uma crnog bora, zajednice cera i sladuna, ume kitnjaka i graba, zatim uma medunca i crnog jasena i ikara grabia.

ivotinjski svet (fauna) - od vremena kada je na Kopaoniku istraivao Josif Pani (pre 100 godina), doiveo je mnoge promene. U XIX veku na Kopaoniku bilo je (kako navodi J. Pani), krupne divljai - medveda, risova, vukova, divokoza, divljih svinja, srna, jazavaca, tetreba i ostalih ivotinja. Do dananjeg vremena mnoge ivotinjske vrste su nestale.

Meu prirodnim retkostima (pod zatitom), preostali su: Suri orao (Aquila chrysaetos), Sivi soko (Falco peregrinus), umska sova (Strih aluco), Planinska eva (Eremophila alpestris), Krstokljun (loxia curvirostra), Sivi puh (Dryomys nitedula), Buljina (Bubo bubo), Divlja maka (Felis silvestris). Od krupne divljai - vuk (povremeno), lisica, srna, divlja svinja, lasica, tvor i ostale.

Najbrojnija preivela vrsta ivotinjskog sveta na Kopaoniku su ptice, verovatno zato to nisu strogo vezane za vegetacione i klimatske zone. Na poznati naunik - ornitolog, Sergej Matvejev, istraivao je ptiiji svet na Kopaoniku u dugom vremenskom periodu i doao do saznanja - otkria 56 novih vrsta ptica, to znai da je za poslednjih 100 godina broj ptiijih vrsta na Kopaoniku povean od 92 na 148 vrsta.

KARAKTERISTIKE SKI CENTRA

Visina centra 1.770m

Najvii vrh 2.017m

Ukupna duina staza i ski puteva 55.000m

Ukupan kapacitet iara 32.000 skijaa/sat

Broj iara, ski liftova i veznih ski liftova 24

Broj lakih staza 21

Broj srednjih staza 9

Broj tekih staza 6

Maksimalna visinska razlika 512m

Najdua staza 3.500m

Duina none staze 450m

Nordijske staze 12km

Postoje tri staze po FIS standardu za slalom, veleslalom, super veleslalom i spust

IAREISTAZE

1. Sunana dolina

Tip: etvorosedDuina: 963 mUspon: 191 mTip staze: laka2. Malo jezeroTip: ski liftDuina: 450 mUspon: 76 mTip staze: laka3. KrstTip: etvorosedDuina: 671 mUspon: 116 mTip staze: laka

4. Paniev vrhTip: etvorosedDuina: 1.393 mUspon: 248 mTip staze: srednje laka

6. Duboka ITip: etvorosedDuina: 1.409 mUspon: 385 mTip staze: srednje teka FIS

7. Karaman grebenTip: estosedDuina: 1.225 mUspon: 179 mTip staze: laka

8. Mali karamanTip: etvorosedDuina: 1.042 mUspon: 193 mTip staze: laka8a. Mali Karaman ATip: ski liftDuina: 1.082 mUspon: 193 mTip staze: laka

9. Marine vodeTip: ski liftDuina: 909 mUspon: 187 mTip staze: laka10. KaramanTip: ski liftDuina: 857 mUspon: 140 mTip staze: laka11. JaramTip: ski liftDuina: 598 mUspon: 68 mTip staze: laka

12. Gobelja relejTip: ski liftDuina: 705 mUspon: 180 mTip staze: srednja FIS

13. GobeljaTip: etvorosedDuina: 878 mUspon: 233 mTip staze: srednje teka14. Kneevske bareTip: ski liftDuina: 836 mUspon: 149 mTip staze: laka15. Bela reka ITip: dvosedDuina: 1.720 mUspon: 249 mTip staze: laka16. Bela reka IITip: dvosedDuina: 1.288 mUspon: 510 mTip staze: teka

18. LedenicaTip: ski lift

Duina: 781m

Uspon: 267m

Tip staza: teka19. GvozdacTip: ski liftDuina: 916 mUspon: 289 mTip staze: teka20. Duboka 2Tip: etvorosedDuina: 1.107 mUspon: 395 mTip staze: srednje teka21. KrmarTip: dvosedDuina: 1.930 mUspon: 471 mTip staze: srednje teka

22. MainacTip: ski liftDuina: 300 mUspon: 45 mTip staze: laka23. Vuak 1Tip: ski lift

Duina: 280m

Uspon: 14m

Tip staze: laka24. Vuak 2Tip: ski lift

Duina: 230m

Uspon: 20m

Tip staze: laka

25. Pomoni ski lift Gvozdac

Zatieni rezervoar biosfere i Park prirode GolijaGolija je planina u jugozapadnoj Srbiji, zapadno od Rake, iji je najvii vrh Jankov kamen (1833 m). Nalazi se 40 km jugozapadno od Ivanjice i 32 km severno od Novog Pazara.

Golija pripada unutranjoj zoni Dinarskog planinskog sistema. Prua se u smeru zapad-istok u duini oko 32 km. U zapadnom delu izvijena je prema jugu, a u istonom prema severu. Dva dominantna vrha su najvii vrh Jankov kamen (1833 m) i Crni vrh (1795 m). Na Goliji se nalaze mnogobrojne reke koje su ralanile njene strane: Studenica, Brvenica, Moravica itd.

Golija predstavlja najviu planinu u jugozapadnom delu Srbije sa povrinom od 75.138 ha, prostire se na ataru pet optina a od toga optini Raka pripada 12.937 ha ili 17% od ukupne njene teritorije.Do Golije se moe vrlo lako stii zahvaljujui magistralnim putevima koji prolaze pored same planine: M 22 (Kraljevo - Raka - Novi Pazar), "Ibarska magistrala", okosnica saobraajnih veza Golije sa ostalim delovima Srbije - tangira podruje sa istone strane i svojim kvalitetom, uglavnom odgovara potrebama;

M 8 (Prijepolje - Sjenica - Novi Pazar), neposredno tangira podruje sa june strane i zadovoljavajueg je kvaliteta; M 21.1 (Poega - Ivanjica - Sjenica), preseca zapadni deo podruja i obezbeuje vezu sa putem M 8.

Golija je sunana, bogata raznovrsnom florom i faunom - sa bujnom vegetacijom, vodom za pie odlinog kvaliteta, zadivljujuim proplancima, istim planinskim vazduhom, bogata umom i bez ikakve je buke. Veliko bogatstvo flore i faune i odlina nadmorska visina pogoduju proizvodnji zdrave hrane (mlenih proizvoda, heljde, mesa i mesnih proizvoda).

Planina Golija je obrasla bukovom umom na severnim, severoistonim i istonim ekspozicijama. Najvea povrina pod bukvom nalazi se na Crnom Vrhu (Biser Voda). Zanimljivi su varijeteti smre koji neodoljivo podseaju na omoriku, a dva takva primerka rastu pored Golijske reke i zatiena su. Na Goliji postoje tri rezervata prirode koji su pod zatitom. Kompleks meovitih uma jele, smre i bukve na lokaciji iznad Ljutih livada je zatien na povrini od 30 ha jo od 1950. Zatien je i rezervat uma smre, jele i bukve na prostoru od 8,5 ha u blizini Jankovog kamena.

Na Goliji zima traje puna 4 meseca pa je pogodna za zimski sport. Prava sportska mesta su: Odvraenica, esta vrela, eremetovica, Ljute livade, Biser voda, Radoelo, Brusnik, Rudno i dr.Na Goliji ima vie izrazitih stena kojima je narod dao razna imena, kao: Jankov kamen (najvii vrh Golije), u Biser vodi - Vranji kr, u Ivanju - Skamenjeno seno sv. Save itd., iznad kojih se viju orlovi podseajui na divljinu, na mir i visinu.

Turistike vrednosti geomorfolokih osobenosti planine Golije ogledaju se u prostranim proplancima iznad 1200mnv i vrhovima preko 1400mnv. Golija poseduje dobru osnovu za formiranje skijakih staza i za rekreaciju u vidu blagih etnji i planinarenja u gotovo netaknutoj prirodi. Turizam se na Goliji razvija velikom brzinom; u poslednjih 10 godina Golija je dobila pojedine ureene ski-staze, iare i pratee ski-sadraje. Tokom zime dolaze gosti iz cele Srbije i inostranstva. Turisti Goliju poseuju i leti. Na Odvraenici postoji hotel Golija, a sa Ivanjike strane i hotel Golijska reka.

Vlada Republike Srbije, jula 2001. godine, donela je Uredbu kojom se podruje planine Golija stavlja pod zatitu kao Park prirode Golija i svrstava u 1. kategoriju zatite kao prirodno dobro od izuzetnog znaaja. Precizno su definisane granice parka koje obuhvataju podruja optina Ivanjica, Kraljevo, Raka, Novi Pazar i Sjenica - ukupne povrine 75.183ha, a unutar njih podruja sa prvim, drugim ili treim stepenom zatite.

Podruje Golije, tj. deo Parka prirode u povrini od 53.804 ha, zajedno sa manastirom Studenica, je 2001. godine proglaeno Rezervatom biosfere od strane UNESCO programa "ovek i Biosfera" ("Man and Biosphere - MaB").

Jedna od stvari koja se obezbeuje na podruju Parka prirode Golija je i ureenje i infrasrtukturno opremanje prostora za potrebe turizma i rekreacije.

Go

Planinski masiv Goa prostire se izmeu reka Ibra i Zapadne Morave, 30 km jugoistono od Kraljeva i 202 km od Beograda. Njegova nadmorska visina kree se izmeu 300 i 1,154 metara. Na istonoj strani pokriven je bogatim i lepim umama, a sa zapada sav je u goletima i kamenjaru. Prema severu ovaj masiv je povezan sa planinom Stolovi, a prema jugu se naslanja na masiv Kopaonika.Politiki pripada dvema optinama - Kraljevu i Vrnjakoj Banji.

Go je pristupaan sa raznih strana, ali dva glavna puta vode prema njemu: odKraljevaprekoKamenicedo vrha Dobre vode i odVrnjake Banjepreko Staniinaca do vetake akumulacije Selite. Povrina Goa obrasla jebukovom ijelovomumom, a zastupljeni su i gokibor,hrastkitnjak, plemeniti liari ietinarskeegzote.

Go obiluje umskimjagodamai raznovrsnim lekovitim biljem, a na mestuGvozdacnalazi se vetako jezero. Na Gou se nalazi iRimsko groblje, mesto gde su sahranjivaniSasi, rudari koji su ovde vadili rudu i topiligvoeu vremeNemanjia.U turistikom centruDobre vode, pored istoimenog hotela, nalaze se dve ski staze duine 300 m za poetnike i decu, sa dva ski lifta. Na 150 m od hotela nalazi se iara duine 1.150 m i ski stazom duine 1.400 m. Gornji deo ove staze, ija je visinska razlika 350 m, blagog je nagiba i pogodna je za poetnike, dok je donji deo strmiji i na njemu skijaju skijai rekreativci. Postoji pet obeleenih staza za smuarsko tranje, razliite duine i nagiba a takoe i manja, 30-metarska skakaonica. Sa Banjske strane Goa takoe postoje dve ski staze duine 500 m, za poetnike.Go ima vie od 250 izvora sa zdravom pijaom vodom, dve reke, Sokoljsku i Gvozdaku, koje su poribljene pastrmkom, to je pravi izazov kako za ribolovce tako i za sve ostale ljubitelje prirode. To su bistre vode koje idu od samog vrha i gravitiraju prema kraljevakom delu Ibra i reke Ribnice. Na Gou postoji i prekrasno jezero i obeleene staze za etnju, a sa vrha planine putni pravci vode na sve etiri strane sveta. Pored hotelaBeli izvor, koji se nalazi na delu planine sa strane Vrnjake Banje, nalaze se tereni za male sportove, staze za etnju i tranje.RudnikRudnik se nalazi 100 km juno od Beograda, u zapadnom delu umadije. Ima veoma povoljan turistiko-geografski poloaj. Ima dominantan poloaj, sadevet vrhova iznad 1.000 metara nadmorske visine, a najvii je Cvijiev vrh (1132 m). Dobri putni pravci omoguavaju lak dolazak na Rudnik. Prednosti Rudnika su blizina istorijskih mesta, prijatna klima, ist vazduh, domai specijaliteti i mnotvo staza za etnju. Rudnik je 1922. godine proglaen za vazdunu banju.

Na planini su tragovi starog Rima,Vizantije, srpske srednjovekovne drave i turskih vremena. Rudnik je poznat po brojnim utvrenjima, manastirima, crkvama, ostacima veeg broja rudarskih kopova i nalazita iz XII veka.Rudnik je u davnim vremenima bio sedite ive rudarske delatnosti. Pre dolaska Rimljana ove krajeve su naseljavali Iliri, a potom Kelti. Prema brojnim i bogatim tragovima materijalne kulture moe se zakljuiti da je na Rudniku bilo veliko rimsko naselje. Za Rudnik, znameniti rudarski centar, borili su se u srednjem veku srpski vladari i bogati feudalci. Krajem XIII veka, Rudnik je pripao kralju Dragutinu i time je slovenski ivalj ovog kraja uao u sastav srpske drave. Za vreme njegove vladavine, Rudnik postaje druga kovnica srpskog novca u Srbiji. Dinar kralja Dragutina je prvi srpski dinar sa irilinim natpisom. U XIV veku ovde su svoje kolonije imali Dubrovani i Sasi. Poseban znaaj Rudnik dobija posle 1441. godine kada su Turci zauzeli Novo Brdo. Despot ura Brankovi imao je na Rudniku kovnicu novca i letnjikovac. Rudarenje nije bilo jedini izvor prihoda stanovnitva. Rudnik je bio naselje sa razvijenim zanatstvom i trgovinom, kosmopolitski grad odakle se irio kulturni uticaj na itavu Srbiju.

Znamenitosti Rudnika su brojne. Naveemo neke koje ne treba propustiti.

Ostrvicaje otra vulkanska kupa, strmih strana udaljena 6 km od Rudnika. Zbog nepristupanosti terena predstavlja izazov za planinare. Na vrhu Ostrvice nalaze se ostaci srednjevekovnog grada.

Gradovisu ostaci turske varoi i tvrave na Rudniku. Prvi put se pominju u XIV veku.

Misa ostaci neistraene bogomolje na Rudniku za koju se ne zna kada je tano sagraena.

Spomenik Arseniju Lomije podignut na mestu gde se nalaze njegovi posmrtni ostaci.

Crkva Svetog oraje prva crkva na Rudniku, sagraena nakon 1453. godine, kada su Turci poruili sve crkve.

Danas e na Rudniku gosta doekati sportski tereni, bazen, skijake staze i mogunost za utovljavanje planinarske strasti: osvajanje najveeg vrha u umadiji, Cvijievog vrha (1.132 m) ili strmog vulkanskog uzvienja Ostrvica. U centru varoice, na 600m nadmorske visine nalazi sehotel Neda. Sadraji hotela su prilagoeni poslovnim ljudima, deci svih uzrasta, sportistima i rekreativcima.Planinarski domi umska kua mesta su koja u pohodu na Rudnik, nikako ne bi trebalo zaobii.umska kuaje idealno mesto za odmor u specifinom ambijentu koji se retko sree. Takoe tu je i centar deijih letovalita, deje odmaralite namenski graeno za decu, a posebno za organizovanje kole u prirodi. Raspolae mnogobrojnim sadrajima koji upotpunjuju boravak u svim godinjim dobima.

Ovarsko- kablarska klisura

Ovarsko-kablarska klisura je useena izmeu planinskih masiva Ovara i Kablara irine od 50100m. Klisura, ukupne duine od oko 20 km, spaja aansku sa Poekom kotlinom. To je gorostasna i najivopisnija klisura Srbije. Odlikuje se strmim, visokim krenjakim stranama u kojima se zapaaju otvori nekoliko peina, zatim ukljetenim meandrima koje pravi reka Zapadna Morava i jedinstvenom florom i faunom. Dno korita Morave lei na 270 m nadmorske visine, to znai da se najvii vrh Ovara (985 m), nalazi 710 m nad rekom - to je ujedno i najvea dubina klisure.

Ovarsko-kablarska klisura je Uredbom Vlade Republike Srbije zatiena kao predeo izuzetnih odlika i kao prirodno dobro od izuzetnog znaaja svrstana u I kategoriju, a za staraoca je odreena Turistika organizacija aka.Ovarsko-kablarska klisura je predeo izvanredne pejzane raznolikosti, lepote i atraktivnosti, jedinstvena i veoma znaajna kulturno-istorijska celina od deset manastira, drugim memorijalnim i sakralnim objektima i obelejima, osobeni naslednik geonaslea znaajan kao primer meudejstva geolokih, geomorfolokih, hidrolokih procesa i pojava, podruje raznovrsne i viestruko znaajne flore i faune.Uredbom Vlade Republike Srbije (Slubeni glasnik RS br. 16/2000) Turistika organizacija aka je obavezna da sprovodi program monitoringa zatienog prirodnog dobra Ovarsko-Kablarska klisura.

Na zatienom podruju Ovarsko-Kablarska klisura evidentirano je 137 vrsta ptica, 19 vrsta sisara, 8 vrsta gmizavaca i 18 vrsta riba iz 6 familija. Ovo podruje je na osnovu navedenog broja vrsta ptica, na listi vanih podruja ptica u Evropi (IBA u Evropi) (Puzovic i Gruba 2000).

Pored vie stotina umskih vrsta, posebnu panju privlae vrste divljeg voa koje predstavljaju vaan prirodni resurs velikog genetskog potencijala. Na ovom podruju se nalazi 361 vrsta iz 73 familije koje ine kopnenu floru, koje zajedno sa florom reke i jezera ine ukupno 600 vrsta.

Zapadna Moravanastaje spajanjem Golijske Moravice i etinje u Poekoj kotlini. Odatle pa do stava sa Junom Moravom duga je 210km, a ako se za izvorini krak usvoji njena desna sastavnica Moravica, onda je duina njenog toka 318 km. Prosean proticaj Zapadne Morave kod aka iznosi 36 m/s. Dubina ove reke zavise od vodostaja i kree se u blizini grada od 0,4-2m, a u virovima nizvodno od klisure i do 6m.

Kamenicaje leva pritoka Zapadne Morave. Nastaje od Crne i Bele Kamenice, koja izvire ispod Divibara. Uliva se u Zapadnu Moravu na 500 m nizvodno od jezera Meuvrje. Voda joj je ista i bistra, pa tokom leta privlai veliki broj kupaa i ribolovaca.

Izmeu poeke i aanske kotline je duboko useena Ovarsko-Kablarska klisura sa ukljetenim meandrima. Po izlasku iz klisure, Zapadna Morava postaje ravniarska reka, sa virovima i peskovito ljunkovitim obalama. Neka od njih su preureena u plae, te privlae veliki broj turista kupaa, sportskih ribolovaca i rekreativaca. Umereno kontinentalni klimat sa suvim i toplim letima uz odgovarajue temperature rene vode koje u julu iznose 19,8C i u avgustu 19,5C, omoguuju zadovoljavajuu duinu kupaline sezone. Na ovoj reci kod Ovar Banje organizuje se i plivaki maraton u avgustu mesecu, a atraktivno je i splavarenje.

Turiste i rekreativce privlae i tri manja vetaka jezera izgraena u ovom delu toka od klisure do grada aka.

JezeraOvarsko-kablarsko jezeroje nastalo podizanjem brane visine 12m, a nalazi se uzvodno od eleznikog mosta u Ovar Banji. Voda ovog jezera se tunelom odvodi do hidrocentrale Ovar Banja. Posle prolaska kroz turbine, voda se betonskim kanalom pored naselja Ovar Banje vraa u korito Zapadne Morave. Elektrana je pod zemljom; putena u pogon 1957. godine. Meutim, zbog velikog zasipanja nanosom, jezero je izgubilo prvobitan znaaj. Zapremina jezera se smanjuje te postaje manje znaajno za proizvodnju energije i turizam.

Jezero Meuvrje je najvee jezero na Zapadnoj Moravi, nastalo pregraivanjem betonske brane visoke 32m, na izlazu iz Ovarsko-kablarske klisure. Najvea dubina jezera je 23 m, a duina dostie do 11 km (za vreme visokog vodostaja). Na desnoj obali jezera ureena je ribolovaka staza na kojoj se odravaju i meunarodna takmienja ribolovaca. Turisti mogu da se odmore na nekim od restoran-splavova du obale, ili da plove amcem po jezeru. Pored obala ovog jezera, a blizu magistralnog puta aak-Ovar Banja turistima su na raspolaganju restoran Plaa i restorani-splavovi Lanterna i Santa Maria.

Ibar

Ibarjerekau junom deluSrbijei istonom deluCrne Gore, ukupne duine 276km. Povrina sliva iznosi 8.059km PripadaCrnomorskomslivu.Izvire jakim vrelom ispod planineHajlau istonoj Crnoj Gori, 10km uzvodno odRoaja. Tee istono doKosovske MitrovicenaKosovu. Na 24km uzvodno od Kosovske Mitrovice na Ibru je izgraena brana visine 110m, koja je napravila vetako jezero Gazivode. U Kosovskoj Mitrovici se u Ibar uliva rekaSitnica, i odatle se Ibar okree na sever. Odatle Ibar ide uglavnom uskim klisurama sa izuzetkom neto irih kotlina u okoliniZveana,Leposavia,Rakei Baljevca. Tu je Ibar iskopao prirodni put izmeu Kosovske nizije i ostatka Srbije. Tu prolazi eleznika pruga kao imagistralakoja je po ovoj reci i dobila ime. Ibar se kodKraljevauliva uZapadnu Moravui njena je najvea pritoka. Vanije pritoke Ibra su: Raka i Studenica sa leve, a Sitnica i Joanica sa desne strane. Vea naselja kroz koja Ibar protie su: Roaje, Ribarie, Zubin Potok, Kosovska Mitrovica, Zvean, Leposavi, Raka, Baljevac, Ue, Bogutovac, Mataruka Banja i Kraljevo.Vrnjaka Banja

Vrnjaka Banja je najvee i najpoznatije banjsko leilite u Srbiji i tradicionalno vrlo privlaan turistiki centar za odmor i rekreaciju. Banja se nalazi u centralnoj Srbiji, oko 200km juno od Beograda. Drumskom i eleznikom saobraajnicom koja dolinom Zapadne Morave spaja magistralne puteve Balkana, Beograd - Sofija i Beograd - Atina, Vrnjaka Banja je veoma dobro povezana sa svim krajevima Srbije, a dobrim lokalnim putevima sa svojim umsko planinskim zaleem koje ini iroko podruje ouvane prirodne sredine. U ovaj kompleks spadaju visoke planine Kopaonik (2017m), eljin (1785m), zatim Stolovi (1376m) i oblinji pitomi Go (1216m). Klima je umereno kontinentalna. Uticaj oblinjih planina daje mikro klimi Vrnjake Banje poseban karakter i ini je veoma prijatnom. Leta su umereno topla sa sveim jutrima i veerima, a zime su snegovite i bez otrih mrazeva. Srednja godinja temperatura je 10,5C, a srednja letnja 20C. Zatitu prirodnih, zdravstvenih, klimatskih i drugih uslova za razvoj turizma obezbeuju zatitne ume koje se prostiru na teritoriji optine Vrnjaka Banja i dela teritorije optine Trstenik, na podruju planina Go i eljin. Ove ume obiluju brojnim izvoritima voda sa veoma razvijenim vodotocima i slivnim podrujima kojim se snabdeva Vrnjaka Banja pijaom vodom, a predstavljaju prirodnu osnovu i svojevrsnu zatitu vodnih reima pijaih i mineralnih voda.Vrnjaka Banja ima veoma dugu leilinu tradiciju. Na Vrnjakom toplom mineralnom izvoru u vremenu od II do IV veka Rimljani su izgradili svoje leilite i oporavilite AQUAE ORCINAE. O tome nam svedoe arheoloki nalazi u uem jezgru rimske banje, odnosno bazen za kupanje, rimski izvor tople mineralne vode (Fons Romanus) i mnotvo kovanog novca koji je iz kultnih motiva ostavljen u lekoviti izvor. Ovde su na leenje i oporavak mahom dolazili legionari V legije Flaviana i VII legije Klaudiana, kao i romanizovana plemenska aristokratija starosedelaca.Istorija moderne banje u Vrnjcima vezuje se za 1868. godinu, kada je Kruevaki okruni naelnik Pavle Mutavdi sa nekolicinom dobrotvora i vienijih ljudi iz Kruevca, Karanovca (Kraljeva) i Trstenika formirao Osnovatelno fundatorsko drutvo kiselo-vrue vode u Vrnjcima. Iste godine izvrena je kaptaa dva izvora tople mineralne vode i poelo se sa izgradnjom banjskih objekata, pre svega kupatila. Dalje se Banja brzo razvijala i postala mondensko mesto za buroaziju koja je gradila letnje dvorce za odmor koji i danas predstavljaju znaajno kulturno istorijsko naslee. Zatim su kaptirani novi izvori mineralnih voda sa razliitim lekovitim svojstvima: Snenik, Jezero, Slatina, Beli izvor. Kasnije se urbanizovala u skladu sa potrebama i savremenim zahtevima turista, graeni su hoteli visoke kategorije, kongresni centar, kultuni i sportsko rekreativni sadraji. U najnovije vreme Banja se orijentie i na spa i wellness turizam tako da noviji objekti pored smetajnih nude i kapacitete wellness i aqua tretmane. Vrnjaka Banja ima veliko uee u ukupnom turistikom prometu RS. U 2011. g. ukupan broj turista u Vrnjakoj Banji je iznosio 155.911, a ukupan broj noenja iznosio je 593.639. to je 8% od ukupnog turistikog prometa u Republici Srbiji.

Zadnjih 20-tak godina zbog ekonomske krize i svojinske transformacije nisu vrena ulaganja u najprestinije hotelske gigante HTP Fontana, VU Breza tako da je njihova kategorija i pored kongresnih dvorana, bazena i ostalih sadraja, sa 4 pala na 1 zvezdicu. S obzirom da je dozvoljeni broj zdravstvenih smetajnih kapaciteta Specijalne bolnice Merkur umanjen, uvean je i poboljan kvalitet smetaja i dodatne wellness ponude za turiste koji dolaze na odmor i rekreaciju. Izgraeni su ili adaptirani u skladu sa savremenim zahtevima turista manji hoteli kao to su Aleksandar, Solaris Kralj, Sani hill, Pansion Vuk. Trenutno u Vrnjakoj Banji visoke kategorije sa 4 ili 3 zvezdice imaju i brojni smetajni kapaciteti privatnih pruaoca usluga smetaja u vilama i apartmanima pojedinanih kapaciteta do 30 leaja, kao na primer Vila Paradi, Vila As, Vila Raj, Vila Kasablanka, Iva wellness, Cvetni konaci, Merop, Apartmani Beli bor, Apartmani umadija i mnogo drugih ekskluzivnih vila koje pored smetaja imaju bogatu wellness, fitness i drugu vrhunsku ponudu.

Vrnjaka Banja ima i veliki broj restorana koji nude tradicionalnu srpsku i internacionalnu kuhinju. Najbolji restorani su: Kruna, Kod Koe, Dukat, Savka, Goko, Kraljica, San, Snenik, 3eM, Pepe, Kod Kumova, aran, Horizonti i mnogi drugi. Mnogi restorani imaju i ivu muziku ime upotpunjuju odlian ukus svojih jela. Vrlo dobre picerije su: Vuk, Di Milano, Makuljevi, Master, Keops, NN, Trg, Fokus i ostale. Iako je u Vrnjakoj Banji primaran zdravstveni turizam, u skladu sa potrebama ostalih ciljnih grupa isprofilisani su razni sadraji tako da sportistima stoje na raspolaganju otvoreni sportski centri Raj i Kocka kao i multifunkcionalna sportska dvorana Vlade Divac, teniski tereni, vetaka stena, otvoreni olimpijski bazen, zatvoreni bazeni u hotelima Breza, Zvezda i Merkur. Leti se u Vrnjakoj Banji organizuje bogat kulturno zabavni ivot manifestacije Vrnjaki karneval, omladinski festival tehno muzike Love fest, Festival klasine muzike, Festival filmskog scenarija, Dani Danila Bate Stojkovia i drugi festivali narodne, pop i rok muzike.Bogutovaka Banja

Bogutovaka Banja se nalazi 23km jugozapadno od Kraljeva na nadmorskoj visini 520 metara. Sa njene istone strane diu se umovite planine Stolovi (1375 m), eljin(1785 m), sa zapadne strane planine Troglav (1177 m), emerno (1579 m). Izmeu ova dva venca protie reka Ibar na 2,5 km istono od Banje, a neposredno ispod protie najistija reka Srbije, Lopatnica. Banja je smetena izmeu dva najlepa i najznaajnija spomenika srpske srednjovekovne drave, Manastira Studenice i Manastira ie.Mineralna voda Bogutovake banje pripada kategoriji oligomineralnih sulfidnih hipotermi. Temperatura vode varira od 24-27 stepeni. Izdanost je 10 lit/sec, samoizvire i slobodnim padom napaja bazene u mineralnom kupatilu. Terapija se sprovodi kupanjem u mineralnoj vodi dva puta dnevno u bazenima ili kadama, a u vodi se iskljuivo miruje.

Prema ispitivanjima Instituta za rehabilitaciju Beograd, vrenim 23. septembra, 2010. godine, mineralna voda Bogutovake Banje ima sledee karakteristike:

Temperatura vazduha:23C0,

Temperatura mineralne vode:26C0;

P.H. vrednost:6.9;

Litar vode sadri: Katjona:Kalcijuma (Ca++) 37,155milival%; magnezijuma (Mg++) 36,185milival%, natrijuma 25,083milival%; Anjona: hidrokarbonati (HCO3-) 91,310milival%; vodonik-sulfida: (H2S) 1 mg/lit; kategorizacija:oligomineralne hipoterme;

Mataruka Banja

Mataruka Banja jedna je od najmlaih banja u Srbiji. Nalazi se 8 km jugozapadno od Kraljeva, na desnoj obali reke Ibar na obroncima planina Stolovi i emerno, na 215 m nadmorske visine.Termomineralni izvori kao okosnica razvoja banje su otkriveni sasvim sluajno, nakon velike poplave u prolee 1898. Godine.

Modernim saobraajnicama povezana je sa svim veim i manjim gradovima Centralne Srbije, a preko Kragujevca i Batoine sa autoputem Beograd-Ni-Skoplje. Na samo jedan kilometar je udaljena eleznika stanica Mataruka Banja, koja predstavlja najkrau vezu Beograda, Kosova i Skoplja.

Krunim putem do Kraljeva, Mataruka Banja je povezana sa Ibarskom magistralom (Beograd-aak-Uice-Raka), Kragujevakim drumom (Kragujevac-Topola-Jagodina) i Kruevakim putem (Vrnjaka Banja-Kruevac-Ni). U perspektivi je otvaranje aerodroma u Laevcima za civilne letove, sto e znaajno skratiti vreme putovanja inostranih gostiju do ove atraktivne turistike destinacije.

Mineralna voda Mataruke Banje pripada kategoriji natrijum, magnezijum, hidro-karbonatnih, fluornih sumporovitih hipotermi.

Voda koja se sada koristi crpi se iz buotine MB/2 iz 1981. godine sa dubine od 132 metra. Kapaciteta je 20 litara u sekundi i u zavisnosti od intenziteta crpljenja, temperatura se kree od 42-51C0.

Prema ispitivanjima Instituta za rehabilitaciju Beograd, izvrenim 23.09.2010. godine, utvrene su sledee karakteristike termo-mineralne vode:

Temperatura vazduha:25 stepenicelzijusa;

Temperatura termomineralne vode: 50 stepeni celzijusa;

P.H. vrednost: 6,6;

Joanika Banja

Joanika Banja se nalazi na obroncima Kopaonika (24 km), u dolini reke Joanice i njene pritoke Samokovke. Lei na nadmorskoj visini od 550 m i ima karakteristike klimatskog leilita.

Joanika Banja i njena okolina su bogate zelenilom i umama u kojima dominira Banjski borjak (crni bor na povrini od oko 29ha) koji predstavlja deo posebne prirodne vrednosti, naroito za zdravstvene i rekreativne potrebe. Banjski kompleks je povrine 1,2 ha sa funkcijom pasivne rekreacije. Postoje ureene staze za peaenje za potrebe rekreacije stanovnitva i gostiju Joanike Banje.Joanika Banja je, saobraajno, dobro povezana s obzirom da se nalazi na regionalnom putu Raka - Biljanovac - Joanika Banja - Kopaonik - Brus i na putu Joanika Banja - Aleksandrovac, a na 10 km od Banje prolazi eleznika pruga Kraljevo - Kosovska Mitrovica.Udaljena je od Beograda 245 km i od Kraljeva 74 km. Do Banje se stie auto-putem Beograd Ni sa odvajanjem prema Kraljevu i magistralnim putem Beograd Kraljevo.

Joanika Banja se ubraja meu balneoloka naselja sa najtoplijom vodom u Evropi, to joj uz podneblje, blizinu prelepih predela Kopaonika i Golije kao i dobru saobraajnu infrastrukturu, omoguuje da bude znaajna turistika destinacija na ovom kraju.

Joanika Banja ima 5 izvora mineralnih voda, koji se ubrajaju medu najtoplije u naoj zemlji. Glavni izvor daje 7 litara vode u sekundi i temperature je 78C0. Ostali izvori su ukupnog kapaciteta 30 litara u sekundi. Vode Joanike Banje pripadaju grupi hipertermi, sadre natrijum, kalijum, kalcijum, hidrokarbonate, sulfate i fluor. Koriste se u lekovite svrhe pijenjem i u kombinaciji sa hidro-kinezi terapijom i medikamentima. Mogle bi se veoma uspeno koristiti u balneolokom tretmanu kod zapaljenjskog, degenerativnog i ekstraartikularnog reumatizma, nekih vrsta steriliteta kod ena, konih oboljenja i kod svih sekundarnih oboljenja nastalih posle povreda i posle operativnih stanja.

Kupanje se sprovodi u kupatilu sa 12 kada i jednim manjim bazenom, a leenje u zdravstvenoj stanici. Joanika Banja ima dugu tradiciju u leenju reumatskih oboljenja, a prvi podaci o organizovanom korienju banje datiraju iz 1922. godine kada je postojalo kupatilo koje se koristilo jo u turskom periodu. To kupatilo se i danas koristi i naziva se Tursko kupatilo.

Voda iz Joanike Banje je povoljna naroito za leenje sledeih oboljenja: Degenerativna reumatska oboljenja Zapaljenjska reumatska oboljenja u laboratorijskoj i kliniki smirenoj fazi Stanja tokom povreda i korektivnih operativnih zahvata na lokomotornom sistemu Hiperacidni gastritis Prevencije karijesa Ekcema i psorijaze i dr.Pored korienja vode u lekovite svrhe, ona se moe koristiti za potrebe sporta i rekreacije, kao i opteg i zdravstvenog turizma.Ovar BanjaOvar Banja se nalazi u Ovarsko-Kablarskoj klisuri, 18km zapadno od aka na putu aak Uice (M5). Smetena je u omanjem morfotektonskom proirenju, na uu Banjskog potoka u Zapadnu Moravu, na nadmorskoj visini od 278m.U malom erozivnom proirenju, lekoviti mineralni izvori Ovar Banje potiu iz dubinskih tektonskih razloma, koji se izlivaju u nanosu banjske ravni. Mineralna voda Ovar Banje ima temperaturu od 35C do 38C, reakcija je neutralna (pH7), tvrdoa 8,7mg/l i mineralizacija 0,66g/l. Lekovite komponente mineralne vode su: makroelementi - kalcijum i natrijum i mikroelementi - kalijum, litijum, stroncijum, barijum, jod, brom, fosfor, fluor. Po sastavu ova mineralna voda je jodna i slabo sumporovita. Zahvaljujui hemijskom sastavu vode ovde se lee sledea indikovana oboljenja:

reumatska;

povreda miinih tkiva, preloma kostiju, degenerativnih promena (spondiloza i artritis);

sportskih povreda;

konih bolesti.

Ovar Banja predstavlja idealno mesto za boravak jer prua iroku lepezu mogunosti za odmor, relaksaciju, rekreaciju, oporavak, sportske aktivnosti. Ukoliko je gostu potreban pasivan odmor prijatne trenutke moe provesti u Wellness centru "Kablar". Mir i zelenilo uz obale jezera, etnja pored reke, ribolov i razgledanje prirodnih lepota u okruenju, upoznavanje sa kulturno-istorijskim nasleem manastira OKK, doprinose atraktivnosti ovog jedinstvenog podruja.

Rekreativci, sportisti i ljubitelji aktivnog odmora mogu svoje fizike sposobnosti proveriti na planinarskim stazama, bazenima, sportskim terenima. Turistika organizacija aka i Planinarsko drutvo Kablar obeleenim planinarskim stazama organizuju peaenje i izlete do manastira, kulturno-istorijskih spomenika i planinskih vrhova. Alpinizam, daljinsko jahanje (endurance), paraglajding, takmienje kajaka i kanua na jezerima Zapadne Morave, postaju sve zanimljiviji ljubiteljima ovih atraktivnih sportova.

Tokom leta u banji se organizuju brojni programi, sa gostovanjima umetnika, knjievnika, muzikih grupa. Posebno su atraktivne muzike i knjievne veeri u porti manastira Blagovetenje, ali i na splavu na obali reke Zapadne Morave. Razne sportske manifestacije kao to su Ovarsko-Kablarska regata i Plivaki maraton, privlae veliki broj posetilaca, sportista i rekreativaca.

Slatinska Banja

Slatinska banja se nalazi na podnoju planine Jelice, na desnoj obali reke Zapadne Morave. Od aka je udaljena 17km. Banjom protie reica Dainac na kojoj se nalazi termalna zona, gde su i termalni izvori lekovite mineralne vode. Nadmorska visina na kojoj se nalazi Slatinska banja iznosi 275m.

Balneo-hemijsku analizu izvrila je 1957. i 1958. godine struna komisija Instituta za medicinsku hidrologiju i klimatologiju Medicinskog fakulteta iz Beograda.

Vode Slatinske banje spadaju u red hladnih sumpornih voda, koje imaju karakter slabih alkalno-solininih voda. Ovo je samo informativna analiza, jer je za kompletniju analizu potrebno vie od 1l vode (3-5l), kako bi na osnovu potpunije analize Slatinska banja dola u red sumpornih lekovitih voda.

Temperatura mineralne vode Slatinske banje iznosi 16,8C. U terapiji se koristi za leenje pre svega konih oboljenja i reumatizma pri emu se vri dogrevanje vode u kupatilima.

Slatinska banja ima izuzetno povoljan geografski poloaj. Na osnovu hemijskih analiza voda Slatinske banje sadri sumporvodonika vie nego ostale banje u Srbiji.Atomska Banja Gornja Trepa

Banja Gornja Trepa nalazi se u jugozapadnoj umadiji, na padinama planina Vujan i Bukovik. Saobraajno je dobro povezana putnim pravcima do svih veih gradova u Srbiji. Od Beograda je udaljena 159 km, aka 18 km, a od Ibarske magistrale 8,5 km.

Termalne vode banje Gornja Trepa sadre u veoj koncentraciji mineralne sastojke i poseduju fizika svojstva koja se koriste u terapijske svrhe. Zbog toga su pokreti u termalnoj vodi lake izvodljivi (hidrokinezi terapija), pa se mogu izvriti pokreti zglobom, koji su izvan vode, zbog slabosti miia, ili zbog jakog bola praktino neizvodljivi. Pod uticajem hidrokinezi terapije aktiviraju se nervni procesi, stimulie se kardiovaskularni i respiratorni sistem, poboljava se cirkulacija i metabolizam. U ovoj banji je prvi put u termalnim vodama otkriven cezijum. Termalne vode ove banje sadre retke mikro elemente koji su poznati po aktivnom biolokom dejstvu na oveji organizam, a njena velika komparativna prednost je u tome to mali broj termomineralnih izvora u Srbiji ima radioaktivna svojstva. Veoma je srena okolnost da su odnosi elemenata u termalnim izvorima vrlo povoljni i da je radioaktivnost mala (visok nivo radioaktivnosti tetno utie na ljudski organizam). Verovatno da se u povoljnom odnosu elemenata u termomineralnim vodama i krije tajna ozdravljenja mnogih koji su se u ovoj banji leili.Karateristike termomineralne vode:

suvi ostatak: 336-360 mg/l

temperatura vode: 30,5C

hemijski sastav: kalijum, kalcijum, natrijum, hlor, barijum, gvoe, srebro, mangan, aluminijum, olovo, nikl, bakar, sumpor i dr.

sadri neke veoma retke elemente kao to su: cezijum, rubidijum, stroncijum, litijum, kobalt, vanadijum, titan, uran, radon i radijum.

Zahvaljujui optimalnom sadraju nabrojanih retkih elemenata, Gornja Trepa je dobila naziv Atomska banja:

Ph vrednost: 7,47,5

Maksimalan sadraj radona: 3,37,7 Manheovih jedinicaOvo je jedinstvena banja u svetu u koja pomae obolelima od multiple skleroze u procesu zaustavljanja bolesti i izvesnom oporavku.

Pored standardnih, obavljaju se i pregledi iz oblasti vaskularne hirurgije, neurolologije, ortopedije. Tokom godine u banji se organizuju i struni skupovi i seminari na kojima se prezentuju nove metode u leenju i dostignua u medicinskoj rehabilitaciji.KULTURNA BATINAManastir ia

Za razliku od veine naih manastira koji su graeni u teko pristupanim predelima, ia se nalazi u plodnoj ravnici, na samo 6km od Kraljeva prema Matarukoj Banji. Zadubina je kralja Stefana Prvovenanog (1195 1223) i jedna je od najveih svetinja srpskog naroda. Gradnja glavne manastirske crkve Sv. Vaznesenja zapoeta je oko 1206. godine, a zavrena pre 1217. godine, kada je njen ktitor dobio kraljevsku krunu iz Rima. Podignuta van grada, u manastirskom krugu, sagraena je da bude sakralno mesto i mesto gde se posveuju crkvene stareine i stoluju arhiepiskopi. U njoj je prvi srpski arhiepiskop Sava krunisao svog starijeg brata kao prvog srpskog kralja (1217) i posvetio episkope novoosnovanih eparhija. U ii su krunisana jo dva srpska kralja iz dinastije Nemanjia (1169-1371), Stefanovi sinovi Radoslav i Vladislav.

Od manastirskog kompleksa iz srednjeg veka sauvane su samo Crkva Sv. Spasa i mala crkvica Sv. Petra i Pavla. Sve ostale zgrade su novijeg porekla.Po svojoj arhitekturi ia pripada rakoj koli.

Prepoznatljiva je po crvenoj boji fasade.Unutranju dekoraciju ine freske koje su slabo ouvane, a delo su carigradskih majstora (iz 1219), manje talentovanih provincijskih majstora (1228-1233), a najznaajnije freske su i najmlae (1309-1316) i nalaze se u glavnom delu crkve (Veliki praznici, scene iz ivota Hrista, stojee svetiteljske figure i njihova poprsja). Vredan ansambl ine freske na zidovima prolaza ispod kule zvonika gde su pored Boine himne i etrdeset muenika sevastijanskih naslikani Sv. Petar i Sv. Pavle, kao i portreti Stefana Prvovenanog i sina Radoslava sa Darovnom poveljom. Autori ovih fresaka su majstori poznate slikarske radionice kralja Milutina.Od nekadanje bogate riznice manastira ie gotovo da nita nije sauvano osim relikvije desnice sv. Jovana Pretee okovane srebrom, koju je u manastir doneo sv. Sava, a danas se uva u katedrali sv. Marije u Sijeni i dela srebrom okovanog asnog krsta iz 13. veka koji se uva u katedrali grada Pijence, takoe u Italiji.Crkva sv. Petra i Pavla - Nalazi se istono od glavne crkve. Potie iz 14. veka, jednostavne je arhitekturejednobrodna graevina sa polukrunom apsidom na istonoj strani. Ozidana je kamenom i opekom. Obnovljena je u 18. veku.Manastir Studenica

Put do manastira Studenice vodi kroz Ibarsku Dolinu vekova u kojoj je nekada bilo jezgro srednjovekovne srpske drave Rake.Veliki upan Stefan Nemanja (1171-1196), utemeljiva pomenute nezavisne drave Rake i rodonaelnik mone dinastije Nemanjia (1169-1196), podigao je Bogorodiinu crkvu, svoju zadubinu, pre vie od osam vekova. U njoj poiva, ne kao vladar, ve kao skromni monah,svetac Simeon, sa svojom enom, monahinjom Anastasijom i njihovim sinovima, Vukanom i Stefanom (Prvovenanim).

Bogorodiina crkva u Studenici sagraena je u poslednje dve decenije 12. veka. Jedan je od najlepih spomenika Rake graditeljske kole i istovremeno najugledniji meu srpskim manastirima. Njena raskona skulpturalna plastika u belom radoelskom mermeru ima romansko-vizantijske odlike, a velianstveno freskoslikarstvo olieno u RASPEU privlai turiste, te moderne hodoasnike, da se oko nje skupljaju i da joj se dive.

Godine 1986., u kojoj je proslavljala osam punih vekova svog postojanja, Studenica je upisana u listu svetske batine UNESCO-a kao spomenik univerzalne vrednosti.

Danas arhitekturu Studenice ine glavna manastirska crkva posveena Bogorodici, Kraljeva crkva (posveena Sv. Joakimu i Ani) i crkva Sv. Nikole - Nikoljaa, a u okviru manastirskog kompleksa su i ostaci temelja crkve Sv. Jovana, Savina trpezarija, kula, riznica, konaci...Manastir Gradac

Manastir Gradac lei na uzdignutoj zaravni iznad Gradake reke, na obodu umovitih padina Golije. Udaljen je 21 km severozapadno od Rake i 12,5 km zapadno od Brvenika i Ibarskog puta. Tana godina gradnje manastira nije poznata. Smatra se da je zavren u poslednjoj etvrtini 13. veka. Zadubina je Jelene Anujske. Graen je u stilu rake kole.

Crkva je jednobrodna graevina sa kupolom sa fasadama dekorisanim u romanikom duhu. Osobenost spoljanje dekoracije ine gotiki prelomljeni luci kao i 4 kontrafore uz oltarski deo, koje u Gradcu imaju samo dekorativnu ulogu. Slikarstvo predstavlja nastavak monumentalnog stila Sopoana dok je raspored scena raen po uzoru na ivopis Studenice.Manastir Gradac je spomenik od izuzetne vanosti jer nam oslikava kulturu i umetnika shvatanja vremena u kome je nastao, afinitete i ukus njenog ktitora i potvruje lepotu rakog arhitektonskog stila kao spoja Vizantije i Zapada. Manastir je enski.Stara i Nova PavlicaStara Pavlica, crkva iz prenemanjikog doba, je podignuta u selu Pavlici, na litici iznad Ibra, na desnoj obali, 6 km severno od Rake. Ne zna se ko je podigao ovu crkvu i kojem je svecu i prazniku posveena. Crkva je vrlo stara i ono to se o njoj moe rei proistie iz preciznijih stilskih analiza na osnovu analogije sa drugim objektima u Grkoj, koji imaju slian arhitektonski koncept. Te analize su temelj tvrdnji da je crkva bila tu ranije nego to je Nemanja doao u Ibarsku dolinu.Stara Pavlica ima u osnovi oblik jednobrodne bazilike, krstastog raspona, sa kubetom i etiri stuba. Na istonoj strani imala je tri apside, srednja je bila najvea. Imala je trostrani oblik sa prozorima, dok su leva i desna bile manje i bez prozora. Vrednosti Stare Pavlice znatno doprinose fragmen-parno sauvane freske, koje poseduju nesumnjive likovne vrednosti.Svega stotinak metara od svoje starije i prilino ruinirane sestre, u istom selu, napravljena je Crkva Sv. Vavedenja - Nova Pavlica. Nalazi se 2 km, makadamskim putem, od Ibarske magistrale. Istie se monumentalnou, svojom istaknutou poloaja i simetrinou svojih dimenzija.Manastir Nova Pavlica nalazi se na Ibru u Brveniku, 6 km od Rake. Crkva je posveena Vavedenju Presvete Bogorodice i podigli su je izmeu 1381 1386 godine vlastelini Musii, Stefan i Lazar, sinovi elnika Muse i ene mu Dragane, sestre kneza Lazara, koja je tu i sahranjena kao monahinja Teodosija, pored svojih sinova izginulih na Kosovu. U ovoj crkvi prenoilo je telo kneza Lazara prilikom prenosa sa Kosova u Ravanicu 1392. godine.

Lokalitet Nebeske StoliceNa nadmorskoj visini od 1800 metara, neposredno ispod Panievog vrha - najvie geografske take planine Kopaonik - prostire se arheoloki lokalitet Nebeske stolice. U narodnom predanju ovo mesto je nazvano crkvina (crkva).Ovarsko-kablarski manastiri

Na uskom geografskom prostoru, u klisuri rekeZapadne Morave, smetena je velika grupa manastira, u narodu nazvanaSrpska Sveta gora. Veina manastira je podignuta u vreme turske vlasti, kada su imali veliki istorijski i kulturno-umetniki znaaj.Najstariji pisani podaci o njima govore o intenzivnojprepisivakoj koli u 16. vekuu manastirima, a Vuk Karadi govori da su dva manastira (Blagovetenje i Jovanje) imala kule za pisanje knjiga. Ovarsko-kablarski manastiri su bili znaajno sredite umetnike delatnosti, o emu govori injenica da su sve crkve imale oslikane freske i oltarske pregrade u vidu ikonostasa, koji su delimino sauvani.

Nije poznato koliko je nekada bilo manastira, a danas ih ima deset. Na levoj strani Zapadne Morave, pod Kablarom, su Blagovetenje, Ilinje, Jovanje, Nikolje i Uspenje, a pod Ovarom su Vavedenje, Vaznesenje, Preobraenje, Sv. Trojica i Sretenje. Mnogi od manastira vremenom su prepravljani i obnavljani. Usled gradnje pruge, Preobraenje je izmeteno na novu lokaciju, Jovanje je iznova zidano zbog izgradnje hidrocentrale Meuvrje, Vaznesenje je znatno obnovljeno, a Ilinje i Uspenje su izmeu dva svetska rada ponovo podignuti na starim mestima.

Najznaajniji manastiri (Blagovetenje, Nikolje, Sretenje i Sv. Trojica) su struno konzervirani i zatieni kaospomenici kulture od velikog znaajaza istoriju i kulturu Srbije.

Manastir VujanManastir Vujan smeten je na umovitoj junoj padini planine Vujan, posveen je Arhangelu Gavrilu. Ne zna se tano kada je osnovan, ali se zna da je to bilo u srednjem veku. Vie puta je spaljivan i obnavljan. Dananju crkvu sagradio je 1805. godine Nikola Milievi Lunjevica, uesnik ustanka u Takovu, deda poslednje srpske kraljice Drage Obrenovi, koji je tu i sahranjen. Pod manastirskim zidinama nalazi se i grob Lazara Mutapa, Miloevog vojvode.Manastir Vraevnica

Manastir Vraevnica nalazi se na putu G.Milanovac-Kragujevac. ine ga tri konaka iz razliitih perioda i crkva Sv. ora. Manastir je podigao 1428/29. godine elnik Radi Postupovi, jedan od najuglednijih ljudi toga doba Srbije. Manastir ima veoma znaajnu ulogu u istoriji srpskog naroda i zbog toga je vie puta ruen i pustoen. U manastiru se pored mnogih vrednosti nalaze i riznica sa bakropisom iz XVIII veka, krst iz Drugog srpskog ustanka, delovi nametaja dinastije Obrenovi i nekoliko portreta lanova ove dinastije, meu kojima i radovi znamenitog srpskog slikara i pesnika ure Jakia. U porti manastira nalazi se grobno mesto i spomenik Vinje Obrenovi, majke kneza Miloa.

MagliNa vrhu strmog, izdvojenog brda, na oko trideset kilometara jugozapadno od Kraljeva, nalazi se srednjevekovni grad Magli.Okruen je strmim liticama, tako da je pristup gradu dosta otean. Njegovo poreklo ni do dananjih dana nije osvetljeno. Pretpostavlja se da je izgraen posle mongolske provale 1240. godine.

Prvi pisani podaci o ovom srednjevekovnom gradu potiu iz 1337. godine, iz vremena arhiepiskopa Danila II, koji je na Magliu, pored tada postojeih objekata, podigao palate i elije.Magli je danas jedan od naih najouvanijih srednjevekovnih gradova. Opasan je debelim zidovima, ima sedam kula visine desetak metara i glavnu (donon) kulu visine oko 20m. Glavna kapija se nalazi na severnoj strani. Unutranjost grada je podeljena na dva dvorita: manje, koje je prazno i vee, u kome se nalaze ostaci palata, crkve Sv .ora, i nekoliko zgrada, kao i ostaci pekare i dve cisterne za vodu.Srednjovekovni grad BrvenikBrvenik na Ibru je stara tvrava na steni iznad Ibra, 8 km severno od Rake. Tokom srednjeg veka bio je sredite istoimene upe. Prvobitno je sagraen od brvana. Bio je trg sa kolonijom Kotorana 1280.Brvenik je 1363. godine knez Vojislav Vojinovi zamenio sa elnikom Musom za Zvean i grad se od tada nalazi u posedu Lazarevog zeta i njegovih potomaka, Musia.Do balkanskih ratova u njemu je granina straa prema Turskoj. Danas je veinom u ruevinama, a do danas je opstao i jedan lagum koji je grad povezivao sa Ibrom i omoguavao snabdevanje vodom tokom opsade.Takovo

Takovo, malo umadijsko naselje udaljeno 9 km odGornjeg Milanovca, je sredite raznih kulturnih i istorijskih znamenitosti. Takovoje kroz istoriju Srba bilo sedite vanih istorijskih deavanja. Tu je, pod vostvom Miloa Obrenovia, podignut Drugi srpski ustanakprotiv Turaka, kada je Srbija dobila autonomiju. Dananjem posetiocu Takova mnogi spomenici doaravaju ovaj istorijski dogaaj. Neki od kulturno-istorijskih znamenitosti u Takovu jesu:

Crkva brvnara, jedna je od najstarijih

Documents

Strategijski razvoj