1

STRATE{IJA

G}AL-LINGWA NAZZJONALI

Rapport

tal-Bord g]all-Ilsien Malti

im]ejji minn Manwel Mifsud

Mg]oddi lill-Ministru ta' l-Edukazzjoni

l-Onor. Dr. Louis Galea

Mejju 2001

2

1. IL-}IDMA TAL-BORD ____________________________________________ 1

1.1. It-Termini ta’ Referenza__________________________________________ 1

1.2. Il-kompo\izzjoni tal-Bord ________________________________________ 1

1.3. Il-laqg]at tal-Bord______________________________________________ 2

1.4. Xi limitazzjonijiet ______________________________________________ 3

1.4.1. Bord temporanju __________________________________________ 3

1.4.2. Rapport preliminari ________________________________________ 3

1.5. Il-kisba ta’ kunsens nazzjonali ___________________________________ 4

1.5.1. Konsultazzjoni ta’ ]idma li saret qabel ________________________ 4

1.5.2. Konsultazzjoni mal-pubbliku ________________________________ 5

1.5.3. Konsultazzjoni ma’ l-esperti _________________________________ 6

1.5.4. L-appo[[ s]i] ta’ l-g]aqdiet tal-Malti _________________________ 6

1.6. }ajr _____________________________________________________ 7

2. L-ISTQARRIJIET TAL-QOFOL_____________________________________ 9

2.1. Il-Malti lsien nazzjonali__________________________________________ 9

2.1.1. Patrimonju m]ares _______________________________________ 10

2.1.2. Dritt ta`-`ittadin __________________________________________ 10

2.1.3. Ilsien b’appell demokratiku ________________________________ 11

2.1.4. Il-[rie]i tal-]akma ________________________________________ 11

2.2. Is-sitwazzjoni bilingwi ta’ Malta__________________________________ 12

2.3. Il-Malti fl-Ewropa______________________________________________ 14

2.4. Id f’id bil-kunfidenza___________________________________________ 17

2.4.1. Servizz ta’ g]ajnuna ______________________________________ 17

2.4.2. }idma flimkien ___________________________________________ 18

3. IL-PROPOSTI__________________________________________________ 19

3.0. Premessa ___________________________________________________ 19

3.1. Il-Kunsill Nazzjonali ta’ l-Ilsien Malti______________________________ 19

3.1.1. Il-Kumitat E\ekuttiv _______________________________________ 22

3.1.2. Il-Kummissjoni Teknika ___________________________________ 25

3

3.1.3. Il-Kumitati Tekni`i ________________________________________ 28

3.1.3.1. Il-Kumitat g]at-Terminolo[ija u t-Traduzzjoni______________ 31

3.1.3.2. Il-Kumitat g]all-Istampa u x-Xandir ______________________ 31

3.1.3.3. Il-Kumitat g]at-Tag]lim tal-Malti_________________________ 33

3.1.3.4. Il-Kumitat g]ar-Ri`erka Lingwistika ______________________ 34

3.1.3.5. Il-Kumitat g]al-Letteratura _____________________________ 35

3.1.3.6. Il-Kumitat g]all-I\vilupp Informatiku _____________________ 37

3.1.4. Is-Segretarjat ____________________________________________ 38

3.1.5. L-Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i _______________________ 38

3.1.6. Ir-Rappre\entanzi ta’ l-Oqsma tal-}ajja_______________________ 40

3.1.7. L-istaff__________________________________________________ 41

3.2. I`-~entru Nazzjonali ta’ l-Ilsien Malti _____________________________ 42

4. MILL-KLIEM G}ALL-FATTI_____________________________________ 44

4.1. Mill-idea g]al-li[i _____________________________________________ 44

4.2. Minn issa ’l quddiem __________________________________________ 45

4.3. Sej]a ____________________________________________________ 45

1

1. IL-}IDMA TAL-BORD

1.1. It-Termini ta’ Referenza

Il-Bord g]all-Ilsien Malti twaqqaf mill-Ministru ta’ l-Edukazzjoni u Ri\orsi

Umani fit-28 ta’ Di`embru 1994. Skond it-Termini ta’ Referenza kif

jo]or[u mill-Istqarrija g]all-Istampa ta’ dakinhar, il-Bord twaqqaf biex:

a) jistudja l-problemi li qed i]abbat wi``u mag]hom l-ilsien Malti;

b) i]ejji l-istruttura me]tie[a g]all-]arsien tal-Malti, anke permezz ta’

le[i\lazzjoni;

c) ifassal strate[ija xierqa biex il-Malti, element qawwi ta’ l-identita'

nazzjonali u l-ewwel mezz ta’ komunikazzjoni bejn il-Maltin, jafferma

ru]u u ji[i ’l quddiem skond pjan ta’ \vilupp ma]sub.

Dawn it-Termini ta’ Referenza baqg]u jg]oddu sa meta l-Bord temm

xog]lu fl-a]]ar ta’ Mejju 2001.

1.2. Il-kompo\izzjoni tal-Bord

Il-Bord kien mag]mul minn chairman, segretarju u erba’ membri (u iktar

tard tlieta), kollha ma]turin fil-kapa`ità personali tag]hom.

Il-Bord kien kostitwit tliet darbiet. L-ewwel darba n]atar mill-Ministru

Michael Falzon b’din il-formazzjoni:

Chairman: Il-Prof. Oliver FriggieriSegretarju: Is-Sur Albert CallusMembri: Il-Prof. Albert Borg, Dr. Manwel Mifsud,

is-Sur {or[ Mifsud-Chircop u s-Sur Achille Mizzi.

Wara ftit xhur, il-Prof. Oliver Friggieri rri\enja mill-Bord li baqa’ ja]dem

xorta wa]da. F’din il-fa\i saru b’kollox tnejn u erbg]in laqg]a.

Mal-bidla fl-amministrazzjoni tal-pajji\, il-membri rri\enjaw skond il-

pro`edura soltu segwita. Il-Bord ing]ata l-inkarigu li jkompli ]idmietu fit-

30 ta’ Jannar 1997 mill-Ministru Evarist Bartolo b’din il-formazzjoni li

kkonfermat il-membri kollha tal-Bord:

Chairman: Il-Prof. Albert Borg

2

Segretarju: Is-Sur Albert CallusMembri: Dr. Manwel Mifsud, is-Sur {or[ Mifsud-Chircop

u s-Sur Achille Mizzi.

Qabel irri\enja g]all-istess ra[uni amministrattiva, il-Bord kien la]aq

iltaqa’ ]dax-il darba o]ra.

Fil-31 ta’ Lulju 2000, il-Ministru Louis Galea ]atar il-Bord mill-[did u talbu

jtemm xog]lu sal-31 ta’ Mejju 2001. Il-Bord kien mag]mul minn:

Chairman: Il-Prof. Albert BorgSegretarju: Is-Sur Albert CallusMembri: Dr. Manwel Mifsud, is-Sur {or[ Mifsud-Chircop

u s-Sur Olvin Vella.

F’din it-tielet fa\i, u sat-tmiem definittiv tal-]atra tieg]u, il-Bord iltaqa’

disg]a u tletin darba.

It-Termini ta’ Referenza baqg]u l-istess ma’ kull ]atra.

1.3. Il-laqg]at tal-Bord

Matul il-perijodi li fihom kien imwaqqaf, il-Bord b’kollox iltaqa’ 92 darba,

skond kif kienet tiddetta l-]tie[a u kif kienu jippermettu l-impenji tal-

membri. Matul il-laqg]at kienet issir diskussjoni miftu]a fuq l-ideat u l-

proposti mwassla lill-Bord jew imressqa mill-membri nfushom. Wara

serje ta’ laqg]at li fihom [ew i``arati l-linji ba\i`i u t-twemmin tal-qofol

dwar il-funzjoni tal-Malti fis-so`jetà, il-Bord ni\el iktar fil-prattika biex

jiddiskuti xi oqsma li fihom il-]arsien u l-i\vilupp tal-Malti huwa kru`jali.

Fuq kollox, il-Bord iddiskuta l-proposta g]at-twaqqif ta’ struttura

permanenti b’ri\q l-ilsien Malti u liema tkun l-a]jar forma li g]andha tie]u

din l-istruttura fis-sitwazzjoni Maltija. Dan ir-Rapport huwa sewwasew il-

firxa organizzata ta’ l-ideat u l-proposti li [ew diskussi b’dan il-mod u

a``ettati mill-membri kollha tal-Bord.

Fix-xog]ol kollu, il-Bord kellu s-servizz tas-Segretarju, is-Sur Albert

Callus, li fis-sewwa mhux talli wettaq dmiru b’effi`jenza kbira imma, b]ala

bniedem im]e[[e[ u inti\ fis-su[[ett, issie]eb u ta sehem [mielu fid-

diskussjonijiet tal-Bord. Ta’ dan kollu, il-membri tal-Bord jixtiequ

jirringrazzjawh.

3

1.4. Xi limitazzjonijiet

Waqt li l-membri tal-Bord g]amlu l-almu kollu tag]hom u huma kunfidenti

li qed iressqu rapport ma]sub u proposti denji tal-kariga li ng]atatilhom,

jixtiequ jag]mluha `ara li l-]idma tag]hom sa mill-bidu wettquha f’limiti

definiti li jo]or[u min-natura nfisha tal-Bord kif imfissra fit-Termini ta’

Referenza.

1.4.1.Bord temporanju

Il-Bord twaqqaf fuq ba\i temporanja u b’data ta’ skadenza, u bil-]sieb li

jissu[[erixxi struttura permanenti kif jixraq lill-ilsien nazzjonali. Issa li

temm il-missjoni li g]aliha tlaqqa’, jittama li l-pariri u l-proposti li qed

jg]addi lill-awtoritajiet u l-aktar il-proposta ta’ struttura permanenti jitqiesu bil-g]aqal u jitwettqu, biex dan il-bidu temporanju jinbidel fi

pro`ess kontinwu ta’ promozzjoni u appo[[ g]all-Malti.

1.4.2.Rapport preliminari

B]ala Bord temporanju mag]mul minn membri li jiltaqg]u wara l-]in tax-

xog]ol, il-Bord ma setax jag]mel iktar milli ji\en l-iktar problemi ur[enti

tal-Malti kif jifhimhom bl-intwizzjoni u mill-esperjenza, ji[bor il-fehmiet u

l-proposti tal-pubbliku, u wara li jg]arbilhom u ji\inhom, iwassalhom

f’forma organizzata lill-awtorità li kkostitwietu. Din il-limitazzjoni importanti

hija riflessa fin-natura stess tar-Rapport, li m’g]andux jitqies b]ala xi

dokument definittiv dwar l-ilsien nazzjonali. Il-Bord huwa tal-fehma li

dokument b]al dan jista’ jsir u huwa tassew me]tie[, imma jista’

jin]adem biss wara xi snin ta’ anali\i tas-sitwazzjoni lingwistika f’Malta, li

bosta dlonk jitkellmu u jiktbu dwarha, imma li fis-sewwa hija kkumplikata

]afna u g]adna ma nafuhiex. Huwa xog]ol li jrid isir minn

organizzazzjoni permanenti g]all-ilsien Malti, kif isir f’pajji\i o]ra, permezz

ta’ kwestjonarji u st]arri[ ie]or, kooperazzjoni ma’ l-g]aqdiet lokali,

konsultazzjoni u kuntatti ma’ g]aqdiet barranin, ta]ri[ akkademiku ta’

staff Malti f’Malta u barra, u mezzi finanzjarji konsiderevoli. Il-Bord i]oss

4

li l-ilsien Malti je]tie[ u jixraqlu dan kollu b’ur[enza, u jifra] li f’dan ir-

Rapport tal-bidu qieg]ed iwassal proposta konkreta g]at-twaqqif ta’

struttura permanenti u professjonali ta’ din l-g]amla, li tkun tista’ twettaq

dan ix-xog]ol bi staff ikkwalifikat u vot finanzjarju regolari, kif isir g]all-

oqsma importanti l-o]ra tan-nazzjon Malti. Fid-dawl ta’ dan kollu, dan ir-

Rapport m’g]andux jitqies ]lief b]ala l-preludju g]al opra serja, li g]adha

trid tibda.

1.5. Il-kisba ta’ kunsens nazzjonali

Sa mill-bidu tal-]idma tieg]u, il-Bord ra l-]tie[a u wera x-xewqa li x-

xog]ol u l-proposti tieg]u jkunu jirriflettu l-fehmiet u l-]sieb mhux biss tal-

membri li jiffurmawh imma wkoll tal-pubbliku Malti, b’mod spe`jali ta’ l-

g]aqdiet, l-istudju\i u persuni pubbli`i o]ra li minn \mien g]al \mien

kienu semmg]u le]inhom dwar il-qag]da tal-Malti f’laqg]at, fil-[urnali jew

fil-mezzi l-o]ra ta’ komunikazzjoni. Jekk dawn ilkoll flimkien jifhmu u

j]ossu li l-pjan huwa tag]hom, allura l-implimentazzjoni tieg]u tkun wisq

e]fef.

1.5.1. Konsultazzjoni ta’ ]idma li saret qabel

Il-Bord ikkonsulta u wi\en kulma nkiteb sa issa dwar il-]arsien tal-Malti

minn persuni Maltin u barranin, f’kull qasam tal-medja u ta’ kull xejra

politika. B’mod spe`jali qies l-ideat u x-xewqat immaturati fl-akbar erba’

avvenimenti li se]]ew f’Malta f’dawn l-a]]ar snin f’din id-direzzjoni,

ji[ifieri:

a) l-Abbozz ta’ li[i msejja] Att biex isa]]a] il-qag]da ta’ l-ilsien Malti u

l-identita' nazzjonali Maltija, li l-Ministru ta’ l-Edukazzjoni kien ressaq

quddiem il-Parlament Malti g]all-ewwel qari f’Ottubru 1989, u d-

dibattitu parlamentari u pubbliku li dak l-Abbozz kien qanqal;

b) it-tliet Konferenzi Nazzjonali dwar il-qag]da ta’ l-ilsien Malti organizzati

mill-Fondazzjoni {u\è Ellul Mercer mill-1991 sas-sena 2000;

c) il-Laqg]a ta’ Esperti dwar il-Pjanifikazzjoni Lingwistika organizzata

f’Lulju 1992 minn ]ames istituzzjonijiet: il-Fondazzjoni g]all-Istudju ta’

5

So`jetajiet Pluralisti`i (Brussels), l-Istitut tal-Lingwistika ta’ l-Università,

il-Kunsill Malti tal-Moviment Ewropew, l-Akkademja tal-Malti u l-

Fondazzjoni g]all-Istudji Internazzjonali, bl-appo[[ ta’ tliet Ministeri,

fosthom dak ta’ l-Edukazzjoni;

d) il-Kurrikulu Minimu Nazzjonali (Inwelldu l-{ejjieni Flimkien, Ministeru

ta’ l-Edukazzjoni, 1999) li fih jinsab wie]ed mill-uni`i tentattivi konxji u

interessanti g]al politika lingwistika, naturalment limitata g]all-qasam

ta’ l-edukazzjoni skolastika.

Barra minn dan, ta’ min isemmi li l-Bord ikkonsidra wkoll il-pjanijiet ta’ tifsil

lingwistiku li saru f’pajji\i o]ra, l-aktar ta’ dawk li s-sitwazzjoni lingwistika

tag]hom b’xi mod tixbah lil tag]na, b]alma huma dawk tal-Katalonja, ta’

Israel u ta’ Wales. L-esperjenza ta’ dawn il-pajji\i li qabilna ]asbu fil-

pjanifikazzjoni lingwistika tista’ tift]ilna g]ajnejna u [ieli toffrilna mudelli

ta’ tifsil li di[à nafu r-ri\ultat u l-effettività tag]hom.

Din il-firxa wiesg]a ta’ esperjenzi, ideat u kurrenti minnha nfisha tipprovdi

garanzija li l-Bord kien qed janalizza l-problemi mill-angoli essenzjali

kollha u jinterpreta l-fehmiet u l-aspirazzjonijiet ta’ l-aktar elementi li

ja]dmu b’ri\q l-ilsien nazzjonali.

1.5.2. Konsultazzjoni mal-pubbliku

Biex ikun \gur li l-pubbliku Malti kollu jkun jista’ jag]ti sehmu fi pro[ett li,

fl-a]]ar mill-a]]ar, jista’ jkollu effett fuq il-lingwa tieg]u, il-Bord g]amel

sej]a pubblika g]al su[[erimenti minn individwi u g]aqdiet li g]andhom

g]al qalbhom l-ilsien Malti. It-twe[iba g]al din is-sej]a kienet

inkora[[anti u [iet mhux biss minn Malta imma sa]ansitra minn individwi

u g]aqdiet Maltin li jg]ixu barra minn xtutna. Il-Bord jixtieq jie]u din l-

okka\joni biex jirringrazzja lil kull min g]addielu xi fehmiet u su[[erimenti,

u ji\gurah li kkonsidra u xtarr bir-reqqa kull idea li waslitlu.

Meta qorob biex itemm xog]lu, il-Bord organizza seminar nazzjonali biex

ifisser il-proposti tieg]u u jilqa’ kummenti u su[[erimenti g]al titjib. Is-

seminar kien miftu] g]al kull min ried jattendi. Nistg]u ng]idu li, imqar

6

f’dan l-istadju, baqg]u jid]lu su[[erimenti siewja li [ew diskussi u

inkorporati fir-Rapport.

1.5.3. Konsultazzjoni ma’ l-esperti

Barra minn dan, billi l-pjan tieg]u jinfirex u jid]ol f’bosta oqsma partikolari

tal-]ajja Maltija, il-Bord ikkonsulta wkoll persuni esperti li, bil-fehmiet li

esprimew fid-diskussjonijiet mal-Bord, g]enuh billi wasslulu idea iktar

infurmata tal-qag]da u l-]ti[ijiet tal-Malti fl-oqsma partikolari tag]hom.

Hu u joqrob lejn tmiem xog]lu, il-Bord xtaq ji\gura li l-proposti tieg]u

jkunu tassew fattibbli u li l-istruttura ssu[[erita minnu tkun tista’ tingasta

ru]ha fl-istrutturi ta’ l-Istat skond il-pjanijiet futuri tieg]u u ming]ajr tbatija

\ejda u ]ela ta’ ]in. Biex jil]aq dan il-g]an, l-aktar f’dawn l-a]]ar xhur, il-

Bord iltaqa’ ma’ diversi persuni m]arr[a fit-tifsil ta’ l-organi ta’ l-Istat. L-

esperjenza kbira ta’ dawn in-nies dehret mill-kwalità tal-kritika li g]amlulu,

li g]enitu jkompli jtejjeb il-proposti tieg]u.

1.5.4. L-appo[[ s]i] ta’ l-g]aqdiet tal-Malti

Matul l-a]]ar sitt xhur, u bl-appo[[ premuru\ tal-Ministru ta’ l-

Edukazzjoni, il-Bord iltaqa’ mill-anqas darbtejn ma’ kull g]aqda li ta]dem

b’ri\q il-Malti bil-]sieb li jintla]aq konsensus s]i] dwar it-tip ta’ struttura li

g]andha ti[i ssu[[erita.

Il-Bord jinnota bi pja`ir li dawn il-laqg]at kienu ta’ siwi kbir g]ax sa]]ew

il-fidu`ja re`iproka bejn l-g]aqdiet u l-Bord u, fejn kien hemm xi ]jiel ta’

bi\a’ jew diffidenza, da]lu minflokhom l-entu\ja\mu u s-sens ta’

kooperazzjoni. Dan g]aliex l-g]aqdiet g]arfu fil-proposti tal-Bord pjan li

bih jistg]u jing]aqdu u flimkien jaslu a]jar g]all-iskopijiet komuni

tag]hom, waqt li l-identità u l-kari\ma ta’ kull g]aqda tibqa’ bla mittiefsa.

Il-Bord i]ossu tassew kburi bil-kisba ta’ dan il-konsensus qawwi, li j[ib fix-

xejn il-fehma mxerrda li l-g]aqdiet tal-Malti ma jaslu qatt biex jaqblu

bejniethom. Il-kooperazzjoni u l-intenzjonijiet tajba li rajna mill-g]aqdiet, li

la]qu l-qofol tag]hom fis-seminar ta’ Mejju, jag]mlulhom [ie] u jawguraw

tajjeb ]afna g]all-futur tal-pjanifikazzjoni tal-Malti.

7

Mill-banda l-o]ra, il-Bord i]ossu sodisfatt li din kienet l-ewwel reb]a u

garanzija g]al dik l-attitudni ta’ ]biberija u kooperazzjoni li huwa qed

iniedi b]ala distintiv ta’ l-istruttura proposta.

1.6. }ajr

Matul il-]idma tieg]u, il-Bord talab u sab l-g]ajnuna m]e[[a ta’ bosta

individwi u g]aqdiet, li swietlu mhux ftit, l-aktar fil-fa\i tad-diskussjoni u l-

maturazzjoni tal-proposti ssu[[eriti. Il-Bord jixtieq jirringrazzja lil dawn in-

nies g]all-kooperazzjoni u l-impenn tag]hom favur ilsienna:

• lill-Perit Michael Falzon, Ministru ta’ l-Edukazzjoni u Ri\orsi Umani

(1994-96), li kien il-promutur ta’ dan il-pro[ett; u lill-Onor. Evarist

Bartolo, Ministru ta’ l-Edukazzjoni u l-Kultura (1996-98) u l-Onor. Dr.

Louis Galea, il-Ministru ta’ l-Edukazzjoni pre\enti, li komplew

jappo[[jawh bis-s]i];

• lis-Sur Mario Azzopardi u lil Dr. Paul V. Mifsud, uffi`jali fil-Ministeru ta’

l-Edukazzjoni, li ]abirku biex il-pro[ett jimxi ’l quddiem;

• lill-Prof. Oliver Friggieri u lis-Sur Achille Mizzi, li g]al xi \mien servew

b]ala chairman u membru tal-Bord rispettivament;

• lill-E``. Tieg]u l-eks-President tar-Repubblika Dr. Ugo Mifsud Bonnici;

lill-Kap ta’ l-Oppo\izzjoni, l-Onor. Dr. Alfred Sant; lill-eks-Ministru ta’

l-Edukazzjoni, l-Onor. Evarist Bartolo; lil Dr. Edward Warrington mid-

Dipartiment tal-Politika Pubblika ta’ l-Università ta’ Malta; u lis-Sur

Stephen Gioacchino mill-Management Efficiency Unit, li g]enu lill-

Bord bil-pariri siewja li tawh fit-tifsil ta’ l-istruttura;

• lill-Onor. Dr. Joe Borg, il-Ministru ta’ l-Affarijiet Barranin (dak i\-\mien

Kap tad-Direttorat dwar l-Unjoni Ewropea), Dr. Simon Busuttil u Ms

Elaine Cordina ta`-~entru ta’ l-Informazzjoni dwar l-Unjoni Ewropea;

lis-Sur Charles Arrigo; lil Dr. Antoinette Camilleri; lis-Sur Terence

Portelli; u lis-Sinjura Josephine Zammit Cordina, li g]enu lill-Bord

jifhem a]jar is-sitwazzjonijiet partikolari ta’ l-oqsma tag]hom;

• lil kull min wie[eb g]as-sej]a tal-Bord u g]addielu l-fehmiet u

s-su[[erimenti tieg]u;

8

• lill-g]aqdiet kollha tal-Malti, li emmnu fil-proposti tal-Bord, tejbuhom

bis-su[[erimenti tag]hom u qed jappo[[jawhom bil-]e[[a kollha.

9

2. L-ISTQARRIJIET TAL-QOFOL

Kull xog]ol serju g]andu jinbena fuq prin`ipji ewlenin u sodi. G]alhekk

]sibna li, qabel ma ng]addu g]all-qalba tar-Rapport, nifirxu quddiem il-

qarrejja l-prin`ipji ewlenin li minnhom huma mnebb]in il-konklu\jonijiet u

s-su[[eri-menti tag]na u li jiddefinixxu a]jar l-ispirtu li fih tfasslu u

g]andhom jittie]du.

2.1. Il-Malti lsien nazzjonali

L-istorja turina li, g]alkemm matul is-sekli ntu\a kemm-l ilsien g]all-

komunikazzjoni f’dawn il-g\ejjer, wie]ed biss - l-ilsien Malti - jista’ jitqies

b]ala l-ilsien nazzjonali, fis-sens ta’ lsien \viluppat lokalment mill-

esperjenza tal-poplu nattiv. Huwa lsien endemiku ta’ popolazzjoni \g]ira,

b’ba\i Semitika, li sforz il-qtug] mill-mamma G]arbija tieg]u u l-kuntatti

qawwija u mill-qrib mal-kultura Ewropea matul 900 sena s]a], t]awwar u

\\ewwaq biex sar ilsien uniku ta’ interess lingwistiku kbir.

F’dan is-sens il-Malti huwa wirt nazzjonali ta’ importanza kbira, g]ax fih

tin[abar b]al f’mu\ew l-essenza tat-taqlib u t-ta]wir ta’ l-istorja tag]na.

Imma, bil-maqlub tal-fdalijiet tal-mu\ew, l-ilsien huwa wirt ]aj, mitkellem u

miktub ta’ kuljum fil-komunikazzjoni bejn il-kotra l-kbira tal-Maltin u g]adu

jinterpreta b’simboli qodma u [odda r-realtà l-iktar attwali u tan[ibbli tal-

Malti modern. Huwa wkoll l-ilsien li bih hija possibbli l-ikbar

komunikazzjoni bejn i`-`ittadini Maltin kollha.

Il-Malti huwa wkoll ilsien li g]adda minn \vilupp so`jali kbir g]aliex bix-

xieraq kellu sehem ewlieni fil-mixja tal-poplu tag]na lejn it-twettiq tieg]u

nnifsu. Kien g]alhekk li, hu u ji``ara l-identità nazzjonali tieg]u b]ala

poplu g]alih, [ensna dejjem ]ares lejn l-ilsien Malti b]ala parti essenzjali

minn din l-identità u xhieda ta’ l-individwalità tieg]u, u meta [ie biex jikteb

il-Kostituzzjoni ]ielsa tieg]u, bi dritt ]atar lil dan l-ilsien b]ala l-ilsien

nazzjonali ta’ Malta. Dan kien pass importanti g]ax bih [ie mag]ruf

uffi`jalment il-fatt indiskutibbli li l-Malti kien u g]andu jkun l-ilsien ta’ dawn

il-g\ejjer.

10

Minn dawn il-konsiderazzjonijiet stori`i dwar il-Malti b]ala l-ilsien

nazzjonali, jo]or[u l-punti li [ejjin.

2.1.1. Patrimonju m]ares

B]ala parti mill-patrimonju nazzjonali, l-ilsien Malti g]andu d-dritt g]all-

]arsien u l-kura kollha ta’ l-Istat, u g]andu jitqies kif jixraq kull meta ji[u

diskussi \viluppi li jistg]u jolqtu l-identità Maltija. Il-]tie[a ta’ din il-

protezzjoni to]ro[ iktar qawwija meta tqis i`-`okon ta’ dan l-ilsien

endemiku u l-mod kif hu, flimkien mal-kultura kollha tag]na, huwa espost

g]all-influwenzi kbar barranin.

Il-Bord huwa tal-fehma li jaqa’ qabelxejn fuq il-Gvern b]ala rappre\entant

tal-poplu d-dmir li jara li l-ilsien nazzjonali jkun im]ares u promoss kif

jixraqlu. Din il-funzjoni sa issa twettqet, b’sagrifi``ju u [enero\ità liema

b]alhom, minn g]aqdiet volontarji ewlenija fosthom l-Akkademja tal-

Malti li ]admu kemm fel]u mqar meta \-\minijiet kienu ostili g]all-

Malti. B’dan urew li ]arsithom kienet tara fil-bog]od, u \-\mien tahom

ra[un. Illum li l-poplu tag]na qed ifittex li jorganizza dejjem a]jar l-oqsma

pubbli`i tal-]ajja tieg]u, l-Istat g]andu jerfa’ mag]hom dan il-pi\ waqt li,

b]al f’kull qasam ie]or, jassigura b’modi effi`jenti l-imparzjalità u s-serjetàmatul dan il-pro`ess. G]ax l-ilsien Malti huwa parti essenzjali mid-

demokrazija tag]na. Il-Bord jinnota bi pja`ir li t-twaqqif stess tieg]u minn

Ministeru tal-Gvern jawgura li fl-a]]ar l-Istat qed jikkonsidra li hu wkoll

jie]u fuqu dan il-pi\, li bi dmir hu tieg]u, u jkun iktar lest biex jg]in u inqas

x]i] milli kien sa issa fejn jid]ol ilsien il-poplu.

2.1.2. Dritt ta`-`ittadin

Kull Malti g]andu d-dritt g]al dan l-ilsien b]alma g]andu d-dritt igawdi kull

parti mill-wirt nazzjonali tieg]u. Dan ifisser li l-Istat g]andu jie]u ]sieb li

fl-oqsma kollha essenzjali tal-]ajja Maltija fosthom dawk ta’ l-

edukazzjoni, tal-medja u b’mod spe`jali l-oqsma li jgawdu presti[ju so`jali

il-Malti jkun irrappre\entat u \viluppat b]ala l-g]odda ewlenija tal-

komunikazzjoni. F’livell ie]or, ifisser li kull `ittadin Malti g]andu jing]atalu

11

a``ess s]i] g]alih qabelxejn mill-familja, imbag]ad mill-Istat, mill-Knisja u

mill-korpi kostitwiti l-o]ra tal-pajji\.

2.1.3. Ilsien b’appell demokratiku

Billi matul l-istorja hu wa]du qatt ma kien asso`jat mal-]akkiem barrani

jew ma’ xi klassi pprivile[[jata, imma ntrefa’ minn po\izzjoni so`jali baxxa

g]al-livell ta’ lsien nazzjonali, il-Malti huwa l-uniku lsien f’Malta li g]andu

appell tassew demokratiku u jirrappre\enta l-mixja tal-poplu ta’ l-art lejn il-

progress. Dan il-fatt messu di[à [ie sfruttat a]jar mill-Istat fil-pro`ess

tad-demokratizzazzjoni tad-drittijiet ta`-`ittadin.

2.1.4. Il-[rie]i tal-]akma

G]al bosta sekli matul l-istorja tieg]u, il-Malti kellu jg]ix ma’ lsien ie]or

barrani, u kull wie]ed kien jaqdi l-funzjoni differenti tieg]u. Waqt li l-Malti

kien l-ilsien tal-kotra, li ]afna minnha ma kinitx taf ]liefu, l-ilsien barrani

kien jintu\a b]ala l-ilsien uffi`jali u tal-kultura. B’hekk il-Malti g]al \mien

twil t]alla barra mill-oqsma uffi`jali, intellettwali u xjentifi`i. L-effetti

ewlenin ta’ din il-limitazzjoni kienu tnejn u d-diwi tag]hom g]adu jista’

jin]ass sal-lum minkejja li l-Malti issa ilu iktar minn ]amsa u sittin sena li

]a postu b]ala l-ilsien nazzjonali tal-pajji\.

L-ewwelnett, waqt li \viluppa sewwa f’`erti oqsma tal-]ajja, il-Malti baqa’

limitat bis-s]i] fir-re[istri lingwisti`i li fihom ma da]alx u ma t]addimx.

Dan ifisser li g]andna quddiemna l-isfida li ni\viluppawh fl-oqsma kollha

tal-]ajja moderna jekk irridu li jkun tassew l-ilsien nazzjonali tag]na. It-

trawwim u l-promozzjoni tal-Malti g]andhom jinfirxu fl-oqsma intellettwali,

u fuq kollox f’dawk li f’mo]] il-Maltin igawdu presti[ju g]oli, b]all-oqsma

ta’ l-ekonomija, tan-negozju, tax-xjenza u tad-divertiment ta\-\g]a\ag].

B’hekk biss il-Malti jista’ jasal biex jeg]leb l-i\vanta[[ kbir li n[ema’ matul

sekli s]a] ta’ nuqqas ta’ \vilupp tieg]u.

It-tieni effett ta’ din is-sitwazzjoni jintrabat s]i] ma’ ta’ l-ewwel. Il-qag]da

\vanta[[ata tal-Malti ]dejn l-ilsien barrani u t-tbarrija tieg]u mill-oqsma

presti[ju\i tal-]ajja so`jali ma setg]ux ma jag]mlux ]sara kbira lill-

12

presti[ju tal-Malti f’mo]] il-Maltin infushom. Bosta imqar dawk li

j]obbu l-Malti kienu jbatu b’nuqqas ta’ fidu`ja fihom infushom u fi lsien

art twelidhom. It-t]abrik ta’ nies u g]aqdiet imdawlin, kif ukoll l-

indipendenza politika, g]enu mhux ftit biex jinkisbu s-sens ta’ sigurtà, il-

fidu`ja fina nfusna u l-apprezzament ta’ dak li hu tag]na, inklu\a l-lingwa.

Imma ]arsa madwarna turina li f’dan baqa’ ]afna xi jsir. A]na nemmnu li

l-Istat g]andu jkun minn ta’ quddiem biex, waqt li minn na]a jo]loq l-

opportunitajiet g]all-i\vilupp ta’ l-ilsien nazzjonali fl-oqsma tal-presti[ju,

min-na]a l-o]ra bil-pi\ uffi`jali u bi m[iba inekwivokabbli favur il-Malti,

f’Malta u barra, jg]in biex jixxejjen kull sens ta’ inferjorità li jista’ jkun

g]adu jitnikker fi m]u] xi w]ud. G]ax ir-reb]a ta’ l-ilsien nazzjonali hija

kisba li trid ti[[edded ta’ kuljum.

2.2. Is-sitwazzjoni bilingwi ta’ Malta

Dak kollu li g]edna dwar il-Malti b]ala l-ilsien nazzjonali g]andu

jitqieg]ed fil-kwadru usa’ tal-qag]da lingwistika ta’ Malta. G]ax, kif

fissirna di[à, il-Malti sa mit-tnissil tieg]u kellu jaqsam il-kamp tieg]u ma’

lsien ie]or, jew iktar. U hawn ukoll je]tie[ li ssir distinzjoni. Waqt li sa

`ertu \mien (nistg]u ng]idu sa qabel it-Tieni Gwerra Dinjija) kull ilsien

kien marbut ma’ taqsima tal-popolazzjoni, jekk mhux ukoll ma’ klassi

so`jali wa]da, illum nistg]u ng]idu li bid-demokratizzazzjoni tat-tag]lim il-

parti l-kbira tal-poplu Malti hija bilingwi, fis-sens li g]andha ]akma

[mielha fuq \ew[ ilsna, il-Malti u l-Ingli\. G]alhekk illum, g]all-ewwel

darba, il-kelliem Malti jista’ jag]\el jekk fit-ta]dit tieg]u jfissirx ru]u bil-

Malti jew bl-Ingli\. Din is-sitwazzjoni [dida hija riflessa tajjeb fil-

Kostituzzjoni ta’ Malta li fiha, barra li l-Malti huwa l-ilsien nazzjonali, insibu

wkoll li l-Malti u l-Ingli\ flimkien huma l-ilsna uffi`jali.

Jidhrilna li s-sitwazzjoni bilingwi ta’ Malta hija fit-teorija wa]da li toqrob

lejn l-ideali, u li l-Maltin g]andhom japprezzawha u jisfruttawha bis-s]i].

A]na poplu \g]ir bi lsien nazzjonali li ssawwar matul storja twila u li fih

tin[abar u tesprimi ru]ha l-identità tieg]u, u fl-istess ]in b’]akma tajba ta’

lsien li jg]aqqdu mad-dinja, ilsien internazzjonali mfittex u m]addem minn

bosta popli g]ax sar asso`jat mal-progress innifsu. Dan id-duwali\mu

huwa frott ta’ l-essenza ta’ artna: minn banda g\ira \g]ira u mkenna, mill-

13

o]ra pont ta’ g]aqda u `entru ta’ kuntatti mondjali; identità nazzjonali

rikka u ftu] u parte`ipazzjoni dejjem ikbar fil-kurrenti internazzjonali. Il-

muftie] g]al dawn i\-\ew[ dinjiet jew dimensjonijiet ta’ l-identità Maltija

qieg]ed f’idejna u g]andna nib\g]u g]alih.

Waqt li japprezza l-]tie[a li l-Malti b]ala lsien \g]ir ikollu l-kura u l-

]arsien mill-influssi esa[erati ta’ ilsna [gantin - ]tie[a li fl-a]]ar mill-

a]]ar i]ossu u jesprimu ta’ sikwit imqar popli ta’ l-Ewropa b’ilsna wisq

ikbar minn tag]na - il-Bord i]oss li kull tifsil g]al-lingwa f’Malta, g]all-Malti

kif ukoll g]all-Ingli\, ma jistax isir sewwa jekk ma jsirx fid-dawl ta’ din id-

dimensjoni bilingwi u l-missjoni doppja ta’ Malta. Jekk il-Kostituzzjoni - il-

[abra ta’ l-og]la xewqat tal-Maltin - tqieg]ed i\-\ew[ ilsna b]ala uffi`jali,

dan ifisser li t-tnejn g]andhom sehemhom fil-kors ta’ l-i\vilupp tas-so`jetàMaltija, kull wie]ed skond il-funzjoni tieg]u: il-Malti b]ala l-ilsien ta’ l-

identita' u tal-komunikazzjoni bejn il-Maltin, l-Ingli\ b]ala l-ilsien tal-

komunikazzjoni mad-dinja.

Dment li ji[i rrispettat ir-rwol ta’ kull wa]da mi\-\ew[ lingwi u jkunu

spelluti `ar il-funzjonijiet li jo]or[u minnhom, il-bilingwi\mu tag]na jkun

im]ares u jag]ti l-a]jar frott. U \-\ew[ ilsna ma jkunux f’konfront u

f’kompetizzjoni, imma id f’id - kull wa]da fil-limiti stabbiliti tag]ha - jg]inu

fl-edukazzjoni s]i]a ta\-\g]a\ag] tag]na u fit-trawwim ta’ nazzjon

f’sikktu, Malti u progressiv.

Huwa dnub li g]add imdaqqas ta’ Maltin imqar istruwiti iqisu l-

bilingwi\mu tag]na b]ala pi\ \ejjed li jtaqqal g]alxejn il-mo]] tari ta’ l-

ulied. U mhumiex ftit dawk li qed jag]\lu li dan il-“pi\” iwarrbuh u jag]\lu

li jkellmu ’l uliedhom bi lsien wie]ed. Tajjeb li nag]mluha `ara li studji u

testijiet re`enti f’partijiet diffe-renti tad-dinja1 wrew li l-edukazzjoni bilingwi

mhux talli ma ttellifx l-i\vilupp mentali tat-tfal, imma tista’ tg]inhom b’mod

li intellettwalment jag]tu ri\ultati a]jar minn s]abhom imtellg]in b’lingwa

1 Ara, pere\empju, (g]all-Kanada) E. Peal u W. Lambert, “The relation of bilingualism tointelligence” f’Psychological Monographs LXXVI/27:1-23, 1962, u S. Scott, “The relation ofdivergent thinking to bilingualism: cause or effect?” f’Research Report, McGill University, 1973;(g]all-Affrika t’Isfel) A. D. Ianco-Worrall, “Bilingualism and cognitive development” f’ChildDevelopment, 43:1390-1400, 1972; u (g]all-Istati Uniti) S. Ben-Zeev, “The influence ofbilingualism on cognitive strategy and cognition” f’Child Development, 48:1008-1018, 1977.

14

wa]da. Biex ma nsemmux ukoll li jkunu jippossedu \ew[ ilsna tajjeb,

waqt li l-o]rajn jista’ jkun li qatt ma jkollhom ]akma s]i]a ]lief fuq ilsien

wie]ed, dak li trawmu fih minn `kunithom.

G]alhekk fix-xog]ol tieg]u l-Bord \amm quddiem g]ajnejh il-funzjonijiet

ta\-\ew[ ilsna kif preskritti fil-Kostituzzjoni, u g]alkemm fassal g]all-Malti

kif kien mitlub, dan ipprova jag]mlu dejjem fid-dawl tas-sitwazzjoni

bilingwi kif [iet imfissra hawn fuq. U minn hawn jixtieq jag]mel appell

biex fid-diskussjoni pubblika ma nibqg]ux inqieg]du l-interessi ta’ lsien

kontra dawk ta’ l-ie]or. Fis-sewwa, a]na nemmnu li hemm biss l-

interessi tal-poplu Malti, wie]ed u indivi\, li jfissru ru]hom bi\-\ew[ ilsna

skond id-dimensjonijiet tieg]u, ta’ `ittadin ta’ art twelidu u tad-dinja.

2.3. Il-Malti fl-Ewropa

Din id-dimensjoni doppja ta`-`ittadin Malti bix-xieraq qed tispikka u ti[i

diskussa wisq iktar b]alissa, meta Malta qed tikkonsidra li tibni relazzjoni

iktar s]i]a ma’ komunita' ikbar ta’ pajji\i Ewropej. Din hija proposta li

g]andha bosta lati, fosthom il-lat politiku, li a]na m’g]andna l-ebda ]sieb

li nid]lu fihom. Hawnhekk qed nitkellmu fuq il-lingwa, u din il-proposta

qed ne\aminawha biss skond it-tag]rif li g]andna u mil-lat ta’ kif dan il-

pass importanti jista’ jolqot l-ilsien Malti. U qed niddiskutuha g]ax hija t-

triq li l-Gvern Malti qed jimxi fiha, u jaqbel li nkunu infurmati u jkollna

opinjoni dwarha, biex ma ji[rix li jekk tasal to]odna g]al g]arrieda.

Ma’ l-indipendenza tag]ha, Malta setg]et tapprofitta billi tissie]eb

f’organiz-zazzjonijiet dinjija bis-sa]]a tag]ha stess b]ala pajji\ sovran,

g]alkemm \g]ir. Imma, kif jg]id il-Malti, “Il-]uta \-\g]ira qatt ma kielet il-

kbira.” U `-`okon ta’ Malta, jekk m’g]adux theddida g]as-sovranita'

tag]ha, ma jistax ma jqig]edx is-sopravvivenza tal-kultura nazzjonali

f’`ertu periklu meta ti[i biex ting]aqad f’g]adajjar li fihom mhijiex ]lief

qatra \g]ira. Imma x’inhi l-qag]da tal-Malti fost l-ilsna ta’ l-Ewropa f’din l-

g]adira kbira?

Bosta mill-pajji\i ta’ l-Ewropa, barra mill-ilsien uffi`jali (jew nazzjonali)

tag]hom, g]andhom ukoll numru ta’ ilsna i\g]ar mitkellma f’daqstant

15

partijiet tal-pajji\. Dawn jissej]u “ilsna minoritarji” g]ax huma mitkellma

minn minoranza, \g]ira jew kbira, ta`-`ittadini u [eneralment

m’g]andhomx l-istatus ta’ ilsna uffi`jali. Dawn il-kelliema [ieli jkunu

ju\aw i\-\ew[ ilsna (l-ilsien nazzjonali u l-minoritarju) u [ieli jkunu jafu l-

ilsien minoritarju biss. Hekk insibu, fi Spanja ng]idu a]na, minoranza

Katalana ta’ madwar sitt miljun ru], li titkellem bl-Ispanjol u l-Katalan jew

bil-Katalan biss. I\da l-Malti f’dan is-sens mhuwiex ilsien minoritarju,

g]aliex huwa l-ilsien tal-ma[[oranza l-kbira ta`-`ittadini Maltin.

Fl-istess ]in, jibqa’ l-fatt li fil-kwadru vast ta’ madwar ]amsin lingwa

fl-Ewropa li tmintax minnhom huma mitkellma minn iktar minn g]axar

miljun ru] il-Malti, mitkellem biss minn terz ta’ miljun, huwa tassew

ilsien `kejken, u wisq i\g]ar minn bosta ilsna minoritarji.

Mela waqt li mhux ilsien minoritarju f’artu - fejn igawdi status s]i] ta’ lsien

uffi`jali u nazzjonali u hu mitkellem mill-kotra l-kbira - huwa lsien tassew

\g]ir ]dejn il-massa kbira ta’ kelliema Ewropej li ma jitkellmuhx. Imma,

mill-banda l-o]ra, l-istess jista’ jing]ad g]al tant ilsna nazzjonali Ewropej

(b]at-Taljan, il-Grieg u d-Dani\) li huma mitkellma f’arthom biss u,

g]alkemm kbar, b]alna mhumiex jaspiraw li jkunu fost l-aktar ilsna u\ati

fl-Unjoni Ewropea.

X’inhi s-sitwazzjoni ta’ l-ilsna fl-Unjoni Ewropea? Nistg]u ng]idu li, f’linja

[enerali, imma b’xi e``ezzjonijiet, il-lingwa uffi`jali ta’ kull pajji\ imsie]eb

hija awtomatikament lingwa uffi`jali (official language) ta’ l-UE. L-

e``ezzjonijiet huma l-Lussemburgu u l-Irlanda. F’dawn i\-\ew[ pajji\i,

wie]ed mill-ilsna uffi`jali dak li fil-fatt jista’ jitqies “nazzjonali” ma

ntg]a\ilx b]ala lingwa uffi`jali ta’ l-Unjoni Ewropea, u minfloku nsibu l-

lingwa/i uffi`jali l-o]ra.

Skond i`-`irkustanzi, lingwa uffi`jali ta’ l-UE tista’ wkoll ting]a\el b]ala

working language biex tintu\a f’laqg]at inqas formali g]all-

komunikazzjoni prattika fix-xog]ol ta’ kuljum. I\da sal-lum, il-lingwi li qed

jintu\aw b]ala working languages huma l-Ingli\, il-Fran`i\ u l-{ermani\.

Meta lingwa ting]a\el b]ala lingwa uffi`jali ta’ l-UE (a) jinkitbu biha

r-Regolamenti u d-dokumenti l-o]ra ta’ applikazzjoni [enerali, u (b) ji[i

ppubbli-kat biha l-Official Journal of the European Communities. Mill-

16

banda l-o]ra, il-Qorti tal-{ustizzja tistipula fir-regoli tal-pro`edura tag]ha

liema lingwa/i tintu\a/jintu\aw f’ka\i spe`ifi`i, u [eneralment tg]odd il-

lingwa ta’ min ikun qed itella’ l-ka\ b]ala l-lingwa uffi`jali tal-ka\.

Hija l-fehma tal-Bord li, b]ala pajji\ sovran, Malta m’g]andhiex ta``etta

inqas minn dak li ng]ata lill-membri l-o]ra ta’ l-Unjoni fejn tid]ol il-lingwa.

Fl-istess ]in, wie]ed g]andu jinnota dawn il-kundizzjonijiet partikolari tas-

sitwazzjoni Maltija.

a) F’Malta g]andna \ew[ ilsna uffi`jali.

b) Il-funzjoni marbuta ma’ dawn l-ilsna s’issa kienet ta’ lsien nazzjonali

g]all-komunikazzjoni bejn il-Maltin, u lsien ta’ komunikazzjoni

internazzjonali.

c) Minkejja li g]andna \ew[ ilsna uffi`jali, g]all-kotra l-kbira tal-Maltin il-

Malti huwa l-ilsien nattiv, g]alkemm bosta jafu jinqdew ukoll bl-Ingli\.

L-Ingli\ huwa l-ewwel lingwa ta’ per`entwal tassew \g]ir tal-

popolazzjoni. Dan jikkuntrasta mas-sitwazzjoni Irlandi\a, fejn il-

ma[[oranza l-kbira tal-poplu, madwar 95%, titkellem bl-Ingli\ biss u

madwar 5% bl-Irlandi\.

Meta jqis dawn i`-`irkustanzi kollha u l-fatt li kull ka\ jippre\enta sitwazzjoni

tieg]u partikolari u jista’ ji[i diskuss g]alih, il-Bord huwa tal-fehma li Malta

g]andha timmira g]al dawn il-kundizzjonijiet fit-talba tag]ha biex tissie]eb

fl-UE.

a) Il-Malti jkun ilsien uffi`jali ta’ l-UE;

b) Ir-Regolamenti u d-dokumenti l-o]ra ta’ applikazzjoni [enerali jinqalbu

g]all-Malti;

c) L-Official Journal of the European Communities ji[i ppubblikat bil-

Malti;

d) Meta `ittadin Malti jtella’ ka\ quddiem il-Qorti Ewropea tal-{ustizzja,

il-Malti jkun il-lingwa uffi`jali tal-ka\, sakemm dan i`-`ittadin ma jitlobx

li jkun mod ie]or.

17

2.4. Id f’id bil-kunfidenza

Ikollna ng]idu li, b’xorti ]a\ina, fejn tid]ol il-lingwa bosta drabi ma

jonqsux ukoll xi ideat estremisti. Ewlenija u komuni fosthom

g]alkemm armajn meg]luba di[à f’bosta pajji\i hija l-idea li g]andu

jkun hemm xi awtorità lingwistika severa, li xog]olha huwa li

kontinwament ti``ensura, jekk mhux ukoll tikkastiga u timmulta, lil min ma

ju\ax il-lingwa kif tistabbilixxi l-istess awtorità. I\da l-lingwa hija qabelxejn

tal-poplu li jitkellimha u li kien id-depo\itarju ewlieni tag]ha matul is-sekli

biex wassalhielna s]i]a u sabi]a kif nafuha. Madankollu, ftit tal-gwida u

ta’ l-g]ajnuna esperta jistg]u jg]inu mhux ftit biex ilsien il-poplu jisseddaq

u jissa]]a], l-aktar fi \mien meta l-i\vilupp tieg]u, forsi iktar milli f’idejn il-

poplu, qieg]ed f’idejn forzi o]ra b]alma huma l-medja.

2.4.1. Servizz ta’ g]ajnuna

Waqt li jifhem il-]tie[a tal-korrettezza u l-uniformita' fl-u\u ta’ l-idjoma u

l-ortografija Maltija, il-Bord huwa tal-fehma li l-a]jar triq ukoll jekk mhix

dejjem l-iqsar hija dik tal-perswa\joni u tas-servizz. Kien g]alhekk li

fl-istrut-tura ]aseb g]at-twaqqif ta’ Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i li

ja]dem biex il-kaw\a tal-Malti titfisser, titwassal u tixxerred b’metodi

moderni u effettivi. Meta qed jitkellem fuq struttura permanenti g]all-

i\vilupp tal-Malti, il-Bord qieg]ed jifhem struttura li l-mira tag]ha tkun li

tag]ti servizz ta’ g]ajnuna u parir espert, u li tiggwida u ddawwal it-triq lil

min, impenjat fil-qasam tax-xog]ol tieg]u, wisq drabi la g]andu l-]in u

lanqas it-t]ejjija akkademika me]tie[a biex f’xog]lu j]addem Malti tajjeb,

u [ieli jispi``a ma ju\ah xejn. Huma ]afna l-]addiema li jitolbu d-dawl u

t-tag]rif fejn tid]ol il-lingwa, u ]afna l-oqsma li g]adhom mhux ma]duma

fi lsienna. Minflok ma nkunu pronti naqb\u fuq min ji\balja forsi g]ax

ipprova ejjew noffru servizz li`-`ittadin li jserra]lu rasu mill-in`ertezza

fl-u\u u fil-kitba tal-Malti u li jurih kif mhemmx qasam wie]ed fil-]ajja li ma

jistax jissarraf sewwa bil-Malti meta jag]raf i]addmu sewwa.

18

2.4.2. }idma flimkien

G]elt ie]or li ta’ sikwit ibejjet fost dawk li huma m]e[[a g]all-Malti huwa

l-ispirtu ta’ tmerija, konfrontazzjoni u firda, kultant fuq ]wejje[ ta’

importanza relattivament \g]ira. Imqar il-]olqien ta’ dan il-Bord li fis-

sewwa kien ilu fil-]sieb u x-xewqa ta’ bosta g]all-bidu ]abat se jqajjem

xi lmenti u suspetti, li llum [ew fix-xejn. Kif g]edna iktar ’il fuq, g]alina l-

fatt li l-Istat qed juri li jrid jie]u bis-serjetà u minn jeddu il-kura tal-

lingwa nazzjonali huwa fatt po\ittiv u pass [did u og]la fir-reb]a ta’

lsienna. A]na rridu li l-Gvern ta’ Malta jikkommetti ru]u bil-fatti, bid-

dieher u b’impenn favur il-Malti. G]ax il-lingwa nazzjonali hija [id

pubbliku tal-komunita' u mhux intrapri\a privata, u jixirqilha l-appo[[ u l-

g]ajnuna tan[ibbli li jing]ataw oqsma o]ra li huma kkurati u \viluppati

b’serjetà u professjonalita' kbira mill-fondi pubbli`i.

Il-problemi u d-diffikultajiet ta’ l-i\vilupp li qed jiffa``ja l-Malti jitolbu minna

serjetà akbar. Jitolbu minna li naqbdu id f’id u ni[bdu ]abel wie]ed, g]ax

fil-g]aqda hemm is-sa]]a. G]alhekk, waqt li qed jg]addi dan ir-Rapport

lill-Ministru li talabhulu, il-Bord jixtieq jag]mel appell biex f’kull tifsil g]all-

Malti, u mhux inqas fl-istruttura proposta, l-g]aqdiet u l-korpi li ja]dmu

f’dan il-qasam ji[u mhux biss ikkonsultati imma involuti organikament,

kul]add skond is-sej]a u l-potenzjal tieg]u. B’hekk g]all-ewwel darba

jkollna pjan nazzjonali li fih kull g]aqda u so`jetà li sa issa qed ta]dem fl-

i\olament, tibda tiffunzjona id f’id ma’ l-o]rajn bi qlig] ikbar g]alina lkoll.

G]ax l-g]an tag]na huwa wie]ed u komuni. G]andna f’mo]]na l-

g]aqdiet volontarji li ja]dmu g]all-Malti, korpi akkademi`i b]ad-

Dipartiment tal-Malti u l-Istitut tal-Lingwistika fl-Università, u mhux inqas

individwi studju\i li qed jikkontribwixxu f’dan il-qasam. Mag]hom inqisu

wkoll bosta g]aqdiet li ja]dmu f’oqsma differenti imma li f’sens wiesa’

g]andhom l-istess g]an li jsa]]u s-sens ta’ identita' Maltija, b]alma huma

g]aqdiet ta’ l-istorja, il-[ografija, il-folklor, l-ambjent u l-[urnali\mu.

19

3. IL-PROPOSTI

3.0. Premessa

Il-Bord huwa tal-fehma li sa issa g]ad m’g]andniex stampa `ara tas-

sitwazzjoni tal-lingwa f’Malta. Dan jidher mill-fatt li bosta tag]rif dwar l-

u\u tal-Malti f’oqsma differenti tal-]ajja g]adu ma jinsabx kif jinsab f’pajji\i

o]ra fejn it-tifsil g]al-lingwa ilu jittie]ed bis-serjetà. Ng]idu a]na,

m’g]andniex statistika e\atta dwar kemm jinqara l-Malti ]dejn lingwi o]ra;

liema dipartimenti tal-gvern u liema organizzazzjonijiet mhux-governattivi

ju\aw il-Malti u liema l-Ingli\ fil-korrispondenza mal-klijenti; ma nafux jekk

l-ir[iel ju\awx il-Malti inqas min-nisa jew iktar; lanqas kemm huwa minnu

li `erti n]awi msej]a “tal-pepè” ju\aw il-Malti inqas minn ]addie]or.

Sa issa, kull min jikteb dwar il-Malti fl-isfond bilingwi tag]na jista’ jkun

imdawwal biss mill-fehmiet u l-impressjonijiet lingwisti`i tieg]u, u jista’

jkun sa]ansitra mog]mi mill-pre[udizzji so`jali. Fl-a]jar sitwazzjoni, jista’

jkun qed jistrie] fuq l-intwizzjoni li, imqar jekk tkun tajba, ma tkunx

ikkwantifikata. Barra minn dan, l-impressjonijiet l-aktar komuni jittie]du

minn dak li jinkiteb fil-gazzetti dwar il-lingwa, meta nafu li dawk li jiktbu fil-

gazzetti huma biss parti \g]ira ]afna mill-poplu kollu.

Kif intqal di[à, st]arri[ komprensiv u serju b]alma ne]tie[u qabel ma

nfasslu g]al-lingwa jie]u \-\mien u jiswa l-flus. U billi a]na, b]ala Bord

temporanju u li ja]dem bla ]las u bla ba[it, la kellna l-wie]ed u lanqas l-

ie]or, ]assejna li, biex inkunu prudenti u fl-a]]ar mill-a]]ar konsistenti,

ma g]andniex nippruvaw inteftfu f’oqsma partikolari u ng]idu dak li

n]ossu u na]sbu, la dan ix-xog]ol tista’ tag]mlu b’serjetà u b’e\attezza

ikbar dik l-istruttura li a]na stess qeg]din nissu[[erixxu t-twaqqif tag]ha.

U, g]all-inqas a]na, ma nkomplux in\idu mal-massa ta’ kitba u fehmiet

dwar il-Malti msejsa fuq it-tafal.

3.1. Il-Kunsill Nazzjonali ta’ l-Ilsien Malti

Biex l-i\vilupp u l-]arsien tal-lingwa Maltija b’mod effettiv ikunu ggarantiti,

il-Bord jemmen bis-s]i] li hemm ]tie[a ur[enti li titwaqqaf struttura

20

permanenti, li hawnhekk qed tissejja] Il-Kunsill Nazzjonali ta’ l-Ilsien

Malti. Dan is-su[[eriment huwa mseddaq mit-Termini ta’ Referenza li

bihom in]atar il-Bord mill-Ministru ta’ l-Edukazzjoni, li jispe`ifikaw li l-Bord

g]andu “j]ejji l-istruttura me]tie[a g]all-]arsien tal-Malti, anke permezz

ta’ le[i\lazzjoni.”

L-g]an ewlieni tal-Kunsill Nazzjonali g]andu jkun li, wara osservazzjoni

g]aqlija tal-qag]da ta’ l-ilsien Malti, ifassal politika lingwistika xierqa u

jara li tkun implimentata u osservata f’kull qasam tal-]ajja Maltija, g]all-

[id u l-i\vilupp ta’ l-ilsien nazzjonali.

Bil-fra\i “politika lingwistika” hawnhekk qed infissru korp ta’ linji ta’ gwida li

jinfluwenzaw l-im[iba lingwistika ta’ poplu. Din il-politika titfassal minn

min ikun kompetenti fl-istudju tal-lingwa u titwettaq bil-konferma ta’ l-

awtoritajiet statali, imma f’pajji\ demokratiku tkun ibba\ata fuq dak li l-

poplu stess ikun jixtieq, jemmen u jaspira g]alih.

Kull sena l-Kumitat E\ekuttiv g]andu jippre\enta lill-Ministru ta’ l-

Edukazzjoni Rapport Amministrattiv dwar il-]idma li tkun twettqet u kif din

tintrabat mal-pjanijiet fit-tul tal-Kunsill Nazzjonali.

Fix-xog]ol tieg]u ta’ tifsil, il-Kunsill Nazzjonali g]andu jfittex li jivvaluta u

jikkoordina l-]idma ta’ kull min hu impenjat f’dan il-qasam, kemm

g]aqdiet kif ukoll individwi, b’mod li kull wie]ed isib postu fil-politika u fl-

istruttura tal-Kunsill Nazzjonali ming]ajr ma j`edi xejn mill-identita' u s-

sej]a tieg]u. Il-Kunsill Nazzjonali g]andu jkun l-element li jg]aqqad

flimkien l-interessi kollha tal-Malti u jindirizzahom lejn is-su``ess.

G]alhekk g]andu jfittex li jo]loq opportunitajiet [odda ta’ kooperazzjoni

bejn kull min hu impenjat favur l-ilsien nazzjonali.

Waqt li l-Kunsill Nazzjonali jkun so`jetà li tgawdi sa]]a legali, fl-a[ir

tieg]u g]andu jag]mel ]iltu qabelxejn biex jg]in u jistimula l-]idma

me]tie[a, u biex jikkonvin`i aktar milli ji``ensura. G]andu jkun jixbah lil

dak il-missier li, g]alkemm g]andu l-awtorità me]tie[a biex jikkastiga,

jippreferi jsolvi l-problemi billi jiddjaloga ma’ wliedu u jtihom l-appo[[

me]tie[. Sa issa forsi konna iktar b]al dak l-ie]or li dejjem jisbel u

21

jg]ajjat, imma li qajla huwa obdut u rrispettat minn uliedu, g]ax ma

g]arafx jifhimhom u jaqsam mag]hom il-problemi tag]hom.2

Lilhemm mis-sa]]a legali, is-sa]]a tal-Kunsill Nazzjonali trid ti[i mis-

serjetà tas-servizz tieg]u u mill-fidu`ja li jispira fost il-poplu. Huwa

g]alhekk li l-Bord qed jissu[[erixxi struttura li tkun permanenti, tassew

professjonali, u m]allsa mill-fondi pubbli`i, biex tibqa’ responsabbli lejn il-

poplu li f’kull mument ikun jista’ jitlob sodisfazzjon u rendikont tal-]idma

tieg]u. G]ax l-ilsien nazzjonali huwa [id komuni li l-poplu g]andu jkollu

d-dritt u l-mezzi biex ji\gura \-\amma u t-t]addim tajjeb tieg]u.

L-istruttura tal-Kunsill Nazzjonali tkun artikolata f’g]add ta’ korpi li ja]dmu

fi ]danu, li jkun kbir bi\\ejjed biex jippermetti l-i\vilupp separat tal-frieg]i

differenti, imma \g]ir bi\\ejjed biex jibqa’ jiggarantixxi l-kuntatt organiku

tal-korpi differenti bejniethom u l-kontroll tag]hom mill-Kunsill Nazzjonali.

B’hekk jibqg]u frieg]i differenti ta’ si[ra wa]da, u spirtu wie]ed.

Il-Kunsill Nazzjonali jkun ta]t il-patro`inju tal-President tar-Repubblika.

Fil-qosor, il-Kunsill Nazzjonali jartikola ru]u f’dawn il-frieg]i ewlenin: 3

a) Il-Kumitat E\ekuttiv;

b) Il-Kummissjoni Teknika (bil-Kumitati tag]ha);

c) Is-Segretarjat (bl-Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i);

d) Ir-Rappre\entanzi ta’ l-Oqsma tal-}ajja.

Fil-pa[na ta’ wara wie]ed isib rappre\entazzjoni grafika ta’ l-istruttura

ssu[[erita.

2 F’dan l-ispirtu, il-Bord ]aseb li motto tajjeb g]all-Kunsill Nazzjonali jista’ jkun Bil-Kelma t-Tajba, u g]alhekk jixtieq jissu[[erih lil min, jekk Alla jrid, ikun fil-Kunsill Nazzjonali. Dan il-kliem]afif, filwaqt li jag]ti l-idea ta’ korrettezza u reqqa fl-g]a\la tal-kelma, fl-istess ]in huwa idjomakomuni li tfisser bl-a]jar mod l-attitudni ta’ konvin`iment li g]andha tnebba] u ddawwal l-im[ibatal-Kunsill Nazzjonali.

3 Il-Bord fittex li l-ismijiet li qed jing]ataw lill-frieg]i tal-Kunsill Nazzjonali, kif ukoll lill-KunsillNazzjonali nnifsu, ikunu jaqblu man-nomenklatura li normalment tintu\a g]al korpi u entitajietsimili fis-servizz pubbliku Malti, u li jin\ammu kemm il-[erarkija stabbilita bejniethom, kif ukoll il-korrispondenza tar-rwoli u l-funzjonijiet ma’ dawk ta’ korpi paralleli f’oqsma o]ra. Dan g]andujiffa`ilita u j]affef l-integrazzjoni ta’ din l-istruttura [dida fi ]dan l-organi ta’ l-Istat.

3.

•

Il-

•

Il-

zj

Ils

22

1.1. Il-Kumitat E\ekuttiv

X’inhu

Kumitat E\ekuttiv huwa l-id e\ekuttiva tal-Kunsill Nazzjonali.

Kif inhu kompost

Kumitat E\ekuttiv huwa mag]mul minn rappre\entanti ta’ l-aktar istituz-

onijiet volontarji jew mhumiex li huma impenjati fil-]idma favur l-

ien Malti jew jinfluwenzawh b’kitbiethom.

IL-KUNSILL NAZZJONALITA’ L-ILSIEN MALTI

(Kumitat E\ekuttiv ta’ 10 rappre\entanti ta’ l- istituzzjonijiet tal-Malti)

KUMMISSJONI TEKNIKA(7 membriesperti)

+Kumitat g]at-Terminolo[ija u t-TraduzzjoniKumitat g]all-Istampa u x-XandirKumitat g]at-Tag]lim tal-MaltiKumitat g]ar-Ri`erkaLingwistikaKumitat g]al-LetteraturaKumitat g]all-I\viluppInformatiku

L-OQSMA TAL-}AJJA(g]add ta’ NukleiRappre\entattivi mill-Oqsmadifferenti, b]almahuma:)

STAMPA XANDIR EDUKAZZJONI ~IVIL KUMMER~ QRATI

KNISJA PUBBLIKATURI EMIGRANTI NGO’S KUNSILLI LIBRERIJI

I L - P O P L U

SEGRETARJAT(Uffi`jalAmministrattiv )

UFF. RELAZZ. PUBBL.(Uffi`jalRelazzjonijiet

Pubbli`i)

Rappre\entazzjoni grafika ta’ l-istruttura ssu[[erita, li turi l-frieg]i ewlenin tal-KunsillNazzjonali u r-rabtiet ta’ bejniethom.

23

Il-Kumitat E\ekuttiv jikkonsisti f’10 membri bil-vot, li w]ud minnhom iservuex ufficio u o]rajn jin]atru mill-Ministru ta’ l-Edukazzjoni minn fost il-persuni rrakkomandati mill-Akkademja tal-Malti u mid-Dipartiment tal-Malti fl-Università. Il-Kumitat E\ekuttiv jinkludi wkoll 2 membri o]ra blavot.Il-membri tal-Kumitat E\ekuttiv huma:

President4 (figura stabbilita fl-istudju tal-Malti; ma]tura mill-Ministru ta’ l-Edukazzjoni minn fost il-persunirrakkomandati mill-Akkademja tal-Malti u mid-Dipartimenttal-Malti fl-Università; part-time)

Kap E\ekuttiv (persuna b’kompetenza fl-ippjanar lingwistiku ub’]ila amministrattiva; ma]tura mill-Ministru ta’ l-Edukazzjoni fuq ir-rakkomandazzjoni tal-President tal-Kunsill Nazzjonali; full-time)

Segretarju (l-Uffi`jal Amministrattiv tas-Segretarjat; persunabil-kompetenzi normali tas-servizz `ivili; ma]tura mill-Kumitat E\ekuttiv b’sej]a pubblika; full-time), bla vot

Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i (persuna b’kompetenzaprofessjonali fir-relazzjonijiet pubbli`i; ma]tura mill-KumitatE\ekuttiv b’sej]a pubblika; full-time), bla vot

|ew[ Kapijiet ta’ \ew[ Kumitati tal-Kummissjoni Teknika(ma]tura g]al sentejn b’rotazzjoni li ma ti[[eddidx)

L-Uffi`jal Edukattiv tal-Malti fid-Dipartiment ta’ l-Edukazzjoni

Rappre\entant tad-Dipartiment tal-Malti fl-Università

Rappre\entant ta’ l-Istitut tal-Lingwistika

Rappre\entant ta’ l-Akkademja tal-Malti

Rappre\entant ta’ l-g]aqdiet tal-Malti (ma]tur b’elezzjoni fost l-g]aqdiet tal-Malti formalment kostitwiti)

4 Il-Bord jidhirlu li, min]abba li l-persuna li tista’ tinstab biex tie]u l-uffi``ju ta’ President tal-Kunsill Nazzjonali x’aktarx tkun di[à impenjata ]afna f’xog]lijiet o]ra, jista’ ma jkunx possibblig]aliha li t]alli kollox u ta``etta xog]ol full-time mal-Kunsill Nazzjonali, avolja dan ikun l-ideali.G]alhekk, il-Bord qed jippre\enta l-alternattiva g]al dan, billi jaqsam il-pi\ bejn President li jkunikopri l-funzjoni uffi`jali u jkollu onorarju, u Kap E\ekuttiv full-time li fuqu jaqa’ l-pi\ il-kbir tax-xog]ol effettiv.

24

Rappre\entant tal-Press Club (Malta)

• Kif jintrabat mal-frieg]i l-o]ra

Il-Kumitat E\ekuttiv huwa l-og]la korp tal-Kunsill Nazzjonali u l-organu

e\ekuttiv tieg]u. G]aldaqstant, il-frieg]i l-o]ra kollha huma su[[etti

g]ad-de`i\jonijiet tal-Kumitat E\ekuttiv. I\da f’de`i\jonijiet li jkunu ta’

natura lingwistika teknika, il-Kumitat E\ekuttiv ma jistax ja[ixxi bl-

inizjattiva tieg]u, imma jiddelibera biss fuq l-implimentazzjoni ta’

de`i\jonijiet ta’ politika lingwistika li jkunu tqieg]du quddiemu mill-

Kummissjoni Teknika.

• X’inhu xog]lu

Xog]ol il-Kumitat E\ekuttiv huwa li jara li l-politika lingwistika de`i\a mill-

Kummissjoni Teknika titqieg]ed fil-prattika, permezz ta’ provedimenti

u/jew le[i\lazzjoni li ji\guraw l-implimentazzjoni effettiva u fidila tag]ha.

Bil-g]ajnuna ta’ l-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i, il-Kumitat E\ekuttiv

irid ifittex l-a]jar modi biex il-politika til]aq l-g]an tag]ha b’mod effettiv, u

jimmonitorja l-andament tal-provedimenti me]uda. Fejn il-provedimenti

ma jkunux osservati, il-Kumitat E\ekuttiv g]andu ji[bed l-attenzjoni ta’

min ikun qed iwettaq dan in-nuqqas u, jekk ikun je]tie[, ta’ l-awtoritajiet, u

jara li tittie]ed azzjoni.

Xog]ol importanti tal-Kumitat E\ekuttiv huwa li, meg]jun mill-Uffi``ju

g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i, jivvaluta u jikkoordina x-xog]ol li di[à qed isir

minn g]aqdiet u individwi, irawwem atmosfera ta’ kooperazzjoni fuq pjan

miftiehem u ji[bed l-attenzjoni ta’ kull min jista’ jikkontribwixxi fl-i\vilupp

tal-Malti g]all-]idma li tkun me]tie[a biex titwettaq il-politika lingwistika.

Fejn ikun jin]tie[, jista’ wkoll jikkommissjona x-xog]ol li jrid isir.

Meg]jun mill-Uffi`jal Amministrattiv tas-Segretarjat, il-Kunsill Nazzjonali

g]andu jfittex ri\orsi finanzjarji li jistg]u jin[abru minn barra jew lokalment

biex ikun jista’ jsa]]a] l-attività tieg]u, u b’mod spe`jali dawk ir-ri\orsi li

di[à huma a``essibbli minn organizzazzjonijiet internazzjonali kbar g]al

skopijiet ta’ ri`erka, promozzjoni ta’ l-ilsna \-\g]ar u pro[etti o]ra ta’ bdil

ta’ ri\orsi umani.

25

G]al ]idma ta’ ri`erka me]tie[a mill-Kummissjoni Teknika (b]al st]arri[ u

kwestjonarji), il-Kunsill Nazzjonali g]andu jfittex li jutilizza r-ri\orsi umani

kollha li di[à je\istu billi j]ajjarhom u jindirizzahom g]all-pjan tieg]u.

G]andna f’mo]]na, ng]idu a]na:

a) il-kollaborazzjoni ma’ l-Uffi``ju ta’ l-Istatistika;

b) il-kollaborazzjoni ma’ l-g]aqdiet tal-Malti u l-Università;

c) l-u\u tat-te\ijiet, dissertazzjonijiet u pro[etti fil-livell terzjarju;

d) l-u\u tax-xog]ol tas-sajf ta’ l-istudenti universitarji.

Biex tg]addi, kull de`i\joni tal-Kumitat E\ekuttiv irid ikollha l-vot favur ta’

tnejn minn tlieta (2/3) tal-membri. F’ka\ ta’ parità, il-President g]andu

ju\a l-vot de`i\iv.

3.1.2. Il-Kummissjoni Teknika

• X’inhi

F’kull de`i\joni ta’ natura xjentifika, il-Kummissjoni Teknika hija l-organu

suprem tal-Kunsill Nazzjonali ta’ l-Ilsien Malti. Il-Kummissjoni Teknika

hija l-korp responsabbli mit-tifsil tal-politika lingwistika.

Il-Kummissjoni Teknika g]andha poteri konsultattivi imma mhux

e\ekuttivi, g]alhekk id-de`i\jonijiet tekni`i tag]ha jitqieg]du quddiem il-

Kumitat E\ekuttiv g]all-implimentazzjoni tag]hom.

• Kif inhi komposta

Il-Kummissjoni Teknika hija mag]mula minn:

Chairman (li jkun il-Kap E\ekuttiv)

Segretarju (l-Uffi`jal Amministrattiv tas-Segretarjat), bla vot

Il-Kapijiet tal-Kumitati Tekni`i kollha li jkunu mwaqqfa

(NB. Fil-pre\ent il-Bord qed jissu[[erixxi 6 Kumitati.)

26

Il-membri kollha tal-Kummissjoni Teknika g]andhom ikunu persuni li

jkunu ddistingwew ru]hom fl-istudju ta’ l-ilsien Malti, tal-letteratura Maltija

jew ta’ xi aspett ie]or marbut mag]hom, permezz ta’ kwalifiki akkademi`i

g]oljin, ri`erka u pubblikazzjonijiet. Dan ma hux mitlub fil-ka\ ta’ l-Uffi`jal

Amministrattiv.

Il-Kapijiet tad-diversi Kumitati Tekni`i, safejn ikun possibbli, g]andhom

ikunu spe`jalizzaw fil-qasam tal-Kumitat li jkunu jmexxu. Dawn jin]atru

mill-Ministru ta’ l-Edukazzjoni minn fost in-nies li g]andhom dawn il-

kwalifiki u li jkunu [ew irrakkomandati mid-Dipartiment tal-Malti fl-

Università u mill-Akkademja tal-Malti.

Id-de`i\jonijiet tal-Kummissjoni Teknika je]tie[u l-vot favur ta’ 2/3 tal-

membri. Is-Segretarju ma jkollux vot. F’ka\ ta’ parità, il-President

g]andu ju\a l-vot de`i\iv.

• Kif tintrabat mal-frieg]i l-o]ra

B]ala l-organu espert fil-kwistjonijiet lingwisti`i, il-Kummissjoni Teknika

qieg]da fil-qalba tal-Kunsill Nazzjonali u g]andha kuntatt mill-qrib

prattikament mal-frieg]i l-o]rajn kollha tieg]u.

Ming]and ir-Rappre\entanzi ta’ l-Oqsma tal-}ajja, il-Kummissjoni

Teknika tir`ievi d-diffikultajiet u r-reazzjonijiet li jkunu l-materja prima

g]ad-diskussjoni.

Lill-Kumitat E\ekuttiv il-Kummissjoni Teknika trid tg]addilu d-de`i\jonijiet

esperti tag]ha li jifformaw il-politika lingwistika, biex dan imbag]ad

jiddelibera fuq l-implimentazzjoni tag]hom. I\da fix-xog]ol u d-

de`i\jonijiet tag]ha, il-Kummissjoni Teknika hija indipendenti u awtonoma

g]alkollox, u m’g]andha ssir l-ebda tip ta’ pressjoni jew influwenza fuqha.

Hija marbuta wkoll mill-qrib mas-Segretarjat u ma’ l-Uffi``ju tar-

Relazzjonijiet Pubbli`i, li huma responsabbli g]at-tmexxija ta’ kuljum ta’ l-

istruttura kollha u l-kuntatti immedjati tal-Kunsill Nazzjonali mal-pubbliku.

27

• X’inhu xog]olha

B’mod [enerali, il-]idma ewlenija tal-Kummissjoni Teknika tartikola ru]ha

fi tliet stadji, ji[ifieri li:

a) tosserva, tanalizza u ti\en il-qag]da ta’ l-ilsien Malti fid-dawl tas-

sitwazzjoni lingwistika ta’ Malta; dan g]andu jkun pro`ess kontinwu,

g]alkemm l-ikbar xog]ol g]andu jkun fil-bidu, ladarba s-sitwazzjoni reali

g]adha mhix mag]rufa;

b) tfassal u ti\viluppa politika lingwistika g]all-ilsien Malti, kemm fil-linji

[enerali kif ukoll f’oqsma spe`ifi`i, li tista’ tkun tinkludi mezzi legali

skond il-b\onn, u tg]addiha lill-Kumitat E\ekuttiv g]all-

implimentazzjoni;

c) minn \mien g]al \mien ti\en l-andament tal-politika billi tqabbel il-miri

mfassla mar-ri\ultati miksuba, u tag]mel it-tibdil me]tie[ fil-politika

ori[inali.

Il-Kummissjoni Teknika g]andha tfassal Pjan ta’ |vilupp li jkun jinfirex fuq

tlieta jew erba’ snin, u li jkun fih serje ta’ miri u skadenzi li jridu ji[u

osservati, u li jservu ta’ verifika g]ax-xog]ol li g]andu jsir minn \mien

g]al \mien.

Il-Bord hu tal-fehma li g]all-bidu dan il-Pjan ta’ |vilupp g]andu jinkludi:

a) fa\i ta’ inventarju, li fiha ssir anali\i tas-sitwazzjoni (li fis-sewwa

g]andu jkun pro`ess li jkompli), li g]andha ti[[enera:

b) fa\i ta’ diskussjoni dwar is-sejbiet ta’ l-inventarju, li minnha tibda

ti``ara ru]ha l-politika lingwistika, u li g]alhekk twassal g]al:

c) fa\i ta’ de`i\joni, li tiffissa l-politika lingwistika permezz ta’ sett ta’ linji

ta’ m[iba li mbag]ad jg]addu g]and il-Kunsill Nazzjonali u li

g]andhom idawlu lill-Kumitati Tekni`i fl-g]a\liet tag]hom.

Il-Kummissjoni Teknika g]andha to]loq u \\omm kuntatti regolari u

frekwenti ma’ organizzazzjonijiet internazzjonali li ja]dmu fl-istess

direzzjoni u ma’ g]aqdiet nazzjonali li qed jiffa``jaw sitwazzjonijiet simili

28

jew paralleli f’pajji\i o]ra, u mag]hom tistabbilixxi bdil ta’ ideat, esperjenzi

u ri\orsi.

G]andha wkoll ti\gura li tkun qed isse]] maturazzjoni fl-istudju dwar

il-pjanifikazzjoni lingwistika, mhux biss b’korsijiet addattati fl-edukazzjoni

g]olja, imma wkoll permezz ta’ boro\ ta’ studju barra lil \g]a\ag]

promettenti, \jarat ta’ pjanifikaturi barranin u l-]olqien ta’ librerija

spe`jalizzata dwar is-su[[ett.

Il-Kummissjoni Teknika g]andha tiltaqa’ regolarment u sikwit, g]ax ]afna

mix-xog]ol effettiv tal-Kunsill Nazzjonali irid jibda minnha. Dan jg]odd

aktar u aktar g]all-ewwel perijodu min]abba li g]ad baqa’ ]afna xi jsir

sempli`iment biex insiru nafu x’inhi s-sitwazzjoni lingwistika reali ta’

Malta.

Fi kwistjonijiet lingwisti`i ta’ natura [enerali, il-Kummissjoni Teknika

tiddiskuti u tidde`iedi b]ala korp wie]ed s]i]. Imma fid-diskussjoni ta’

kwistjonijiet ta’ natura lingwistika spe`jalizzata, il-Kummissjoni Teknika

ta]dem permezz ta’ Kumitati Tekni`i.

3.1.3. Il-Kumitati Tekni`i

Il-Bord huwa tal-fehma li b]alissa hemm b\onn sitt Kumitati Tekni`i g]al

daqstant oqsma spe`jalizzati ta’ importanza spe`jali:

a) Kumitat g]at-Terminolo[ija u t-Traduzzjoni;

b) Kumitat g]all-Istampa u x-Xandir;

c) Kumitat g]at-Tag]lim tal-Malti;

d) Kumitat g]ar-Ri`erka Lingwistika;

e) Kumitat g]al-Letteratura;

f) Kumitat g]all-I\vilupp Informatiku.

Madankollu, il-Kummissjoni Teknika tista’ tissu[[erixxi lill-Kunsill

Nazzjonali tnaqqis minn dawn il-Kumitati jew \ieda mag]hom skond il-

]tie[a. F’dan il-ka\, in-numru tal-membri tal-Kummissjoni Teknika jonqos

jew ji\died akkont.

29

• X’inhuma

Il-Kumitati Tekni`i huma gruppi ta’ ]idma spe`jalizzata fejn ti[i diskussa

l-politika lingwistika li g]andha ti[i adottata f’qasam partikolari.

• Kif inhuma komposti

Tipikament, kull Kumitat ikun mag]mul minn erba’ persuni:

Il-Kap (lingwista spe`jalizzat fil-qasam partikolari)

Membru (lingwista)

2 Membri (2 mir-rappre\entanti ta’ l-Oqsma tal-}ajja, skond il-b\onn)

I\da ma’ l-erba’ membri statutorji jistg]u ji\diedu membri o]ra ko-optjati

mill-Kumitat skond il-]tie[a. B’hekk, f’kull kwistjoni li jiddiskuti, il-Kumitat

ikun jista’ jiddawwal bil-fehmiet u l-esperjenza ta’ l-aktar nies kompetenti.

L-erba’ membri statutorji biss g]andhom dritt g]all-vot.

Kif di[à ntqal, il-Kap ta’ kull Kumitat Tekniku jin]atar mill-Ministru ta’

l-Edukazzjoni minn fost persuni kkwalifikati rrakkomandati mid-

Dipartiment tal-Malti fl-Università u mill-Akkademja tal-Malti. Il-Kap

imbag]ad jag]\el membri o]ra kompetenti (lingwista u \ew[ prattikanti),

u jg]addi isimhom lill-Kummissjoni Teknika biex tikkonfermahom. Il-]atra

tal-membri kollha tal-Kumitati Tekni`i tkun g]al perijodu ta’ sentejn, imma

din tkun tista’ ti[[edded.

De`i\joni ta’ Kumitat te]tie[ il-kunsens ta’ mill-anqas 3/4 tal-membri.

Kull de`i\joni ta’ Kumitat trid titwassal fi ]dan il-Kummissjoni Teknika, li

mbag]ad tiddelibera dwarha fid-dawl tas-sejbiet u tal-parir tal-Kumitat

ikkon`ernat.

• Kif jintrabtu mal-frieg]i l-o]ra

B]ala l-frieg]i spe`jalizzati tal-Kummissjoni Teknika, il-Kumitati Tekni`i

jaqg]u direttament ta]tha u xog]olhom mhux ]lief il-kontinwazzjoni tax-

xog]ol tag]ha. Id-de`i\jonijiet li jie]du huma jitpo[[ew quddiem il-

Kummissjoni Teknika b]ala parir espert, u l-Kummissjoni Teknika

30

tiddelibera u tidde`iedi dwarhom. Min-na]a l-o]ra, il-Kumitati j\ommu

g]all-Kummissjoni Teknika l-kuntatt dirett ma’ l-Oqsma tal-}ajja, g]ax

ming]andhom jir`ievu d-diffikultajiet u r-rispons li huma essenzjali ]afna

g]all-andament tax-xog]ol tag]hom.

• X’inhu xog]olhom

Il-Kumitat Tekniku huwa kumitat ta’ pjanifikazzjoni, u g]alhekk xog]lu

huwa li josserva l-qag]da ta’ l-ilsien Malti, jiddiskuti l-mi\uri me]tie[a

g]all-i\vilupp tieg]u u b’hekk jispelli l-politika lingwistika tal-Kummissjoni

Teknika fil-qasam partikolari tieg]u. F’dan is-sens, xog]lu huwa mera

tax-xog]ol tal-Kummissjoni Teknika imma f’qasam partikolari. Irid ukoll

jag]ti l-fehma tieg]u lill-Kummissjoni Teknika dwar kwistjonijiet marbuta

mal-qasam partikolari, u jiddiskuti l-problemi u d-diffikultajiet li jaslu

g]andu mill-Qasam tal-}ajja biex jag]ti twe[iba fil-]in. G]alhekk, sehmu

normalment mhuwiex li jinvolvi ru]u fix-xog]ol prattiku li l-i\vilupp tal-

politika lingwistika jista’ jitlob.

Madanakollu, jista’ jkun hemm ka\i meta s-sitwazzjoni titlob hekk. F’ka\i

b]al dawn, il-Kumitat g]andu j\omm ir-rwol deskritt tieg]u, u jg]addi dan

ix-xog]ol lil sottokumitati ma]luqa minnu.5

Il-Kummissjoni Teknika tista’ tg]addi lill-Kumitati Tekni`i punti li tkun

tixtieq opinjoni dwarhom, u l-Kumitati Tekni`i jridu jaslu biex jag]tuha din

l-opinjoni fil-]in. Imma l-Kumitati Tekni`i jistg]u huma stess, bil-kunsens

tal-Kummis-sjoni Teknika, jie]du l-inizjattiva biex jiddiskutu kwistjonijiet li,

fil-fehma esperta tag]hom, ikunu je]tie[u diskussjoni.

Dan li [ej huwa biss indikazzjoni ta’ xi funzjonijiet li jistg]u jaqdu l-

Kumitati Tekni`i. M’g]andniex xi ng]idu, meta l-Kummissjoni Teknika

tkun tiffunzjona, tkun tista’ tistabbilixxi b’mod iktar pre`i\ il-funzjonijiet u l-

pi\ tal-Kumitati, li jista’ jkun i\g]ar jew ikbar minn dak li huwa deskritt

hawnhekk.

mmm

5 Hawn g]andna f’mo]]na l-e\empju tal-Kumitat tat-Terminolo[ija u t-Traduzzjoni, fejn jidher lil-g]a\la tat-terminolo[ija addattata g]ad-diversi oqsma tal-]ajja trid tin]adem bilforsf’sottokumitati, kemm min]abba l-volum kbir tax-xog]ol li tinvolvi kif ukoll min]abba l-fatt li l-g]a\la tat-terminolo[ija hija marbuta mill-qrib mat-tip ta’ politika lingwistika mag]\ula ug]alhekk jaqbel li tibqa’ qrib l-g]ajn ta’ din il-politika.

31

3.1.3.1. Il-Kumitat g]at-Terminolo[ija u t-Traduzzjoni

Xog]ol il-Kumitat g]at-Terminolo[ija u t-Traduzzjoni huwa li:

a) ji[bor u jippre\enta t-terminolo[ija Maltija li tintu\a fl-oqsma differenti

tal-]ajja, billi ja]dem id f’id ma’ l-esperti f’kull qasam;

b) ji\viluppa t-terminolo[ija me]tie[a g]al ideat u sejbiet [odda permezz

tal-metodi possibbli skond ix-xejra tal-lingwa u l-gosti tal-kelliema;

c) jippubblika l-korp ta’ terminolo[ija mi[bura u \viluppata f’sensiliet ta’

glossarji tekni`i spe`jalizzati marbuta ma’ kull qasam, u jxerridhom

fost l-individwi/g]aqdiet involuti f’dak il-qasam;

d) jo]loq u jtella’ Il-Bank tal-Kelma Maltija fuq l-Internet, li permezz tieg]u

kul]add ikun jista’ jfittex it-terminolo[ija li jixtieq malli je]tie[ha;

e) jorganizza, jew jara li jkunu organizzati, korsijiet li fihom il-]addiema ta’

oqsma partikulari (l-aktar ix-xandara) ji[u meg]juna jeg]lbu

diffikultajiet komuni li jiltaqg]u mag]hom fix-xog]ol u jitwe[bulhom il-

mistoqsijiet tag]hom;

f) jorganizza, jew jara li jkunu organizzati, korsijiet professjonali fis-

seng]a tat-traduzzjoni, u li dawk li jtemmuhom b’su``ess jie]du

`ertifikat ta’ ]ila.

3.1.3.2. Il-Kumitat g]all-Istampa u x-Xandir

Xog]ol il-Kumitat g]all-Istampa u x-Xandir huwa li, id f’id ma’ l-Awtoritàtax-Xandir u l-Press Club, ji\gura li jintla]aq standard g]oli fl-u\u tal-

lingwa Maltija mitkellma u miktuba fil-mezzi ta’ komunikazzjoni, u li jg]in

lill-]addiema involuti biex dan l-istandard jinkiseb u jin\amm b’mod

effettiv u fl-iqsar \mien. Dawn il-miri prin`ipali l-Kumitat jista’ jil]aqhom

billi:

a) i]abrek biex il-presti[ju tal-lingwa nazzjonali jin\amm s]i], anzi

jissa]]a] fil-mezzi tax-xandir, b’]inijiet adegwati ta’ xandir bil-Malti, bl-

u\u s]i] tal-Malti (ming]ajr l-ind]il \ejjed ta’ interventi b’lingwi o]ra) fil-

programmi u fl-a]barijiet bil-Malti, u bl-u\u xieraq tal-lingwa Maltija bil-

kelma u bil-kitba mill-[urnalisti u x-xandara;

32

b) id f’id mal-Kumitat g]at-Terminolo[ija u t-Traduzzjoni ja]dem biex

tinstab u ti[i stabbilita t-terminolo[ija me]tie[a f’dan il-qasam, u dan

b’sistema effettiva u rapida, kif jitlob ir-ritmu tax-xog]ol;

c) jikkompila u jistampa din it-terminolo[ija tax-Xandir, l-ewwel f’fuljetti li

jitqassmu immedjatament lid-djar tax-xandir b]ala gwida prattika u

standard ta’ l-u\u, u mbag]ad fi ktejjeb ta’ referenza g]al kull sena,

b’mod li gradwalment u b’mod ma]sub jinbena l-vokabolarju ta’ dan il-

qasam tant importanti fl-i\vilupp tal-lingwa;

d) ja]dem biex tintla]aq standardizzazzjoni f’bosta forom komuni fix-

xandir li sa issa qed jo]olqu konfu\joni, b]alma huma: il-forom ta’ l-

ismijiet barranin, il-forom tal-lokalitajiet Maltin, it-tbassir tat-temp u r-

rapporti finanzjarji;

e) ji\gura li l-g]ajnuniet lingwisti`i hekk ma]duma jitpo[[ew on-line fis-sit

tal-Kunsill Nazzjonali, biex kull xandar ikun jista’ jfittex it-terminu li

je]tie[ u jsib it-twe[iba mill-ewwel;

f) ji\viluppa serje ta’ manwali ta’ stil li jistabbilixxu mudelli tajba li jservu

ta’ gwida g]all-[urnalisti u x-xandara fl-oqsma differenti, e\. fl-oqsma

ta’ l-a]barijiet, fl-isport u fir-reklamar;

g) ja]dem biex jikkonvin`i lill-awtoritajiet kompetenti li l-]ila fl-espressjoni

lingwistika bil-kelma u bil-kitba hija wa]da mill-kwalitajiet

essenzjali, anzi fost l-aktar importanti, li g]andu jkollu [urnalist, u li

g]alhekk kull kors tal-[urnali\mu g]andu jkollu komponent lingwistiku

Malti importanti;

h) jorganizza, jew jara li jkunu organizzati, korsijiet professjonali fis-

seng]a tal-[urnali\mu bil-Malti, u li dawk li jtemmuhom b’su``ess

jie]du Diploma ta’ ]ila;

i) jorganizza, jew jara li jkunu organizzati, korsijiet professjonali fis-

seng]a tal-pronunzja u d-dizzjoni bil-Malti g]ax-xandara bil-kelma, u li

dawk li jtemmuhom b’su``ess jie]du Diploma ta’ ]ila;

j) i]abrek biex ti[i stabbilita li`enzja g]all-[urnalisti u biex fil-g]a\la tal-

[urnalisti g]ax-xog]ol jitqiesu favorevolment il-persuni li jkollhom id-

Diplomi msemmija hawn fuq;

33

k) perjodikament jimmonitorja l-medja kollha u jippubblika rapport mirfud

minn statistika addattata li jqabbel l-im[iba tal-mezzi, tal-[urnali u ta’

l-istazzjoni-jiet differenti fl-u\u tal-lingwa;

l) jara li l-lingwa u l-letteratura Maltija jkunu pre\enti kif u kemm jixraq

fost il-programmi tax-xandir flimkien ma’ l-aspetti l-o]ra tal-kultura

Maltija;

m) jistabbilixxi standards minimi ta’ korrettezza fl-u\u tal-lingwa Maltija,

inklu\a l-ortografija, u jinfurzahom billi l-ewwel ji[bed l-attenzjoni ta’

min ma jkunx qed josservahom, imbag]ad jekk dan ma jkunx

bi\\ejjed, i[ib dan in-nuqqas g]all-attenzjoni ta’ l-awtoritajiet.

3.1.3.3. Il-Kumitat g]at-Tag]lim tal-Malti

Xog]ol il-Kumitat g]at-Tag]lim tal-Malti huwa li:

a) waqt li ja]dem id f’id ma’ l-Uffi`jal Edukattiv tad-Dipartiment ta’

l-Edukazzjoni u mal-Fakultà ta’ l-Edukazzjoni fl-Università ta’ Malta,

ji\gura li l-ilsien Malti ji[i ppre\entat lill-istudent b’mod effettiv,

a[[ornat u attraenti;

b) janalizza s-sillabu tal-Malti fil-livelli kollha ta’ l-edukazzjoni, u jqabblu

ma’ dak li jkun qed isir f’su[[etti o]ra fl-istess \mien, kif ukoll ma’ dak

li qed isir f’pajji\i o]ra fit-tag]lim tal-lingwa nattiva, u jag]mel is-

su[[erimenti tieg]u lill-awtoritajiet kompetenti;

c) josserva l-e\amijiet nazzjonali kollha tal-Malti;

d) jag]ti l-appo[[ tieg]u bil-modi li jista’ lill-pubblikazzjonijiet tal-Malti

g]all-istudenti;

e) ji\gura li l-g]odod pedago[i`i tal-Malti jkunu teknikament a[[ornati

mal-metodi tat-tag]lim kurrenti (anke bil-produzzjoni ta’ mezzi

awdjovi\ivi, programmi bil-kompjuter, e``.);

f) ji\gura li t-tag]lim tal-Malti barra mill-iskola (e\. lis-s]ab barranin ta’

nies Maltin li jg]ixu hawnhekk, lil ulied l-emigranti li re[g]u fostna, lil

analfabeti interessati) jkun qed isir regolarment u bi profitt;

34

g) i\omm kuntatt regolari ma’ l-iskejjel li jg]allmu l-Malti barra minn

xtutna, jifhem is-sitwazzjonijiet u d-diffikultajiet partikolari tag]hom u

jag]tihom l-appo[[ kollu li jista’.

3.1.3.4. Il-Kumitat g]ar-Ri`erka Lingwistika

Xog]ol il-Kumitat g]ar-Ri`erka Lingwistika huwa li ja]dem id f’id mal-

korpi di[à stabbiliti li qed ja]dmu b’ri\q il-Malti (ng]idu a]na, id-

Dipartiment tal-Malti fl-Università, l-Akkademja tal-Malti, l-Istitut tal-

Lingwistika fl-Università) u ma’ individwi studju\i biex ji\gura li r-ri`erka

xjentifika fuq il-Malti tkun qed issir u tkun qed tforni lill-pubbliku Malti u lill-

istudju\ bl-g]odod me]tie[a u a[[ornati. Iktar fid-dettall, dan ifisser li:

a) ji\gura li l-g]odod lingwisti`i ba\i`i (b]alma huma d-dizzjunarji, il-

glossarji tekni`i, it-te\awru, il-grammatika ta’ referenza, il-grammatika

komunikattiva u l-istorja tal-lingwa) je\istu u ji[u a[[ornati;

b) ji\gura li d-dibattitu xjentifiku dwar il-qag]da tal-lingwa u l-]ti[ijiet

tag]ha g]all-futur jibqa’ dejjem g]addej fi pro`ess kontinwu;

c) i]abrek biex it-tag]rif lingwistiku tajjeb dwar l-ilsien Malti jkun pre\enti

fis-sillabi ta’ l-iskejjel mill-bidu tal-mixja skolastika tat-tfal sal-Matrikola

Avvanzata, u li jkun ippre\entat b’mod korrett, a[[ornat u attraenti;

d) jorganizza Konferenza Nazzjonali ta’ Studji tal-Malti kull tant \mien

ng]idu a]na, kull sentejn li [[ib flimkien l-istudju\i tal-Malti lokali u

barranin, u jippubblika l-Atti tag]ha;

e) jippubblika Rivista ta’ Studji Lingwisti`i Maltin ta’ livell akkademiku

g]oli, bil-kitbiet ta’ studju\i Maltin u barranin, u ja]dem biex permezz

ta’ sistema ta’ skambju tinfirex f’biblijoteki u fost studju\i barranin.

G]al din ir-ra[uni, din ir-rivista g]andha tkun bl-Ingli\.

Fil-qasam ta’ l-ortografija, xog]ol il-Kumitat g]ar-Ri`erka Lingwistika jkun

li:

f) jag]mel studju mill-g]eruq tas-sistema ortografika pre\enti, bil-]sieb li

jifhem fil-fond il-prin`ipji u d-dinamika tag]ha, jidentifika l-

35

inkongruwenzi li jista’ jkun fiha u jissu[[erixxi rimedji pratti`i biex is-

sistema tal-kitba tit]affef kemm jista’ jkun;

g) ji\gura li s-sistema ortografika tkun a[[ornata b’tali mod li tkun

twie[eb g]ad-diffikultajiet li jistg]u ji[u mill-integrazzjoni ta’ kliem ta’

nisel barrani;

h) ji\gura li r-regoli tal-kitba Maltija jkunu a``essibbli g]al kul]add

f’g]amla komda, prattika u li tinftiehem;

i) flimkien mal-Kumitat g]all-I\vilupp Informatiku, ja]dem biex l-alfabett

Malti, bl-ittri spe`jali tieg]u (`, [, ], \, g], ie) ikun rikonoxxut minn

organizzazzjonijiet internazzjonali (b]al Microsoft u Macintosh) u li

dawn l-ittri jing]atalhom post fil-mappa internazzjonali tal-karattri;

j) flimkien mal-Kumitat g]all-I\vilupp Informatiku, ja]dem biex il-Malti

wkoll ikollu dizzjunarju elettroniku u spell-checker, u biex dawn it-tnejn

ikunu a``essibbli fuq l-Internet g]all-kumdita' ta’ min ikun irid

jikkonsultahom;

k) i\omm dejjem ]aj id-dibattitu g]al ortografija a]jar billi joffri lill-istudju\i

interessati opportunita' g]ad-diskussjoni xjentifika fuq is-su[[ett;

l) jissorvelja regolarment l-u\u tal-Malti miktub fil-medja stampata u fuq

it-televixin u l-ewwel ji[bed l-attenzjoni ta’ min ikun jonqos bi m[iba

irresponsabbli, u mbag]ad jekk b’dan il-mod ma jasalx ixandar

`ensura pubblika fuq ix-xog]ol ikkon`ernat.

3.1.3.5. Il-Kumitat g]al-Letteratura

Xog]ol il-Kumitat g]al-Letteratura huwa li:

a) ja]dem biex il-letteratura Maltija tkun rikonoxxuta b]ala g]amla

ewlenija ta’ l-espressjoni artistika u xhieda ta’ l-identita' tal-poplu

tag]na;

b) jikkoordina l-]idma ta’ l-g]aqdiet letterarji u jistimula pro[etti li fihom

ja]dmu flimkien;

c) ji\gura li l-letteratura Maltija jkollha g]add xieraq ta’ \bokki f’kull mezz

ta’ komunikazzjoni biex til]aq lill-poplu kollu;

36

d) i]abrek biex il-ktieb Malti jkun pre\enti fi kwantita' suffi`jenti kulfejn

jixraq, ng]idu a]na fil-libreriji pubbli`i u lokali ta’ Malta u G]awdex, fil-

libreriji ta’ l-iskejjel u fil-premjazzjonijiet ta’ l-iskejjel;

e) i\omm ]aj id-dibattitu dwar il-letteratura Maltija, ir-relevanza u l-post

tag]ha, permezz ta’ seminars u ta]ditiet, li fihom jinvolvi mhux biss l-

awturi imma wkoll lil kull min hu involut fl-industrija tal-ktieb, b]alma

huma d-disinjaturi, il-pubblikaturi, id-distributuri u sidien il-]wienet tal-

kotba;

f) ji\gura li kull faxxa ta’ l-età u kull qatg]a so`jali tkun moqdija

b’letteratura li tappella g]aliha b’mod partikolari, u fejn je\istu

nuqqasijiet i]ajjar u jistimula l-awturi u l-intraprendituri biex jimlew il-

vojt, jew f’ka\i ta’ ]tie[a kbira jikkommissjona xog]ol apposta;

g) meg]jun mill-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i, jag]mel ]iltu biex

jikkore[i l-idea mifruxa li l-letteratura Maltija hija marbuta biss mal-

kuntest folkloristiku, rurali u [eneralment antikwat, billi jo]ro[ g]ad-dawl

u jippromwovi wkoll xog]lijiet li huma relevanti u attwali, u jara li

jitwasslu lill-pubbliku bl-iktar mezzi a[[ornati (e\. fi programmi

multimedjali u vidjows);

h) ja]dem biex jo]ro[ lill-awtur Malti mill-i\olament li jista’ jaqa’ fih, l-aktar

permezz ta’ \jarat ta’ letterati barranin u billi jistimula u j\omm kuntatti

]ajjin ma’ g]aqdiet letterarji barra minn xtutna, jekk jista’ jkun fil-

kuntest ta’ skambju;

i) i]abrek biex l-awtur Malti jkollu ming]and l-Istat l-g]ajnuna finanzjarja

u l-in`entivi li jg]inuh ikompli x-xog]ol siewi tieg]u mqar f’ambjent ta’

kompetizzjoni diffi`li;

j) i]abrek biex l-Istat ikompli jappo[[ja l-letteratura Maltija bid-dieher u

fil-prattika permezz ta’ premjijiet letterarji u rikonoxximenti o]ra;

k) flimkien ma’ l-g]aqdiet g]an-nies b’di\abilita', jara li l-ktieb Malti jkun

a``essibbli wkoll f’g]amliet komdi (Braille, fuq tejps/CD’s irrekordjati,

e``.) g]al min naqsu d-dawl;

l) jikkura mhux biss il-qasam strettament letterarju, imma wkoll dawk l-

oqsma artisti`i l-o]ra ta’ xe]ta popolari li huma marbutin mieg]u g]ax

fil-komunikazzjoni b]alu jinqdew bis-seng]a tal-kelma, b]alma huma l-

37

oqsma tal-kanzunetta, l-g]ana, it-teledrammi u s-soap operas bil-Malti,

kif ukoll il-qlib jew l-iddabbjar ta’ dokumentarji, programmi u films

barranin g]all-Malti.

3.1.3.6. Il-Kumitat g]all-I\vilupp Informatiku

Xog]ol il-Kumitat g]all-I\vilupp Informatiku tal-Malti huwa li:

a) ja]dem biex jintla]qu standards komuni minn fost il-]afna sistemi li qed

jintu-\aw b]alissa, meta g]andna sitwazzjoni li tfakkrek fil-bosta sistemi

differenti ta’ ortografija li kellna seklu ilu u d-diffikulta' ta’

l-istandardizzazzjoni;

b) flimkien mal-Kumitat g]ar-Ri`erka Lingwistika, ja]dem biex l-alfabett

Malti, bl-ittri spe`jali tieg]u (`, [, ], \, g], ie) ikun rikonoxxut minn

organizzaz-zjonijiet internazzjonali (b]al Microsoft, Macintosh, e``.) u

li dawn l-ittri jing]atalhom post fil-mappa internazzjonali tal-karattri;

c) jag]mel l-g]odod ewlenin tal-lingwa Maltija a``essibbli g]all-ikbar

numru ta’ nies f’kull ]in billi jadotta l-metodi informati`i disponibbli;

d) flimkien mal-Kumitat g]ar-Ri`erka Lingwistika, ja]dem biex il-Malti

wkoll ikollu dizzjunarju elettroniku on-line u spell-checker, u biex dawn

it-tnejn ikunu a``essibbli fuq l-Internet g]all-kumdita' ta’ min ikun irid

jikkonsul-tahom bil-kumdita' f’kull ]in;

e) jippromwovi u jinkura[[ixxi l-u\u ta’ sistemi ta’ kompjuterizzazzjoni bil-

Malti fin-negozju, fis-sistema bankarja, fl-edukazzjoni, fl-

amministrazzjoni tal-gvern u fid-dar;

f) bil-g]ajnuna ta’ l-Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i, itella’ fuq l-

Internet sit elettroniku dwar l-ilsien Malti li, barra minn tag]rif (FAQ)

dwar il-Malti u dwar il-]idma tal-Kunsill Nazzjonali, ikun jipprovdi Linja

ta’ Servizz dwar l-Ilsien Malti, biex kull min ikollu xi diffikulta' jew

mistoqsija jkollu twe[iba fi \mien ra[onevolment qasir u minn sors

awtorevoli;

g) jipprodu`i, jew jara li jkunu prodotti, korsijiet interattivi tal-Malti on-line,

li permezz tag]hom jista’ jil]aq bosta Maltin ta’ barra jew barranin

interessati;

38

h) jg]in fil-koordinament tax-xog]ol ta’ Kumitati o]ra, fosthom dak tat-

Terminolo[ija u t-Traduzzjoni, biex l-g]odod tag]hom (b]all-Bank tal-

Kelma Maltija msemmi qabel) ikunu a``essibbli bl-a]jar mod.

3.1.4. Is-Segretarjat

L-Uffi``ju tas-Segretarjat qieg]ed biex jg]in lill-Kunsill Nazzjonali ta’ l-

Ilsien Malti u lill-Kummissjoni Teknika tieg]u fil-]ti[ijiet amministrattivi u

finanzjarji kollha tag]hom.

• Kif inhu kompost

Is-Segretarjat ji[bor fih \ew[ frieg]i: l-Uffi``ju tas-Segretarjat propju u

l-Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i (ara iktar ’l isfel).

Is-Segretarjat jitmexxa minn Uffi`jal ta’ grad Amministrattiv, meg]jun mill-

Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i u mis-servizz ta’ \ew[ skrivani.

• X’inhu xog]ol is-Segretarjat

Fost id-dmirijiet ta’ l-Uffi`jal Amministrattiv hemm li:

a) i]ejji Pjan Strate[iku Finanzjarju ta’ kull sena;

b) jippro`essa l-korrispondenza kollha li jir`ievu l-Kunsill Nazzjonali u

l-Kummissjoni Teknika;

c) i\omm bl-ordni d-dokumentazzjoni kollha tal-Kunsill Nazzjonali;

d) jie]u l-minuti tal-laqg]at kollha tal-Kumitat E\ekuttiv u l-Kummissjoni

Teknika;

e) jg]in lill-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i fix-xog]ol ta’

koordinazzjoni mal-bqija ta’ l-istruttura.

3.1.5. L-Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i

• X’inhu

L-Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i huwa l-organu li jg]in biex il-politika

lingwistika de`i\a mill-Kummissjoni Teknika u mg]oddija g]all-

implimentazzjoni fil-Kumitat E\ekuttiv titwassal lill-poplu permezz tal-mezzi

ta’ komunikazzjoni.

39

• Kif inhu kompost

L-Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i jkun fih persuna wa]da full-time.

Dan l-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i g]andu jkun persuna

professjonali spe`jalizzata fir-Relazzjonijiet Pubbli`i, im]arr[a fil-

marketing u kunfidenti mal-mezzi tal-komunikazzjoni, l-aktar dawk

elettroni`i. L-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i huwa responsabbli biss

mit-tifsil ta’ l-istrate[iji me]tie[a u mid-de`i\jonijiet li dawn ikunu jinvolvu,

imma l-implimentazzjoni prattika ta’ dawn l-istrate[iji tin]adem mill-istaff

tas-Segretarjat jew ting]ata lil kumpanija privata skond il-ka\ u l-mezzi.

Madankollu l-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i jibqa’ responsabbli li

jimmonitorja l-implimentazzjoni ta’ dawn l-istrate[iji, perjodika-ment ji\en

is-su``ess tag]hom u jag]mel dawk it-tibdiliet li jidhrulu xierqa biex dawn

l-istrate[iji jimxu a]jar.

• Kif jintrabat mal-frieg]i l-o]ra

L-Uffi``ju g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i huwa parti mis-Segretarjat tal-

Kunsill Nazzjonali, u l-ewwel rabta tieg]u hija mal-Kumitat E\ekuttiv, li

minnu to]ro[ il-politika lingwistika li l-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i

jrid jirreklama. L-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i huwa wkoll membru

(bla vot) tal-Kumitat E\ekuttiv sewwasew biex ikun qed isegwi mill-qrib u

jifhem tajjeb il-politika lingwistika li trid ti[i implimentata. G]andu wkoll

ikun f’kuntatt regolari mal-Kummissjoni Teknika, u l-aktar mal-Kumitati

Tekni`i, li bir-rappre\entanti ta’ l-oqsma jg]inuh jifhem a]jar is-sitwazzjoni

partikolari u l-attitudnijiet tal-]addiema tal-qasam partikolari tag]hom.

• X’inhu xog]lu

L-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i g]andu qabelxejn isegwi mill-qrib

l-ist]arri[ tal-Kummissjoni Teknika dwar is-sitwazzjoni lingwistika f’Malta.

Min-na]a tieg]u, g]andu jag]mel, jew jara li jsir, st]arri[ serju u mifrux

dwar l-attitudnijiet differenti lejn l-ilsien Malti.

a) G]andu jifhem sewwa l-politika lingwistika mag]\ula mill-Kunsill

Nazzjo-nali u l-implikazzjonijiet so`jolingwisti`i tag]ha.

b) Imbag]ad irid ja]dem strate[ija ta’ reklamar li tkun tikkonsisti minn

kampanji pubbli`itarji u pro[etti o]ra bil-]sieb li jg]ollu l-presti[ju ta’ l-

ilsien Malti f’g]ajnejn il-kelliema, ifissru l-attitudni liberali tal-Kunsill

40

Nazzjonali fis-sitwazzjoni bilingwi ta’ Malta u jfiehmu r-ra[unijiet ta’ kull

de`i\joni tal-Kunsill Nazzjonali jekk jista’ jkun qabel ma din tixxandar u

tqajjem reazzjoni fost il-poplu.

c) L-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i g]andu jo]loq u j\omm Pa[na

Virtwali fuq l-Internet li fiha, barra minn informazzjoni siewja fuq il-

lingwa Maltija f’g]amla a[[ornata u attraenti, jing]ata `-`ans ta’

kuntatt dirett mill-kelliema u l-g]aqdiet g]all-Kunsill Nazzjonali

permezz ta’ metodi interattivi. Din il-pa[na g]andha tkun marbuta ma’

dawk ta’ xi frieg]i o]ra ta’ l-istruttura, b]alma huwa l-Bank tal-Kelma

Maltija msemmi hawn fuq.

3.1.6. Ir-Rappre\entanzi ta’ l-Oqsma tal-}ajja

• X’inhuma

Ir-Rappre\entanzi ta’ l-Oqsma tal-}ajja huma `elloli \g]ar li joperaw fl-

oqsma differenti tal-]ajja fil-livell prattiku u jservu ta’ ]olqa bejn il-

]addiema fil-Qasam tal-}ajja tag]hom u l-Kunsill Nazzjonali, u bil-

maqlub.

• Kif inhuma komposti

Kull Rappre\entanza ta’ Qasam tkun mag]mula minn numru \g]ir ta’

nies, ng]idu a]na tnejn, li jirrappre\entaw qasam partikolari li jkunu

ja]dmu fih. Dawn jistg]u jkunu mag]\ulin minn s]abhom fl-istess

Qasam, inkella ma]tura mill-amministrazzjoni tal-Qasam, skond il-ka\

partikolari.

Idealment, dawn g]andhom ikunu part-time, g]ax dan ikun jassigura li ma

jinqatg]ux mill-prattika u mis-sitwazzjoni tax-xog]ol, biex ikunu jistg]u jirrap-

pre\entaw lil s]abhom il-]addiema b’mod kompetenti u tassew

rappre\entattiv.

• Kif jintrabtu mal-frieg]i l-o]ra

Ir-Rappre\entanza ta’ kull Qasam minn na]a qed tirrappre\enta qasam

partikolari u l-]addiema involuti fih u trid twassal ix-xewqat, id-diffikultajiet

u r-reazzjonijiet ta’ dawk il-]addiema g]and il-Kummissjoni Teknika (jew

41

il-Kumitat inkarigat minnha). Min-na]a l-o]ra trid tie]u t-twe[ibiet u

s-su[[eri-menti ming]and il-Kummissjoni Teknika u tiddisseminahom fost

il-]addiema.

• X’inhu xog]olhom

Xog]ol ir-Rappre\entanzi ta’ l-Oqsma tal-}ajja huwa li:

a) ikunu attenti u sensittivi g]all-]ti[ijiet u l-problemi fit-t]addim tal-lingwa

tal-]addiema fil-qasam partikolari tag]hom;

b) iwasslu fi ]dan il-Kummissjoni Teknika l-]ti[ijiet, il-problemi u l-ilmenti

tal-qasam tag]hom;

c) bil-fehma tag]hom jg]inu lill-Kummissjoni Teknika tifforma stampa

`ara tal-kundizzjonijiet u l-attitudnijiet tal-]addiema fil-qasam tax-

xog]ol;

d) kull meta jissej]u mill-Kummissjoni Teknika, ikunu lesti biex jag]tu

sehemhom fid-diskussjoni fi ]dan il-Kummissjoni Teknika jew xi

Kumitat tag]ha;

e) jie]du lura d-de`i\jonijiet u l-pariri tal-Kummissjoni Teknika fil-qasam

tag]hom u jiddisseminawhom fost s]abhom;

f) isegwu l-implimentazzjoni tal-politika lingwistika u jkunu lesti biex

jirrapportaw lill-Kummissjoni Teknika dwar il-progress tag]ha;

g) b’mod [enerali jkunu proattivi favur il-promozzjoni tal-politika

lingwistika fost il-]addiema tal-qasam tag]hom.

3.1.7. L-istaff

Hawnhekk qed ting]ata l-lista tal-]addiema bil-karigi tag]hom, li huma

me]tie[a biex dan il-pjan ja]dem b’effi`jenza. Kif intqal fil-bidu, il-pjan

jistrie] fuq xog]ol im]allas minn flus il-poplu, u b’hekk il-Kunsill

Nazzjonali jkun irid jag]ti kont lill-poplu ta’ xog]lu.

Il-]addiema jistg]u jinqasmu fi tliet tipi:

a) ]addiema full-time

b) ]addiema li jkollhom kariga b’onorarju fiss fis-sena

c) ]addiema part-time li jit]allsu skond kemm ja]dmu

42

Il-]addiema kif deskritti matul il-proposta huma dawn:

a) 5 karigi full-time:

• Il-Kap E\ekuttiv• L-Uffi`jal Amministrattiv tas-Segretarjat• L-Uffi`jal g]ar-Relazzjonijiet Pubbli`i• 2 Skrivani jew Skrivani E\ekuttivi

b) 35 kariga b’onorarju annwali fiss (fuq skali differenti):

• Il-President tal-Kunsill Nazzjonali• 6 Kapijiet tal-Kumitati Tekni`i• 6 Membri Esperti tal-Kumitati Tekni`i• madwar 22 Rappre\entant ta’ l-Oqsma tal-}ajja (li idealment ikollhom xi sig]at liberi allokati g]al dan ix-xog]ol)

c) 22 kariga li jit]allsu bil-]in, skond kemm isiru laqg]at:

• 10 Rappre\entanti ta’ l-G]aqdiet (fil-Kunsill Nazzjonali)• 12-il Rappre\entant ta’ l-Oqsma tal-}ajja (fil-Kumitati Tekni`i)

3.2. I`-~entru Nazzjonali ta’ l-Ilsien Malti

Istituzzjoni permanenti serja titlob bini li, waqt li jiffunzjona b]ala ba\i

g]ax-xog]ol tal-Kunsill Nazzjonali, iservi wkoll b]ala simbolu materjali tal-

lingwa u ta’ l-istituzzjoni nnifisha. Dan qed ng]iduh g]ax il-lingwa hija

fattur mill-identita' tag]na li, g]ax mitkellma, spiss ma titqiesx kemm

jixirqilha. G]alhekk bini xieraq f’post `entrali jg]in ukoll g]ax isa]]a] il-

presti[ju ta’ l-ilsien nazzjonali. Fl-a]]ar mill-a]]ar, dawn il-kundizzjonijiet

di[à qed jitgawdew minn kulturi u ilsna o]ra barranin fil-Belt tag]na stess.

Il-Bord huwa tal-fehma li je]tie[ li jitwaqqaf ~entru Nazzjonali ta’ l-Ilsien

Malti. Idealment, dan g]andu jkun ferg]a minn `entru ikbar li fih jin[abru

l-oqsma kollha tal-kultura Maltija. I\da a]na se nitkellmu biss fuq dak li

jolqot il-qasam tag]na.

I`-~entru g]andu jkollu dawn il-fa`ilitajiet li jg]inu lill-Kunsill Nazzjonali

jaqdi dmiru sewwa biex iservi kemm ta’ kwartieri tal-Kunsill Nazzjonali kif

43

ukoll ta’ `entru ffrekwentat mill-membri ta’ l-g]aqdiet tal-Malti u nies o]ra

interessati. Barra minn dan, ikun jista’ ji[bed lejh ukoll g]add ta’ nies,

fosthom l-istudenti, permezz ta’ wirjiet perjodi`i.

• 5 uffi``ji \g]ar g]all-impjegati full-time tal-Kunsill Nazzjonali

• Sala fejn jiltaqa’ l-Kunsill Nazzjonali u g]al laqg]at o]ra

• 2 kmamar imdaqqsin g]al-laqg]at ta’ l-g]aqdiet tal-Malti

• Sala g]all-konferenzi u g]al laqg]at plenarji

• Sala g]all-wirjiet

• Sala g]ar-ri\orsi biblijotekarji u awdjovi\ivi

M’g]andniex xi ng]idu, it-tmexxija ta`-~entru, li taqa’ ta]t il-Kunsill

Nazzjonali, tkun te]tie[ l-istaff biex jg]asses il-post u j\ommu nadif, kif

ukoll persuna li tkun kompetenti biex tag]mel l-a]jar u\u mill-post,

i\\omm ir-ri\orsi u torganizza l-wirjiet.

44

4. MILL-KLIEM G}ALL-FATTI

4.1. Mill-idea g]al-li[i

Il-Bord g]all-Ilsien Malti twaqqaf biex jippre\enta Rapport fuq il-Malti u

mhux biex jifformula xi g]amla ta’ li[i, g]alkemm mhux esklu\ li jista’

jissu[[eriha. Il-kompetenza lingwistika tal-membri mag]\ula f’dan il-Bord

hija xhieda `ara ta’ dan.

Il-Bord ]adem fuq l-istruttura proposta hawn fuq, li fil-fehma tieg]u

tirrappre\enta s-soluzzjoni g]all-promozzjoni ta’ l-ilsien nazzjonali b’mod

effettiv. Stinka mhux ftit, u u\a bosta g]aqal u pa`enzja, biex [ab

kunsens s]i] ming]and kull min hu direttament involut fl-i\vilupp tal-

lingwa Maltija.

Mil-lat formali, il-Bord ipprova kemm jista’ jkun jallinja l-istruttura proposta

ma’ l-istrutturi pre\enti ta’ l-Istat u ma’ dawk li qeg]din jitfasslu. Imqar fit-

termini u\ati g]all-frieg]i differenti ta’ din l-istruttura, ra li jkunu

armonizzati ma’ dawk li normalment jintu\aw mill-Istat u mal-funzjonijiet

tag]hom. Irridu`ejna wkoll l-ammont ta’ xog]ol mitlub f’termini ta’ impjiegi

s]a] jew part-time. Strettament u skond it-terminu ta’ skadenza, ix-xog]ol

tal-Bord jieqaf hawn.

Jekk din il-proposta tintlaqa’, kif nittamaw, ikun jonqos pass importanti

ie]or xi jsir: li din l-idea tissarraf f’termini legali pre`i\i. Dan huwa pass li

je]tie[ il-kompetenza ta’ min hu m]arre[ fit-tifsil tal-li[ijiet. Fl-istess ]in

in]ossu li f’din il-fa\i tat-tifsil legali, li jista’ jitlob g]add ta’ a[[ustamenti u

interpre-tazzjonijiet ta’ dak li n]aseb sa issa, tkun importanti l-pre\enza

ta’ min jaf sewwa xi tfisser kull fra\i tal-proposta g]ax kien pre\enti fit-

tiswir tag]ha u fid-diskussjoni dwarha. Waqt li nifhmu l-]tie[a li l-

allinjament legali jag]ti qafas iktar solidu lill-istruttura ma]suba, in]ossu li

jkun dnub jekk ]afna bilan`i, li nkisbu bi tbatija kbira u li qed jiggarantixxu

l-kunsens tant mixtieq, ji[u ddisturbati minn interventi goffi u vjolenti

sempli`iment g]ax min ifassal il-li[i ma jkollux ]jiel tas-sitwazzjoni tal-

Malti. G]alhekk, il-membri tal-Bord jixtiequ juru li, minkejja l-]afna

impenji tag]hom, huma jkunu disponibbli jekk jin]ass il-b\onn li jissej]u

biex ikunu pre\enti u jg]inu f’din il-fa\i delikata. A]na kunfidenti li, kif

45

g]elibna dawk li g]all-ewwel kienu jidhru diffikultajiet li ma jing]elbux,

bl-g]ajnuna ta’ espert fit-tifsil legali issa jirnexxilna naraw din li armajn

saret il-]olma tag]na titwettaq g]all-[id tal-Malti.

4.2. Minn issa ’l quddiem

Il-Bord jixtieq jenfasizza kemm huwa importanti li din l-inizjattiva li ]ar[et

mill-Ministeru ta’ l-Edukazzjoni ma tiqafx hawn imma titkompla, u

immedjatament. ]dimna ]afna biex ni\guraw li l-proposti tag]na jkunu

jirriflettu x-xewqat ta’ kull min hu interessat fil-qag]da ta’ lsienna, u g]al

dan il-g]an ikkonsultajna diversi persuni esperti, il-kurrenti politi`i

differenti u fuq kollox l-g]aqdiet kollha tal-Malti, li tawna l-appo[[ s]i]

tag]hom u issa qed jistennew bil-]erqa li ssir xi ]a[a konkreta. G]andna

warajna lill-Akkademja tal-Malti, l-G]aqda tal-Malti (Università), l-G]aqda

Letterarja Maltija, l-G]aqda Poeti Maltin u l-G]aqda ta’ l-G]alliema tal-

Malti. Dawn kollha ]ar[u ta’ r[iel, ]allew warajhom xi interessi \g]ar li

g]all-ewwel setg]u \ammewhom bierda u issa ]erqanin biex jissie]bu u

jibdew ja]dmu.

|ammejna d-daqs u l-ispi\a involuta kemm jista’ jkun imra\\na, g]ax

nafu li r-ri\orsi ta’ pajji\na huma limitati. I\da ridna nkunu serji, u ma

nid]kux bina nfusna billi nimma[inaw li x-xog]ol kbir li jrid isir u li fassalna

se jsir wa]du jew bi spi\a tad-da]k. Dan il-pro[ett jiswa l-flus u l-

ener[ija, imma a]na b]al min talabhulna nemmnu fis-siwi u l-]tie[a

tieg]u. Biex ma nibqg]ux ingergru qalbna maqtug]a dwar is-sitwazzjoni

tal-Malti, qisha kienet xi destin. A]na qalbna qawwija li dak li sar f’pajji\i

o]ra jista’ jsir ukoll f’pajji\na b’ri\q l-ilsien nazzjonali.

Il-mument huwa propizju. Jekk tintilef din l-okka\joni, ma nafux ter[ax

ti[ina o]ra.

4.3. Sej]a

F’g]eluq dan ir-Rapport, il-Bord jixtieq jag]mel sej]a lill-poplu Malti biex

jag]raf li l-ilsien Malti huwa fost l-aqwa komponenti ta’ l-identita'

nazzjonali u jag]mel ]iltu kollha biex i\ommu, isebb]u u jag]nih, u fuq

46

kollox jistqarru u jiddefendih b’konvinzjoni quddiem kul]add. G]ax poplu

li jirrispetta lilu nnifsu jg]o\\ dak li hu tieg]u, jorqmu u jkun kburi bih.

Appell spe`jali jmur g]all-[enituri li tant jg]o\\u lil uliedhom u dejjem

ifittxu li ma jkun jonqoshom xejn biex jikbru `ittadini s]a] u ta’ ]ila. Qisu li

fl-edukazzjoni tag]hom dejjem iktar miftu]a u mdawla trawmuhom

b]ala tfal u \g]a\ag] Maltin u tkellmuhom bl-ilsien Malti li bi dritt huwa

tag]hom. Rabbuhom kburin bl-identita' tag]hom, g]ax b’hekk biss

jistg]u jifhmu posthom b]ala `ittadini ta’ pajji\ sovran f’dinja mag]quda.

G]ax min i`a]]ad ’l uliedu mill-kultura u l-ilsien ta’ art twelidu jkun qed

jisirqilhom [idhom u jtellag]hom barranin f’arthom stess.

Lill-movimenti politi`i nifir]ulhom li jekk huma bosta l-linji ta’ politika li ma

jaqblux dwarhom g]ax dak hu l-qofol u l-[id tad-demokrazija ilkoll

huma fehma wa]da dwar il-]tie[a ta’ l-ilsien Malti u l-presti[ju li jist]oqqlu

b]ala lsien ta’ l-identita'. A]na nixtiequ li, kif jag]mlu fl-oqsma l-o]ra tal-

]ajja, jid]lu f’pika bejniethom min se jag]mel l-akbar [id g]al ilsien art

twelidna. Ag]mlu li l-ilsien Malti ilsien b’appell demokratiku qawwi ikun fuq quddiem fil-lista tal-prijoritajiet tag]kom, ukoll jekk hemm ]ti[ijiet

materjali li kultant jin]assu iktar ur[enti. G]ax is-sa]]a tal-poplu tag]na

qieg]da, kif dejjem kienet, fil-fidi tieg]u fih innifsu b]ala poplu mag]qud u

b’identita' tieg]u. Fuq kollox, t]allux li l-ilsien nazzjonali jer[a’ jsir kif

[ieli kien fl-img]oddi punt ta’ pika u firda fost il-poplu tag]na li jixraqlu

a]jar.

L-a]]ar kelma tmur lill-Gvern Malti, g]ax ]add daqsu ma g]andu l-

g]odda u r-responsabbilta' li jirfed il-qag]da ta’ lsienna. Intom issa wrejtu

g]al darba tnejn ix-xewqa li ssir xi ]a[a tassew konkreta b’ri\q il-Malti.

Lilna dan mhux biss iferra]na, imma jimlielna qalbna bil-kura[[, g]ax

jurina li b]alna tafu u t]ossu bi\\ejjed il-]tie[a u l-ur[enza ta’ dawn il-

passi konkreti u kemm il-poplu qed jistenna minnkom f’dan il-qasam.

T]allux li din il-konvinzjoni tisfa fix-xejn. Nafu li dan ir-Rapport mhux ]lief

]a[a \g]ira minn dak li g]andu jsir, imma ag]mlu li jkun imqar il-bidu ta’

]a[a li titkompla. Ikun xi jkun il-qasam, min jippjanalu bis-serjetà jibnilu

struttura permanenti, g]ax ftit [id jista’ jo]ro[ minn sforzi mqan\]a u

sporadi`i. Intom tafu li kull min qed ifassal sewwa f’pajji\i o]ra imqar

47

g]al ilsna minoritarji fil-pajji\i ta’ l-Ewropa qed ifassal g]at-tul u fis-sod,

u qed ja]sad fi \mienu l-frott ta’ l-g]aqal.

U ]a[a o]ra. Ladarba huwa konvint mill-]tie[a u l-importanza ta’ xog]lu,

mhux qed ikun idu mag]luqa, imma qed jonfoq kulma jin]tie[ biex jasal

g]al dak li jemmen fih. Qed jag]ti lokalitajiet, salarji g]al bosta impjiegi

s]a] jew bis-sieg]a, joffri boro\ ta’ studju fl-ilsien u t-tifsil tieg]u, jag]ti

premjijiet g]al konkorsi letterarji, sussidji lill-awturi, u bosta ]wejje[ o]ra

skond il-b\onn. A]na nistennew li l-Gvern Malti, konvint minn din il-

]tie[a, jag]mel l-istess, u jkun lest g]an-nefqa u s-sagrifi``ju li din il-

konvinzjoni [[ib mag]ha. Dan huwa `-`ans li nag]tu xhieda bil-fatti ta’

dak li bil-kliem dejjem nistqarru.