YUCC

1. UVODOsnovna karakteristika predmeta je da podrazumeva inter-predmetnu disciplinu sa izrazito naglaenim tehniko - tehnolokim i ekonomsko - transportnim sadrajem. Iako predmet ima enciklope-dijski karakter osnovni zadatak predmeta nije da studentu prezen-tira pomalo znanja o svim vanijim vrstama roba u prometu, ve pre svega da ga osposobi za uspeno analiziranje proizvoda u prometu sa tehniko - tehnolokog i ekonomsko - transportnog aspekta.U modernoj koncepciji predmeta tei se ka jednoj integraciji prirodnih, tehnikih, ekonomsko - komercijalnih i posebno saobraajnih nauka. Ne treba gubiti iz vida da su se u periodu izmedju dva rata, poznavanje robe i ekonomske discipline, razvijali samo kao isto drutvene nauke, najee u okviru pravnih fakulte-ta. Meutim, snaan razvoj industije, nauke i tehnike traio je i odgovarajue tehniko - tehnoloke odgovore na mnoge probleme u vezi sa industijalizacijom, mehanizacijom, automatizacijom i po-veanim prometom robe, kao i u vezi sa drugim pojavama koje prate tehniki progres. Ovakav proces doveo je do pribliavanja, a na o-redjenim problemima do objedinjavanja prirodnih i tehnikih nauka sa ekonomskim i pravnim disciplinama. U tom pravcu je od 1972.evoluirao i predmet: "Tehnologija materijala sa poznavanjem robe", na Saobraajnom fakultetu u Beogradu, u predmet "Tehnoloke osobine robe u transportu", da bi od 1978. podrazumevao "Ponaanje robe u transportu", a od kolske 1988/89. "Transportne osobine robe".Brz razvoj industrije baziran na razvoju tehnike i tehno-logije uticao je da se tehnologija i poznavanje robe kao predmeti u potpunosti oforme kao tehnike discipline enciklopedijskog karaktera. To je dovelo do znatnog porasta obima materije, koji je po-stao konica daleg razvoja ovih disciplina na ekonomskim fakulte-tima i kolama i do pojave izostavijanja ovih disciplina iz programa pojedinih fakulteta. To je bez sumnje najgore i najneloginije rjeenje, koje ne moe biti bez negativnih posledica za strunjake mnogih profila a posebno ekonomske i saobrajno-transportne struke. Danas, kada se drutvo i privreda nalaze u fazi tehnikog progresa koji u istoriji razvoja ludskog drutva nije nikada bio tako intenzivan niti je imao takvog uticaja na sve oblike ludske djelatnosti. U takvim uslovima ne bi se moglo prihvatiti smanjenje opsega tehnikih znanja nijedne profesije, a pogotovo ne onih koje e raditi u proizvodnji ili u prometu robe. Uvek je potreban odredjeni fond znanja iz prirodnih i tehnikih nauka da bi se budui strunjak mogao snai u nomenklaturama i razvrstavanjima pojedinih grana prema njihovim karakteristikama-osobinama.U modernoj industriji probleme proizvodnje ne reavaju vie pojedinci ve itavi timovi strunjaka. Mnogi od tih problema su takve prirode da u njihovom reavanju sudjeluju strunjaci razliitih profesija: inenjeri, ekonomisti, nauni radnici, umetnici i drugi. Tipini problemi ove vrste su: kvalitet proizvoda, uvoenje novog proizvoda, poveanje produktivnosti, pakovanje proizvoda,, transport i dr. Bez obzira to postoji odreena specijalizacija i podjela rada po strukama izmeu ludi koji rade na rijeavanju jednog problema mora da postoji jedan zajedniki struni." jezik.Razumije se odreeni fond znanja iz prirodnih i tehnikih nauka stie se u srednjim kolama. Zadatak ovog predmeta" je da ta znanja dogradi i uini upotreblivim u ekonomsko-trarisportnim analizama. Najmodernija koncepcija poznavanja osobina robe u cilu dobrog transporta zahteva odreni nivo znanja iz prirodnih nauka, naroito hemije i fizike. Nedostatak takvih znanja oteava i dale e oteavati sprovoenje jedne bole i savrenenije koncepcije ovog predmeta. Nivo znanja iz srednjih kola, posebno iz hemije i fizike ne zavisi samo od vrsta kola i njihovih programa, ve i od nivoa privrednog razvoja i industrijalizacije jedne zemle. U srednjim kolama razvijenijih zemala, posebno SAD, Nemake, SSSR, Japana, ui se npr. o plastinim materijama i drugim sintetikim proizvodima vie nego to se ikada trailo od naih studenata fakulteta. Opte je poznato da obrazovanje iz prirodnih nauka predstavla veoma znaajan i limitirajui faktor razvoja novijih proizvodnih delatnosti. Prema tome, ovaj predmet ima za pretpostavku vii nivo znanja iz srednjih kola koji naa prosjena kola jo uvek nije dostigla, niti ga moe dostii u jednom kraem vremenskom periodu. Materija koja se obradjuje ovim predme tom osim sa prirodno-tehnikim naukama ima znatne veze sa raznim primenjenim ekonomskim i pravnim disciplinama, posebno sa ekonomskom geografijom i privrednim pravom. Nepoznavanje takve materije uslovilo bi tekoe u organizovanju transporta robe i onemoguilo neophodnu racionalizaciju.1.1. UEE TEHNIKE I TEHNOLOGIJE U PROGRAMU PREDMETATehnika je opti pojam koji obuhvata sve naprave i sva sredstva kojima se ovek slui kako u pro.izvodnj.i. mater i jalnih do bara, tako i u ostalim aktivnostima i manifestacijama njegova ivota. S obzirom da je najvei deo tehnikih sredstava angaovan u oblasti proizvodnje i da se tehniki progres najvie manifestuje u ovoj oblasti to se pojam tehnike katkada tumai jednostrano ili se mea sa pojmom, tehnologije.Pojam tehnologija (od grkih rei tehnos-vetina i logos-nauka) imao je prvobitno znaenje nauke o vjetini. Kasnije je pojam poprimio ire znaenje pa danas definie nauku o proizvodnim procesima ili nauku o proizvodnji. Tehnologija je prema tome ui pojam nego tehnika. Prema S.V.uhadrin-u pojam tehnologija se upotreblava u tri znaenja:1. za karakterisanje neposrednog procesa proizvodnje,

2. kao nauka o zakonitostima proizvodnog .procesa i3. kao obeleje odredjenog tehnolokog procesaTehnologija je veoma kompleksna disciplina. Javla se kao spona izmeu prirodnih i ekonomskih nauka i proizvodnje. Razvoj tehnologije je imao ogroman uticaj na razvoj itavog drutva i promene koje su se u njemu dogaale.

Tehnoloki proces u savremenoj industriji najee ima karakter jednog sloenog sistema, koji se sastoji od vie podsistema, odnosno faza i operacija. Serija ureaja i operacija koje se vre na njim, svrstanih po redoslijedu obavlanja, ini jedinstven tehnoloko-ekonomski sistem koji se obino naziva linijom tehnolokog procesa, ili optom emom tehnolokog procesa, ili tehnolokim ciklusom. Za veinu industrijskih proizvoda moe se dati sledea opta ema tehnolokog procesa:

Ovakva opta ema tehnolokog procesa ukazuje da su sugestije strunjaka za transport veoma potrebne u odreenim fazama procesa. On treba da prednjai u davanju ideja-za jedan novi proizvod, naroito u odnosu na pakovanje, manipulisanje, skladitenje i transport. Da bi te zahtjeve uspeno obavio strunjak za saobraajno-transportne usluge treba dobro da poznaje proizvode -robu, kako sa tehniko-tehnolokog tako i sa ekonomsko-komercijalnog aspekta.Savremena tehnologija se razlikuje znatno od klasine, koja se uglavnom bavila opisivanjem pojedinih operacija i faza u procesu izrade jednog proizvoda. Dananja tehnologija sve vie dobija karakter nauke koja izuava sistem proizvodnih procesa i proizvodnih organizacija u celini. Matematiko modeliranje tehnolokih procesa postalo je osnova svake ozbilnije ekonomske analize.

Razvoj savremene tehnologije je dinamian, nalazi se pod snanim uticajem opteg tehnikog progresa koji je uslovlen;

I. mehanizacijom i automatizacijom procesa rada u svim proizvodnim djelatnostima;II. izmjenom u strukturi energetskih bilansa, sa tendecijom neprekidnog poveanja potronje nafte i gasa, postepenim uvoenjem primene nuklearne energije i dalim traenjem novih izvora energije;III. venom dinaminim razvojem hemijske industrije, hemizacijom mnogih proizvonih operacija i procesa, proizvodnjom i primjenom mongih novih materijala naroito sintetikih;

IV. brzim razvojem elektortehnike koja je nala primjenu gotovo u svim oblastima nauke, i

V. Primjenom matematikih metoda u svim oblastima nauke, naroito tehnike i ekonomije.

Program ovog predmeta tehnologiju izuava samo u onom obimu koji je nuan da se shvati kvalitet i tendencija razvoja proizvoda. Poznato je da kvalitet zavisi u najveoj mjeri od izabrane tehnoloke metode i itave organizacije tehnolokog procesa. Jasno je da obim potrebnih tehnolokih i tehnikih znanja ne moe biti isti za svaki proizvod. Nekada se veliki znaaj daje poznavanju sirovina i raznih intermedijalnih proizvoda jer od njih esto zavisi dali razvoj tehnologije. Bez poznavanja tehnologije teko se mogu analizirati i planirati promene i tretiranja proizvoda u cilu bole potronje.1.2. PODJELA I KLASIFIKACIJA ROBE Robom se nazivaju svi proizvodi ludskog rada koji svojim osobinama zadovolavaju potrebe bilo koje vrste i istovremeno su predmeti razmjene-trgovine. Poznavanje tehnikih elemenata njene upotrebe, dijelovanje ovih na njenu vrednost-cenu i ponaanje u transportu spada u domen poznavanja robe s aspekta strunjaka za transport.Upotrevna vjenost robe zavisi od mnogih faktora i to: od vrste i kvaliteta sirovine; savremenosti tehnolokog postupka dobijanja; od naina pakovanja, skladitenja, prevoenja i upotrebe. Nisu rijetki sluajevi da se kvalitetna roba setruno pa samim tim i neekonomino upotreblava.

Poznavati robu zani detalno biti upoznat o njenom poreklu, o njenim osobinama (organoleptikim, hemijskim, fizikim, mehanikim, i dr.) o njenom nainu rastvaranja u kvalitetne razrede, o postupcima i nainima pakovanja, skladitenja prevoenja i upotrebe. Dale treba poznavati sve inioce koji izazivaju promjene na robi od dana proizvodnje do asa upotrebe; najpogodnije mjere i postupke zatite; principe provjeravanja elemenata kvaliteta prema odredbama standarda itd.

Jasno je, da struno utvrivanje sastava proizvoda i elemenata kvaliteta robe spada u nadlenost hemiara, tehologa, veterinara ili fitopataloga zavisno od vrste proizvoda. Meutim kako se manipulisanje robom u transportu odrava na karakteristike kvaliteta proizvoda to oni nisu u mogunosti da ispitaju.

1. Prema porijeklu na: neorgansku, organsku i sintetiku. Neorganska roba vodi porijeklo iz mineralno-neorganske prirode. Organska od organskog svijeta: bilnog i ivotinjskog, dok je sintetika roba proizvod nastao sintetikim putem u laboratorijama i fabrikama, kao tekovina ludske umetanosti i naunih saznanja. Sintetiki proizvodi se svakodnevno umnoavaju zaslugom nauke i tehnike, tako da zauzimaju sve vanije mjesto meu mnogobrojnim vrstama robe namjenjenim industriji, tehnici i svakodnevnim potrebama najirih i najmasovnijih potroaa.

2. Prema stepenu obrade, prerade i dorade, na sirovine, poluproizvode i gotove finalne proizvode.

Sirovinama se nazivaju proizvodi koji se neposredno uzimaju iz prirode, da bi se iz njih na ekonomian nain dobili polu proizvodi i gotovi proizvodi. Poluproizvodima se nazivaju predmeti rada koji su do izvesnog stepena obraeni, tako da se iz njih lake, bre i ekonominije mogu dobiti finalni proizvodi. Gotovim proizvodima se nazivaju svi oni proizvodi koji su tokom tehnolokog procesa konano obraeni, tako da su dobili sve kvalitete konane upotrebe.

3. Prema kvalitetu na pravu robu, surogate (zamjene) i falsifikate. Pravom robom se nazivaju svi oni proizvodi koji poseduju sve elemente kvaliteta karakteristine osobine svoje vrste. Suragatima se nazivaju sve vrste robe kojima delimino nedostaju elementi kvaliteta, tako da delimino i mogu zameniti pravu robu ako ove nema u dovolnim koliinama na tritu, ili ako je potroaima nedostupna iz bilo kojih razloga. Prodaja i upotreba surogata je zakonom dozvolena uz uslov da na ambalai (opremi) moraju biti vidno obileeni podaci, kako bi potroa bio upoznat da je u pitanju surogat a ne prava roba. Falsifikati su proizvodi koji se nedozvoleno i nezakonito javlaju na tritu s cilem da se potroa obmane i prevari i na taj nain stekne zakonom zabranjena zarada.Proizvodnja i prodaja falsifikata je zakonom zabranjena i goni se kao krivino djelo. Najee se u prometu susreu falsifikati skupocene robe: drago kamenje, plemeniti metali, skupi zaini itd.

4. Prema domaoj klasifikaciji na: proizvode industrije, poloprivrede i umarstva. Navedeni proizvodi se dale djele na proizvode ogovarajuih privrednih grana koje su obileene brojevima. Npr. grana 112 proizvodnja ugla; grana 113 proizvodnja zemnog ula nafte; grana 114 crna metalurgija; grana 115 obojena metalurgija; grana 116 prerada metala; grana 211 proizvodi ratarstva; grana 313 eksploatacija uma itd.

5. Prema ekonomskoj namjeni na: proizvode za reprodukciju, proizvode za investicije i proizvode za iroku potronju. Proizvodi za reprodukciju obuhvataju: sirovine, pogonsko gorivo i gotove proizvode za reprodukciju. Proizvodi za investicije obuhvataju pogonske maine, poloprivredne maine, maine za obradu metala, ostale maine i ureaje, elektrine motore, transportna sredstva i ostalu investicionu robu. Proizvodi iroke potronje obuhvataju: prehramben proizvode, pie, duvan, odeu i obuu, namjetaj, tekstil, preparate: medicinske, farmaceutske, kozmetike i sve ostale proizvode iroke potronje.

Razumlivo je da fondom asova predvienim nastavnim programom za ovaj predmet nije mogue detalnije obraditi, pa ni u najkraim potezima, sve vrste robe koja se javlaja u prometu. Zato e biti obraeni najvaniji reprodukcioni materijali (sirovine, pogonska goriva i gotovi proizvodi za reprodukcju), a od proizvoda iroke potronje samo glavne vrste u najosnovnijem obimu. Investicione proizvode mainogradnje, brodogradnje, elektroindustrije, grafike i filmske industrije ovaj program nee obraivati.

2. KVALITET ROBE I NEGOVO ODREIVANE USLOVLjENO ZAHTJEVIMA TRANSPORTA

Rije kvalitet, nastala od latinskih rijei qualitas (osobina, svojstvo, karakter) i qualis (vrsta, rod, kakvoa) razvojem industrije i trinih potreba prevazila je osnovno znaenje prerasla u pojam sa kompleksnim znaenjem, pa se moe dodati jedna kraa i formalna definicija kvaliteta.

Najoptije uzeto kvalitet je mjerilo upotrebne vrijednosti jednog proizvoda, odnosno mjerilo njegove sposobnosti da udovoli zahtjevima odgovarajuih potroaa i trita. Znai kvalitet predstavla sinonim za valanost robe i identian je sa upotrebnom vrednou robe. Kvalitet je svakako najvaniji element po kome se razlikuju istovjetne ili sasvi srodne upotrebne vrednosti.

Kvalitet se rijetko moe izraziti u obliku samo jedne vrijednosti ili jednog pokazatela. Po pravilu kvalitete je rezultanta veeg broja vrijednosti dobijenih: ispitivanjem vie razliitih osobina, i to ne samo objektivnih (fizikih, hemijskih, mehanikih i dr.) koje se odreuju laboratorijskim ispitivanjem, ve i organoleptikih osobina koje se odreuju testiranjem subjektivnim postupkom; ispitivanjem ve i organoleptiikih osobina koje se odreuju testiranjem - subjektivnim postupkom; ispitivanjem funkcionalnosti, estetskih svojstava, trajnosti, roka upotrebe, ponaanja pri uslovima manipulisanja, skladitenja i prevoenja. Prema tome, zbir svih svojstava jedne vrste robe odreuje njen kvalitet. Naprotiv jedno ili dva svojstva su samo elementi (dijelovi) kvaliteta. Tako su npr. pojedini elementi kvaliteta ugla: gustina, sadrina sagorlivih i nesagorlivih materija u njemu, krupnoa komada koliina isparlivih materija u njemu, krupnoa komada, koliina isparlivih sastojaka itd., a tek svi elementi zajendo sainjavaju kvalitet ugla.

Poznato je da se bakar upotreblava ko provodnik elektrine energije, zatim za proizvodnju bakarnog posua, za legure, za razne soli (CuSO4 5H2O plava galica) itd. Ona vrsta bakra koja bi zadovolavala sve sluajeve primjene bakra bila bi izuzetnog kvaliteta. Ukoliko npr. bakar nije vrlo ist ne moe se koristiti kao elektrini provodnik, to znai nedostaje mu jedan od bitnih elemenata kvaliteta (istoa), te se ne moe uvrstiti u potpuno kvalitetan proizvod.

Vano je istai da elemente kvaliteta robe ne treba shvatiti izolovano, jer u mnogim sluajevima zavisni su jedni od drugih tako da promjena jednog svojstva povlai promjenu i ostalih. Na primjer vlaga u nekoj robi izaziva razlaganje njenih osnobnih djelova, dovodi do trulenja robe, razvitka i razmnoavanja mikroorganizama; kod metala i metalnih proizvoda izaziva koroziju i sl., a sve ima za poslijedicu kvarenje i unitavanje robe.

Za odreivanje i provjeravanje kvaliteta robe primjenjuju se razni postupci i metode, koji najbole odgovaraju nekoj vrsti robe. Sva ova ispitivanja se uglavnom mogu svesti na objektivna i subjektivna.

1. Objektivna ispitivanja kvaliteta robe nazivaju se jo i nauna, jer se koriste instrumenti, aparati i hemikalije koa i nauna provjerena laboratorijska tehnika. Ispitivanja vre strunjaci odreenih grana nauke prema standardom propisanim odredbama, pa tada rezultati ispitivanja ne zavise od subjektivnog raspoloenja lica koje ispitivanje vri, a dobijani rezultati su uglavnom objektivni, pod uslovom da je uraeno vie proba.

2. Subjektivna ispitivanja kvaliteta robe osnivaju se iskluivo na reagovanju ula ispitivaa na proizvod koji se ispituje. Stoga se esto nazivaju i organoleptikim ispitivanjem. Pomou ula vida, mirisa, ukusa i pipanja proizvodu se odreuje boja, ukus, miris i spolnje karakteristike. Ova ispitivanja su pogodna za utvrivanje ispravnosti pakovanja, ispravnosti oblika ambalae, naina obileavanja pa ak i za krupnou proizvoda. Organoleptikim putem se znai provjeravaju ukus, miris, oblik i estetske osobine robe, za koju svrhu skoro i ne postoje nikakve objektivne metode ispitivanja. Iako postupak nije najpouzdaniji, zavisi od ispitivaa, masovno se primjenjuju zbog svoje dostupnosti (kad ispitiva ima zdrava ula) i kao dopuna objektivnim ispitivanjima. Subjektivna ispitivanja su od naroitog znaaja za prehrambene i druge proizvode iroke potronje.

Praksa je pokazala da ne treba strogo odvajati subjektiv na ispitivanja od objektivnih ispitivanja kvaliteta robe, jer se u praksi ona kombinuju, kako bi se kvalitet to pouzdanije oderdio. Utvrditi taan kvalitet znai odrediti sigurne pokazatele za pravilno i ekonomino poslovanje sa dotinim proizvodom, tako da se eventualni sporovi brzo i jednostavno rjeavaju kada do njih doe a to u praksi nije rijedak sluaj.

Nepoznavanje kvaliteta robe a samim tim njene upotrebne vrijednosti dovodi vrlo esto do velikih gubitaka u prometu, naroito ako jedan partner u poslu osjeti da drugi ne raspolae potrebnim znanjem za uspjeno poslovnje.

Jasno je da e elementi kvaliteta zavisiti od upotreblenih sirovina, pomonih materijala, postupaka prerade, obrade i dorade pa se esto zbog toga kvalitet robe definie prema upotreblenoj sirovini, ili prema primjenjenom posupku proizvodnje odnosno prema nainu dobijanja.

Vrioci transporta robe imaju obavezu pored poznavanja komponenti kvaliteta da dobro upoznaju uzronike promjene kvaliteta koji su neminovno prisutni sve vreme prevoenja robe. Uzronici su brojni a po uticajnosti istiu se: vlaga, temperaturske promjene, svjetlost (pored toplotonog i katalitikog dejstva), atmosverske padavine, duina skladitenja i prevoenja, nain manipulisanja, izbor vozila za transportovanje robe itd. Sve su to razlozi koji nameu potrebu to solidnijeg poznavanja svih faktora koji utiu na pravilno tretiranje robe u transportu, kako bi se roba sauvala u to bolem stanju do dana prodaje, pa samim tim i unovila u svojoj punoj vrijednosti.

2.1. KONTROLA TRANSPORTUJUE ROBE

Kako su uzronici promjene kvaliteta robe tokom transporta vrlo brojni mora se primjeniti kontrola transportujue robe u cilu zatite dravnih interesa, spreavanja prenoenja raznih stonih i bilnih bolesti kao i u cilu ouvanja inostranih trita. U tu svrhu vre se sledee vrste zvanine kontrole transportujue robe:

KOD IZVOZA

1.carinska

2.veterinarska

3.fitopatoloka

4.kontrola kvaliteta od strane spolno-trgovinskih organa

KOD UBOZA I PREVOZA

1.carinska

2.veterinarska i

3.fitopatoloka.

U UNUTRANEM PORMETU

1.vetrinarska

2.fitopatoloka.

Nain vrenja ovih kontrola regulisan je propisima. Prema tome, poilalac robe duan je da blagovremeno pozove nadlene organe za kontrolu i pribavi propisana dokumenta, ako se kontrola vri u utovarnoj stanici, a za carinsku kontrolu da potpie stanicu ili granini prijelaz gdje e se vriti carinjenje. Za pojedine kontrole vae sledee odredbe:

2.1.1. Carinska kontrola Za ovu kontrolu poilalac robe je duan da uz prevoznu ispravu priloi:

a) Uvjerenje o porjeklu robe, ukoliko je za odnosnu robu propisano. Za ive ivotinje uvjerenje o zdravstvenom stanju tzv. stoni paso zamjenjuje uvjerenje o porijeklu robe.

b) Meunarodnu prijavu za carinjenje u onoliko primjeraka koliko je propisano za pojedine zemle na dan predaje robe na prevoz, na to upozorava sluba utovarne stanice ili carinarnice, jer se ti zahtjevi vrlo esto mjenjaju.

c) Dozvolu za izvoz i dozvolu drave uvoznice ako su ove dozvole propisane od nadlenih vlasti odnosne drave. Poilalac moe ove dozvole da priloi uz prevoznu ispravu (tovarni list) ili da ih deponuje kod carine, koja treba da izvri izvozno, odnosno, uvozno carinjenje.

Poilalac robe je duan da u prevoznu ispravu upie brojeve i datume svih priklunih uvjerenja, a za meunarodne carinske prijave da naznai i broj komada.

2.1.2. Veterniarska kontrola. Veterinarka kontrola je obavezna kod svakog utovara ivih ivotinja i ivotinjskih sirovina koje se predaju na prevoz u kolskim tovarima. Dunost poilaoca, odnosno, izvoznika je da pri utovaru obezbjedi prisustvo veterinara. Po zavrenom pregledu i utovaru, veterinar za krupne domae ivotinje ovjerava uvjerenje o zdtavstvenom stanju-stne pasoe; isto tako, za pernatu ivinu, svjee meso i mesne preraevine veterinar mora da izda uvjerenje o zdravstvenom stanju ivine ili stoke od koje meso potie.

Za izvoznu robu prilae se jo i prevod uvjerenja o zdravstvenom stanju stoke tj. prevod stonog pasoa na strane jezik koji porpisuje Meunarodna veterinarska konvencija. Za koju vrstu robe i kada je obavezan veterinarski pregled, kao i gdje se mora izvriti navedeno je u pravilnicima ili u knjizi SPISAK ZABRANE, kojom obavezno raspolae svaka eleznika stanica.

Kako bi lake bilo praenje zakonskih ogranienja pri prevozu robe Jugoslovenske eleznice redovno publikuju Knjigu pod nazivom Spisak zabrane pri prevozu robe. U knjizi su uvrteni svi proizvodi iji je prevoz u unutranjem saobraaju u Jugoslaviji, uvoz u Jugoslaviju, izvoz iz Jugoslavije ili provoz kroz Jugoslaviju sobzirom na propise i naredbe nadlenih organa dravne uprave ZABRANEN ili DOPUTEN samo pod odreenim uslovima. Zbog estih promjena u ovoj knjizi, prije svake otpreme robe treba vriti provjeru u najblioj eleznikoj stanici ili kod nadlenih dravnih organa.

2.1.3. Fitopatoloka kontorla. Ovu kontrolu obavlaju nadleni fitopatolozi iji je potpis po Meunarodnoj konvenciji registrovan kod zemala izvoznica, uvoznica i provoznica. Znai, prevoz voa, ivih bilaka i bilnih djelova namjenjenih izvozu, uvozu ili provozu uslovnlen je prethodnim pregledom od strane fitopatologa. Nijedna se poilka voa, bilaka i bilnih djelova namjenjeni izvozu nemoe primiti na prevoz bez uvjerenja o zdravstvenom stanju robe, izdatom od nadlenog fitopatologa.

Prijem ili preuzimanje prevoenja zaraenog voa, ivih bilaka i bilnih djelova u naelu je ZABRANEN; jer samo nadleni fitopatolog ima ovlaenje da pod izvjesnim uslovima odobri prevoz zaraenog voa kada je namjenjeno za industrisku preradu. U tom sluaju uslovi prevoza moraju biti detalno opisni od fitopatologa i naznaeni u dozvoli za prevoz, kako se nebi zaraza prenjela iz zaraenog u nezaraeno podruje.

Za postupke fitopatoloke kontrole postoje fitosanitarni propisi. Koje poilke podpadaju po obaveznu fitopatoloku kontrolu naznaeno je u Spisku zabrane, normalo kojim kako je ve reeno raspolae svaka eleznika stanica.

Podsjetimo se: fitopatologija (fito + patologija), nauka o bolestima bila koje prouzrkuju razne parazitske bilke (uglavnom glivice i bakterije), zatim virusi, enzimi kao i neorganski faktori npr. nedostatak vode, svjetlosti, toplote, hranjivih soli u zemlitu, mehanike povrede itd.

2.1.4. Kontrola kvaliteta od strane spolno-trgovinskih organa. Perma propisima, izvozne poilke tokom transporta nebi trebalo da podlijeu nikakvoj kontroli od strane spolno-trgovinskih organa tj. inostranog kupca, sve do iskuplenja tovarnog lista u uputnoj stranici. Prema tome, za vrijeme prevoza robe primalaca robe nema pravnog osnova da od prevoznika zahtjeva da mu prije iskuplenja tovarnog lista u uputnoj stanici dozvoli pregled robe. Meutim male zemle da bi bole plasirale vikove proizvoda prisilene su da kupcima iz zemala sa razvijenijom privredom uine ustupke. Jedan od tih je pregled kvaliteta robe na naoj utovarnoj ili izlaznoj pograninoj stanici od strane samog kupca.

Jasno je da svaki usputni pregled robe ide na tetu normalnog poslovanja izvoznih i transportnih organizacija, naroito zbog produenja trajanja prevoza robe. Stoga, treba izbjegavati uslovlene usputne kontrele robe. To neznai da se onemogui svaka kontrola kvaliteta robe, ve da je terba vriti ili na mjestima utovara robe ili u izlaznoj pograninoj stanici pod uslovom da se takav pregled obavi istovremeno sa carinskim pregledom roba bez ikakvog posebnog otvaranja i zadravanja vozila (vagona).

Inae, odredbe za robu namjenjenu izvozu su izriitije. Nekada se roba za izvoz moe preuzeti na prevoz samo ako se uz prevoznu ispravu priloi i uvjerenje o kvalitetu (atest, certifikat), izdato od nadlenih organa za kontrolu kvaliteta. Na poziv poilaoca robe nadleni kontrolor kvaliteta izdaje pismeno uvjerenje o kvalitetu za svaku pregledanu poilku.

Pored toga to se kontrola kvaliteta obavi obavezno na utovarnim stanicama, nadleni organ moe odrediti da izvoznu robu kontroliu i tzv. revizori za kvalitet robe. Ova lica su ovlatena da na izlaznim pograninim ili na odreenim pretovarnim stanicama ponovno pregledaju robu. Ako revizor pronae da roba ne odgovar propisanim uslovima, moe je zadrati-zaplijeniti bez obzira to roba ima pratee uvjerenje o kvalitetu, stim to on izdaje novo uvjerenje o nastalim prmjenama na robi.

3. STANDARDIZACIJA, STANDARDI I DRUGI PROPISI ZNAAJNI ZA ROBU U TARNSPORTUStandardizacija je proces razvijanja, donoenja i primjene standarda, kada se misli na plansku i sistemsku privrednu, pre svega, industrisku standardizaciju, jer je standardizacija neke vrste ili nekog stupnja dio gotovo svake ludske aktivnosti. Standardizacija donosi vanredno velike koristi. U standardima je akumulirana velika koliina znanja i iskustva, koja je dostupna svim proizvoaima i korisnicima proizvoda. Standardizacija smanjuje broj tipova pojednostavluje i pojeftinjuje proizvodnju olakava kooperaciju pa integraciju radnih organizacija, znatno olakava sporazumjevanja izmeu poizvoaa i kupca, smanjuje skladine zalihe sirovina, poluproizvoda, gotovih proizvoda i rezrevnih djelova. Moderna masovna proizvodnja i masovni plasman nebi bili mogui bez standardizacije.

Da bi se sagledala kompleksnos i meuzavisnost itave prblematike standardizacije L. Vermon i nekoliko drugih autora su prostorno predstavili sveobuhvatnost standardizacije pomou ortogonalnog koordinacionog sistema u kome osa x odgovara perdmetu standardizacije, y cilevima, odnosno aspektu, a osa z nivou standardizacije (sl. 1). Razumije se, ovde ne postoji matematika veza izmeu vrijednosti pojedinih osa, ali se dobija predstava o kompleksnosti programa standardizacije.

Standard (engl. mjerijlo, obrazac, uzor) jeste obrazac skojim se mogu porediti predmeti ili postupci. Sa dananjeg aspekta bole je rei da je standard vrsta propisa kojim se utvruju odreene karakteristike nekog porizvoda ili definiu neke brojne vrijedosti, veliine, jedinice, nazivi, svojstva ili postupci (npr. postupci za kontrolu ili ispitivanje, postupci za proraun). Standardom za neki proizvod se obino ne utvruju sve njegove karakteristike ve samo one koje su vane za odreenu racionalizaciju u proizvodnji, za njegovo vrednovanje a i za upotrebu, naroito s obzirom na zamjenu dijelova. U kojoj mjeri e standardom neki proizvod biti definisan, zavisi od vrste proizvoda i ocejne donosioca stndarda.

Sl. 1. Grafiki prikaza sveobuhvatnosti standardizacije

Standard moe obuhvatiti mjer, oblik, fizika, hemijska i tehnoloka svojstva, postupke za proraun, izradu i ispitivanja, pakovanje, podatke za identifikaciju: naziv, oznaku, definiciju, razjanjenja pojmova itd. Standard po pravilu ne ulazi u konstrukcione pojedinosti i u dizajn jer standard netreba da suptava umjetnost konsturktora, naroito nesmije ulaziti u svojstvo proizvoda namjenjenih individualnom ukusu potroaa.

Standardi, u odnosu na nivo standardizacije, mogu biti interni (fabriki), nacionalni (za pojedine zemle) i meunarodni. Svaka fabrika tj. industrijska radna organizacija ima svoje standarde. Nacionalni standardi su uvjek rezultad dogovora proizvaa i korisnika, rezultat tranje optimalne odluke, za koju ponekad postoji nekoliko varijanti. Nai nacinalni standardi imaju oznaku JUS (Jugoslovenski standardi). Poznati su nam dobro njemaki standardi DIN, sovjetski GOST, ameriki USA, britanski BS, ehoslovaki SN i dr.

U socijalistikim zemlama standarde donosi dravni organ i standardi su obavezni. U kapitalistikim zemlama je primjena standarda je dobrovola, ali se zbog velikih prednosti uglavnom primjenjuju. Meunarodni standardi su rezultat dogovora nacionalnih organizacija za standardizaciju i donose se esto uz velike potekoe zbog razliitih obiaja i milenja u pojedinim zemlama. Meunarodni standari su zapravo peporuke koje slue kao smerinice za ncionalne standarde. Glavna meunarodna organizacija za standardizaciju je ISO sa kojim sarauju pojedine specijalizovane organizacije npr. IEX za elektortehniku, CISPR za telekomunikacije, UIC za eleznice idr. Organizacija ISO je pod okrilem organizacije Ujedinjenih nacija OUN, gdje je i naa zemla aktivna lanica.

Standardi nisu i nemogu biti nepromjenjive jednom za uvjek date norme. Oni su neposredan tehikog i ekonomskog nivoa privrede jedne zemle i mjenjaju se zavisno od dale specijalizacije i modernizacije proizvodnje.

Drugi porpisi zaajni za robu u transportu uglavnom se vezuju za kvalitet proizvoda. Ukoliko za proizvode nisu oformleni standardi, to je najee sluaj kod prehrabenih poroizvoda iroke potronje onda se kvalitet proizvoda propisuje posebnim pravilnicima koje takoe donosi dravni organ, kada su za poloprivredne proizvode koji se koriste kao siroviine u prehrambenoj industriji sainjeni odgorvarjui standardi. Ako pak proizvodi koji se trasportuju nije obuhvaen ni standardima niti pravilnicima donose se posebni Propisi. 3.1. RAZVOJ JUGOSLOVENSKE STANDARDIZACIJE I ZAKON O JUGOSLOVENSKIM STANDARDIMA Jugoslovenska standardizacija, kao aktivnost usmjerena na sistemsko stvaranje jugoslovneskih standarda i njihovo uvoenje u ivot Jugoslovenske privrede datira od 1952 god.

Do rata, pojedine industrijske radne organizacije u naoj zemli su koristile pri izradi svoje tehnike dokumentacije standarde raznih zemala (najee njemake DIN ili italijanske UNI). Pored toga pojedina ministarstva (graevine i saobraaja) izdavala su za svoje potrebe izvjesne tenike porpise, tehnke uslove nabavki i sl. to je imalo karakter resornih standarda. Standardi u okviru jugoslovenskih razmjera nisu postojali. Problem je bio to je tada samo mali broj tehnikih strunjaka upte bio upoznat sa sutinom standardizacije i njenom primjenom.

Posle rata u vremenu od 1947-1951 god. injeni su pokuaji da se nae pogodna organizacion forma za rjeavanje problema jugoslovenske standardizacije. Prvo su formirane Republike komisije, zatim savezna komisija za standardizaciju. Meutim, sve su to bila simbolika rijeenja jer komisije nisu raspolagale sturnim aparatom koji bi se posvetio samo poslovima standardizacije, koji bi bio soposoban da od monogobrojnih prijedloga standarda izraenih od strane raznih ad hoc stvorenih komisija napravi dobre standarde i omogui njihovu primjenu. Tek kada je 1950 god. pri Savjetu za mainogradnju oformlen Biro za standardizaciju dobilo se porvo radno tijelo kvalifikovano za problematiku standardizacije. Ova radna grupa je 1951 god. prela u tadanju Saveznu komisiju za standardizaciju i u frebruaru 1952 god. tampani su privi jugoslovenski standardi.

Ipak, Savezna komisija iako proirena radnom grupom stunjaka nije mogla ni izdaleka da udovoli kompleksnosti standardizacije. Standarid iz 1951 god. su nagovjestili prvi korak posle kojeg je trebalo rijeiti jo vrlo veliki broj pitanja: materijalin, organizacionih, metodolokih idr. Kao osnovni pojavio se i problem definisanja sutine definisanja standardizacije, kaoko bi se izbjegla zbrka nastala oko tog pojma. Zbrka je bila prisutna u svatanjim sturnjaka kao i nestrunjaka za tehnike i privredne porbleme. Moe se izraziti sumnja da su i danas u potpunosti svi strunjaci prihvatili i razjasnili sebi znaenje standardizacije. No, razumlivo je da su to neznatni sluajevi u odnosu na 1952 god. kada je neshvatanje bilo tako rasprostranjeno, da je ponekad prijetilo da podrije same temele jugoslovenske standardizacije.

Utjreno je, to je zbrka pojmova o standardizaciji nije nikakva specifina jugoslovenska pojava. U strunoj literaturi esto se mogu nai nagovjetaji sline zbrke pojmova i u drugim zemlama. Zbog toga se u zemlama ija standardizacija datira mnogo prije nae jo uvjek mnogo posveuje panje objanjavanju sutine standardizacije i primjenjuju ubjeivanja kako bi se sagledale koristi njene primjene.

3.2. ZBRKA POJMOVA O SUTINI STANDARDIZACIJEAko se razmotre samo pojmovi vezani za sutinu standardizacije koji se najee susreu, mogu se izdvojiti oni opti od specifino jugoslovenskih, i to:

1. Prvo bi bilo pitanje obaveznosti standarda. Ve samo postavlanje pitanja ukazuje na neshvatanje sutine. Dovolno je sagledati kolika se racionalizacija postie primjenom standardizacije pa da se tako pitanje ne postavla. Ako se za izvjestan tehniki problem nae jedno rjeenje koje je najracionalnije od svih moguih i ozvanii kao standard, onda se obaveznost primjene sama namee, pez obzira na formalnu obaveznost, samim faktom postojanja standarda.

2. Drugo pitanje se odnosi na oprene stavove prilikom formulisanja pojedinih standarda. Takvi stavovi dovode do razmimoilaenja, jer pojedini strunjaci nee da usvoje izvjesne odredbe s motivacijom da se u njihovim radnim organizacijama ne radi tako kao to se predvia standardom itd. Zaboravla se da standard u veini sluajeva mora biti kompromis, i to kompromis koji trenutno moe da iziskuje odreene rtve koje u perspektivi treba da se kompenziraju i nagrade.

3. U neshvatanje problema spada i apstinencija kod donoenja standarda. Svaki standard dok je jo u fazi pijedloga stavla se na javnu diskusiju objavlivanjem u biltenu Standardizacija a uz to se zainteresovane radne organizacije posebno, dopisima upozoravaju kako bi njihovi predstavnici uestvovali u diskusij. Rok za primjedbe prolazi a dostavlenih primjedbi skoro da nema, to podrazumjeva da je standard dobar i on se ozakonjuje. Prolaze mjeseci, nekad i godina dana, kada se na jednom pojavluju primjedbe i zahtjevi za izmjenama. Najbezbolinije je ako su to samo upozorenja na greke koje su se nepanjom javile u tekstu standarda. Ovakve situacije ukazuju na neshvatanje injenice da je standard samo onda dobar ako je zajedniko djelo svih zainteresovanih, te u prvom trenutku treba da se uklue vrsni strunjaci koji treba da sarauju sa ludima iz Zavoda za standardizaciju. Neshvatanje najgruble vrste podrazumjeva odbijanje saradnje ili delegiranje predstavnika koji nisu u vezi sa problemima ili ne posjeduju potrebna struna znanja.

4. Zbirka pojmova o standardizaciji specifino jugoslovenskog karaktera odnosi se na identifikovanje njemakih DIN sa standardima uopte. Dakle, ponekad odsustvo obavjetenosti da osim njemakih DIN postoje i standardi mnogih drugih zemala dovodi do zbrke. Do due to se danas skoro vie ne moe sresti, ali se pominje kao pojava u prvom periodu nastajanja standarda. Isto tako deava se kod pozivanja na meunarodne standarde da pojedinci podrazumjevaju sam njemaki DIN. esta je varijanta shvatanja da su jugoslovenski standardi prosto kopije, odnoso prevodi njemakih DIN. Najneugodnija konstatacija je, ukoliko se neki jugoslovenski standard u neem razlikuje od odgovarajueg DIN-a, misliti da je to sigurno u pitanje neka greka.

Normalo je da standardi izraavaju tehnika iskustva, pa je prirodno da se pri nastajanju novih standarda koriste iskustva tehniki razvijenih zemala. Pri tome se analiziraju procesi standardizacije u veem broju zemala pa usvaja ono to je za nae potrebe najcjelishodnije.

Osim nabrojanih postoje jo mnogi vidovi neobajetenosti, neshvatanja znaenja standardizacije i primjene standarda. Ipak, utjeno je da se danas rijetko mogu sresti strunjaci koji ne posjeduju dovolno znanja iz oblasti standardizacije.

3.3. RAZVOJ STANDARDIZACIJE PO OBLASTIMA PRIVREDEKompleksnost standardizacije uslovila je da Savezna komisija sa radnom grupom strunjaka postepeno izraste u organizaciju koja je objedinjavala vie stotina strunjaka, predstavnika privrednih organizacija kao i naunih ustanova iz svih krajeva zeml, ulanjenih u oko 50 strunih komisija specijalizovnih za izradu standarda za pojedine oblasti iz svih privrednih grana (rudarstva, metalurgije, mainogradnje, saobraaja, itd.). U oformlenim sturnim komisijam ostavrena je stalna saradnja strunjaka iz aparata Savezne komisije za standardizaciju i strunjaka iz privrede. Po ugledu na mnoge zemle pristupilo se prvo standardizaciji privrednih oblasti: mainogradnje, metalurgije i elektrotehnike, uz djeliminu obradu ostalih oblasti privrede. U skladu sa tim programom izraen je odmah i sistem klasifikacije jugoslovenskih standarda.

Sistemom klasifikacije predvien je nain grupisanja i oznaavanja jugoslovenskih standarda po ugledu na najmodernije sisteme koji su postojali u zemlama sa razvijenom standardizacijom (prvenstveno po ugledu na francusku standardizaciju). Sistem je postavlen tako iroko da ima velike mogunosti proirivanja i dopunjavanja, da se teko moe zamisliti da e i u dalekoj budunosti doi do tekoa pri uvravanju novih standarda koji budu doneeni.

Na bazi tako postavlenog program poelo je popunjavanje stalnog aparata Savezne komisije za standardizaciju strunjacima iz sledeih priverdnih grana: rudarstva, umarstva i drvne industrije, hemijske industrije, tekstilene industrije, industrije motora i drumskih vozila, poloprivrede, prehrambene industrije, graevinarstva i industrije lijekova. Naalost, takav razvoj je zaustavlen zbog preusko postavlenog okvira u odobrenoj sistematizaciji osobla Savezne komisije pa je neko vrijeme itav niz privrednih grana morao ostati bez svojih obraivaa probema standardizacije. Tako su u to vrijeme ostale bez predstavnika: brodogradnja, vazduhoplovstvo, industrija koe, industrija gume, industrija plastinih masa, industrija inskih vozila i dr. Za neke od tih industrija ipak je donjet po neki standard, jer su neki strunjaci bili u mogunosti da, pored rada u svojoj matinoj grani, rade djelimino i za neku drugu oblast.

Osim preusko planirane sistematizacije osobla, bilo je tada i drugih konica snanijem razvoju jugoslvenske standardizacije. Postojao je i problem smjetaja ludstva Savezne komisije za standardizaciju; jer kada je Uredba o organizaciji Savezne komisije donijeta (1953. god.) iskustva o poslovima standardizacije su bila vrlo skromna i nije se predvialo naglo poveavanje strunog aparata, i za rad je bilo odreeno samo nekoliko prostorija u jednom montanom pavilonu.

Dalu konicu predstvlalo je osustvo potrebnih zakonskih propisa koji bi regulisali djelatnost Savezne komisije. Zbog toga se tokom vremena stvarala praksa da se usvajaju rijeenja koja nisu imala nikakvu podlogu u postojeim propisima. Struni aparat Savezne komisije je izradio nacrt itavog niza propisa kojima je trebalo da se reglementira (zakonski regulii) postojea praksa. Tako su pripremleni nacrti Poslovnika Komisije, Pravilnka za postupak donoenja standarda, Uputstva za honorisanje radova na standardizaciji, nove Uredbe o organizaciji i radu Savezne komisije i naizad, nacrt Zakona o standardima.

Zbog itavog spleta okolnosti jugoslovenska standardizacija poslije poetnog naglog uspona, dostigla je negdje 1958. godine stanje koje se moe oznaiti stagnacijom. Stagnacija se naroito nepovolno odrazila na nau privredu, tim pre to su do tada realizovani standardi pokazali i dokazali prednost i neophodnost standardizacije. Zbog toga su Saveznoj komisiji za standardizaciju sve ee stizali zahtjevi iz privrede da se ubrza tempo standardizacije. Tp je uslovilo da se 11. aprila 1960. godine donese Zakon o jugoslovenskim standardima,koji je objavlen u Slubenom listu FNRJ na dar. 20. aprila 1960. godine, sa stupanjem na snagu 20. jula 1960. godine. Donoenjem ovog zakona okonan je prvi period razvoj jugoslovenske standardizacije i ozakonjena su osnovna naela donoenja standarda koja su se u toku predhodnog osmogodinjeg rada afirmisala.

3.4. VANIJE ODREDBE ZAKONA O JUGOSLOVENSKIM STANDARDIMA3.4.1. Definicije i obimnost standardizacije. Zakonom je prije svega data formulacija standarda. S obzirom na vrlo irok sadraj tehnikog termina standard , teko je bilo nai pravi termin koji bi u potpunosti izraavao karakter standarda. Kako je najvei dio standarda propisuje razne tehnike karakteristike proizvoda, moe se smatrati da sadraju standarda sutinski najpriblinije odgovara tehniki propis , bez obzira na to to odstupanja od tih propisa u izvjesnim sluajevima povlae zakonske sankcije ( kazne ili druge mjere zbog neizvravanja ili povrede neke odredbe ) a u drugim ne povlae.

Prema tome standardi su tehniki propisi koji reguliu tehnike probleme u oblast proizvodnje i prometa dobara (u prvom redu industrijskih proizvoda) a zatim, u oblasti izvoenja grae vinskih i drugih radova. Standardizacijom se moraju obraivati sledei problemi:

1. izbor proizvoda za koje se donose standardi,

2. asortiman (raznovrsnost proizvodnje, snabdjevenost trita dobrim izborom robe) i koliine proizvoda,

3. tehnike karakteristike proizvoda,

4. metode ispitivanje kvaliteta proizvedenh dobara tj. izvedenih radova,

5. srdstva identifikacije standardnih dobara u prometu i uslovi njihovog transportovanja a po potrebi i skladitenje,

6. pitanje vezana za projektovanje i konstruisanje dobara, kao i za tehnoloki postupak izrade proizvoda tj. izvrenja radovaStandardi treba da daju za postavlene tehnike probleme najbola rjeenja koja moraju predstavlati optimum koji se u datim uslovima i na datom stepenu privrednog i tehnikog razvoja moe ostvariti. Standard mora da osigura kompromisna rijeenja: npr. u odnosu na kvalitet izvjesnog proizvoda mogli bi se za trajnost postaviti maksimalni zahtjevi, pri emu bi dlo do osjetog poskuplenja proizvodnje te efekat trajnosti nebi bio opravdan. Isto tako, standardi nesmiju imati statian karakter, ve se moraju prilagoavati svim normama koje donosi tehnik privredni razvoj, kako u odnosu na tehnologiju proizvodnje tako i u odnosu na zahtjeve potroaa.

3.4.2. Postupak donoenja ili zamjena standarda. Na osnovu zahtjeva postavlenih od strane privrednih i drutvenih organizacija, dravnih organa, naunih i drugih ustanova, kao i na osnovu prijedloga strunjaka Zavoda za standardizaciju standardi se donose u okviru godinjeg programa koji se poetkom svake godine utvruje od strane Savjeta za standardizaciju.

Nacrte standarda koji su uli u usvojeni program razmatra u prvom stepenu, komisija strunjaka obrazovana od predstavnika nepostredno zainteresovanih radnih organizacija ili ustanova. Na osnovu zkluka te komisije strunjaka rediguju se standardi ili stavlaju na javnu diskusiju obajvlivanjem u biltenu Standardizacija i dostavla zainteresovanim radnim organizacijama. Zakonski rok za dostavlanje primjedbi iznosi tri mejseca, posle ega u drugom stepenu ponovo vri razmatranje struna komisija za prijedlog standarda. Kada se okona drugostepeno razmatranje donosi se definitivni tekst standarda koji se upuuje na analizu treeg stepena od strane sturnjaka Zavoda za standardizaciju i strune komisije zainteresovanih radnih organizacija. Ako se veina saglasi direktor Zavoda za standardizaciju svojim rjeenjem proglaava tekst jugoslovenskim standardom. Rjeenje objavluje Slubeni list SFRJ s standard se daje u tampu i puta u prodaju. Oigledno je da predvieni postupak donoenja standarda zahtijeva dug vremenski period (prema iskustvu, najmanje dvije godine); ali zato tako studiozno napravlen i usvojen standard zaista odgovara namjeni koju mu Zakon odreuje.

Razvijanje poslova standardizacije je uslovilo da Savezna komisija za standardizaciju preraste u Jugoslovenski zavod za standardizaciju kojim upravla Savjet. Kompetencija Savjeta su da vodi politiku jugoslovenske standardizacije ne mjeajui se, u normalnim sluajevima, ni u postupak donoenja standarda i njihov sadraj, ni u poslovanje Zavoda. Samo u sluajevima komplikacije Savet istupa kao arbitar.

Pitanja organizacije samog Zavoda nisu u Zakonu obraena, nego je to obuhvaeno propisima koje donosi Savezno Izvrno Vjee. Na taj nain postoji mogunost da se organizacija prilagoava razvoju i potrebama privrede, jer se odnosni propisi po potrebi mogu mjenjati bez potrebe da se mjenja Zakon.

3.4.3. Primjena standarda i odstupanja od njih. Zakonom je poklonjena znatna panja primjeni jugoslovenskih standarda. Zakon obavezuje da se standardi primjenjuju u svim obalstima privredne djelatnosti; kako u proizvodnji tako i u prometu i upotrebi proizvoda, odnosno u izvoenju radova. Meutim, predvieni su i sluajevi u kojima se moe odstupiti od odredbi standarda, a to je prvenstveno za potrebe IZVOZA a u opravdanim sluajevima i za potrebe uvoza.

Zavod za standardizaciju ima pravo da provjerava tehniku dokumentaciju privrednih organizacija u cilu ustanovlenja da li je dokumentacija prema kojoj se vri proizvodnja usklaena sa odnosnim jugoslovenskim standardima. Strunjaci Zavoda, meutim, ne mogu i ne treba da se uputaju u ostala pitanja vezana za primjenu standarda, a naroito ne u pitanja kvaliteta proizvoda. Kontrola kvaliteta je domen organa trine inspekcije i drugih nadlenih inspekcija. Kaznene odredbe od strane inspekcije se primjenjuju za tano odreene sluajeve. Npr. ako privredna organizacija ostvari neku dobit zbog ostupanja od odredbi standarda, recimo isporukom robe loijeg kvaliteta, ta dobit mora biti oduzeta.

3.4.4. Interni standardi proizvodnih organizacija. U sprovoenju standardizacije znaajnu ulogu imaju interni standardi pojedinih privrednih organizacija. Potrebu za internim standardima uslovilo je vie razloga:

1) primjena odnosnih jugoslvenski standarda,

2) standardizacija sopstvenih proizvoda koji ne ulaze u okvir jugoslovenske standardizacije,

3) standardizacija alata i tehnolokih postupaka koji se primjenjuju samo u okviru odnosne proizvodnje organizacije,

4) racionalizacija transporta robe i sl.

1. Potreba za internim standardima kod primjene odnosnih jugoslovenskih standarda sastoji se u tome, da se utvrdi ui izbor tipova, asortimana i kvaliteta proizvoda (od onih koji su predvieni jugoslovenskim standardima), a koji e proizvoditi u odnosnoj organizacije. Suavanje asortimana je zanajno jer se time mogu postii krupne utede u poslovanju privredne organizacije. Taj zadatak se sprovodi kroz tzv. izborne standarde, odnoso interne standarde u koje se unosi samo ona materija iz jugoslovenskih standarda koja je potrebna odnosnoj organizaciji za poslovanje. Na taj nain jugoslovenske standarde u potpunosti prouava samo biro za standardizaciju u okviru privredne organizacije, dok se na ostlim radnim mjestima ije je poslovanje skopano sa primjenom standarda koristi samo interni standardi, koji su uproeniji od jugoslovenskih standarda i podeeni su konkretnim potrebama privredne organizacije.

2. Standardizacija sopstvenih proizvoda koji jo nisu obuhvaeni jugoslovenskim standardima ili koji, po prirodi stvari, nemaju uopte uslova da uu u okvir jugoslovenske standardizacije najpovolnije se obavla preko internih standarda.

3. Pozanto je da skoro u svakoj proizvodnoj organizaciji mora da se koristi pored standardnih alata jo mnogo specijalnih ili specifinih koji se konstruiu i izrauju od sluaja do sluaja. Stoga, dobar dio toga alata koji sa gledita jugoslovenske standardizacije uopte nije interesantan, ima sve uslove da se preko internih standarda standardizuje. To isto vai, u jo veoj mjeri i za tehnoloke postupke, kada vrlo malo ulaze u okvir jugoslovenske standardizacije.

4. Za potrebe transporta mogue je interno naznaiti naine obileavanja robe; kada se na ambalau nanose (u vidu bojenih trouglova, krugova i sl.) odreene oznake koje svojom preglednou omoguavaju zamjenu robe ukoliko je upakovano na isti nain ili onemoguavaju pogrenu distribuciju, to doprinosi racionalizovanom transportu robe.

3.4.5. Uzimanje i obrada uzoraka za utvivanje kvaliteta i kvantiteta robe. Kako u robnom prometu mogu nastati sporovi izmeu prodavca i kupca, ili izmeu poilaoca robe i prevoznika, uslijed odstupanja u pogledu kvaliteta ili kvantiteta robe: standardima, zakonskim propisima i praksom morali su biti utvreni i postupci za rjeavanje takvih sporova. Tako su predvieni principi o uzimanju i obradi uzoraka koji se koriste za struno odreivanje svih elemenata kvaliteta i kvantiteta robe.

Uzorak za analizu naziva se odreena koliina robe uzeta iz ispruke, sa skladita ili na drugom mjestu, odreenim tehnikim postupkom koji obezbjeuje potrebnu reprezentativnost. Idealan uzorak bi bio onaj koji je po svome sastavu i svim osobinama potpuno istovjetan robi iz koje je uzet. Meutim, kako esto svi djelovi robe u jednoj isporuci ili odreenoj koliini robe nisu istovjetni, to realan uzorak moe biti samo priblino ili skoro istovjetan sa cjelokupnom koliinom robe koju reprezentuje.

U mnogim sluajevima uzimnje stvarnog reprezentativnog uzorka robe nailazi na odreene tekoe. To naroito vai za sirove poloprivredne proizvode (itarice, svjee voe, povre, variva i dr.) i mineralne sirovine koje su po svojoj prirodi nehomogene. Tehnike uzimanja uzorka zavisi od vie inilaca, a naroito od prirode robe, stepena njene tehnoloke obrade, veliine isporuke, naina i svrhe ispitivanja, itd.

Najjednostavnije je uzimanje uzoraka iz robe koja se isporuuje u orginalnom pakovanju, kao to su limenke, boce sa tenostima i sl. Pri pakovanju u limenke proizvod je izlagan viestepenom mjeanju te je sadrina pakovanja homogena i manje vie istovjetna u itavoj seriji pakovanja. Stoga se kao uzorak uzima nekoliko limenki sa raznih mjesta.

Uzorci tenih i prakastih supstanci koje su upakovane u krupnu transportnu ambalau, ili kada se skladite adekvatni upakovane, mogu se uzimati sa veim stepenom reprezentativnosti. Prije uzimanja tenosti sadrina se dobro izmjea, a ako to nije mogue uzorak se uzima specijanom sondom ili drugom napravom, pomou koje se tenost moe uzeti sa razliitih dubina suda (sa vrha, sredine i dna ).

Ako je proizvod vrstog agregatnog stanja ali homogene konzistencije (sirevi, maslac, margairn, mast, marmelada i sl.) uzorak se uzima u vida isjeka iz veeg broja komada. Najmanji stepen sigurnosti u pogledu reprezentativnosti uzorka moe se postii pri uzimanju uzorka iz robe koja se skladiti, odnosno isporuuje u rasutom stanju, jer je ona u velikim koliinama a bez ambalae.

Uopteno reeno ako je proizvod standardizovan uzimanje uzoraka vri se prema odredbama odgovarjueg JUS-a gdje se prdvia nain uzmanja uzoraka, obrada, nain i trajanje uvanja uzoraka itd. U ostalim sluajevima primjenjuje se uobiajena laboratorijska tehnika ili drugi propisi. Najboli je da se uzeti uzorak odmah izloi odreenoj tehnikoj obradi a jedna koliina spakuje u odgovarjuu ambalau (ako roba nije u orginalnom pakovanju) i uva u uslovima koji uzorak obezbjeuju od biolokih, hemijskih i drugih promjena. Uzorci se uzimaju komisijski uz voenje zapisnika o svim elementima koji su u vezi sa postupkom uzrokovanja i robom. Normalno se uzimaju tri istovjetna uzorka, od kojih se jedan daje kupcu, odnosno poilaocu robe; drugi, prodavcu, odnosno vriocu transporta (kao strankama koje se spore), dok trei uzorak preuzima laboratorija ili odreena institucija za kontrolu kvaliteta. Korisno je obezbjediti koliinu robe za etiri istovjetna uzorka, kako bi se etvrti ostavio na uvanju kod neutralne stranke, za svaki sluaj. Naroito je vano da lica koja uzimaju uzorke budu struna, objektivna i svjesna odgovornosti. Pored zvaninih, arbitranih i laboratorijskih uzoraka u praksi se jo sreu: reklamni, komercijalni, za tekuu proizvodnju i dr.

Sa gledita pravne prakse kvaliteta robe moe se utvrediti:

1) Prglednom od strane strune komisije ili inspektora. Ovim pogledom najee se utvruje kvalitet svjeih poloprivrednih proizvoda, stone hrane, pojedinih maina, aparata i dr. Pregled poilke moe da se vri:

pregledom svake jedinice pakovanja sjelokupne robe, ili metodom uzorkovanja, pregledom odreenog broja izabranih uzorakaPregled svake jedinice opravdan je samo ako se isporuka sastoji od manjeg broja jedinica ili kada se prevoze proizvodi velike vrijdenosti (razne maine, aparati, vozila itd.).

ee se vri pregled izabranog broja uzoraka korienjem statistike tehnike da bi kontrola bila bra sa zadovolavajuom pouzdanou. Meutim, kao pravano pouzdan dokaz o kvalitetu ne moe se usvojiti nalaz ispitivanja sluajnog uzorka (tzv. tihprobe) kada je proizvod upakovan u orginalnu ambalau.

Pregledom robe se mogu konstatovati samo vidlive mane na robi kao to su: oteenja, lom ili nedostatak pojedinih djelova, nepravilan oblik, nejednaka boja, prisustvo neistoa, pojave trulenja, crvlivost kod prehrambenih proizvoda i sl.

2) Uporeivanje robe sa uzorkom koji moe biti standardan ili ugovoren, a uporeenje vri struna komisija.

3) Laboratorijskom analizom, ispitivanjem odgovarajuih fizikih, hemijskih biolokih, mehanikih i drugih svojstava proizvoda.

Utvrivanje kvaliteta moe da bude internog ili zvaninog karaktera, odnosno zakonit pregled robe ili zvanina ekspertiza. Prema naim propisima zvaninu ekspertizu moe da vri samo specijalizovana laboratorija koja je upisana u registar.

Registrovana laboratorija izdaje uvjerenje o kvalitetu robe (atest, certifikat). Ovaj dokument treba da sadri rezultate ispitivanja predvienih standardom, pravilnikom o kvalitetu ili ugovorom, kao i konstatacije da proizvod odgovara ili ne odgovara odredbama standarda, pravilnika o kvalitetu, izvoznom kvalitetu i sl.

U meuarodnoj razmjeni dobra utvrivanje kvaliteta od kojih su Evropi najpoznatije: Societ generale de surveillance u enevi, Polcargo u Londonu, Gostinspekcija u Moskvi, Inwaco u Z.Nemakoj, a u naoj zemli Jugoinspekt u Beogradu.

Koliina robe-kvantitet izraava se brojem komada ili u odgovarajuim jedinicama mjere. Stoga se kvantitet utvuje brojanjem ili mjerenjem mase, zapremine ili dimenzija proizvoda.

Provjeravanje koliine robe moe se vriti:

1) provjeravanjem cjelokupne koliine robe, i

2) provjeravanjem koliine robe u jedinici pakovanja, tj. da li izmjerena koliina odgovara naznaenoj u dekleraciji.

Mjerenje se vri na preciznim vagama, odnosno provjerom zapremine, duine i drugih dimenzija zavisno od naina izraavanja odnosno koliine robe.

Neto masa proizvoda u orginalnom pakovanju da bi se odredila zahtjeva da se prvo izmjeri ukupno (bruto) masa upakovanog proizvoda, zatim izrui sadrina iz ambalae, potom ambalaa dobro oisti od ostataka proizvoda (ako se pere ambalaa mora dobro da se osui) pa onda odredi samo masa ombalae. Razlika izmjerenih masa je neto masa ukupnog proizvoda.

3.5. OSIGURANE PREVOZNIKA ZA EVENTUALNE TETE NA ROBI KOJA SE TRANSPORTUJEOsiguranje je pravi odnos zasnovan ugovorom o osiguranju, izuzetno Zakonom. Ugovorom o osiguranju jedne stranke (osiguratel) se obavezuje da e drugoj stranci (osiguraniku), odnosno korisniku, nadoknaditi tetu ili isplatiti odreenu svotu novca ako nastupi dogaaj zbog kojeg je zasnovano osiguranje, dok se druga strana obavezuje da uplati iznos premije. Osiguratel, po pravilu izdaje osiguraniku polisu u kojoj je i generalna klauzula o primjeni uslova osiguranja. Za razliku od pojedinane polise, generalna polisa je isprava o ugovoru kojim se osiguravaju sve poilke. U meunarodnom transportu veoma je rairena Loyd-ova S. G. polisa, koja se uz dodatne klauzule (Institute clauses) upotreblava jo od 1779. godine.

Podsjetimo se: LLOYDS, je osiguravajue drutvo pod specijalnim dravnim nadzorom, sa sjeditem u Londonu i agentima po cijelom svijtu. Dobilo je ime po Edwardu Lloydu, vlasniku male kavane, gdje su se sastajali pomorski osiguravateli. Lloyd je 1696. poeo izdavanje lista Lloyds News sa informacijama sa informacijama pomorsko-trgovinske prirode. Od 1726. izlazi taj najstariji list na svjetu pod nazivom Lloyds List and Shipping Gazette do danas. Drutvo je imalo znaajnu ulogu u razvoju pomorstva i osiguranja, pa je ime Lloyd ulo u imena mnogih parobrodskih i klasifikacionih zavoda, npr. Lloyds Register, Lloyd Triestino, Norddeutscher Lloyd i sl.

Kada osiguratel rizik koji preuzima i snosi smatra naroito vanim moe da uslovi saosiguranje, tj. pokrie rizika istovremeno od strane veeg broja osiguratela; ili uslovi reosiguranje tj. djelimino osiguranje rizika od strane osiguratela kod nekog drugog osiguratela. Reosiguranje je veoma sloena operacija, koja se po pravilu vri u meunarodnim okvirima.

Osiguranje se djeli na imovinsko i lino osiguranje, a obino se kao posebna vrsta izdvaja transportno osiguranje. U svakoj vrsti mogue je dobrovolno osiguranje i obavezno osiguranje. Imovinsko osiguranje je po pravilu dobrovolno. U naem sistemu naelo dobrovolnosti vai i za osiguranje sredstava drutvenog vlasnitva.

Lina osiguranja podrazumijevaju osiguravanja pojedinaca za luaj nesposobnosti za rad, smrti, navretka odreenog doba starosti i sl. Osiguranik moe da zaklui osiguranje u svoju korist ili u korist druge osobe. Radi zatiteosoba koje su posebno ugroene od potencijalnih opasnosti, Zakonom se moe odrediti obavezno osiguranje, npr. putnika u saobraaju, posade u vazduhoplovstvu i sl. Najea obavezna osiguranja su:

osiguranje graanske odgovornosti pri koritenju suvozemnog motornog vozila;

osiguranje od bolesti: poloprivrednih proizvoaa nezavisnih radnika nepoloprivrednih zanimanja;

osiguranje od nesrenih sluajeva u koli (obaveza koja stvarno ne postoji);

osiguranje pri utakmicama i sportskim takmienjima na javnim putevima;

osiguranje pri sportskim priredbama koje obuhvataju uestvovanje motornih vozila na mjestima koja nisu otvorena saobraaju;

osiguranje sportista amatera;

osiguranje poloprivrednih proizvoaa protiv nesrenih sluajeva pri radu itd.

Razne vrste osiguranja podrazumjevaju:

osiguranje od poara i slinih dogaaja (tete bez poara prouzrokovane gromom, ili eksplozijama, nezgodama u domainstvu, tetama od elektrine struje bez poara i dr.);

osigruanje stakla od loma ili zatita stakala na vozilima i na mainama;

osiguranje brodskih ili vazduhoplovnih trupova;

osiguranje robe u prevozu;

osiguranje od krae (namjetaja, nakita ili robe);

osiguranje protiv grada ili pomora stoke itd.

Transportno osiguranje djeli se na kasko i kargo osiguranje, Kasko osiguranje (assurance sur corps, insurance on hull, Kasko-Versicherung, assigurazione corpi) osigurava prevozna sredstva. Kargo osiguranje (assurance surfacultes, insurance on goods, Kargo-Versicherung, assigurazione merci) osigurava stvari, robe, terete.Konkretno u vazdunom prometu osiguranje moe biti automatsko i dopunsko. U meunarodnom saobraaju prema propisima Varavske konvencije prevozilac obavezno osigurava svu robu sa oko US $ 16,5 po kilogramu bruto teine poilke, s tim to granica vrijednosti poilke ili grupe poilki koje se mogu prevesti jednim avionom iznosi US $ 500.000. Za robu u unutranjem saobraaju JAT obezbjeuje osiguranje u visini od 100,00 N.din. po 1 kilogramu bruto teine.

Dopunsko osiguranje nije uklueno u cjenu prevoza i nije obavezno. Meutim, ako vrijednost poilke prelazi iznose automatskih osiguranja po bruto teini (tj. preko US $ 500.000), poilalac robe moe izvriti dopunsko osiguranje poilke. Tada je duan da uplati premije, i to:

2% u unutranjem, a

3% u inostranom vazdunom saobraaju,

od nazanene vrijednosti dopunskog osiguranja, s tim to se uplaena premija ne moe povui posle zapoetog prevoza.

Bilo automatsko ili dopunsko osiguranje pokriva gubitke ili oteenje robe u periodu vanosti osiguranja, bez obzira da li se neto dogodilo za vrijeme zemalskog prevoza do ili od aerodroma, u magcinu, ili za vrijme leta.

Osiguranje se nee isplatiti u sledeim sluajevima:

1. ako se dokae da je oteenje poilke uzrokovano njenom sadrinom;

2. ako gubitak nastane usled prirodne smrti ili povrede neke ivotinje, bilo da su uzorci: smrt, ujedanje, ritanje, ubod ili guenje, ili su tome doprinjeli sam priroda i sklonost ivotinja;

3. ako doe do povrede pratioca ivotinja zbog ponaanja samih ivotinja;

4. ako se radi o brzo-pokvarlivoj poilci koje se kvare tokom transporta usled promjene temperature, visine, klime ili zbog duine trajanja putovanja;

5. u sluaju konfiskacije ili unitenja poilke zbog nedostatka potrebnih dokumenata, pa ne odgovara zahtjevima zemle u koju se ale;

6. u sluaju nepotpune dokumentacije za dokazivanje tete od strane osiguranika u vezi odgovarajueg zahtjeva.

3.6. DISTINKTIVNE (RAZLIKUJUE) OZNAKE NA ROBISvakom proizvodu se stavlaju na ambalau, ili na omot orginalnog pakovanja, a nekada na sam proizvod, odreene ozanke koje imaju za cil da obavjeste korisnike kao i vrioce transporta o osnovnim svojstvima robe; njenoj koliini, porjeklu, namjeni, nainu rukovanja i drugim karakteristikama od interesa za korisnike. Znaaj oznaka je potvren navikama potroaa da se opredjeluju za odreeni proizvod na osnovu naznaenih distinktivnih oznaka. Sam postupak stavlanja oznaka na upakovanju robu esto se naziva markiranje ili signiranje robe. Ozanake na robi mogu biti: obavezne, konvencionalne (usvojene preutnim sporazumom), specifine (za pravilo rukovanje opasnom robom u transportu), interne i dr.

3.6.1. Obavezne oznake proizvoai ili vrioci pakovanja robe duni su da stave na poroizvod ili njegovu ambalau u obliku etikete (ili u drugom obliku) na osnovu postojeih zakonskih propisa o kvalitetu, odnosno na osnovu standarda, pravilnika o kvalitetu i sl. Skup svih obaveznih oznaka naziva se DEKLERACIJA ROBE, analogno carinskoj dekleraciji koja podrazumjeva izjavu o podacima koji utiu na odmjeravanje carine. Dekleracija robe najee sadri:

1. naziv i lokaciju proizvoaa ili onoga koji je obavio pakovanje, i to: u prvom sluaju je sa naznakom proizveo a u drugom pakovao,

2. tehniko ime prizvoda ili trgovako ime proizvoda (ukoliko postoji),

3. sastavne djelove izraene u procentima ili nekim drugim odgovarajuim mjerinim jedinicama,

4. neto i bruto masu a kod izvesnih proizvoda zapreminu,

5. datum proizvodnje i broj industrijske serije,

6. broj i datum registracije proizvoda ukoliko je to zakonom predvieno,

7. kratak opis obrade ili dorade proizvoda itd.

Sadrina pakovanja se mora u potpunosti poklapati sa zbirom oznaka iz kojih se dekleracija sastoji, jer netano deklarisanje je, prema naim zakonima, privredni pristup i povlai krivinu odgovornost po Zakonu o trinoj inspekciji. Za mnoge proizvode, a naroito prehrambene, dekleracija je obavezna.1. Naziv proizvoaa (firme) je svakako jedan od bitnih elemenata individualnosti i razlikovanja proizvoda u prometu naroito ako se radi o tritu gdje je zastuplenost zatitnog znaka relativno mala. U savremenom prometu smatra se naziv proizvoaa treba da ispunjava nekoliko osnovnih zahtjeva:

da je to krai i laki za izgovor,

da je itliv, koko na naem tako i na stranim jezicima,

da se lako pamti i prepoznaje,

da nije istovjetan sa nazivom nekog drugog proizvoaa, to kod nas nije sluaj. U naoj praksi pojedini nazivi imaju izuzetnu veliku frekfentnost: Boris Kidri (17), Budunost (17), Proleter (14), Progres (12), Jedinstvo (12), Crvena zvjezda (11), Meralac (9), Sloboda (9) itd.,

2. Trgovako ime proizvoda se javla kao jedan od elemenata identifikacije proizvoda, pomou kojeg proizvoa eli da skrene panju potroaa i omogui im lako raspoznavanje njegovog proizvoda. Stoga se u modernoj industriji i prometu, nastalom proizvodu, pored njegovog zvaninog tehnoloko-hemijskog ili tehnikog imena, daje posebno tehniko ime. Za razliku od zatitnog znaka i naziva proizvoaa (firme) trgovako ime proizvoda se esto uvodi kao jedan komercijalni i modni novitet sa kojim se ne rauna na dui rok. Trgovako ime moe da bude uzeto i kao zatitni znak ukoliko se ne poklapa ili nije isuvie slino zanku neke druge firme koja proizvodi istu ili slinu robu. Znai moe se i registrovati, odnosno zatititi ukoliko ispunjava zakonske uslove za zatitu. Trgovako ime je obino kratko, jednostavno za izgovor i zvuno. Ne treba da bude obian naziv proizvoda ili deo njegovog imena. Susreemo u prometu mnogo uspjelih imena raznih deterdenata ili imena tekstilnih tkanina, kozmetikih proizvoda i sl. U svakom sluaju za uspjeh trgovakog imena nije bitno da li se sugerie proizvod ve njegova atraktivnost, lako izgovaranje, lako pamenje i prepoznavanje.

3.6.2. Konvencionalne oznake U najirem smislu predstavlaju skup oznaka koje u nekom drutvenom krugu, kao po nekom preutnom sporazumu, vae za promet meu njegovim lanicama. Postupanje u skladu sa konvencijom je konvecionalno ponaanje, a norme koje ga propisuju jesu konvecionalne norme. Usvojene konvecionalne oznake su najee obileja individualnosti proizovda kao npr. zatitni znak, geografsko porjeklo robe, oznake nivoa kvaliteta, oznake za istou kvaliteta i dr.

1. Zatitni zanak u privrednom pravu je oznaka vezana za porjeklo i kvalitet robe. Izraava se u obliku iga, vinjete, ifre i drugih oznaka. Propisi o zatiti trgovakih i fabrikih igova omoguavaju privrednim organizacijama sticanje iskluivog prava upotrebe odreenih znakova, koji su registrovani kod nadlenih dravinih organa. Zatitni zanci (igovi, marke) razlikuju se standardnih oznaka ili naziva, koje odruju pojedine organizacije (trgovinska udruenja, berze, pa i dravni uredi) radi razvrstavanja masovne robe. Sve vrste zatitinih znakova obino se nazivaju markom proizvoda. Prema naim propisima izmeu zatitnog znaka i marke proizvoda ne pravi se razlika. Opte uzeto marka proizvoda kao pojam ima ire znaenje i smatra se simbolom registracije jednog proizvoda. Regidtrovani zatitni zanci (marke) posle registrovanja postaju svojina odnosne privredne organizacije., pa je njihova upotreba od strane bilo koga zabranjena. U inostranstvu zatitni znak moe biti registrovan ili neregistrovan. Kada je registrovan upotreblava se naznaka TRADE MARK.

Zatitni znak ili robni ig predstavla odreeni simbol kojeg proizvoa, distributer ili servis stavla na svoj proizvod ili uslugu da bi ga potroa razlikovao od istih ili slinih proizvoda ili usluga drugih firmi. Prema karakteru vlasnika i korisnika marke se mogu podjeliti na: a) proizvoae, b) distributerske (trgovinske), c) mjeovite i d) uslune. Osim toga marke mogu biti individualne i kolektivne (u mislu zajednike svojine marke od veeg broja privrednih organizacija ili firmi). Organizacija na distributerske (trgovinske marke) je uslovlena razlozima velikih trgovinskih organizacija da uvode sopstvenu marku za proizvod koje prodaju, jer renome poznatih trgovinskih organizacija moe imati veliki uticaj na potroaa i njegovu psihologiju. Poslednjih godina uoen je povean interes proizvoaa robe za disributerske ili mjeovite (kombinovane) marke, naroito u SAD. Prodaj robe sa distributerskom markom proizvoaa djelimino oslobaa niza problema, jer ih prenosi na trgovinsku orgaizaciju (propaganda, istraivanje trita, organizacija prodaje i dr.). Meutim, proizvoa u tom sluaju gubi u izvjesnoj mjeri samostalnos i mogunost kontrole trita. Upotreba distributerske marke moe biti sasvim prihvatliva za mnoge, naroito manje proizvoae, koji ne raspolau finansijskim ni drugim mogunostima potrebnim za uvoenje i odranje sopstvene marke.

Da marka proizvoda znatno utie na psihologiju potroaa potvruje pojava fetiizma (oboavanja) inostrane marke, koji se moe pojaviti djelimino uslijed nepovjerenja potroaa prema kvalitetu domaih proizvoda, a djelom i uslijed viegodinje nestaice nekog proizvoda na naem tritu. esto na precjenjivanje inostrane marke utie i relativno bole pakovanje proizvoda od strane inostranih proizvoaa.

Po svojoj kompoziciji, odnosno grafikom rjeenju, marka i zatitni znak mogu predstavlati: grafiki crte, orginala naziv (npr. trgovinsko ime proizvoda ime firme), slovni sklop simbola, ifru, skraenicu, kombinaciju crtea ili slike sa slovnim simbolima, sa imenima, ig, vinjete i druge znakove.

Marka se njee odnosi na jedan proizvod. Meutim, ona moe da pokriva i vie razliitih proizvoda firme koja je njen vlasnik. Marka se moe uvesti samo za odreenu kategoriju potroaa, odreeno geografsko podruje, pa ak i odrenu nacionalnost.

Vlasnik marke moe biti proizvoaka organizacija, trgovinsko preduzee na veliko, trgovinsko preduzee na malo, a moe biti i zajedniko. U nas marku mogu uvesti i poslovna udruenja proizvoaa (npr. Centrocooop i sl.).

Obileavanje proivoda zatitnim zankom namee proizvoaku veliku odgovornost u pogledu kvaliteta proizvoda, jer zatitni zanci pomau potroau da duom upotrebom stekne povjerenje u kvalitet proizvoda i da konstantno trae proizvode zatiene odreenim zankom privredne organizacije. Proizvoai stoga strogo vode rauna da svoj zatitni znak ne kompromituju (ne obrukaju) na bilo koji nain i pridravaju se svih uslova koji obezbjeuju proizvodnju kvalitetnih i standardnih proizvoda.

2. Geografsko porjeklo robe za neke proizvode javla se kao znaajna oznaka i koristi se kao jedna vrsta pomone marke, koja se stavla pored marke proizvoaa ili distributera. Geografsko porijeklo kao distinktivna oznaka i komponenta kvaliteta najvei znaaj ima za poloprivredno-prehrambene proizvode, naroito one kojih kvalitet i odreena specifina svojstva zavise od klimatskih uslova i tla.

Znaaj geografskog porijekla moe da proizilazi i kao poslijedica visokog nivoa i duge tradicije u tehnologiji izrade jenog, ili itave grupe proizvoda u odreenoj zemli. U cjelom svijetu su npr. cjenjeni engleski vuneni tofovi, vajcarski asovnici, vedski elnici, njemaki i vajcarski lijekovi, ameriki kompijuteri itd. Isticanje geografskog porijekla u naoj zemli zasad moe biti interesantno u prvom redu za odreene poloprivredne-prehrambene proizvode, kao to su npr. pojedine vrste vina, rakija, neki proizvodi od mesa i dr.

3. Oznaka nivoa kvaliteta se bitno razlikuje od zatitnog znaka. Znak nivoa kvaliteta je distinktivna oznaka kojom se istie istovjetnost odreenog nivoa kvaliteta. Orginalan znak nivoa kvaliteta je onaj koji daje institucija ovatena za kontrolu kvaliteta odreene grupe proizvoda. Dok zatitni znak moe da uvede i registruje, pod odreenim uslovima, svaki proizvoa, trgovinska ili usluna privredna organizacija, dotle znak nivoa kvaliteta moe da uvede samo institucija koja je ovalena za poslove kontrole kvaliteta.

Pored ostalih ovlaenih institucija znak kvaliteta moe da uvodi institut ili laboratorija jednog proizvoaa, ali ne moe uvesti znak kvaliteta za sopstveni proizvod. Pravo upotrebe znaka kvaliteta je neprenosivo.

Znak nivoa kvaliteta moe biti uveden ne samo za proizvode u uem smislu, ve za ambalau, posebno rjeenje pakovanja i oblikovanja proizvoda. U londonu npr. postoji institut za dizajn, koji ima svoj zank kvaliteta.

Za ozanavanje nivoa kvaliteta upotreblavaju se u raznim zemlama i na raznim jezicima veoma razliiti nazivi i simboli. Najvie su u upotrebi sledei:

za proizvode izuzetnog kvaliteta, odnosno najvieg nivoa kvaliteta Extra, de Luxe, Superior, Export, Purisima i dr.

za proizvode dobrog kvaliteta, I-klasa, Kvalitet I, Klasa A, I, Ia, Prima, Super, Orginal i sl.;

za prizvode srednjeg kvaliteta, II-klasa, Klasa B, II, B, Secunda, Medio, srednji kvalitet i sl.;

za prizvode donjeg nivoa kvaliteta, III klasa, Klasa C, C, III, Tercia, Consum, Uzans, Markantil i dr.

Oznaka koja se slubeno upotreblava u nas propisana je odgovarajuim standardom. Pravilnikom o kvalitetu ili drugim propisom.

4. Oznaka za istou prizvoda od posebnog su zaaja za prizvode hemijske industrije. Ovi proizvodi se javalaju zavisno od tehnolokog procesa dobijanja u etiri stepena istoe, koji se na dekleraciji robe ili na ambalai naznauje latinskim rijeima:

1) pro analysi, skraeno p.a. (za analize) je oznaka za proizvode velike istoe koji su namjenjeni potrebama nauke, za ispitivanja u naunim laboratorijama i sl.;

2) purissimum, skraeno puriss, je oznaka za vrlo ist prizvod, koji se takoe moe upotrijebiti za analize u industrijskim i kolskim laboratorijama, u apotekama i za neke industrijske procese kao sirovina.

3) purum, skreno pur. je oznaka za ist prizvod, koji se moe uptrebiti za manje vana ali tana laboratorijska ispitivanja i kao sirovina u hemijskoj i faramceutskoj industriji;

4) crudum, skraeno crud. ili then. (tehniki) je oznaka za proizvode industrijske istoe, koja se postie u industrijskoj proizvodnji na veliko. Proizvodi ove vrste mogu imati razlitu istou zavisno od postupka dobijanja, pa se razlikuju: nafinisani, nerafinisani, destilovani, taloeni, dvaput destilovani (bidestilovani), sublimovani i slini prizvodi.

Pored oznaka za istou kod prizvoda hemijske industrije koriste se i oznake kao skraene naznake za starije, oblik i krupnou estica upakovanog hemijskog proizvoda:

aps.(lat. ab-solutus-slobodan od svih odnosa) npr. apsolutni alkohol hem. zani alkohol ist od vode;

aq. (lat. aqua voda), podrazumjeva vodene rastvore;

anh. (gr.anhidrija-bezvodnost) ili bezvodni prizvod;

cryst. proizvod u kristalnom obliku;

fum.lat. fumosus-puliv, dimliv, maglovit proizvod;

sol.(lat. solvens-rastvorno sredstvo) ili lat. solutio-rastvor;

sec.(fr. sec-suv ili ital. secco). Obino je znak za fina panska i italijanska vina koja se cijede od suvog groa.

Danas se upotreblava za ampanjac.

pulv.(novoltan. pulverisare-spraiti, smrviti, raspraiti), naznaka za proizvod kao fini prah;

subl. lat. sublimare-hem. vrsto tijelo zagrijevanjem pretvoriti u paru pa hlaenjem pustiti da ponovo ovrsne tj.

sublimovati;

higr.gr. higroskopan-upija vlagu iz vazduha i uslije toga bubri npr. dlaka od kose, ribla kost, drvo, kuhinjska so,

potaa i dr.

3.6.3. Specifine oznake obezbjeuju pravilno rukovanje robom u transportu i dopunjuju se oznakama za brzo-kvarlivu robu, naznakama da se vri transport ivih ivotinja, napomena za higijensku ispravnost vozila, listicama koje upuuju na potrebu carinjenja robe, oznakama da se transportuju opasne materije itd., date na slikama: 2, 3, 4, 5, 6, 7.

Simboli koji se koriste za oznaavanje robe u transportu su uzeti prema preporukama evropske federacije za pakovanje, EPF (European Packaging Federation), i to:

3.6.4. Oznake za opasne materije u transportu su listice sigurnosti a postavlaju se u cilu lakeg raspoznavanja radi bezbjednijeg manipulisanja opasnim teretom. Obavezno se postavlaju na ambalau svakog pakovanja i na transportno vozilo. Te listice su vidu nalepnice na kojima je odreenim prikazom ili simbolom naznaenja vrsta opasnosti upakovanog proizvoda ili opasnog tereta. Nalepnice se u izvesnoj mjeri mogu razlikovati po raznim zemlama, ali su manje-vie sline za jednu vrstu opasnosti.

Sigurnost pri transportu opasne robe treba staviti ispred brzine, tanosti i dobiti. Kako za putniki tako i za teretni saobraaj ludski ivoti su vaniji od materijalnih dobara. Sigurnost zavisi od veeg broja faktora: izdrlivosti prevoznog sredstva, kvalifikovanosti osobla, preciznosti operacija manipulisanja zavisno od vrste opasne robe koja se transportuje.

Opasnost je relativan pojam. Tako npr. prevoenje divlih ivotinja (naravno, u kavezu pod kluem) predstavla neznatan rizik u avio-prevozu u odnosu na magnetne proizvode kojim mogu da vre uticaj na navigacione istrumente i uslove veliku opasnost. Stoga su propisi koji reguliu vazduni sobraaj i transport mnogo stroiji od oni za druge vidove saobraaja. Izraz opasan u vazdunom prometu vezuje se za sledee vrste tereta: nagrizajue tenosti, eksplozive, komprimovane gasove, zapalive tenosti, zapalive vrste materije, materije koje oslobaaju kiseonik (pa oksidiu robu u svojoj blizini-okolini), otrovne materije, radioaktivne materije, magnetizirajue materije i druge. Neke materije se primaju za transport samo pod odreenim uslovima: npr. iva i proizvodi koji sadre ivu, zarazne supstance (mikrobi, kulture). Detalni propisi za transport opasnih materija u vazdunom prometu su na snazi od 1956. godine a izadti su od meunarodne organizacije IATA. Spisak opasnih materija obuhvata 11 grupa i ukupno 2100 prizvoda koji se mogu transportovati samo u specijalnoj ambalai uz odreene mjere sigurnosti. esto su date i maksimalne koliine po jendnom pakovanju. Za neke proizvode predvien je trasport samo cargo-avionima radi lake kontrole, jer bi u prostoru za prtlag kod putnikih aviona kontrola bila oteana. Pored detalnih propisa za transport opasnih materija u vazdunom prometu, izdatih od meunarodne organizacije IATA, u naoj zemli se primjenjuje i Pravilnik o prevozu opasnih materija u saobaraju na putevima (Slubeni list SFRJ broj 15/70) gdje se lanom 16. zahtjeva primjena listica poropisanih Evropskim sporazumom (Aneksi A i B). Listice treba na upadliv nain da ukau na vrstu opasnosti koja moe ako se nepropisno postupa sa robom da dovede do neelenih (opsnih) poslijedica.

Zavisno od vrste opsnosti listice imaju odreeni prikaz opasnosti i odreenu boju, a dimenzije su u meunarodnom prometu 4 x 4 (101 x 101 mm), prikazana na slici 8.

1. Listica za nagrizajue tenosti je crno-bijela na napisom: CORROSIVE LIQUID Remove leaking packages.-flush spilla ge with water, (NAGRIZAJUA TENOST. Sprijiti izlivanje ako se izlije isprati vodom). Od nagrizajuih tenosti posebno treba naglasiti kiseline i baze, koje u dodiru sa tkivom izazivaju jake ozlijede a sa izvjesnim hemikalijama mogu prouzrokovati ak i poar.

Ukoliko kiselina ima svoju pulivost treba koristiti listicu na slici 9.

2. Listica za eksplozive, odnosno, hemijske materije (jedinjenja ili smjee) koje mogu da eksplodiraju posredstvom udara, toplote, detonatora ili neke hemijske reakcije je crnocrvena sa natpisom: EXPLOSIVE Handle carefully. Keep away from fire, heat and openflame lights, (EKSPLOZIV Rukovati palivo. Drati daleko od vatre, toplote i otvorenog plamena). Obzirom na veliki rizik od spontanih detonacija najvei broj eksploziva je iskluen iz vazdunog prometa, bilo kargo ili putnikim avionima. Izuzetno se prevoze samo proizvodi sa malim sadrajem eksplziva (municija malog kalibra-sportska), data na slici 10.

3. Listica za komprimovane gasove na slici 11 se razlikuju zavisno od toga da li je komprimovani gas nezapaliv tj. gas koji se nee zapaliti pomjean sa vazduhom u bilo kakvoj proporciji ili zapaliv.

a) za nezapalive komprimovane gasove i maine gasova listica je crno-zelena sa nainom: NON-FLAMMABLE COMPRESSED GAS. Keep cool, (NE-ZAPALjIVI KOMPRIMOVANI GAS. Drati na hladnom). Od govora pri transportu sledeih gasova: kiseonika, uglen-dioksida, azota itd.

b) za zapalive komprimovane gasove i njihove mjeavine listica je crno-zelena sa natpisom: FLAMMABLE. Demaged pack ages must be removed to a safe place. Keep away from fire, heat and open-flame lights, (ZAPALjIVO. Oteeni paketi moraju biti uklonjeni na sigurno mjesto. Drati daleko od vatre, toplote i otvorenog plamena). Zapalivi gasovi i njihove mjeavine mogu se transportovati samo kargo-avionima. Jedini izuzetak su butan, mjeavina butana sa drugim gasovima i drugi gasovi istih osobina, koji mogu da se u malim koliinama prevoze putnikim avionima.

Napomena: za zapalive tenosti listica je potpuno ista kao i za zapalive komprimovane gasove. Najnepovolnije je prevoziti zapalive tenosti koje imaju taku zapalivosti do 22,8C (po Abel-Pensky metodi).

4. Listice za zapalive vrste materijale na slici 13 je crno-uta sa natpisom: FLAMMABLE. Damaged pack ages must be removed to a safe place. Keep away from fire, heat and open-flame lights, (ZAPALjIVO. Oteini paketi moraju biti sklonjeni na sigurno mjesto. Drati daleko od vatre, toplote i otvorenog plamena). Lako zapalivi vrsti proizvodi su: sumpor, celuloid za filmove, razni plastini poluproizvodi itd.

5. Otrovni proizvodi su podjeleni u tri klase:

Otorvi A klase su ekstremno opasni gsoviti i teni otrovi i mogu biti fatalni ak i u malim koliinama. Stoga se ne primaju za transport u vazdunom prometu ili drugim vidovima saobraaja.

Otrovi B klase su manje opasne otrovne tenosti i vrste materije koje mogu biti opasne pri spolanjem dodiru ili preko organa za varenje. Dozvolena koliina po paketu mnogo varira zavisno od sredstava transporta i to: u putnikim avionima obino se prevozi paket do 1 kg, dok u kargo-avionima moe imati 100 kg ili 220 litara.

Otrovi C klase su tenosti ili vrste materije koje pri dodiru sa vatrom ili kada su izloene kontaktu sa vazduhom razvijaju opasne ili stalno nadraujue pare. Najvanije je da se ovde ne smije uvrstiti ni jedan otrov iz klase A. Najvei broj otrova iz klase C se prihvata za transport ali samo kargo-avionima.

Listica za opasnost od otrova na sl. 14 je crveno-bijela sa mrtvakom glavom i natpisom: POISON. Keep away from food products. If leaking-fumes may be dengerous do not touch contents, (OTROV. Drati dale od prehrambenih proizvoda. Ukoliko istekne-pui se zbog opasnosti ne dirati sadrinu.

6. Podsjetimo se: radioaktivnost se definie kao svojstvo koje posjeduju jezgra nekih elemenata da spontano emituju kompleksno zraenje, pri emu se jezgra koja zrae transmituju (preobraavaju) u druga jezgra, da bi se na kraju dolo do stabilnog elementa. Jasno je da e se i pri transportu radioaktivnih materija ovaj spontani proces odvijati bez spolne stimulacije (podsticaja).

Kompleksno radioaktivno zraenje je u stvari trostruko zraenje koje se obileava prvim slovima grke azbuke: , , . Prodornost zraenja zavisise od njegove prirode i energije. Putanja alfa-estica su prave i kratke linije; one ne prelaze desetak centimetara u vazduhu, a mikron u metalnoj ploi. Emitujui alfa-zraenja, jezgro radijuma se transmutuje u jezgro radona, to se nekad izraava izrekom da je radon sin radijuma, prema:

Emisiona brzina alfa-estica moe dostii 20.000 km.s; zbog toga je njihova kinetika energija znatna i lako vre jonizaciju, dok im je probojna mo mala jer imaju kratke putanje.

Putanja beta-estica su nepravilne; u vazduhu se reda vie metara i mogu proi kroz aluminijumski lim debline nekoliko milimetara. Emisija negatona (negativnih elektrona) moe se izraziti transformacija bizmuta 210 koji emituju negativne u polonijum 210, prema:

Emisiona brzina negatona je znatna i moe dostii 290.000 km/s. Jonizacina mo beta-zraenja je manja od jonizacione moi alfa-zraenja. Naprotiv, ovo zraenje je mnogo probojnije.Gama-zraenje se sastoji od elektromagnetnih talasa; ali ovo zraenje se moe posmatrati kao da je obrazovano od estica koje nemaju ni mase ni naelektrisanja, a koje se nazivaju fotoni. Pojam fotona povezuje se sa teorijom kvanta. Mars Plank je pokazao da se zraenje frekvencije v svako izraavanje energije E moe predstaviti fundamentalnim obrazcem , gdje je vrijednost h Plankova konstanta. Razmjena energije izmeu materije i zraenja (emisija i apsorpcija) odvija se, dakle, u zrnima energije, u kvantima, a ne kontinualno s tim to data frekvencija ogovara odreenom zrnu energije, a odnos biva nepromjenliva za sve radijacije. Prema tome, energija, isto kao materija i elektricitet, nije beskonano djeliva.

Gama-zraci se mogu definisati kao naroito tvrdi X-zraci jer se razlikuju jedino po talasnoj duini. Putanja gama-zrakova su veoma duge prave linije, koje pri nuklearnoj eksploziji na visini mogu vie kilometara u vazduhu.U izvjesnim sluajevima ovi zraci mogu proi kroz betonsku plou debline vie desetina centimetara. Npr. zraci energije oko 1MeV mogu proi kroz betonsku plou debline 1 cm a da im se intenzitet bitno ne smanji.

Detekcija (otkrivanje) i mjerenje radioaktivnosti materije koja zrai vri se detektorima za radioaktivno zraenje: Gajgerov broja, jonizacijska komora ili scintilacijski (svjetlucajui) broja. Mjerenjem aktivnosti odreuje se vrijeme poluraspadanja radioaktivnih elemenata, ime se moe odrediti i njihova priroda. Bekerel je aktivnost radioaktivnog izvora u kome se deava jedan raspad radioaktivne estice u jedoj sekundi

Iako se radioaktivne materije ne javlaju esto u prometu detalno su proueni propisi za pakovanje, manipulisanje i transport. U vidu preporuke detalna uputstva za bezopasno rukovanje sa radioaktivnim materijama izdala je Meunarodna agencija za atomsu energiju u Beu. U veem broju zemala donjeti su zakonski propisi kojima se reguliu: proizvodnja, primjena i promet radioaktivnih materija. Kako se u naoj zemli proizvode izotopi izdati su zakonski propisi jo 1962. godine.

Perma vrsti radijacije radioaktivne materije su podjelene u tri grupe:

I-grupa radioaktivne materije koje emituju bilo koje jaine gama-zrake same ili zajedno sa alfa i beta-zracima.

Pakuju se u dobro zapeaene metalne kontejnere koji imaju unutranji sud od olova ili nekog drugog odgovarajueg materijala, debline koja mora da obezbjedi da ni u jednom trenutku zraenje ne pree 10 milirendgena po asu, sa povrine paketa. Odgovarajua listica na slici 15 za naznaavanje opasnosti je crno-bijela sa jednom vertikalno postavlenom crvenom crtom i natpisom RADIOAKTIVNO. Glavna vrsta radioaktivnosti .......... Aktivnost sadrine je .......kiri-a.

II-grupa radioaktivne materije koje emituju neutrone i jedan ili vie radijacija grupe I

Kako radijacje radijuma, plutonijuma, stroncijuma i drugih elemenata organizama zadrava potrebno je pakovati u metalne dobrozapeaene kontejnere koji imaju unutranji sud od olova debline koja mora da obezbjedi da ni u jednom trenutku zraenje ne pree 10 milirendgena po asu na rastojanju id jendog metra. U sluaju da radioaktivna materija emituje vie vrsta radijacije ukupna radijacija ne smije prei naznaunu vrijendnost.

Jedinica dozvolene doze zraenja za rentgenske i gama zrake je 1 rentgen (R), rentgen odgovara vrijednosti od (kulona po kilogramu) i moe se definisati kao ona koliina rentgenskog ili gama-zraenja koja u 1293 mg vazduha (1 cm3, pri normalnim uslovima) proizvode i elektorstatiku CGS jedinicu ( kulona) elektriciteta bez obzira na predznak.

Listica opasnosti na slici 16 za radioaktivne materije II je crno-bijela-uta sa dvije crvene vertikalne crte i natpisom potpuno istim kao za gupu I radioaktivnih materija.

III-grupa radioaktivne materije koje emituju samo alfa, beta ili druge radijacije.

Pakuju se takoe u dvostrukom sudove koji treba ako je mogue potpuno da sprijee prodiranje zraenja, a ukolio doe do prodiranja radijacije sa povrine paketa ne smije prei 10 milirentgena u bilo kom trenutku tokom 24 asa prevoenja.

Listica opasnosti na slici 17 za radioaktivne materije grupe III je crno-bijelo-uta sa tri crvene vertikalne crte i natpisom potpuno istim kao za grupu I radioaktivnih materija.

Kvantitativna ogranienja za transport nameu se samo za grupe I i II radioaktivnih materija, dok za grupu III ogranienja nema. Radioaktivne materije niske aktivnosti mogu se prevoziti u kontejnerima pa ak i buradima.

U sluaju udesa ili poara prilikom transporta mora se izvriti trenutan izolacija radioaktivne poilke i samo obuena lica sa odgovarajuom opremom mogu da pristupe bezopasnom rukovanju. Transport radioaktivnih materijala mora se vriti uz pratnju organa slube bezbjednosti u vrijeme najmanje frekventnosti saobraaja na putevima.

TENE radioaktivne materije moraju se pakovati u unutranje sudove koji su sa svih strana obloeni dovolnom koliinom upijajueg materijala za upijanje cjelokupne sadrine unutranjih sudova. Obino se radioaktivne materije u tenom stanju grupe (I ili III) pakuju u heretiki zatvorene staklene, glinene ili druge poogodne posude koje se oblau sa svih strana upijajuim materijalima, s tim to je spolnji kontejner napravlen od vrstog, nesalomlivog materijala ije dimenzije bilo koje strane nisu manje od 160 mm (4 ina) a u sluaju gama radijacije ne simije prlaziti 200 milirentgena po asu, odnosno 1g vazduha ne smije da apsorbuje po asu vie od J energije.

7. Materije koje oslobaaju kiseonik (oksidirajue materije) su proizvodi hemijske industrije: hlorati, perhlorati, bromati, permanganati, peroksidi, nitrati i dr.Veoma lako osloboeni kiseonik podstie sagorijevanje organiskih i neorganskih materija ukoliko se one nalaze u neposrednoj okolini materija koje lako oslobaaju kiseonik. Karakteristian je primjer bijelog fosfora koji se u dodiru sa vazduhom zapali, pa iako nije nosilac kiseonika moe se uvrstiti u ovu grupu opasnih materija.

Listica kojom na slici 19 se naznaava opasnost od zapalivosti vrstih proizvoda bogatih kiseonikom je crno-uta sa natpisom FLAMMABLE. Damagde packages must be removed to a safe place. Keep away from fire, heat and open-flame lights (ZAPALjIVO. Oteeni paketi moraju biti uklonjeni na sigurno mjesto. Drati daleko od vatre, toplote i otvorenog plamena).

Moe se takoe za materije u vrstom stanju a koje oslobaaju kiseonik koristiti i listica na slici 20 je bijelo crvena sa natpisom: FLAMMABLE SOLID (ZAPALjIV VRST