มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖

วนองคารท ๓ กนยายน พทธศกราช ๒๕๕๖

ณ หอประชมเลก ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย

กรมสงเสรมวฒนรรม

กระทรวงวฒนธรรม

ภาพปก: ฐานะนนต สงขนวล “ผตาโขน”

จากการประกวดภาพถาย “อารยะ...วฒนธรรมไทย”

พมพครงท ๑ จ านวน ๑,๐๐๐ เลม

๓ กนยายน ๒๕๕๖

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ก

สารรฐมนตรวาการกระทรวงวฒนธรรม

ประเทศไทย เปนประเทศทมความหลากหลายทางวฒนธรรมสงยงประเทศหนงในโลก

ความงดงามทงทางดานธรรมชาตและวฒนธรรม เปนเสนหทท าใหประเทศไทยเปนทกลาวขานมาตงแต

อดตถงปจจบน โดยเฉพาะอยางยงมรดกดานวฒนธรรมในสาขาตางๆ ทผคนไดสรางสรรค สงทอดมา

รนตอรน ทงทจบตองได อนไดแก ผลงานดานสถาปตยกรรม จตรกรรม ประตมากรรม และทจบตองไมได

อนไดแก ความร ความเชยวชาญ ในสาขาตางๆ จนสามารถผลตผลงานชนเลศทไมมใครเสมอเหมอน เชน

ดนตร การแสดง ผาทอ เครองจกสาน นทาน ต ารา นอกจากนยงมประเพณ กฬาการเลนพนบาน อาหาร

การแพทยพนบาน ภาษา ฯลฯ ทหลอหลอมและสรางความเปนชาตทมวฒนธรรมงดงามดงทเปนอยใน

ปจจบน

ดงนน การทกระทรวงวฒนธรรม กรมสง เสรมวฒนธรรมไดประกาศขนทะเบยน

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ในวนองคารท ๓ กนยายน ๒๕๕๖

ณ ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย กรมสงเสรมวฒนธรรม เพอเปนหลกฐานส าคญของชาต และเปน

การสงเสรมการมสวนรวมของประชาชนใหเกดความภาคภมใจและรวมรกษาวฒนธรรมของตนใหคงอย

ตอไปในวถการด าเนนชวตของคนไทย รวมทงเปนการตอบสนองนโยบายรฐบาลดานศาสนา ศลปะ และ

วฒนธรรม เกยวกบการอนรกษทะนบ ารงศลปวฒนธรรม รวมทงการน าทนทางวฒนธรรมของประเทศ

มาสรางคณคาทางสงคมและเพมมลคาทางเศรษฐกจไดเปนอยางด

กระผมขออวยพรใหการจดงานครงน ประสบผลส าเรจตามวตถประสงคทกประการ

(นายสนธยา คณปลม)

รฐมนตรวาการกระทรวงวฒนธรรม

ข มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

สารปลดกระทรวงวฒนธรรม

กระทรวงวฒนธรรมมภารกจหนงทส าคญคอการรกษา สบทอด วฒนธรรมของชาต

และความหลากหลายของวฒนธรรมทองถนใหคงอยอยางมนคง ในการด าเนนงานทผานมา หนวยงาน

ตางๆ ภายใตกระทรวงวฒนธรรมไดมงเนนการด าเนนงานในลกษณะการศกษาคนควาวจย การอนรกษ

การฟนฟการพฒนา การสงเสรม การถายทอด และการแลกเปลยน จนประสบผลส าเรจในระดบหนง

อยางไรกตาม กระแสโลกาภวตนในปจจบน สงผลกระทบตอมรดกวฒนธรรมของกลมชนตางๆ อยาง

รวดเรวทงในดานทเสยงตอการสญหาย การน าไปใชอยางไมเหมาะสมและขาดการแบงปนผลประโยชน

เปนตน โดยเหตน กระทรวงวฒนธรรมเหนความส าคญของการมมาตรการเพอคมครองและสงเสรมมรดก

ภมปญญาทางวฒนธรรม

การด าเนนงานของกระทรวงวฒนธรรม กรมสงเสรมวฒนธรรมในการขนทะเบยนมรดก

ภมปญญาทางวฒนธรรม จงเปนมาตรการหนงทส าคญในการตระหนกถงคณคาและสรางความภาคภมใจ

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ซงนอกจากจะเปนการเกบบนทกองคความรตางๆไวเปนหลกฐาน

ส าคญของชาตแลว ยงตองมการเผยแพรและถายองคความรเหลานใหแกเดกและเยาวชนไดทราบถง

สารส าคญอนเปนแกนแทอยางจรงจง รวมถงสามารถน าไปพฒนาตอยอดอยางสรางสรรคได อนจะเปน

หนทางหนงในการปกปองคมครองใหมรดกวฒนธรรมทเปนตวตนของคนไทยไดคงอยตอไปอยางเหมาะสม

กบยคสมย

(นางปรศนา พงษทดศรกล)

ปลดกระทรวงวฒนธรรม

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ค

สารอธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

การคมครองมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม โดยเฉพาะสงทจบตองไมไดซงเกยวของกบ

ทกษะ ความร ความเชยวชาญ ดานภาษาพด ดนตร การฟอนร า ประเพณ งานเทศกาล ความเชอ ความร

ของธรรมชาตทเกยวของกบวถชวต ความรเชงชาง ฯลฯ ถอเปนเรองทมความส าคญเรงดวน ททกประเทศ

ในโลกใหความส าคญเปนอยางยง เนองจากเปนสงซงเสยงตอการสญหาย อนสบเนองมาจากการ

เปลยนแปลงของสงคมโลก กระแสโลกาภวตน ความเจรญกาวหนาดานเทคโนโลย นอกจากนยงมการน า

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมบางอยางไปใชในทางทผดหรอถกน าไปใชอยางไมเหมาะสมอกดวย

กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม ตระหนกในความส าคญของสถานการณ

ดงกลาวจงก าหนดนโยบายในการปกปองคมครองมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของไทย โดยมกจกรรม

ทส าคญคอ การขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต โดยการขนทะเบยนครงนเปนปทหา

ประกอบดวยมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมในสาขาตางๆ คอ สาขาศลปะการแสดง สาขางานชางฝมอ

ดงเดม สาขาวรรณกรรมพนบาน สาขากฬาภมปญญาไทย สาขาแนวปฏบตทางสงคม พธกรรมและ

งานเทศกาล สาขาความรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาตและจกรวาล และสาขาภาษา จ านวน ๖๘ รายการ

ซงไดรบการรบรองจากคณะกรรมการผทรงคณวฒทกรมสงเสรมวฒนธรรมแตงตง และก าหนดจดงาน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ขน

ในวนองคารท ๓ กนยายน ๒๕๕๖ ณ ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย กรมสงเสรมวฒนธรรม

ดวยความหวงเปนอยางยงวา กจกรรมในครงนจะน าไปสความภาคภมใจและตระหนกถงความส าคญของ

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมอนเปนเกยรตภมของชาต

(นายชาย นครชย)

อธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

ง มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

สารรฐมนตรวาการกระทรวงวฒนธรรม ก

สารปลดกระทรวงวฒนธรรม ข

สารอธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม ค

ก าหนดการ ๑

ความหมายมรดกมปญญาทางวฒนธรรม ๒

การขนทะเบยนมรดกภมปญญา ๒

ทางวฒนธรรมของชาต

วตถประสงคการขนทะเบยน

มรดกมปญญาทางวฒนธรรม ๓

การประกาศขนทะเบยนมรดกมปญญา

ทางวฒนธรรมของชาต ประจ าป

พทธศกราช ๒๕๕๖ ๓

รายการมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

ของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๔

ศลปะการแสดง ๘

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๙

วงปจม ๑๐

วงมงคละ ๑๒

วงมโหร ๑๔

แคน ๑๖

พณ ๑๘

กรอโตะ ๒๐

ล าตด ๒๒

เพลงอแซว ๒๔

สวดสรภญญ ๒๖

เพลงบอก ๒๘

เพลงเรอแหลมโพธ ๓๐

ฟอนเลบ ๓๒

ร าประเลง ๓๔

ฟอนกลองตม ๓๖

ลเกปา ๓๘

งานชางฝมอดงเดม ๔๐

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๔๑

ผาทอไทพวน ๔๒

ผาขาวมา ๔๔

ตะกรอหวาย ๔๖

ขวแตะ ๔๘

เครองทองเหลองบานปะอาว ๕๐

ฆองบานทรายมล ๕๒

ประเกอมสรนทร ๕๔

งานคร า ๕๖

หวโขน ๕๘

บายศร ๖๐

สารบญ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ จ

วรรณกรรมพนบาน ๖๒

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๖๓

นทานยายกะตา ๖๔

นทานปญญาสชาดก ๖๖

นทานกองขาวนอยฆาแม ๖๘

ต านานเจาแมลมกอเหนยว ๗๐

ต านานเจาแมเขาสามมก ๗๒

ต านานกบกนเดอน ๗๔

บทเวนทาน ๗๗

ผญาอสาน ๘๐

ต าราพรหมชาต ๘๒

กฬาภมปญญาไทย ๘๖

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๘๗

กาฟกไข ๘๘

หนอนซอน ๙๐

มวยตบจาก ๙๒

มวยทะเล ๙๔

ซละ ๙๖

มวยโบราณสกลนคร ๙๘

แนวปฏบตทางสงคม พธกรรม

และงานเทศกาล ๑๐๐

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑๐๑

ประเพณตกบาตรเทโว ๑๐๒

ประเพณบญบงไฟ ๑๐๔

ประเพณการละเลนผตาโขน

ในงานบญหลวง จงหวดเลย ๑๐๖

ประเพณกวนขาวทพย ๑๐๘

พธโกนจก ๑๑๐

พธบายศรสขวญ ๑๑๒

พธท าขวญนาค ๑๑๔

ประเพณลงเล ๑๑๖

ประเพณกองขาวศรราชา จงหวดชลบร ๑๑๘

ประเพณแหพญายมบางพระ จงหวดชลบร ๑๒๐

ความรและแนวปฏบตเกยวกบ

ธรรมชาตและจกรวาล ๑๒๒

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑๒๓

อาหารบาบา ๑๒๔

กระยาสารท ๑๒๖

ขนมเบอง ๑๒๗

ฉ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ขาวย า ๑๒๙

ขาวหลาม ๑๓๑

ยาหมอง ๑๓๒

คฉยของกะเหรยง ๑๓๔

ขาวหอมมะล ๑๓๖

ปลากดไทย ๑๓๗

ภาษา ๑๔๐

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑๔๑

ภาษาเลอเวอะ ๑๔๒

ภาษาโซ (ทะวง) ๑๔๔

ภาษาตากใบ (เจะเห) ๑๔๖

ภาษาสะกอม ๑๔๘

ภาษาอรกลาโวยจ ๑๕๐

ภาษามาน (ซาไก) ๑๕๒

ภาษาไทยโคราช (ไทยเบง) ๑๕๔

ภาษาพเทน ๑๕๖

ภาษาเขมรถนไทย ๑๕๘

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๒-๒๕๕๕ ๑๖๐

คณะกรรมการอ านวยการ ๑๖๕

คณะกรรมการผทรงคณวฒ ๑๖๖

คณะผจดท า ๑๖๘

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑

ก ำหนดกำร พธประกำศขนทะเบยนมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต ประจ ำปพทธศกรำช ๒๕๕๖

วนองคำรท ๓ กนยำยน ๒๕๕๖

ณ หอประชมเลก ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย

------------------------------

๑๓.๐๐ น. – ๑๔.๐๐ น. - ลงทะเบยนและรบเอกสาร

๑๔.๐๐ น. - รฐมนตรวาการกระทรวงวฒนธรรม (นายสนธยา คณปลม) ประธานในพธ

เดนทางมาถง หอประชมเลก ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย

- พธกรกลาวตอนรบและด าเนนรายการ

- การแสดงพธบายศรสขวญ

- อธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม กลาวรายงานความเปนมาในการประกาศ ขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

- ชมวดทศน การประกาศรายการมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมทไดรบการ

ประกาศขนทะเบยน ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖

รฐมนตรวาการกระทรวงวฒนธรรม มอบเกยรตบตรใหกบชมชน ทรวมสบสานมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมทไดรบการประกาศขนทะเบยน และมอบนโยบายเกยวกบการปกปองคมครองมรดกภมปญญา ทางวฒนธรรม

- ประธาน แขกผมเกยรต และชมชน ถายภาพรวมกน

๑๕.๐๐ น. - การแสดงและสาธตสาขากฬาภมปญญาไทย “มวยโบราณสกลนคร”

---------------------------------------

๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ความหมายของมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

“มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม” หมายถง การปฏบต การเปนตวแทน การแสดงออก ความร

ทกษะ ตลอดจนเครองมอ วตถ สงประดษฐ และพนททางวฒนธรรมทเกยวเนองกบสงเหลานน ซงชมชน

กลมชน และในบางกรณปจเจกบคคล ยอมรบวาเปนสวนหนงของมรดกทางวฒนธรรมของตน มรดก

ภมปญญาทางวฒนธรรมซงถายทอดจากคนรนหนงไปยงคนอกรนหนงน เปนสงซงชมชนและกลมชน

สรางขนใหมอยางสม าเสมอ เพอตอบสนองตอสภาพแวดลอมของตน เปนปฏสมพนธของพวกเขาทมตอ

ธรรมชาต และประวตศาสตรของตน และท าใหคนเหลานนเกดความรสกมอตลกษณ และความตอเนอง

ดงนน จงกอใหเกดความเคารพตอความหลากหลายทางวฒนธรรม และการคดสรางสรรคของมนษย

การขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม เปนสมบตอนล าคาทบรรพบรษไดสรางสรรค สงสม และสบทอด

มาถงลกหลานรนตอรน มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม หมายถง ความร ความคด ทกษะ ความช านาญ

ความเชยวชาญ ทแสดงออกผานทางภาษา วรรณกรรม ศลปะการแสดง ขนบธรรมเนยมประเพณ

พธกรรม งานชางฝมอดงเดม การเลน กฬา ศลปะการตอสปองกนตว และความรเกยวกบธรรมชาต และ

จกรวาล

ในยคทโลกก าลงเปลยนแปลงอยางรวดเรวเชนปจจบน สงทเปนภมปญญาของมนษยชาตดงกลาว

ขางตน ก าลงถกคกคามจากภยนตรายตางๆ ทงจากวฒนธรรมตางชาต การฉกฉวยผลประโยชนจากการท

มเทคโนโลยทเหนอกวา หรอการน าภมปญญาของกลมชนหนงๆ ไปใชอยางไมเหมาะสม และไมมการ

แบงปนผลประโยชน ปจจยตางๆ เหลาน สงผลใหกลมชนทไดรบผลกระทบถกครอบง าจนเกดการสญเสย

อตลกษณ และสญเสยภมปญญาทเปนองคความรของตนไปอยางรเทาไมถงการณ

การประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม จงเปนหนทางหนงในการปกปอง

คมครอง และเปนหลกฐานส าคญของประเทศในการประกาศความเปนเจาของมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมตางๆ ในขณะทยงไมมมาตรการทางกฎหมายทจะคมครองมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

ของชาต

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๓

วตถประสงคการขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

๑. เพอบนทกประวตความเปนมา ภมปญญา และอตลกษณของมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

๒. เพอเปนฐานขอมลส าคญเกยวกบมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมทอยในอาณาเขตของประเทศไทย

๓. เพอเสรมสรางบทบาทส าคญ และความภาคภมใจของชมชน กลมคน หรอบคคล ทเปนผถอครอง

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

๔. เพอสงเสรมและพฒนาสทธชมชนในการอนรกษ สบสาน ฟนฟ และปกปองคมครองมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมของทองถนและของชาต

๕. เพอรองรบการเขาเปนภาคอนสญญาเพอการสงวนรกษามรดกวฒนธรรมทจบตองไมไดของยเนสโก

การประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖

กระทรวงวฒนธรรมตระหนกถงความจ าเปนในการปกปองคมครองสงเสรม และสบทอดมรดก

ภมปญญาทางวฒนธรรม จงประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าป

พทธศกราช ๒๕๕๖ เพอการคมครองในเบองตน จ านวน ๗ สาขา ๖๘ รายการ คอ

๑. สาขาศลปะการแสดง จ านวน ๑๕ รายการ

๒. สาขางานชางฝมอดงเดม จ านวน ๑๐ รายการ

๓. สาขาวรรณกรรมพนบาน จ านวน ๙ รายการ

๔. สาขากฬาภมปญญาไทย จ านวน ๖ รายการ

๕. สาขาแนวปฏบตทางสงคม พธกรรมและงานเทศกาล จ านวน ๑๐ รายการ

๖. สาขาความรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาตและจกรวาล จ านวน ๙ รายการ

๗. สาขาภาษา จ านวน ๙ รายการ

ในการน กระทรวงวฒนธรรม จะด าเนนการสงเสรม สนบสนนใหเกดการแลกเปลยนเรยนร และ

ถายทอดมรดกวฒนธรรมทไดรบการประกาศอยในบญชรายชอโดยวธการตาง ๆ ตามความเหมาะสมตอไป

๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

รำยกำรมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต ประจ ำปพทธศกรำช ๒๕๕๖

สำขำ ประเภท รำยกำร

ศลปะกำรแสดง

ดนตร

๑. วงปจม ๒. วงมงคละ ๓. วงมโหร ๔. แคน ๕. พณ ๖. กรอโตะ ๗. ล าตด ๘. เพลงอแซว ๙. สวดสรภญญ ๑๐. เพลงบอก ๑๑. เพลงเรอแหลมโพธ

การแสดง

๑๒. ฟอนเลบ ๑๓. ร าประเลง ๑๔. ฟอนกลองตม ๑๕. ลเกปา

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๕

สำขำ ประเภท รำยกำร

งำนชำงฝมอดงเดม

ผาและผลตภณฑจากผา ๑. ผาทอไทพวน ๒. ผาขาวมา

เครองจกสาน ๓. ตะกรอหวาย ๔. ขวแตะ

เครองโลหะ

๕. เครองทองเหลองบานปะอาว ๖. ฆองบานทรายมล ๗. ประเกอมสรนทร ๘. งานคร า

งานศลปกรรมพนบาน ๙. หวโขน ๑๐.บายศร

วรรณกรรมพนบำน

นทานพนบาน

๑. นทานยายกะตา ๒. นทานปญญาสชาดก ๓. นทานกองขาวนอยฆาแม ๔. ต านานเจาแมลมกอเหนยว ๕. ต านานเจาแมเขาสามมก ๖. ต านานกบกนเดอน

บทสวดหรอ บทกลาวในพธกรรม

๗. บทเวนทาน

ส านวน ภาษต ๘. ผญาอสาน ต ารา ๙. ต าราพรหมชาต

๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

สาขา ประเภท รายการ

กฬาภมปญญาไทย

การเลนพนบาน

๑. กาฟกไข ๒. หนอนซอน

กฬาพนบาน ๓. มวยตบจาก ๔. มวยทะเล

ศลปะการตอสปองกนตว ๕. ซละ ๖. มวยโบราณสกลนคร

แนวปฏบตทางสงคม พธกรรม

และงานเทศกาล

ประเพณเกยวกบศาสนา ๑. ประเพณตกบาตรเทโว

ประเพณเกยวกบเทศกาล

๒. ประเพณบญบงไฟ ๓. ประเพณการละเลนผตาโขน

ในงานบญหลวง จงหวดเลย

๔. ประเพณกวนขาวทพย

ประเพณเกยวกบวถชวต

๕. พธโกนจก ๖. พธบายศรสขวญ ๗. พธท าขวญนาค ๘. ประเพณลงเล

ประเพณเกยวกบ การท ามาหากน

๙. ประเพณกองขาวศรราชา จงหวดชลบร

๑๐. ประเพณแหพญายมบางพระ จงหวดชลบร

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๗

สำขำ ประเภท รำยกำร

ควำมรและแนวปฏบต

เกยวกบธรรมชำต และจกรวำล

อาหารและโภชนาการ

๑. อาหารบาบา ๒. กระยาสารท ๓. ขนมเบอง ๔. ขาวย า ๕. ขาวหลาม

การแพทยแผนไทยและการแพทยพนบาน

๑. ยาหมอง

การจดการทรพยากรธรรมชาต เพอการอนรกษและ

๑. คฉยของกะเหรยง ๒. ขาวหอมมะล ๓. ปลากดไทย

ภำษำ ภาษาทองถน

๑. ภาษาเลอเวอะ ๒. ภาษาโซ (ทะวง) ๓. ภาษาตากใบ (เจะเห) ๔. ภาษาสะกอม ๕. ภาษาอรกลาโวยจ ๖. ภาษามาน (ซาไก) ๗. ภาษาไทยโคราช (ไทยเบง) ๘. ภาษาพเทน ๙. ภาษาเขมรถนไทย

๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ศลปะการแสดง

ศลปะการแสดง หมายถง การแสดงดนตร ร า-เตน และละครทแสดงเปนเรองราว ทงทเปนการแสดงตามขนบแบบแผน มการประยกตเปลยนแปลง และ/หรอ การแสดงรวมสมยการแสดงทเกดขน

นน เปนการแสดงสดตอหนาผชม และมจดมงหมายเพอความงาม ความบนเทงและ/หรอเปนงานแสดงท

กอใหเกดการคด วพากษ น าสการพฒนาและเปลยนแปลงสงคม สามารถจ าแนกไดเปน ๒ ประเภท ดงน

๑. ดนตร หมายถง เสยงทเกดจากเครองดนตรและการขบรองทประกอบกนเปนท านองเพลง

ท าใหรสกเพลดเพลน หรอเกดอารมณตางๆ โดยมบทบาทหนาทเพอบรรเลง ขบกลอม ใหความบนเทง

ประกอบพธกรรมและประกอบการแสดง ดนตร แบงออกเปนดนตรในการแสดงและดนตรในพธกรรม

๒. การแสดง หมายถง การแสดงออกทางรางกาย ทวงทาการเคลอนไหว ทาเตน ทาร า การเชด

การพากย การใชเสยง การขบรอง การใชบท การใชอปกรณ ฯลฯ ซงสอถงเรองราว อารมณ ความรสก

อาจแสดงรวมกบดนตรและการขบรองหรอไมกได การแสดง แบงออกเปน การแสดงในพธกรรม การแสดง

ทเปนเรองราวและไมเปนเรองราว

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๙

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑. มคณสมบตเฉพาะของวฒนธรรมนน ๆ ทแสดงใหเหนถงเอกลกษณและอตลกษณ

๒. มองคประกอบของศลปะการแสดงทบงบอกใหเหนคณลกษณะของศลปะการแสดง

นนๆ

๓. มรปแบบการแสดงหรอการน าเสนอทชดเจน

๔. มการสบทอดกนหลายชวคนทยงคงมการแสดงอย หรอแสดงตามวาระโอกาสของการ

แสดงนน ๆ

๕. มคณคาทางสงคม จตใจ และวถชวตชมชน

๑๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

วงปจม

ปจมเปนวงดนตรทองถนลานนาทมปซงเปนเครองลมไมประเภทลนอสระเปนเครองดนตรหลก

โดยปกตปจมส ารบหนงๆ จะท าจากไมรวกล าเดยว และท าเปนปทมขนาดและระดบเสยงตางๆ กนสเลม

สขนาด มลนท าดวยส ารดผนกตดทปลายดานหนงซงมขอตนมรนวเจดรเรยงไปตามความยาวของล าป

ปมขนาดตางๆเรยงตามล าดบจากใหญไปเลก ดงน ปแม มความยาวระหวาง ๗๐ - ๘๐ เซนตเมตร

ปกลาง มความยาวประมาณ ๖๐ - ๖๕ เซนตเมตร ปกอย มความยาวระหวาง ๔๕ - ๕๕ เซนตเมตร

และปตด (บางคนเรยกปเลก) มความยาว ๓๕ - ๔๐ เซนตเมตร วงดนตรทใชปทงสเลมมชอเรยกวา

ปจมส ถาใชเพยงสามเลม เรยกวา ปจมสาม บางวงใชปสามเลมและมซงขนาดใหญรวมวงดวย ๑ คน

กยงคงเรยกชอวงวา ปจมส ถาเรยกโดยไมตองการระบจ านวนนกดนตรจะเรยกสนๆ วาปจม สวนนกดนตร

ทเลนปจม เรยกวา ชางป

การใชปขนาดตางกนบรรเลงรวมกนสเลม ท าใหเสยงของปจมสครอบคลมพสยของเสยง

มากกวาสองทบของคแปด โดยเสยงของปกอยจะสงกวาปแมเปนคแปด สวนปกลางจะมระดบเสยงคาบ

เกยวระหวางครงบนของปแมกบครงลางของปกอย และปตดจะมเสยงสงเปนคแปดของปกลาง ระบบ

เสยงเชนน ท าใหการบรรเลงปจมสมเสยงซอนกนเปนคแปดตลอดเวลา และบางชวงมเสยงเดยวกน

เพมเขามาอกแนวหนงดวย เสยงเหลาน เปนลกษณะของดนตรทแพรหลายในเอเชยรวมทงในประเทศไทยดวย

บทบาทหลกทมมาแตดงเดมของปจม คอ บรรเลงรวมกบการขบซอซงเปนเพลงพนบานลานนา

ทเกาแกกวา ๕ ศตวรรษ โดยการขบซอทใชปจมบรรเลงรวมดวยนน เปนแบบแผนของเชยงใหมและ

จงหวดใกลเคยงซงอยคอนไปทางตะวนตกของดนแดนลานนา ชดท านองทส าคญทสดของซอตามแบบแผน

นมชอวา ซอตงเชยงใหม แหลงทมการขบซอตามแบบแผนเชยงใหม คอแหลงทมชางปมาก โดยเฉพาะ

อยางยงในจงหวดเชยงใหม ซงมชางปตงแตรนอาวโสอายเกนหกสบป จนถงเยาวชนในสถานศกษา

นอกจากนมในจงหวดล าพน จงหวดเชยงราย จงหวดล าปางและจงหวดแพร สวนทางตะวนออก

ซงมจงหวดนานเปนเมองส าคญนนมการขบซอเชนกน แตชดของท านองซอกบการใชเครองดนตรนน

แตกตางกบทางเชยงใหม คอ ชดท านองซอเมองนานมชอวา ลองนาน และซอนานไมใชปจม

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๑

ปจจบนน ปจมยงคงมรปรางลกษณะคงเดม การผลตยงคงใชวธเดมคอท าดวยมอชางท าป

(สลาป) ดวยเครองมองายๆ และดวยภมปญญาทองถนทสลาปสงสมมา จนสามารถท าใหปทท าดวยมอ

และมขนาดตางกนนน มระบบเสยงทสมพนธกนอยางกลมกลอมทงส ารบ แตสลาท าปในปจจบนน

ยงมจ านวนไมมาก สลารนใหมๆ เทาทพบ คอ ชางปท ฝกท าเอง จนสามารถท าได ดานบทบาท

ในการใชงานนน ในระยะหลงๆมการยมท านองซอเมองนานมาเลนบาง และบางทมท านองอนๆ ซงอย

นอกจารตเดมแทรกเขามาบางเพอความสนกสนาน นอกจากน การประสมวงใหมๆ ของกลมนกดนตร

รวมสมย ไดน าปบางเลมไปเลนเพลงใหมๆในวงดนตรของตน รวมทงพบวามการใชปด าเนนท านองเพลง

ประกอบภาพยนตรหรอละครทมบรบทเปนทองถนลานนาดวย

เรยบเรยงโดย นายประสทธ เลยวสรพงศ

ปจมดานทมลนผนกตดอย ปจมส

๑๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

วงมงคละ

วงมงคละ เรยกอกชอหนงวา “วงปกลอง” เปนดนตรพธกรรมศกดสทธทใชเสยงสอสารและ

เพอความเปนสรมงคล เดมใชประโคมในขบวนแหพระและใชประโคมในงานมงคล แตในปจจบนใช

ประโคมทงในงานมงคล งานอวมงคล น าขบวนแห และประกอบทารายร า

วงมงคละมประวตสบทอดมาตงแตสมยสโขทยเปนราชธาน จากขอมลต านานพระพทธสหงค

กลาวไววา เมอครงทพอขนศรอนทราทตยเสดจเยอนเมองนครศรธรรมราชทรงทราบจากพระเจาจนทรภาณ

(พระเจาศรธรรมนคร) วาทเมองลงกาซงขณะนนเปนเมองขนของนครศรธรรมราชมพระพทธสหงค

มพทธลกษณะงดงามมาก ทรงปรารถนาทจะไดไปประดษฐาน ณ เมองสโขทย จงทรงเจรจาขอให

พระเจาจนทรภาณจดการให พระเจาจนทรภาณทรงจดรวขบวนน าพระพทธสหงคสงไปยงเมองสโขทย

นอกจากนในรชกาลพอขนรามค าแหงมหาราช กษตรยพระองคท ๓ ทรงกระท าโอยทานแกมหาเถร

สงฆราชปราชญเรยนจบ ปฎกไตรทลแตเมองนครศรธรรมราช โดยความกคอพระพทธศาสนาลทธ

ลงกาวงศในเมองสโขทยนนไดรบการเผยแผมาจากเมองนครศรธรรมราช

ในวฒนธรรมของชาวลงกานบแตอดต มวงมงคละเภรประกอบดวย ปทมปากล าโพงลกษณะ

อยางเดยวกบปชวา กลองคส าหรบสะพายต ใชประโคมในงานมงคลตางๆ แมในปจจบนกยงมใชประโคม

น าขบวนแหพระเขยวแกวของพระพทธเจา การจดรวขบวนน าพระพทธสหงคเมอครงสโขทยนน

จงธรรมเนยมการน าวงมงคละเภรประโคมตลอดเสนทาง วงดนตรนจงมความเชอ ลกษณะของ

วง รปแบบการบรรเลงเชนเดยวกบวงกาหลอของภาคใต วงมงคละเมอแพรกระจายสสโขทยแลวไดมการ

น าไปใชประโคมงานตางๆ สบทอดตอเนองกนมาในประเพณของประชาชนในสโขทยและพนทใกลเคยง

คอ พษณโลก และบางสวนของอตรดตถ สวนเครองดนตรในวงมพฒนาการจนเปนรปแบบเฉพาะ

ประกอบดวย ป (มล าโพง) ฆองแขวนหรอฆองราว (ม ๓ ใบ) โกรก (กลองขนาดเลก บางแหงเรยกวา

จกโกรก) กลองยน กลองหลอน ฉาบ และกรบ บางวงเพมฉง ร ามะนา ชอวงดนตรทประสม

วงนเดมเรยกวา “วงปกลอง” สวนชอ “วงมงคละ” เรยกตามบนทกของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศเมอเสดจเมองพษณโลก ใน พ.ศ. ๒๔๔๔ โดยทรงเรยกตามค าทไดรบ

การอธบายของสมภารวดสกดน ามน และพระยาเทพาฯวา “วงมงคละ” ชอของวงดนตรนจงเปนชอหนง

ทนยมเรยกในปจจบน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๓

ลกษณะของวงมงคละ เปนวงดนตรประโคมน าขบวนแห วงประโคมในงานพธตางๆ

เมอมการคดกระบวนทาร า ใชวงมงคละบรรเลงประกอบทาร า และปรบเปลยนในรปแบบบรรเลง

ตามอยางวงดนตรทวไป ขนตอนส าคญกอนการบรรเลงเรมดวยการไหวคร ตอดวยเพลงกลองชอเพลง

ไมสซงถอเปนเพลงคร จากนนจงมการน าเพลงอนๆ ตามทแตละวงใชบรรเลง เชน เพลงไมหนง ไมสอง

ไมสาม กระทงกนโปง นมยานกระทกแปง สาวนอยประแปงคางคกเขดเขยว เกงตกปลก ตกแกตนปก

ขาวตมบด แพะชนแกะ คดทะราดเหยยบกรวด ฯลฯ ส าหรบวงทบรรเลงประกอบทาร า ทงทาร าน า

ขบวนแห และทาร าท เรยกวาร ามงคละ หรอทประดษฐขนใหม มทาร าซงนยมอยางแพรหลาย

เชน ทาเจาชไกแจ ทาเจาชยกษ ทาปอ ทาเมน ทาลงอมแตงหรอทาร าลงขยมตอ ฯลฯ

วงมงคละ เปนวงดนตรท เกยวของกบความเชอเรองเสยง ใชสอสารความเปนสรมงคล

การบชายกยองสงศกดสทธ เพอปาวประกาศใหเทพยดาหรอผมอ านาจเหนอธรรมชาตใหรบทราบถง

พลงศรทธาตอสงทประกอบขน เชน การแหพระพทธรป แหนาค แหน าขบวนในกจกรรมทางประเพณ

ของสงคมทจดขน แมวาในปจจบนบางทองถนใชส าหรบประกอบงานอวมงคล กยงคงเปนความเชอเรองเสยง

ท ใ ชน าหรอส งวญญาณของผ วายชนม วงม งคละจด เปนวงดนตรท มคณคาทางวฒนธรรม

ลกษณะโดดเดนของการบรรเลงวงดนตรนคอเสยงน าของโกรกทตดวยหวายยาว ๒ อน การใชปเปาราย

พรรณนาบทคาถา บทบชาสงศกดสทธ หรอพรรณนาบททเปนถอยค าสอความเปนท านองตาง ๆ

กลองสองหนา คอกลองยนและกลองหลอน (ดานหนงตดวยไมดดกลอง) ท าหนาทตลลาจงหวะเปน

เพลงกลองหรอไมกลองตามชอของเพลง ฆองแขวนนอกจากตใหจงหวะแลวยงตเปนสญญาณบอก

การเปลยนเพลงดวย ในปจจบนมการเปาท านองปดนหรอด าเนนลลาใหสอดคลองกบจงหวะ บางวง

น าท านองเพลงพนบาน เพลงไทยแบบแผน เพลงสมยนยมเขาไปเปารวมกบวธแบบดงเดมดวย

การสบทอดวงมงคละ เกดจากการสบทอดในรปแบบมขปาฐะของศลปนทเปนครหรอหวหนาวง

เมอมการฟนฟ สงเสรมวฒนธรรมพนบานจงเกดการสบทอดในโรงเรยน และกลมสนใจตางๆ ความร

แนววธปฏบต มการสบทอดทงแบบแผนดงเดมและประยกตใหสอดคลองกบสงคมปจจบน มวงมงคละ

เชน วงรงอรณศร วงบานกลวย วงเอกเขนกมงคละ วง ส.ราชพฤกษศลป จงหวดสโขทย วงครทองอย

ลกพลบ วงโรงเรยนวดจอมทอง วงเพชรรงลกนเรศวร วงมะปรางหวาน จงหวดพษณโลก วงพชย

สามคค จงหวดอตรดตถ ฯลฯ

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยณรงคชย ปฎกรชต

๑๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

วงมโหร

วงมโหรจดเปนวงดนตรของไทยทมพฒนาการมาอยางตอเนองดงปรากฏในงานประตมากรรม

เชน ภาพปนปนแกะสลกตงแตครงโบราณกาลทพบภาพการบรรเลงวงมโหรเครองสอนประกอบดวย คนส

ซอสามสาย คนดดกระจบป คนตทบหรอโทน และคนตกรบทเปนผขบล าน า แสดงใหเหนถงความนยมใน

การบรรเลงวงมโหรทมมายาวนาน ดงทไดปรากฏในงานจตรกรรม ในยคสมยตางๆ เชน ภาพเขยนลายทอง

บนตหนงสอ ภาพบนฝาผนง ฯลฯ ซงองคความรตางๆทไดจากงานจตรกรรม ประตมากรรมเหลาน

เปนรองรอยหลกฐานทบงชถงความเจรญและววฒนาการทางการดนตรของไทยไดเปนอยางดวาชนชาตไทย

มความนยมในการขบรองและบรรเลงวงมโหรปรากฏเดนชดมาแตครงในอดตกอนกรงสโขทย แมใน

กฏมณเฑยรบาลในสมยพระบรมไตรโลกนาถ แผนดนกรงศรอยธยา ประมาณป พ.ศ. ๑๙๙๑ – ๒๐๓๑

กมบนทกไววา “หามรองเพลงเรอ เปาขลย เปาป สซอ ดดจะเข ดดกระจบป ตโทนตทบ ในเขตพระราชฐาน”

แสดงใหเหนวาการบรรเลงเครองดนตรตางๆนนไดรบความนยมกนมากมายจนตองหามไวในเขต

พระราชฐาน ในสมยตนกรงรตนโกสนทรกมการน าเครองสายมาจดใหบรรเลงประสมเขาดวยกนกบ

วงปพาทยทมการลดขนาดสดสวนของเครองดนตรประเภทตลง เชน ระนาด ฆองวง เพอใหมความดงของ

เสยงทเหมาะสมจะบรรเลงรวมกนจนเกดเปนรากฐานของการพฒนาวงมโหรของไทยมาจนปจจบนน

ภายหลงการไดน าเครองดนตรทงเครองดด ส ต เปา ของไทยมาบรรเลงรวมกนเชนน ท าใหเกดความ

เหมาะสมลงตวทท าใหการบรรเลงเครองดนตรทกชนรวมกนในวงมโหรมสมเสยงนมนวลไพเราะออนหวาน

นาฟงประดจเสยงทพยจากสรวงสวรรค มความดงของเสยงทพอเหมาะทจะใชบรรเลงภายในอาคาร

บานเรอน เหมาะสมกบในการขบกลอมทเปนพธมงคลตางๆ อาท งานมงคลสมรส งานขนบานใหม

งานวนเกด งานเลยงสงสรรคตางๆ

วงมโหรเครอง ๔ วงมโหรเครอง ๖

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๕

วงมโหรแบงเปนวงมโหรโบราณ ประกอบดวย ๑.วงมโหรเครองส ๒.วงมโหรเครองหก

๓.วงมโหรเครองแปด และวงมโหรทเปนรปแบบในการบรรเลงในปจจบน อาท ๑.วงมโหรวงเลก

๒.วงมโหรเครองค ๓.วงมโหรเครองใหญ

การสบทอดและบรรเลงวงมโหรในปจจบนนนยงคงมการเรยนในระดบประถมศกษา มธยมศกษา

และอดมศกษาทยงคงมความชดเจนอยในทกๆภมภาคของประเทศไทย ดวยความสนบสนนอนด

ของภาครฐและเอกชน คณะกรรมการผทรงวฒมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม สาขาศลปะการแสดง

กรมสงเสรมวฒนธรรม จงพจารณาเหนสมควรประกาศขนทะเบยนวงมโหรใหเปนมรดกภมปญญาทาง

วฒนธรรม สาขาเรยบเรยงโดย นายสทธศกด จรรยาวฒ

วงมโหรเครองเดยว

วงมโหรเครองค

ภาพ : http://thailandclassicalmusic.com/thaimusic/6mhore.htm

๑๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

แคน

แคน เปนเครองดนตรพนเมองภาคอสานทเกาแกมมาแตโบราณ เปนเครองดนตรทใชปากเปา

ใหเปนเพลง แบงเปนสองอยาง คอ แคนเจด และแคนแปด แคนเจดนนมลกเจดค สวนแคนแปดนนมลกแปดค

แคนท าดวยไมออ หรอไมเหยนอย แตเดยวนไมออหาไดยากเขาจงท าแคนดวยไมเหยนอย

และจะตองหาใหไดลดขนาดเทานวมอจงจะใชได นอกจากไมเหยนอยซงท าเปนลกแคนยาวลดหลนกนตามล าดบ

๗ ค หรอ ๘ ค ประกอบเขากนกบเตา ตดสตร (ขสตร) ขางบนและขางลางเตา เพอไมใหลมเปาเขาสบออกรว

แลวยงมลนแคน รแพว และรนบเสยงเปนสงส าคญดวย ขางในของแตละล าไมลกแคนประกอบดวยลนแคน

หนงอนทมหนงเสยง และจะตองเจาะรแพวใหถกตามเสยงเสมอ

ลนแคนท าจากโลหะ เชน ทองเหลอง ทองแดง หรอโลหะผสม คอ ทองแดงผสมเงนซงจะม

ชางโลหะโดยตรงเปนผผสมและตเปนมาตรฐานมาใหชางแคน ชางแคนกจะน ามาตดเปนเสนและตใหเปนแผนบาง ๆ

ใหไดขนาดทจะสบเปนลนแคน น าลนแคนไปสอดใสไวในชองรลนของกแคนหรอลกแคนแตละลก เตาแคนท าจาก

ไมประดหรอไมน าเกลยง (ไมรก) ถาเปนไมประดคนยมใชรากเพราะตดหรอปาดงายดวย มดตอก ใชสวเจาะใหกลวง

เพอเปนทสอดใสลกแคนและเปนทางใหลมเปาผานไปยงลนแคนไดสะดวก เมอสอดใสลกแคนเขาไปในเตา

แลวตองใชขสตรหรอขแมงนอย อดและเชอมลกแคนเขากบเตาแคน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๗

ระบบของแคนแปดมเสยงทงหมด ๑๖ เสยง แตเปนระดบเสยงทซ ากน ๒ เสยง ฉะนนจงมเสยง

ทมระดบแตกตางกนทงหมด ๑๕ เสยง เรยงล าดบจากต าไปสง คอ ลา ท โด เร ม ฟา ซอล(ซอล) ลา ท โด

เร ม ฟา ซอล ลา แตเสยงทง ๑๖ เสยงนมไดเรยงล าดบอยางเสยงระนาดหรอเสยงเปยโน

ทวงท านองของแคนทถกเปาออกมานน ชาวอสานเรยกวา ลายแคน ลายแคนเปนภมปญญาทม

การสบตอกนมาจากความทรงจ าหมอแคนในอดต ไมมการจดบนทกเปนลายลกษณอกษร ลายแคน

ถกประดษฐขนจากการเลยนลลาและทวงท านองหรอเสยงจากธรรมชาต ซงใหความไพเราะจบใจ

สามารถแยกระดบเสยงได ๒ กลมระดบเสยงคอ ทางยาว หมายถง การบรรเลงประกอบการล าทม

ทวงท านองเชองชา เหมาะส าหรบการล าในบทเลาเรอง บทพรรณา บทโศกเศรา หวนหา และ ทางสน

หมายถง การบรรเลงประกอบการล าทมทวงท านองกระชบ สนกสนาน ราเรง ลายแคนทนยมเลน ไดแก

ลายสดสะแนน ลายอานหนงสอใหญ ลายอานหนงสอนอย ลายเซ ลายแมงภตอมดอก ลายโปงลาง

ขนภ ลายแมฮางกลอมลก ลายลมพดไผ ลายลมพดพราว ลายลองของ ลายโปซาย ลายเตย ลายเซง

การฝกหดเปาแคนของชาวอสาน จะเรยนดวยตนเองจากการสงเกตจดจ าจากทเคยไดยนไดฟง

ผจะฝกหดจะไปหาซอแคนมาเอง คอยศกษาคล าทางทละนดละหนอย ถามโอกาสทจะขอค าแนะน าจาก

ผทเปาเปนแลว เมอจ าท านองอนใดไดกเอามาประตดประตอเปนของตนเอง ปจจบนเรมมการเรยน

การสอนเปาแคนในสถาบนการศกษาในภาคอสานมากขน แตอยางไรกตามสงทผฝกหดจ าเปนตองรกคอ

ตองรต าแหนงของเสยงแคนวาลกใดเปนเสยงลกใดคกบลกใด นอกจากนยงตองรต าแหนงของนวมอ

ดวยวานวใดใชกดหรอนบลกใดบาง

การบรรเลงดนตรทกอยางของชาวอสานจะใชแคนเปนหลก ถอเปนเอกลกษณทางดนตรของ

ชาวอสานอยางหนงและท านองเพลงของเครองดนตรตางๆ กลวนแตยดแบบอยางของเพลงแคน

ในสมยโบราณพวกหนมผนยมเปาแคนดดพณเดนเลาะบานไปคยสาว หรอไมกในงานบญพระเวสฯ ชาย

หนมกจะพากนเปาปเปาแคน ดดพณ สซอ เลาะตามตบ พรอมกบเกยวสาวไปดวย แตในปจจบน

ประเพณตาง ๆ เหลานสญไปแลว จงเหลอแตการบรรเลงประกอบล าและประกอบฟอนในงานทม

การจางในรปแบบอน ๆ

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยปยพนธ แสนทวสข

๑๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

พณ

พณ หรอ "ซง" เปนเครองดนตรชนดหนงของชาวอสานทมชอเรยกแตกตางออกไป เชน ซง หมากจบป

หมากตดโตง หมากตบเตง พณท าดวยไม เชน ไมขนน (ไมบกม) เพราะมน าหนกเบาและใหเสยงทมกงวานไพเราะกวา

ไมชนดอน มรปรางคลายกตารแตฝมอหยาบกวา พณอาจจะม ๒ สาย ๓ สาย หรอ ๔ สาย สายพณดงเดมใช

สายลวดเบรกรถจกรยาน เพราะคงทนและใหเสยงดงกวาสายชนดอน แตในปจจบนนยมใชสายกตารแทน การขนสาย

ไมมระบบแนนอน นมหรอขน (Fret) ทใชนวกดบงคบระดบเสยงจะไมฝงตายตวเหมอนกตาร การเลนกเลนเปนเพลง

เรยกวาลาย โดยมากพณจะเลนคกนกบแคน

พณอสานนนมทงแบบพณ ๒ สาย ๓ สาย และ ๔ สาย พณ ๒ สาย สาย ๑ เปนสายเอก ขนสายเปลา

เปนเสยง ม สาย ๒ เปนสายทม ขนสายเปลาเปนเสยง ลา พณ ๓ สาย สาย ๑ เปนสายเอก ขนสายเปลาเปนเสยง

ม สาย ๒ เปนสายทม ขนสายเปลาเปนเสยง ลา สาย ๓ จะขนสายเปนเสยงประสาน พณ ๔ สาย สองสายลาง

เปนเสยง โด เปนเสยงคแปด (สายแรก โดต า สายสอง โดสง) สองสายบน ขนเสยงเปน ซอล เปนเสยงคแปด

(สายสอง ซอลต า สายหนง ซอลสง)

การตดขนแบงเสยงลงบนคอพณ ท าไดหลายสเกล ตามแตชนดของเพลงทจะใชพณบรรเลง เพราะขน

ของพณนนสามารถเคลอนทได เนองจากการใชขสดตดขนแบงเสยงเขากบคอพณ แตสวนใหญนกดนตรอสาน

จะแบงสเกลเสยง โด เร ม ซอล ลา เพราะเพลงทเลนมกจะเปนเพลงทมาจากลายแคนเปนสวนใหญ มชางท าพณ

หลายคนแบงสเกลเสยงตามแบบไมเนอรอยบาง คอ ในชนเสยงท ๓ และ ๖ เปนครงเสยง นอกนนเตมเสยง

วธดดพณอสาน มอซายจบทคอพณ ใชนวช นวกลาง นวนางและนวกอย กดเสยงทตองการตามลายพณ

และการแบงเสยงตามแบบตาง ๆ นวโปงออกแรงกดรบกบนวทง ๔ มอขวาดดสายตรงกลองเสยง อาจดดดวยนวโปง

หรอใชปกดดกได เวลาดดสาย ๑ และสาย ๒ เพอเลนท านอง ใหดดสาย ๓เปนเสยงประสานดวย ซงเสยงของสาย

๓ น จะท าหนาทเหมอนกบการเคาะลกเสบของโปงลางหรอลกตดสดของแคน คอท าหนาทเปนเสยงประสานไป

ตลอดเพลง

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๙

เพลงทใชกบพณเปนเพลงทมาจากลายแคน เชน ลายใหญ ลายนอย ลายล าเพลน ลายนกไทรบน

ขามทง ลายแมลงภตอมดอก ลายลมพดไผ ลายกาเตนกอน ลายแมฮางกลอมลก ลายไลงวขนภ

ลายโปซาย ภไทเลาะตบ เตยหวดอนตาล ลายสรอยสกซน เซงขก มโนราห ศรโคตรบรณ สงขศลปชย

ลมพดพราว เซงกลองยาว ทองสรอย เปนตน

พณนอกจากจะนยมบรรเลงเดยวแลว ยงใชประสมวงกบเครองดนตรชนดอน เชน ซอ โปงลาง

แคน หมอล า กลองยาวและจะมเครองดนตรประกอบจงหวะ เชน กลอง กรบ ฉง ฉาบและไหซอง เปนตน

การฝกฝนการเลนพณนน ตองอาศยทกษะเชนเดยวกบดนตรชนดอน ๆ คอฝกใหสามารถจดจ า

ท านอง (ลาย) พณใหไดกอน ผเลนจงจะสามารถฝกฝนทกษะสอดแทรกใสลกเลนตาง ๆ ลงไปในลายใหเกด

ความไพเราะ สนกสนาน และปจจบนพณเรมมบทบาทในวงดนตรพนบานอสานมากขน และไดมการน าพณ

ไปประยกตบรรเลงในบทเพลงสมยนยมมากขนดวย

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยปยพนธ แสนทวสข

๒๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

กรอโตะ

กรอโตะเปนการละเลนพนบานประเภทหนงของชาวไทยมสลมในจงหวดชายแดนภาคใต เปนกจกรรม

ทแสดงถงพลงสามคคของชมชน “กรอโตะ” จดเปนเครองดนตรประเภท “เครองต” ลกษณะเดยวกบกลอง

โดยหนกรอโตะ ท าจากไมเนอแขง นยมไมหลมพอ น ามาขดกลงเปนหลมเหมอนครกต าขาว โดยขดใหสวนปากแคบ

ปองตรงกลาง สวนนเรยกวา “ตาแป” สวนทสองคอ “เดาว” หรอใบ เปนไมแผนทใชเปนสวนส าคญใชวางพาด

บนปาก “ตาแป” แผนไม หรอแผนเดาวนจดเปนชดเพอใหเสยงทตางระดบหลากหลายกน สวนทสามคอไมตเดาว

มลกษณะเหมอนไมตฆองแตดามยาวกวา สวนปลายของไมตเดาวนนมดดวยเสนยางพารา เสยงของกรอโตะ

เกดจากการตแผนไมทวางบนตาแป

การเลนกรอโตะ นยมเลนกนในวนส าคญของหมบานหรอหลงจากการเกยวขาว โดยแตละหมบาน

จะน ากรอโตะทมอยในหมบานประมาณ ๕ ถง ๑๐ ใบ มาตประโคมเพอฟงเสยง หากมการประชนแขงขน

นยมใชกรอโตะ จ านวน ๗ ใบ ทมไหนทมผตกรอโตะไดเสยงดง มความพรอมและอดทนในการตกรอโตะ

ไดนานกวาทมอนกจะเปนฝายชนะ ผลชนะของทมเสมอนวาเปนการชนะของคนทงหมบาน การตกรอโตะ นอกจาก

จะเปนการตเพอความสนกสนานแลวยงแสดงออกถงความสมานสามคคของคนในชมชนอกดวย

ในการแขงขนนน บางครงมกรอโตะมารวมแขงขนมากถง ๓๐ คณะ เมอทกคณะมาพรอมกนแลว

ซงโดยมากเปนเวลาตอนบาย กจะมการแบงรนแบงสายผท าหนาทแบงรนแบงสายกคอกรรมการซงเปนนกเลง

กรอโตะอาวโส และเพอความยตธรรมในการตดสนชขาดจะใชกรรมการอยางนอย ๓ คน เมอกรรมการแบงกรอโตะ

ออกเปนรนเลก รนกลาง และรนใหญแลว ถาในแตละรนมหลายคณะกจะจดแบงสาย แขงขนในสายเดยวกนกอน

ซงอาจจะแขงแบบแพคดออกหรอแบบพบกนหมดกแลวแตตกลงกน เมอแบงรนแบงสายชแจงกตกากนเสรจกเปน

เวลาค าพอด หลงจากคณะตาง ๆรบประทานอาหารมอเยนเรยบรอยกเรมจดกรอโตะเขาทเพอแขงขนตอไป

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๒๑

การเลนกรอโตะนยมเลนกนในเฉพาะผชาย เพราะเปนการละเลนทตองใชพละก าลงมาก แตไมมขอหามส าหรบผหญง การตกรอโตะคณะหนงๆ มผเลนอยางนอย ๗ คน มคนหนงท าหนาทเปนผน า เพอใหสญญาณ หรอน าตกรอโตะ บอกการเรมตน เปลยนกระสวนจงหวะ หรอหยด คนอนๆ เรยกมอ ๒ และมอ ๓ จ านวน ๒ คน เปนผตเปนสญญาณจงหวะเรว ชา หรอตรว คนอนๆ อก ๔ คนท าหนาทตกรอโตะสอดรบใหด าเนนไปตามจงหวะ และปรบเปลยนแนวการตตามสญญาณทตกลงกน รปแบบการตกรอโตะนอกจากตเรว ชา และรว แลวยงตในลกษณะกระหน า

การแขงขนตกรอโตะ มรปแบบทก าหนดไวคอ จดเปน ๒ แถว แถวท ๑ ม ๔ ใบ ใหหวหนาคณะกบมอ ๒ อยกลาง แถวท ๒ ม ๓ ใบ ใหมอ ๓ อยทางซายมอสด วางกรอโตะแตละใบแตละแถวใหหางกนพอสมควร พอใหยนตและเปลยนแผนเดาวไดสะดวกไมเกะกะกน อกคณะหนงทรวมประชน ก าหนดใหวางกรอโตะ ใหอยใกลๆ กน มกรรมการจ านวน ๓ คน นงคอยฟงเสยงอยหางๆ ประมาณ ๓๐-๕๐ เมตร เมอเรมการแขงขน จะเรมขน กรรมการใหคณะหนงคณะใดตกรอโตะกอน ๓ พก หรอเรยกวา ๓ เพลง ใชเวลาเพลงละประมาณ ๑-๒ นาท เสรจแลวใหอกคณะหนงต ๓ เพลง หยดพกครหนงแลวใหสญญาณตใหมอกคณะละ ๓ เพลง เสรจแลวกรรมการจงตดสน และใหคณะทแพเปลยนแผนเดาวอนใหม สวนคณะทชนะไมตองเปลยน จากนนกรรมการจะใหสญญาณตสลบกนแบบหนแรก คณะใดแพกใหเปลยนแผนเดาวใหมอก คณะใดทเปลยนเดาวหมดแลวทง ๓ อน แตเสยงยงสเขาไมได กรรมการจะตดสนใหเปนผแพ การตดสนของกรรมการตดสนโดยการฟงเสยงวาคณะใด เสยงดงนมนวลกวา กลมกลนกวา มความพรอมเพรยงกวา คณะนนกชนะ ดงนนกอนการแขงขน ผเลนกรอโตะ จงตองฝกซอมกนมากอนเปนเวลาหลายวน

การเลนกรอโตะ มในหลายพนทของจงหวดนราธวาส ยะลา ปตตาน เชน อ าเภอตากใบ อ าเภอแวง

อ าเภอสไหงปาด เปนตน อยางไรกตามในปจจบนการเลนกรอโตะลดนอยลง เนองจากมการเปลยนหลายอยาง

ในสงคมและวฒนธรรม กรอโตะทมอยเดมในแตละชมชน จงมสภาพช ารดทรดโทรม ขาดการดแล ไมม

การท ากรอโตะขนมาใหมเพอทดแทนของเกา และไมขนาดใหญทน ามาใชท ากรอโตะหาไดยากขน

เรยบเรยงโดย นายวาท ทรพยสน

๒๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ล ำตด

เพลงล าตดเปนเพลงพนบานพนเมองชนดหนงของไทย ซง นยมรองกนในเขตภาคกลาง สนนษฐานวา

มพฒนาการมาจาก “ลเกบนตน” ของชาวมลาย ในตนรชกาลท ๕ แหงกรงรตนโกสนทร โดยลเกบนตนดงกลาว

มรปแบบของการการแสดงแยกออกเปน ๒ สาขา สาขาหนง เรยกวา “ ฮนดาเลาะ” และ “ลากเยา”

และลเกบนตนลากเยา มลกษณะของการแสดงวากลอนสดแกกน โดยมลกคคอยรบ เมอตนบทรองจบ

ตอมาเมอมการดดแปลงกลายเปนภาษาไทยทงหมด จงเรยกกนวา “ลเกล าตด”ตอมาเรยกสนๆวา “ล าตด”

ค าวาล าตดแยกออกไดเปน ๒ ค า คอค าวา “ล า” และ “ตด” ซงมผใหความหมายไวตางๆ ไดแก

ค าวา “ล า” หมายถงการรองล าน า มค ารองมท านอง และหมายถงล าเรอง แตละล ามเรองตางๆ เชน ล าเรองชงช

ล าเรองผกรก เปนตน ส าหรบค าวา “ตด” คอท าใหขาด แบงออก แยกออก เปนรปแบบท านองตางๆ ของบทเพลง

หรอตดเปนการแสดงอนๆ มาแทรกในการแสดงล าตด เชน มการรองเพลงฉอย เพลงขอทาน หรอมการแสดงละคร

สวดคฤหสถ ฯลฯ มาแทรก เพอใหเกดความแปลกสนกสนานไมนาเบอ

การแสดงล าตดดงเดมใชผชายแสดงลวน โดยแบงเปน ๒ ฝายรองวาโตตอบกน มแพชนะเรยกวา

“ล าตดประ” ภายหลงมผหญงมาแสดงดวย โดยรองโตตอบกนระหวางฝายหญงและฝายชาย แตฝายหญงจะรอง

สเขาไมได และมการพฒนามาเปน “ล าตดผวเมย” ไมมการประชนเหมอนเมอกอน เปนการรองรอมชอมกน ฝายชาย

จะยอมใหฝายหญงชนะบางตามโอกาส แตกมการรองวากนแรงๆ ซงเปนการแสดงไมไดโกรธกนจรง ลกษณะของ

บทรองล าตด คอ “กลอนแปดหวเดยว” ทมลกษณะพเศษคอมการขนตนทเรยกวา “เกรนหนากลอง” หรอ “บนตน”

กอนเรมเขาบทรองยาว ถาอกฝายขนรองใหมอาจมการรองบนตนใหมหรอรองตอกนไปเลยกได ถารองตอไปกตอง

ลงเสยงเดยวกน ภาษาทใชเรยกกลอนลกษณะลงเสยงเดยวกนน เชน ลงเสยงสระไอเรยกวา “กลอนไล” ลงเสยงสระอ

เรยกวา “กลอนล” ลงเสยงสระอเรยกวา “กลอนล”

เครองดนตรทใชประกอบการแสดงล าตด ประกอบดวย ร ามะนาล าตด เปนเครองดนตรชนส าคญ

ทขาดไมไดเพราะเปนเครองใหจงหวะส าคญในการรองรบขนลง การรองของพอเพลงแมเพลง และการรองตอลง

ค าของคอหนง คอสอง คอสาม แลวแตบทบาทของแตละตอนในการแสดง แตเดมใชตงแต ๖ - ๑๒ ใบ ปจจบนใช

๔ - ๖ ใบ แลวแตการรบงานใหญหรองานเลก และกรบ เปนเครองดนตรทใหจงหวะตก กระชบเสยงดงฟงชดเจน

ส าหรบกรบทใชในการแสดงล าตดนน ท าจากไมเนอแขง จะใช ๒ - ๔ คกไดตามความเหมาะสมของการแสดง

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๒๓

แตเดมการแสดงล าตดพอเพลง แมเพลง และลกค นยมออกมานงอยกบกลมตร ามะนา

โดยนงคนละซก พอเพลงนงดานขวาของคนตร ามะนา แมเพลงนงดานซายของคนตร ามะนา ลกคชาย

กจะอยขางพอเพลง ลกคหญงกอยขางแมเพลง โดยจะมการแบงล าดบความเกงของพอเพลงและแมเพลง

วา คอหนง คอสอง คอสาม แสดงวาคอหนงจะเกงทสด คอสองและคอสามเกงรองลงมา และการรอง

แตละครง พอเพลงและแมเพลงตองลกขนยนเรยกวา “ยนหนง” คอ การลกขนยนครงแรก ยนสอง

คอการลกขนยนครงทสอง แตในปจจบนพอเพลงแมเพลงและลกคนยมออกมายนอยหนาเวทเลย

พวกตร ามะนากจะนงอยกลางเวทเยองไปขางหลงเรยกวา “พวกพน” คอจะนงอยกบพนไมลกขนมายน

เรมเขาสการแสดง พวกพนตร ามะนาโหมโรงใหไดยนกนทวไปกอนเพอใหเกดความพรอมเพรยง

จงหวะกระชบ และเรยกคนดกอนเวลาแสดงประมาณ ๑๕ - ๒๐ นาท พอไดเวลาพอเพลงจะออกมารอง

“บทไหวครชาย” แมเพลงกจะรอง “บทไหวครหญง” เปนการใหความเคารพพอแมครบาอาจารยทไดอบรม

สงสอนมา รวมถงสงศกดสทธทงหลายใหมาคมครอง

เมอจบการไหวคร ฝายชายรองเกรนหนากลองหรอเรยกวา “บนตน” ลงจบบทร ามะนาตรบ

โดยขานรบพรอมๆ กนวา “เปกพอ” กอนแลวจงรองรบบทเกรนหนากลองพรอมกนใหเขากบจงหวะ

ร ามะนาซงตเรวกวา การรองบนตนของพอเพลงพอรบบนตนจบพอเพลงกจะรองบทยาวเขาเรองเรยกวา

“ล า” เชน ล าเรองเกยว จบบทแลวลกครบ “เปกพอ” แลวร ามะนาตรบพรอมกบรองบทเกรนหนากลอง

หรอบนตนจนจบ ฝายหญงกจะลกขนยนรองวาแก โดยจะขนบนตนใหมเพอเปลยนการลงค าสดทาย

ใหเปนเสยงอนทแตกตางจากเดมกได หรอจะวาบทยาวไปเลยกไดโดยใชบนตนเดมของพอเพลง

แตโดยทวไปนยมขนบนตนใหมเพราะท าใหเหนภมปญญาเรองภาษาของฝายหญง และการไดรองบนตน

จะไดออกทาร าไดสวยงาม ตอนลงร ามะนารบลกครบ

หลงจากนนกรองล าตางๆ ตามทจดการไดวาจะรองเลนอยางไรจนจบ กมการรองล าลาใหพร

ผทหามาแสดง จบขนตอนการแสดงเพยงเทาน

การแตงกาย นยมแตงกายสฉดฉาดสดใสใหคนดเหนไดชดเจน โดยฝายชายนงโจงกระเบน

ใสเสอแขนสนคอกลมมกระดม ๓ เมด สพนหรอลายดอกสวยงามกได มผาคาดเอวสวยงาม ฝายหญงนยม

นงโจงกระเบน เสอสพนแขนสนกดหรอแขนยาวกได นยมใสรดรปจะมลกไมระบายหรอไมมกได

มผาคาดเอวสวยงาม

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยกาญจนา อนทรสนานนท

๒๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

เพลงอแซว

เพลงอแซวเปนเพลงรองพนบานภาคกลาง นยมรองเลนกนมากในจงหวดสพรรณบร

และจงหวดอนๆ ในภาคกลาง เชน อางทอง สงหบร แตในสพรรณบรมคณะเพลงอแซวเลนกนหลายคณะ

จนเปนทรจกกนดวาเพลงอแซวตองจงหวดสพรรณบร ตนก าเนดของเพลงอแซวนนพฒนามาจาก

“เพลงยว” ซงเปนการรองเลนกนสนกๆ ยวกนไปยวกนมา มบทรองสนๆ คลองจองกน เนอความแทรกตลก

เนนความสนกสนานรนเรง ในการรองเพลงยวนใชการปรบมอประกอบ ตกลองยาวในการแห มการรองร า

น าขบวนและรองเพลงยวใหเกดความครนเครง

การพฒนาเพลงอแซวมาจากเพลงยวโดยเนอความของค าวา “แซว” มผใหความหมายวา

“นาน ท าอะไรอยนานๆ และการวากนไปวากนมา” เรยกวา “แซวกน” เพลงอแซวจงมการรองเปน

กลอนยาวเปนเรองเปนราวบาง เปนการวากนบางแลวแตเวลาในการเลน โดยมชอเรยกการรองเลนกลอน

เพลงแตละตอนวา “ตบ” ซงหมายถงเรองตอกนยาว มชอเรยกตางๆ เชน ตบสขอ ตบซอนา ตบชงนาง

ตบซอควาย ฯลฯ

ลกษณะกลอนเพลงอแซวนนมลกษณะเปนกลอนแปดหวเดยว แตมค ามากเปนพ เศษ

ไมไดมเพยง ๘ ค า อาจมถง ๑๐ - ๑๒ ค าในแตละวรรค ซงกลอนเพลงอแซวนนยมเลนค าใหมสมผส

อกษรมาก ถอวาเปนความงดงามของภาษาในภมปญญาชาวบานในการรองเพลงอแซว มเครองดนตรทใช

ประกอบ คอ ฉงและกรบ ซงภายหลงมกลองสองหนาหรอตะโพนมาเพมใหจงหวะกระชบขน สวนการ

แตงกายฝายชายนงโจงกระเบนใสเสอคอกลม สฉดฉาดหรอลายดอก มผาขาวมาหรอผาสฉดฉาดคาดเอว

ฝายหญงนงโจงกระเบนใสเสอแขนสนหรอแขนพองสฉดฉาด บางครงประดบดวยลกไม มผาคาดเอวหรอ

คาดเขมขดทองทบนอกเสอใสเครองประดบสวยงาม

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๒๕

การรองเพลงอแซวเร มจากการรองบทไหวครกอนโดยพอเพลงจะออกมาน งยองๆ

ถอ “พานก านล” (ในพานมดอกไมธปเทยนและเงนก านล) ระลกถงพอแมครบาอาจารยและสงศกดสทธ

เพอใหรองเพลงไดคลอง ใหเกดศรมงคล ฯลฯ เมอฝายชายไหวครจบฝายหญงน าโดยแมเพลงออกมาไหวคร

เชนเดยวกน (พอเพลงและแมเพลงนนเรยงตามล าดบความเกง เรยกล าดบการรองของแตละฝายวา

คอหนงจะเปนคนทรองเกงทสด คอสองเกงรองลงมา โดยทงสองฝายจะมคอหนงทงฝายชายและฝายหญง)

นอกจากนนกมลกคคอยชวยรองรบและปรบมอ ซงในการรบลกคนน แตเดมจะรบค าสดทายของการลงบท

มค าวา ชะแลว” เชน ชะแลวจนใจ ชะแลวท าไม ชะแลวจรงใจ ชะแลวเดอนหงาย ปจจบนค าวา “ชะ” กรอน

หายไปเหลอแค “แลวจนใจ แลวท าไม แลวเดอนหงาย” เมอไหวครเสรจแลวกจะเรมรองบทตางๆ

ตามทเตรยมมาวาจะเลนตอนไหนหรอแลวแตเจาภาพทหามาวาจะตองการใหเลนตอนไหน ซงเรยกเปน

“ตบ” เชน ตบสขอ ตบลาบวช ตบพาหน เปนตน บางครงมการเลนตงแตหวค าจนสวางกม เมอเลน

จบตบแลวหมดเวลากจะรองลาคนดใหพรตามสมควร

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยกาญจนา อนทรสนานนท

เพลงอแซว แมเพลงขวญจต ศรประจนต (คนกลาง)

ณ ศนยสงคตศลป ธนาคารกรงเทพ

๒๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

สวดสรภญญ

สรภญญ เปนการสวดในท านองสงโยค คอ การสวด เปนจงหวะหยดตามรปประโยคฉนทลกษณ

บทสวดจะมลกษณะเปนฉนทหรอกาพยกได แตทนยมกนมากคอ กาพยยาน ส าหรบเนอหาจะเกยวของกบ

ศาสนา บาปบญคณโทษ นทานชาดก นอกจากนน กยงมการแตงกลอนเนนไปทางศลปวฒนธรรม

เชน กลอนถามขาว โอภาปราศรย ชกชวนใหไปเยยม การลา หรอเปนวรรณกรรมทองถนของอสาน เชน

เรองกองขาวนอยฆาแม เปนตน บทสวดสรภญญมกไมเนนในเรองความรก เพราะการสวดสรภญญ

เกยวของกบศาสนา และผฝกสอนเปนพระภกษ จงไมใหมเนอหาเกยวกบความรก เพราะไมเหมาะกบ

พระสงฆ

บทรองสรภญญเนอหาของเพลงสรภญญจะกลาวถงเรองราวของพทธศาสนา ยกยองสรรเสรญ

บคคลผมพระคณ ใหความรเกยวกบนทาน ต านานพนบานและเหตการณปจจบน มงอบรมสงสอนใหคน

ท าความดมจรยธรรม พรรณนาธรรมชาต นทานพนบานชวยใหเกดอารมณผอนคลาย มเรองราว

สนกสนานกอใหเกดความสามคค บทเพลงสรภญญ จงเปนเพลงขบจรยธรรมอยางแทจรง

ในดานศลปะการแสดง สวดสรภญญ จดเปนการขบรองเพลงพนบานประเภทหนงทผสมผสาน

กน ระหวางการขบรองหรอสวด และบางครงยงมการร าประกอบดวย บทสวดสรภญญ มลกษณะ

สะทอนใหเหนวถชวตความเปนอยทสมพนธกบศาสนา ขนบธรรมเนยม ประเพณ วรรณกรรมและคานยม

เปนความบนเทงอกลกษณะหนงทใหทงความร ความสนกสนาน และแนวทางปฏบตอนดงาม

ในอดตการขบรองสรภญญมบทบาทส าคญตอชมชนชาวอสานเปนอยางมากจงมการสงเสรมและ

สนบสนนการขบรองและสวดสรภญญดวยการจดประกวดการขบรอง เปนกจกรรมแทรกในงานตาง ๆ

อนสงผลใหมผคดและแตงบทสรภญญกนมากขน ผทแตงสวนใหญ คอ พระสงฆ หรอฆราวาสทเคย

บวชเรยน หรอมประสบการณในการขบสรภญญและรกในศลปะการประพนธ ความแตกตางของ

การสวดสรภญญของภาคอสานและภาคอน ๆ คอ ถอยค าส าเนยงภาษาเนนและมความโดดเดนทางดาน

ส าเนยงภาษาถนอสาน โดยน าเสยงของการขบรองมเอกลกษณเฉพาะตว สวนเนอหาในบทสวดหลายบท

เปนเนอหาทน ามาจากวรรณกรรมทองถนของชาวอสานในปจจบนการสวดสรภญญนยมน าไปใชใน

งานบญประเพณตาง ๆ ตามฮตสบสองคองสบส

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๒๗

สรภญญจ าแนกได ๑๐ บท คอ บทบชาพระรตนตรย บทนมสการไหวครและเคารพบดามารดา

บทค าสอนทางพทธศาสนาสรรเสรญพระศาสนาและวนส าคญตาง ๆ ทางพทธศาสนา บททเปนค าสอน

ทางโลก บทสภาษตค าพงเพยอปมาอปไมย บททอยในความสนใจของชาวบาน บททเปนเหตการณ

ปจจบน บทพรรณนาธรรมชาต บทวรรณกรรมพนบาน และบททมเนอหาเบดเตลด

ปจจบนการสวดสรภญญของชาวภาคอสาน นยมขบรองหรอสวดกนในหลายจงหวะ เชน

จงหวดมหาสารคาม อบลราชธาน รอยเอด ยโสธร ฯลฯ นยมขบรองในงานตางๆ ทงงานมงคล และ

งานอวมงคล เชน งานทอดผาปา งานกฐน งานทอดเทยน งานกวนขาวทพย ในกจกรรมวนธรรมสวนะ

งานศพ ชาวอสานไดรวมใจกนสบสานการสวดสรภญญใหคงอยดวยการสวดสรภญญในวนธรรมสวนะและ

งานบญตาง ๆ และจดใหมการประกวดสวดสรภญญกนอยเสมอ โดยมการแขงขนตงแตระดบต าบล

จนถงระดบภาค นอก จากนยงไดถายทอดใหกบเยาวชนโดยการบรรจอยในการเรยนการสอนวชา

วรรณกรรมทองถนในโรงเรยนตาง ๆ ของภาคอสานอกดวย

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยปยพนธ แสนทวสข

๒๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

เพลงบอก

เพลงบอกเปนศลปะเพลงรองพนบานภาคใตประเภทหนง ทมความโดดเดนดานท านองรอง

และการดนเนอหาสาระใหสอดคลองกบวถชวตของผคนในสงคมและวฒนธรรม ใชรองกนในงานประเพณ

งานเทศกาล ตางๆ เชน งานสงกรานต งานบญ งานทชาวบานจดขน และยงมการรองเพลงบอก

ในงานฌาปนกจศพดวย จงหวดท นยมเลนเพลงบอก เ ชน จ งหวดสงขลา จ งหวดพทล ง

จงหวดนครศรธรรมราช จงหวดสราษฎรธาน

การรองเพลงบอก เรยกในภาษาถนวา “ทอก” การทอกหรอรองเปนการขบกลอนของเพลงบอก

การทอกมแมเพลง ๑ คน ท าหนาทในการรองบทกลอนเปนภาษาไทยถนใต มลกคท าหนาทรองรบ

๒-๓ คน ดนตรมฉงเพยงชนเดยวทท าหนาทในการก ากบจงหวะใหกบแมเพลงและลกค .แมเพลงของ

เพลงบอกนมความหมายถงชายผท าหนาทเปนตนเสยง เพอรองดนสาธยายความตามสถานการณหรอ

ตามสาระของงานทจดขน ในการรองรบของลกคในวรรคแรก รบตอจากแมเพลงวา “เอ วา เห”

ถาแมเพลงวาซ าวรรคแรก ลกครบวา “ทอย ฉา ฉา เหอ” เมอแมเพลงทอกครบ ๔ วรรค ลกคจงรบดวย

การวาซ ากลอนวรรคสดทายกอน ตามดวยวากลอนวรรคทสามและกลอนวรรคสดทายอกรอบ จากนน

แมเพลงจงทอกหรอขบกลอนตอไป ลกคกรบแบบเดมจนกระทงจบการทอกหรอขบในแตละครง

ในอดตเพลงบอกท าหนาทในการบอกขอมลขาวสาร น าเนอหาของขาวมาทอกเปนบทกลอนของ

เพลงบอก เพอบอกใหคนในชมชนไดรบร แรกเรมกลาวกนวาเพลงบอกทอกเกยวกบประเพณสงกรานต

ตงแตประวตสงกรานตททาวกบลพรหมทาทายทงเทวดาและมนษยวาใครตอบปญหา “คนหรอมนษย

สามราศคออะไร” ผใดตอบไดถกตองทาวกบลพรหมจะยอมตดเศยร หากใครตอบไมไดจะตดเศยรหรอ

หวผรบค าทาทายนน ทาวกบลพรหมทาไปทวเมอรวา ธรรมบาลกมารเปนหนมนอยทมปญญาทสดในโลก

เปนตอบไดเพราะไดรความจากการสนทนาของนกอนทรย ทาวกบลพรหมจงตดเศยรตามสญญา

เศยรของทาวกบลพรหมตองตงบนพานใหธดาทง ๗ องค เวยนกนแหในแตละป อกทงขาวทาง

ราชการอนๆ เพราะสมยกอนไมมสออนใด นอกจากนยงท าหนาทในการเปนสอประชาสมพนธเชญชวนให

คนมารวมท าบญในงานวด ทอกในการบวช งานสวด งานแตง และงานตาย

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๒๙

บางโอกาสมการจดประชนเพลงบอกเพอความสนกสนานและสบทอดมรดกศลปะและ

วฒนธรรมไว เพลงบอกเปนการใชปฏภาณไหวพรบ ในการทอก เพราะเปนการกลาวกลอนสด เนอหา

ตองเปนไปตามงานและสถานการณสงคมในขณะนน ดงนนแมเพลงจงตองเปนคนมเชาวนไวไหวพรบด

มความสามารถทางบทกลอนจงจะทอกหรอขบเพลงบอกไดดและชวนฟง เสยง และน าเสยง ภาษา

ท านองของเพลงบอกมความขลงและหนกแนน ทงนเกดจากฉนทลกษณทก าหนดไว ยงแมเพลงเสยงด

เสยงใหญ และกองดวยแลวจะยงท าใหเพลงบอกเปนบทเพลงหรอบทรองทชวนฟงเปนอยางยง

เพลงบอกเปนทนยมและรงเรองมากในสมยรชกาลท ๕ เปนตนมา ทงนเพราะมพระรตนธชมน (มวง รตนธโช)

อดตเจาอาวาสวดทาโพธวรวหารใหการสงเสรม สนบสนน ตลอดทมชวตอย เพลงบอกเพงมาซบเซา

ลดความนยมลงไปมากเมอประมาณ ๓๐ ป ทผานมา

ปจจบนคณะเพลงบอกมจ านวนลดนอยลง เนองจากมสอและสงบนเทงประเภทตางๆ มากขน

ไมวาจะเปนวทย วทยโทรทศน และวงดนตรหลากลลาตางๆ ดงนนความนยมเกยวกบเพลงบอกจงลดลง

ไปมาก ประกอบกบเยาวชนคนรนใหมมความสนใจและนยมชมชอบสอบนเทงหรอความบนเทงประเภทอน

มากกวา จงมเยาวชนทสนใจจะฝกทอกหรอรองเพลงบอกนอย ตลอดจนมความรสกวาการฝกการรอง

เพลงบอกเปนสงทยาก ตองใชปฏภาณไหวพรบในการน าเอาเรองราวของสงคมมารอยเรยงเปนบทกลอน

และใหถกตองตามฉนทลกษณดวย

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสบพงษ ธรรมชาต และนายวาท ทรพยสน

๓๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

เพลงเรอแหลมโพธ

เพลงเรอแหลมโพธ เปนเพลงพนบานชนดหนงของจงหวดสงขลา เดมเรยกวา เพลงยาว

เพลงเรอ หรอเพลงเรอยาว โดยเฉพาะค าวา เพลงเรอยาว ใ ชเรยกเพลงดงกลาวท เนอรอง

มความยาว ในขณะทเพลงชนดเดยวกนนมเนอรองขนาดสนเรยกวา เพลงเรอบก (บก แปลวา พรอง, ลด)

ประมาณป พ.ศ.๒๕๒๕ เรมมการใชค าวา เพลงเรอแหลมโพธ ทงนเพอเรยกตามพนททเปนศนยกลาง

ของประเพณการเลนเพลงพนบานชนดนนนเอง เพลงเรอแหลมโพธ เดมรองเลนกนในเรอเชนเพลงเรอ

ทวไป จดประสงคเพอการชกลากพระทางน าจากวดไปสจดหมายทนดพบ คอ บรเวณแหลมโพธ

แลวตดขนมารองเลนบนบกดวย ไมมการรองโตตอบกน จงจดประเภทเปนเพลงไมปฏพากย ไมปรากฏ

หลกฐานวาเพลงเรอแหลมโพธเกดขนเมอใด แตเชอกนวา การชกพระทางน าเปนตนก าเนดของเพลงเรอ

แหลมโพธทมมานานไมต ากวา ๒๐๐ ป

เพลงเรอแหลมโพธมลกษณะเปน กลอน ๔ วรรคหนงม ๔ ค า จงหวะ ๒-๒-๒-๒

ไมจ ากดความยาว เพยงวรรคเดยวกสามารถรองเลนได แตละเพลงม ค ารบ ทเรยกวา สรอย กบม

ค าสง ดวย ผเลนเพลงประกอบดวย แมเพลง ๑ คน กบ ลกค ไมจ ากดจ านวน แมเพลงมหนาทขนเพลง

แตละวรรค ลกคมหนาทรบเพลงทแมเพลงรองน าแบบวรรคตอวรรค เพลงแตละวรรครองไดอยางนอย

๓ เทยว จนกวาจบเพลงหรอเลกรากนไปเอง การเลนเพลงเรอแหลมโพธไมมพธกรรมหรอใชใน

พธกรรมใด นอกจากรองเพอความสนกสนาน หยอกเยา เสยดส อนเปนการสะทอนภาพสงคม

เพลงเรอแหลมโพธ ไมมท านอง รองเปนภาษาพดปกตทมจงหวะลนไหลลงตว

ไมมการไหวครทงกอนและหลงเลน ไมมเครองดนตรใด ๆ ประกอบ เลนทงในเรอและบนบก เลนบนบก

ผเลนจะแบกไมพายเรอเสมอนเปนสญลกษณ แตงตวตามปกตหรอนดแตงเพอแสดงความเปนหมพวกกได

บางครงการเลนเพลงอาจมการแสดงประกอบเขากบเนอเพลงทภายหลงเรยกวา แฟนซ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๓๑

เพลงเรอแหลมโพธเลนจรงเฉพาะวนออกพรรษา แรม ๑ ค า เดอน ๑๑ รวมกบการชกพระทางน า

เทานน เมอไปถงบรเวณแหลมโพธกขนเลนตอบนบกจนกระทงเสรจกจชกพระกลบวด แตกอนหนานน ๑

เดอนจะมการซอมเลนกน โดยเฉพาะในบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาตอนกลางทอยรายรอบบรเวณ

แหลมโพธ เพลงเรอแหลมโพธมคณคาทางสนทรยศาสตร อนประกอบดวยความงามทางภาษาและฉนท

ลกษณ ทงถอยค า เสยง และความหมาย ตลอดถงโวหารภาพพจนตาง ๆ ครบถวน คณคาทางสงคม

สะทอนภาพภมศาสตรทองถน ประเพณวฒนธรรม ความเชอ เศรษฐกจ การเมองการปกครอง

การสาธารณสข สภาพแวดลอม และคณคาทางคตชนวทยา มบทบาทเปนสอสารมวลชนของทองถน

ระบายความเกบกด และรกษาปทสถานทางสงคม

ปจจบนการเลนเพลงเรอแหลมโพธนยมเลนเพลงแตงมากขน จนเกอบไมมเพลงกลอนสด

ตามประเพณนยมทสบทอดรนสรนแบบปฏภาณกว นอกจากน การชกพระทางน ามายงบรเวณแหลมโพธ

หมดไป เปลยนเปนการชกพระทางบก แตการเลนเพลงเรอแหลมโพธยงคงมอย เนอหาเพลงมแนวโนม

สะทอนภาพสงคมมากขน มการตงชมรมอนรกษ น าไปสในสถานศกษาของทองถน ทงมการน าไปเลนนอก

พนทและประยกตใชนอกเหนอจากจดประสงคเดมมากขนดวย

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตรารยสนท บญฤทธ

๓๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ฟอนเลบ

ฟอนเลบ เปนศลปะการรายร าของชาวลานนา ค าวา ฟอนเลบเรยกตามลกษณะมอของชางฟอน

ทสวมเลบยาวอาจท าดวยกระดาษหรอโลหะสทอง ลลาการฟอนมลกษณะการเยองกรายเชองชาสวยงาม

ทาร าไมซบซอนยงยาก ผฟอนจะสวมเลบทง ๘ นว ยกเวนนวหวแมมอ นยมใชผหญงลวนแตในพธส าคญ

อาจจะใชผชายฟอนดวยกได จดประสงคเพอเปนการฟอนบวงสรวง หรอฟอนตอนรบตามประเพณ

๑๒ เดอนซงมการสบทอดมาแตโบราณของชาวลานนาโดยเฉพาะในเขตจงหวดเชยงใหมและจงหวดล าพน

การฟอนเลบจะมทงแบบพนเมองทเรยกวา ฟอนเมองของชาวลานนา และการฟอนเลบแบบคมเจาหลวง

การฟอนเลบแบบพนเมองจะเปนการฟอนตามแบบโบราณของคนเมองทรจกโดยทวไปคอ

ชาวไทยวนหรอชาวลานนาจงเรยกวาฟอนเมอง รปแบบการฟอนเลบสามารถฟอนอยกบทหรอฟอน

ประกอบขบวนแหของชาวบาน กระบวนทาฟอนแลวแตจะตกลงกนในแตละคณะ ถาน าไปฟอนน าขบวนแห

ครวทานกจะเรยกวาฟอนแหครวทาน เปนการฟอนเพอน าเครองไทยทานไปวดการฟอนของชาวบานนจะ

ฝกหดถายทอดทาฟอนจากครอาวโสของชมชน เชน คณะชางฟอนอาวโสวดพระสงหมหาวหาร จงหวด

เชยงใหม ซงมครอาวโสอาย ๖๘ ปขนไปทยงคงอนรกษรปแบบการฟอนเลบแบบดงเดมมาอยางตอเนอง

การฟอนเลบแบบคมเจาหลวง เปนรปแบบการฟอนเลบทไดรบการปรบปรงในสมยพระราชชายา

เจาดารารศม และไดน ามาเผยแพรทกรงเทพฯ ในคราวสมโภช พระเศวตคชเดชดลก ชางเผอกในรชกาลท ๗

เมอ พ.ศ. ๒๔๗๐ ซงตอมาครลมล ยมะคปต ซงเคยเปนครทคมเจาหลวง ไดน าฟอนเลบมาฝกหดให

คณะละครหลวงในรชกาลท ๗ และไดน ามาถายทอดในวทยาลยนาฏศลป กรมศลปากร สวนวทยาลย

นาฏศลปเชยงใหม ไดรบการถายทอดจาก ครสมพนธ โชตนา (ศลปนแหงชาต) ผซงเคยเปนชางฟอนในคม

พระราชชายาเจาดารารศม รปแบบการฟอนเลบของคมเจาหลวง จะมรปแบบทเปนระเบยบแบบแผน

วงดนตรทใ ชประกอบการแสดงฟอนเลบ สามารถใชไดทงวงดนตรพนเมอง วงปพาทย

วงกลองตงโนง และวงกลองปเจ เปนตน การแตงกายฟอนเลบผแสดงแตงกายตามแบบกลสตรชาวเหนอ

นงซนปายลายขวาง สวมเสอแขนกระบอก หมสไบทบ เกลาผมประดบดอกไม ผฟอนสวมเลบโลหะ

สทองยาวทกนว เวนแตนวหวแมมอ ถาเปนแบบแผนของคมเจาหลวง ผแสดงตองสวมก าไรเทา การแสดง

ฟอนเลบนยมฟอนในเวลากลางวน จ านวนผฟอนไมจ ากดจ านวนขนอยกบความเหมาะสมของงาน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๓๓

ฟอนเลบเปนศลปะการแสดงท เปนเอกลกษณของชาวลานนาในภาคเหนอ ทมคณคา

ความส าคญและยงคงมบทบาทหนาทตอสงคมชาวลานนามาอยางตอเนองโดยเฉพาะในพธการส าคญของ

ชาวลานนาเพอบชาสงศกดสทธ ตลอดจนการตอนรบแขกบานแขกเมองอนแสดงใหเหนถงมตรภาพในการ

ตอนรบตามรปแบบของชาวลานนา ในปจจบนการฟอนเลบในรปแบบฟอนเมองยงคงอยในชมชนหลายแหง

แตรปแบบคมเจาหลวงไมสมโอกาสการแสดงมากนกแตยงมการอนรกษไวในสถาบนการศกษาของ

สถาบนบณฑตพฒนศลป

เรยบเรยงโดย นายประเมษฐ บณยะชย

๓๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ร ำประเลง

ร าประเลง เปนชอระบ าเบกโรงของละครไทย มมาแตโบราณตงแตครงกรงศรอยธยา เขาใจวา

ตรงกบการแสดงทเรยกวา “ปรวรงค” ของละครสนสกฤต แตไมเปนทยนยนแนชด ประเลง เปนระบ าค

๒ คน ผร าแตงตวเชนเดยวกนกบนายโรงละครไทย คอการแตงกายยนเครองพระแตสวมหวเทวดา

ศรษะโลน มอถอก าหางนกยงขางละมอ ไมมบทขบรอง มแตเพลงหนาพาทย ประกอบจงหวะการร า

เรยงล าดบดงน คอ เพลงกลม เพลงช านาญ เพลงกลม(ครงท ๒) และเพลงเชด

เพลงหนาพาทย ดงกลาว มความหมายทวเคราะห ไดดงน

เพลงกลม หมายถง เทวดาส าคญเดนทางมายงมณฑลพธ เพลงกลมใชประกอบการแสดง

ของเทพเจาส าคญ เชน พระนารายณ พระอนทร พระวสกรรม เงาะในเรองสงขทอง ซงถอวา

เปนรปกายสทธ

เพลงช านาญ หมายถง เทวดาประสาทพรชยมงคล ใหกบผชม สถานทแสดง

เพลงกลม (ครงท ๒) หมายถง เทวดาแสดงความรนเรงยนด (วเคราะหจากกระบวนทาร า

ทปรากฏ)

เพลงเชด หมายถง เทวดาเหลานนเสดจกลบสทพยวมาน

กระบวนทาร าทปรากฏและสบทอดอยทกวนน เปนรปแบบทสบทอดโดยตรงจาก

ละครหลวงของพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ผานมายงคณะละครวงสวนกหลาบ ของ

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอเจาฟากรมหลวงนครราชสมา จนถง สถาบนบณฑตพฒนศลป และกรมศลปากร

จดประสงคส าคญในการแสดงร าประเลง นอกจากจะเปนจารตประเพณการแสดงเบกโรงรปแบบ

ราชส านกแลว ยงมความเชอวาเปนการแสดงทกอใหเกดสวสดมงคล ขจดอปสรรค ใหการแสดงใน

คราวนน ๆ ประสบผลส าเรจทกประการ

ปจจบนการแสดงชดน มการรกษาไวในสถาบนการศกษาของสถาบนบณฑตพฒนศลป และ

กรมศลปากร แตโอกาสทน าออกแสดงเผยแพรมนอยมาก เนองจากการแสดงในปจจบน ไมนยมการแสดง

เบกโรงกอนการแสดงเรองใหญๆ แตนยมแสดงเรองใหญเรองเดยว

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๓๕

เรยบเรยงโดย นายประเมษฐ บณยะชย

๓๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ฟอนกลองตม

ฟอนกลองตม หรอฟอนสวยมอ เปนการฟอนร าทเกาแกและโบราณของชาวอสาน เปนศลปะ

การฟอนร าทมความเชอแฝงอยดวย และยงเปนศลปะทผสมผสานระหวางการฟอนร า กบ ดนตร

(กลองตม) เปนการฟอนร าตามฉบบพนบาน คอโยกยายทวงทาการฟอนร าไปตามอสระไมมการก าหนด

ทวงทาทแนนอน ในอดตนยมฟอนดวยผชายทงหมด เปนการฟอนร าประกอบจงหวะกลองตม ใชประกอบ

ขบวนในการแหบงไฟ การฟอนกลองตมมอย 2 แบบดวยกน แบบทหนง คอ การฟอนเปนจงหวะในรปแบบ

การฟอนแหเปนขบวน แบบทสอง คอการฟอนประกอบท านองกาพยเซง เพอขอเหลาหรอปจจยไทยทาน

เครองดนตรทใชประกอบและใหจงหวะในการฟอนไดแก กลองตม เปนกลอง ๒ หนาตวกลอง

ท าดวยไมประด หนากลองท าดวยหนงววหรอหนงควาย ไมตกลองท าดวยแกนไมแทไมมการหมหวไมต

และพางฮาด มลกษณะคลายฆอง แตไมมตมใชตแทรกกบเสยงกลอง

วงกลองตมหรอคณะกลองตมทใชบรรเลงประกอบการฟอนนน ประกอบดวยเครองดนตร

ประเภทเครองตคอกลองตม และมเครองดนตรทด าเนนท านอง เชน พณ และ แคน น ามาบรรเลงรวมใน

การประสมวง และอาจมหรอไมมการขบรองประกอบดวยกได

การฟอนทาฟอนท ไดรบการสบทอดมาตงแตครงบรรพบรษ รวมทงมการคดประดษฐ

ทาฟอนขนใหม มทาฟอนพนฐาน ๓ ทาคอ ทาท ๑ เรมดวยทายกมอทงสองขางโดยกางขอศอกใหตงฉาก

และขนานกน แบมอใหหลงมอหนเขาหาผฟอน แลวแกวงแขนขนลงขางล าตวสลบไปมา ซาย-ขวา เปนการ

เชอเชญใหพนองทงหลายมารวมงานสนกสนานรนเรงในประเพณบญ บงไฟ ทาท ๒ ยกมอทงสองแบออก

แลวไขวกนอยระดบหนาผาก งอศอกเปนการแสดงถงความสามคคพรอมเพรยงของชาวบาน ทาท ๓

ยนแขนทงสองขางออกไปขางหนา ใหฝามอขนานกนมความหมายใหไปสจดมงหมายเดยวกน ในอนท

จะปฏบตสบทอดประเพณทถกตองและดงาม การฟอนจะฟอนถอยหลง

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๓๗

ในการฟอนจะเอากลองและพางฮาดหามใชราวเดยวกนคนหาม ๒ คน หนหนาเขาหากนคนหนง

ตกลอง อกคนตพางฮาด คนหามกลองและพางฮาดจะเปนผน าขบวนฟอนและตกลองในจงหวะเดยวกน

คอ ตม-แปะ-ตม เมอจะเปลยนทาฟอนคนตพางฮาดจะเปนคนใหสญญาณ ทาร าไมออนชอยแตดสวยงาม

ดวยการแตงกายทละลานตา

การแตงกาย สวมเสอสอะไรกได เพอความสวยงามมกจะสวมสขาวนงโสรงไหมสสวยงาม

มผาสไบ ทอลายขตสวยงาม และผาโพกหวลายขต ใสกระจอนห (ตมหโบราณ) คลองคอดวยตมเป หรอ

ตมเขมแขน ๓ เสน เสนหนงเปนสรอยคอ อก ๒ เสนสะพายแลงไขวกนเหมอนสายสงวาลย ตรงชายตมเป

ใชเงนท าเปนรปดาวหอยไวทบผาสไบ และมแวน (กระจกเงา) เลก ๆ อก ๑ บาน แขวนคอไวดวยสรอย

ส าหรบใชสองเวลาแตงหนาและเพอใหเกดแสงวบวาบ สะทอนใหเทวดาฟาดนไดมองเหนความทกขยากของ

มวลมนษยใสก าไลขอมอ ขอเทาทง ๒ ขาง มผาขดคาดเอวทบอกผนเวลาฟอนจะใสซวยมอ (เลบมอ) ๕ นว

มลกษณะยาวเรยวใชไมไผสานตอใหดนวยาว ปลายไมใชผาฝายมดไวเปนสขาวเวลาฟอนดสวยงามมาก

โอกาสการแสดงของฟอนกลองตม คอ การแสดงในงานของทองถนและงานเทศกาลเทศกาลตางๆ

เชน ประเพณบญบงไฟ งานเขาพรรษา แหเทยน งานขาวสากขาวประดบดน งานพธอวยพรและตอนรบ

แขกบานแขกเมอง ฟอนกลองตมจะสะทอนใหเหนความสามคค และความพรอมเพรยงกนของชาวบาน

ทมาฟอนร ากลองตมประกอบประเพณบญบงไฟ ทเปนมรดกทางวฒนธรรมสบทอดตอกนมา การทเดก

และเยาวชนในหมบานไดแสดงออกดวยความสนกสนาน นบวาเปนกศโลบายในการสบทอดประเพณ

อนดงามของทองถนตอไป

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยปยพนธ แสนทวสข

๓๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ลเกปำ

ลเกปา เปนศลปะการแสดงพนบานของภาคใตของไทย นยมแสดงในพนทหลายจงหวด เชน

กระบ พงงา ตรง สราษฏรธาน นครศรธรรมราช สตล และสงขลา ลเกปามชอเรยกแตกตางกนไป

เชน ลเกร ามะนา ลเกแขกแดง ลเกบก เปนตน

ในอดตการแสดงลเกปาถอวาเปนการแสดงทส าคญของจงหวดฝงทะเลตะวนตกของภาคใต

นกวชาการดานวฒนธรรมภาคใต กลาวไววา ลเกปาเปนการแสดงพนบานภาคใตทนยมกนอยาง

แพรหลายในหมคนไทยทางฝงตะวนตกของภาคใตโดยเฉพาะจงหวดตรง กระบ และพงงา การแสดง

ประเภทนมมานานเทาไรไมมหลกฐานแนชด ลเกปากบลเกภาคกลางคงมตนเคารวมกน ดงจะเหนไดจาก

“การออกแขก” แตในระยะการพฒนาการไดรบอทธพลจากสงแวดลอมตางกนจงท าใหผดแผกกนไป

การแสดงลเกปาไดรบอทธพลบางสวนดานดนตรและการแตงกายจากมลาย รบอทธพลดานท านอง

เพลงรองบางสวนจากเพลงไทยเดมและรบอทธพลจากการรองร าจากโนรา การแสดงลเกปาจงเปน

การแสดงทประสมประสานทางวฒนธรรม

การแสดงลเกปามองคประกอบทางการแสดง ประกอบดวยสถานทแสดง ผแสดง และลกค

เครองดนตรเครองแตงกาย บทเพลง บทรอง และเนอรองทท าการแสดง การแสดงลเกปามลกษณะ

ทส าคญ คอ ลกษณะดนตร ภาษาค ารอง บทเพลงทเปนภาษาถน โอกาสทจะแสดงลเกปานนนยมแสดง

ในงานประเพณตางๆ เชน งานแตงงาน งานขนบานใหม และงานรนเรงหรองานทหนวยงานราชการ

ไดจดขน นยมจดแสดงในเวลาค าคน ในสมยกอนการแสดงไมพถพถนใชแสดงบนพนดนกได ปลกโรง

เหมอนโรงโนราหรอโรงลเกของภาคกลาง เรองทนยมน ามาแสดง คอ เรองแขกแดง -ยาย และ

ละครพนบานเรองจกรวงศทวไปเชน เรอง ไชยเชษฐ ฯลฯ สวนเครองดนตรคณะลเกปา ประกอบดวย

ร ามะนา ป โหมง ฉง กลองตก กรบ การแตงกายตวแสดงหลกของคณะลเกปา คอ แขกแดง ยาหย

และคนใช มการแตงกายแตกตางกน คอ แขกแดง นงกางเกงขายาว สวมเสอแขนยาว ทกางเกง

สวมโสรงทบ สวมเสอสททบอกตวหนง มหมวกแขกสด า ตกแตงเคราใหรงรง ยาหย ตามทองเรองยาหย

เปนภรรยาของแขกแดงแตงกายเหมอนสตรมสลมภาคใต สวมเสอแขนยาว นงโสรงปาเตะ มผายาว

๑ ผนส าหรบพาดคลมศรษะ คนใช แตงกายธรรมดา บางคณะสวมเสอแขนสน นงโจงกระเบน

คาดผาบนศรษะ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๓๙

ขนบนยมในการแสดงลเกปา ประกอบดวย ๑.การเบกโรง เปนการเซนบวงสรวงเจาท

สงศกดสทธ ครบาอาจารยใหลงมาอวยพรใหด าเนนการแสดงไปอยางราบรน ๒.การลงโรงหรอ

การโหมโรง เปนการบรรเลงดนตรเพอบอกกลาววาการแสดงลเกปาก าลงจะเรมแลวและเพอใหนกแสดง

เตรยมความพรอมส าหรบการแสดง ๓. การไหวครหรอการกาดคร เปนการระลกและคารวะ

ครบาอาจารย บดามารดา และสงศกดสทธทนบถอเพอใหมาชวยคมครองรกษาคณะลเกปา

๔.การออกแขก ถอวาเปนการแสดงทส าคญของการแสดงลเกปา กอนทจะแสดงเรองจะตองออกแขก

เสยกอน ตวแสดงในชดออกแขกทล าคญม ๓ ตว คอ แขกแดง ยาหย และตวเสนา การออกแขก

เรมตนทแขกแดงออกมาเตน เรยกวา “การเตนสามขา” จากนนกแสดงเปนเรองราวของแขกแดงตงแต

จากบานเมองมาแตงงานกบยาหย และลากลบบานเมอง ๕.การบอกเรอง การบอกเรองของคณะลเกปา

จะใชตวแขกแดงบอกเรองโดยบอกกลาวใหผ ชมทราบวาทางคณะจะท าการแสดงเรองอะไร

๖.การเลนเรอง เปนการแสดงเรองตามทคณะลเกปาไดก าหนด ในการแสดงลเกปาจะมทงบทบรรยาย

บทรอง และบทเจรจา ๗.การลาโรง ถอวาเปนล าดบสดทายของการแสดงลเกปา เปนการบอกลาและ

กลาวขอบคณเจาภาพและผชม

คณคาทางวฒนธรรมของลเกปา การแสดงลเกปา เปนการแสดงทไดรบอทธพลบางสวนใน

ดานดนตรและการแตงกายจากมลาย รบอทธพลดานท านองเพลงรองจากเพลงไทยเดมและรบอทธพล

จากการรายร าจากโนรา การแสดงลเกปา

จงเปนการแสดงทมการประสมประสานทาง

วฒนธรรมอยางลงตว

เรยบเรยงโดย ผชวยศาตราจารยประภาส ขวญประดบ

ภาพ : คณะลเกปา แสดงในงานดนตรไทย

อดมศกษา ครงท ๓๘ ณ มหาวทยาลยวลยลกษณ

๔๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

งานชางฝมอดงเดม งานชางฝมอดงเดม หมายถง ภมปญญา ทกษะฝมอชาง การเลอกใชวสด และกลวธ

การสรางสรรคทแสดงถงอตลกษณ สะทอนพฒนาการทางสงคม และวฒนธรรมของกลมชน สามารถ

จ าแนกไดเปน ๑๐ ประเภท ดงน

๑. ผาและผลตภณฑจากผา หมายถง ผลผลตทเกดจากการทอ ยอม ถก ปก ตเกลยว ยก

จก มดหม พมพลาย ขด เกาะ/ลวง เพอใชเปน เครองนงหม และแสดงสถานภาพทางสงคม

๒. เครองจกสาน หมายถง ภาชนะเครองใช ประจ าบานทท าจากวตถดบในทองถน เช น ไผ

หวาย กระจ ล าเจยก โดยน ามาจกและสาน จงเรยกวา เครองจกสาน กลวธในการท าเครองจกสาน

ไดแก การถก ผกรด มด รอย โดยใชตอก หวาย เพอใหเครองจกสานคงทนและคงรปอยไดตามตองการ

๓. เครองรก หมายถง หตถกรรมทใช รกเปนวสดส าคญในการสรางผลงาน เช น ปดทอง

รดน า ภาพก ามะลอ ประดบมก ประดบกระจกส ปนกระแหนะ และเขน รกหรอยางรก มคณลกษณะเปน

ยางเหนยว สามารถเกาะจบพนของสงใดสงหนงทประสงคจะทา หรอถมทบหรอเคลอบผวไดด ท าใหเปน

ผวมนภายหลงรกแหงสนท มคณภาพคงทนตอความรอน ความชน กรดหรอดางออนๆ และยงเปนวสดทใช

เชอมสมกหรอสเขาดวยกน

๔. เครองปนดนเผา หมายถง หตถกรรมทใช ดน เหนย วเปนวตถดบหลกในการผลต

มทงชนดเคลอบและไมเคลอบ โดยทเนอดนเหนยวตองมสวนผสมของทรายแมน าทเปนทรายเนอละเอยด

และชวยใหเนอดนแหงสนทไมแตกราว ดนเหนยวทใชท าเครองปนดนเผาจากทตางๆ ใหสแตกตางกน

๕. เครองโลหะ หมายถง สงทมวสดหลกเปนเหลก ทองเหลองหรอทองแดง เครองโลหะ

ทท าจากเหลก นยมท าโดยการเผาไฟใหออนตวและตเหลกเปนรปทรงตางๆ เครองโลหะทท าจาก

ทองเหลอง นยมน าทองเหลองมาเผาจนหลอมเหลวแลวจงน าไปเทลงในแบบตามลกษณะทตองการเสรจ

แลวน ามาตกแตง สวนเครองโลหะทท าจากทองแดง มการน าทองแดงมาใชเปนโลหะเจอหลกส าหรบ

ผลตตวเรอนของเครองประดบโลหะเงนเจอ

๖. เครองไม หมายถง งานฝมอช างทท าจากไมซงหรอไมแปรรปเปนทอน เปนแผน เพอใช

ในงานชางกอสรางประเภทเครองสบ เครองเรอน เครองบชา เครองตง เครองประดบ เครองมอ เครองใช

เครองศาสตรา เครองดนตร เครองเลน และยานพาหนะ โดยอาศยเทคนควธการแกะ สลก สบ ขด เจาะ

กลง ถาก ขด และขด

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๔๑

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑. มตนก าเนดและ/หรอถกน ามาพฒนาในชมชนนนจนเปนทยอมรบและมการสบทอด

๒. แสดงถงทกษะฝมอ ภมปญญา และใชเทคโนโลยอยางเหมาะสม

๓. มการพฒนาเครองมอ วสด เพอสนองตอกระบวนการผลต

๔. ผลตเพอประโยชนใชสอยในวถชวต ขนบประเพณ ความเชอ วฒนธรรมหรอการ

ประกอบอาชพของคนในชมชน

๕. งานชางแสดงใหเหนถงเอกลกษณ หรออตลกษณเฉพาะทองถนหรอชาตพนธนนๆ และ

เปนความภาคภมใจของคนในชมชน

๖. มคณคาทางศลปะ วฒนธรรม เศรษฐกจ และสงคม มความหมาย และคณคาทาง

ประวตศาสตรทองถนหรอชาตพนธนน ๆ

๗. งานชางทตองไดรบการคมครองอยางเรงดวน เสยงตอการ สญหาย หรอก าลงเผชญ

กบภยคกคาม

๘. คณสมบตอนๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสมตอการขนทะเบยน

๗. เครองหนง หมายถง งานหตถกรรมพนบานทท ามาจากหนงสตวโดยผานกระบวนการ

หมกและฟอกหนงเพอไมใหเนาเปอย และใหเกดความนมนวลสามารถบบงอไดตามทตองการ เครองหนง

นยมน าไปใชในงานดานศลปะการแสดง รวมถงอปกรณอนๆ ทมหนงเปนสวนประกอบ

๘. เครองประดบ หมายถง งานชางฝมอทประดษฐข นเพอการตกแตงใหเกดความงดงาม

เรมตนจากการใชวสดทหาไดงายในทองถนน ามาผลตและพฒนาขนเรอยๆ โดยใชอญมณและโลหะ

มคาตางๆ

๙. งานศลปกรรมพนบาน หมายถง งานทมการแสดงอารมณสะทอนออกทางฝมอการช าง

ใหเหนประจกษเปนรปธรรมเพอตอบสนองตอการยงชพและความตองการดานคณคาความงาม

เชน งานเขยน งานปน งานแกะสลก งานหลอ เปนตน

๑๐. ผลตภณฑอยางอน หมายถง งานชางฝมอดงเดมทไมสามารถจดอยใน ๙ ประเภทแรกได

ซงอาจเปนงานชางฝมอทประดษฐหรอผลตขนจากวสดในทองถนหรอจากวสดเหลอใช เปนตน

๔๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ผาทอไทพวน

ไทพวนเปนกลมชาตพนธหนง

ทมบรรพบรษสบเชอสายมาจาก

เมองพวน ซงมถนฐานเดมอยแขวง

เมองเชยงขวางทางตอนเหนอของ

เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐ

ป ร ะ ช า ธ ป ไ ต ย ป ร ะ ช า ช น ล า ว

ชาวพวนไดอพยพโยกยายเขามาตง

ถนฐานรกรากท ากนในประเทศไทย

เมอราว ๒๐๐ กวาปมาแลว ไดกระจายตวไปอาศยในจงหวดตางๆ ทวภมภาคของประเทศไทยซงจะพบ

ตามหวเมองตางๆ คอ ลพบร สระบร นครนายก ปทมธาน ปราจนบร ฉะเชงเทรา สงหบร

สพรรณบร เพชรบร ราชบร พจตร แพร นาน สโขทย อตรดตถ เพชรบรณ หนองคาย อดรธาน

นครสวรรค พษณโลก และเลย

ผาทอของชาวไทพวนถอเปนมรดกภมปญญาทชาวไทพวนสบทอดมาจากบรรพบรษ จากรนสรน

มเอกลกษณและลกษณะพเศษเฉพาะตว กลาวคอ มกรรมวธในการผลตและวธการตางๆ ทละเอยดออนงดงามทง

ทางดานการก าหนดลวดลาย สสนทโดดเดนสะดดตา ลวดลายตางๆ ลวนประณตละเอยดออนทง กรรมวธ

การมดหม การควบเสน การขด การจก และการแตมส ลวนเปนสงทแสดงออกถงเอกลกษณของผาทอของ

ชาวไทพวนอยางแทจรง ลวดลายบนผานงทชาวไทพวนนงนนลวนแฝงดวยคตความเชอในจารต ขนบธรรมเนยม

ประเพณและวฒนธรรมของตนเองทไดรบการถายทอดมาจากรนปยาตายายมาสรนพอแมและถงรนลกหลาน

นานนบเวลาเกอบ ๒๐๐ ป ทส าคญไดแก วฒนธรรมผาทอของกลมไทพวนอ าเภอบานหม จงหวดลพบร และ

จงหวดสระบร กลมนมความช านาญในการทอผามดหม จ าแนกไดเปน ผาซนหมเปยง ผาซนหมโลดหรอหมรวด

ผาซนหมยอยหรอหมหยอด ผาซนลายหรอหมถ ผาซนหมคนและผาซนหมหญาหด หรอหมหนแอน ผาซนทง ๖ ชนด

นยมตอหวซนดวยสแดงสเหลองสลบเขยว อกกลมหนง คอ ผาทอของชาวไทพวนต าบลหาดเสยว อ าเภอศรสชนาลย

จงหวดสโขทย กลมนมความช านาญในการจกและการเกบขดลงบนผนผา ทงน จะใชวธการจกดานหนาของผา

ปลอยใหดานหลงนงนงไมเรยบรอย และจะใชคสมากกวา ๕ สขนไป ซงลวนแลวแตเปนสทสดใสฉดฉาด ลวดลายทจก

จ าแนกไดเปน ลายหลก ซงจะวางไวในต าแหนงกงกลางของผาจก และลายประกอบ โดยสวนใหญจะเปนลายประกอบบนเชงผาจก

ผาทอของชาวไทพวนบานหาดเสยว

ลวดลาย ๘ ขอ ผาทอของชาวไทพวนบานหาดเสยว

ลวดลายดอกมน ๑๖

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๔๓

การแตงกายของสตรชาวไทพวนจะนยมนงผาซนตนจกตอหวตอเอวคาดเขมขดเงน สวมเสอคอ

กระเชา ภาษาพวน เรยกวา เสอคอกระทะหรอเสออเปา สวนผชายจะนงโสงขากอม สวมเสอยอมคราม

หากไปท าบญทวดจะนงเสอผาฝายสขาวมผาพาดบา ชมชนไทพวนทยงคงมการแตงกายแบบดงเดม เชน

ชมชนไทพวนบานหนปก อ าเภอบานหม จงหวด ลพบร ชมชนไทพวนต าบลหาดเสยว อ าเภอศรสชนาลย

จงหวดสโขทย ซงสตรชาวไทพวนจะนยมนงผาทตนเองเปนผทอขนไวใชเอง มลวดลายสสนสวยงามเปน

เอกลกษณของแตละชมชน นอกจากนยงมกลมทอผาขดของชาวไทพวนอ าเภอบานเชยง จงหวดอดรธาน

ซงนยมทอสงถกทอประเภทของใชในชวตประจ าวน เชน ผาหม ผาสไบ ผาปรกหวนาค ยาม หมอนขด

ผาปรกหวชาง ตง หรอธง

ปจจบนการทอผาของชาวไทพวนในชมชนตางๆ ก าลงเขาสขนวกฤตมความเสยงตอการสญหาย

อนสบเนองมากจากผสบทอดในการทอผาในชมชนเขาสวยสงอายและเลกอาชพการทอผานไปประกอบกบ

วทยาการสมยใหมและสงถกทอรนใหมทผลตในระบบโรงงานเรมคลบคลานขยายตวเขามาสชมชนซงเขามา

แทนทผาทอแบบดงเดม อกทงยงขาดระบบการจดการและการจดเกบองคความรทด หนวยงานของ

ภาครฐยงมไดใหความชวยสนบสนนอยางสม าเสมอและขาดการฟนฟอยางตอเนอง บางชมชนไดเลกวธการ

ทอผาแบบดงเดมหนไปใชวธการทอผาแบบการยกตะกอลอยแทนกรรมวธแบบเกาทไดรบสบทอดมาจาก

บรรพบรษ บางชมชนเลกการใชเสนฝายจากธรรมชาตหนไปใชดายโรงงานแทนซงเปนการขาดความร

ความเขาใจในกระบวนการทอผาอนเปนอตลกษณทส าคญของตนไป

เรยบเรยงโดย นายบญชย ทองเจรญบวงาม

ผาทอของกลมไทพวนอ าเภอบานหม

ลวดลายผาซนหมลาย

ผาทอของกลมไทพวนอ าเภอบานหม

ลวดลายผาซนหมคน

๔๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ผาขาวมา

ผาขาวมา ไมใชค าไทยแท หากแตเปนภาษาเปอรเซยทมค าตนเคามาจากค าวา “กา-มารบนด”

(Kamar Band) “กามาร” หมายถงเอวหรอทอนลางของรางกาย “บนด” แปลวา รดหรอพน คาดทบ

เมอน าสองค ามารวมกนจงมความหมายวา “เขมขดผาพนหรอทคาดเอว” ผาขาวมาเปนงานสงทอโบราณ

ทใชกนอยในชมชนและครวเรอนมานานตงแตพทธศตวรรษท ๑๖ ลวงมาแลว ดงจะปรากฏหลกฐาน

ตงแตสมยเชยงแสน มการใชผาขาวมาส าหรบผชายนงเคยนเอว หรอ โพกศรษะ ซงกคงจะไดรบ

วฒนธรรมจากไทลอ

ผาขาวมามรปลกษณะเปนผารปสเหลยมผนผา มความกวางประมาณ ๒ ศอก ยาว ๓ – ๔ ศอก

สวนใหญจะทอเปนผาลายตารางเลกๆ จบคสเปนคๆ ทอสลบกนไปจนเตมผนผา บางทองทเรยกวา

“ผาตาหมากรก” ผาขาวมาในประเทศไทยมชอเรยกแตกตางกนไปตามทองทในภมภาคตางๆ ตลอดจน

กลมชาตพนธ ในภาคใตจะเรยกวา “ผาซบ” ในภาคอสานจะเรยกวา “แพรอโป หรอ แพรลนแลน หรอ

แพรไสปลาไหล” มการใชเสนไหมเปนวตถดบสวนใหญ บางทองทใชฝายทอบาง ในภาคอสานผาขาวมา

เปนสงของทใชในงานพธบายศรสขวญ เปนผาไหวญาตผใหญของฝายสาม (ของสมมา) ใชในพธกรรม

ตางๆ ภาคเหนอเรยกวา “ผาหว” ในกลมไทลอเรยกวา “ผาตอง” สวนไทยวนในจงหวดราชบรเรยกวา

“ผาหวจก หรอ ผาขาวมาแดง” มลกษณะการทอเสนพงสลบส โดยเนนสแดงเปนหลก ผาหวจก

มใชทอขนใชส าหรบฝายชายแตอยางเดยว ฝายหญงกนยมใชหมแทนสไบไปท าบญทวดดวยเชนกน

เรยกวา “การหมผาสะหวาน” หรอ “การสะหวานผา” นอกจากนชาวไทครงในแถบจงหวดสพรรณบร

จงหวดอทยธานและจงหวดชยนาทจะนยมทอผาขาวมา ๕ ส ขนใชในครวเรอน เรยกวา “ผา ๕ ส”

เพราะวาใชสททอถง ๕ สดวยกน เชน สเหลอง สแดง สสม สเขยว และสน าเงน ทอพงสลบสใหเกด

ลวดลายในผนผา นยมใชไหมบานและฝายเปนวตถดบในการทอ สวนในทางภาคใต จะเรยกวา

“ผาจวนตาน หรอ ลมา (ลมาร)” แปลวา “มด” เปนภาษามลาย สวนค าวา “ลมา” แปลวา ๕ ส

ใชกรรมวธทอขดประสานกนเปนตา ตาราง และมลวดลายมดหมเลกนอย นยมใชกนในหมคนไทยเชอสาย

มสลมน าไปนง หรอโพกศรษะ และใชในชวตประจ าวนนนเอง

(ซาย) ผาขาวมาของภาคกลาง ตาเดยวทอสลบส (ขวา) ตวอยางลกษณะการใชงานผาขาวมา

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๔๕

ผาขาวมาถอวาเปนผาสารพดประโยชนทวไป

มการใชงานตางๆ ดงน เชน ใชนงอาบน า เชดตวปรองนง

โพกศรษะ นงแทนโสรง หมกนหนาว นงกระโจมอก

มดแทนเชอก หอเสอผาหรอสมภาระตางๆ หนนแทน

หมอน ท าผาขรว ท าผาออม ท าเปลเลยงเดก ซบเหงอ

เชดปาก คาดเอว บงแดดฝน ท าผากนเปอน นงคลอดลก

อยไฟ ผกสตวเลยง เปนตน

ในปจจบนยงมการทอผาของกลมชาตพนธตาง ๆ

เชน กลมชางทอผาไทยวนอ าเภอเมอง จงหวดล าปาง

จงหวดเชยงใหม จงหวดนาน จงหวดเชยงราย และ

จงหวดราชบร เปนตน กลมชางทอผา จงหวดกาญจนบร และกลมชางทอผาไทครง จงหวดสพรรณบร

จงหวดชยนาท จงหวดอทยธาน อ าเภอภพาน จงหวดสกลนคร จงหวดรอยเอด จงหวดนครพนม

จงหวดมกดาหาร และจงหวดอ านาจเจรญ เปนตน อยางไรกตาม ผคนรนใหมแทบจะไมมโอกาสไดเหน

ผาขาวมาแบบดงเดมททอกนในชมชนตางๆ ประกอบกบมผาขาวมาจากโรงงานอตสาหกรรมทอดวย

เครองจกรขยายเขามาแทนทผาขาวมาแบบดงเดมททอดวยมอ อกทงยงขาดหนวยงานในภาครฐเขาไปเกบ

ขอมล และสงเสรมงานชางแขนงนอยางเตมท ซงเกรงวาในอนาคตจะเกดการสญหายขนได

เรยบเรยงโดย นายบญชย ทองเจรญบวงาม

แพรอโป แพรไสปลาไหล หรอแพรลนแลน

ผาขาวมา ๕ ส

๔๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ตะกรอหวาย

ค าวา “ตะกรอ” ตาม

พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถานป

พ.ศ. ๒๕๒๕ ใหค านยาม “ตะกรอ”

ไววา “ของเลนชนดหนง ลกกลม

สานดวยหวายเปนตา ๆส าหรบเตะ”

ประเทศไทยตงอยในพนภมทอดมไปดวยไมไผ และหวายนานาชนด ซงคนไทยนยมใชไมไผและ

หวายมาเปนวสดหลกในการท าสงของ เครองใชตางๆ รวมถงอปกรณการละเลนพนบาน และกฬาพนบาน

เชน ตะกรอ และกระบกระบอง เปนตน

ตะกรอ เปนกฬาพนบานทนบไดวาเปนเอกลกษณของไทยอยางหนง ทมการเลนกนมาแตโบราณ

ควบคมากบการเลนกระบกระบอง จนสามารถประยกตเขากบประเพณของชนชาตไทยอยางกลมกลนและ

สวยงามทงดานทกษะและความคด แตยงหาขอยตไมไดวา คนไทยเรมสานตะกรอและเลนตะกรอกนมา

ตงแตสมยใด แตเมอประมวลความรทางประวตศาสตรและโบราณคดแลว นาจะเชอไดวาคนไทยเรมเลน

ตะกรอกนจรงจงในสมยอยธยา ตอมาในสมยรตนโกสนทรตอนตน มหลกฐานวาการเลนตะกรอเปนทนยม

กนอยางกวางขวางแลว ดงมความกลาวถงการเลนตะกรอ เปนหลกฐานปรากฏอยในวรรณคดเรองอเหนา

พระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยรชกาลท ๒ อกทงยงมภาพการเลนตะกรออยใน

ภาพจตรกรรมฝาผนงเรองรามเกยรต ทเขยนไวรอบระเบยงพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามอกดวย

“ตะกรอ” เปนของเลนชนดหนง สานดวยหวาย โดยใชหวายตะคาหรอหวายกาหลง จ านวน ๙-๑๑ เสน

สานเปนตาๆดวยลายเฉลว ๕ มมใหเปนลกกลม ม ๑๒ ร ๒๐ จดตดไขว มเสนรอบวง ๑๖-๑๗ นว น าหนกระหวาง

๑๗๐-๑๘๐ กรม ใชส าหรบเตะ

อปกรณ เครองไม เครองมอทใชในการสานตะกรอนนใชเครองมอจกสานแบบพนบานงายๆ

ประกอบดวย มด มดบาง สว คม ดนสอ ไมวด และเครองชกหวาย เปนตน

ขนตอนการสานตะกรอหวาย ประกอบดวย การชกหวาย เปนขนตอนแรกในการสานตะกรอ โดย

เลอกหวายทมขนาดเหมาะสมน ามาผาออกเปนซกตามขนาดทตองการ จากนนน าไปเขาเครองชกหวาย

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๔๗

ชกใหหวายมลกษณะเปนเสนแตไมกลม จากนนเลอกหวายใหไดขนาดท

ตองการแลวกน าไปก าหนดขนาด ในสมยกอนจะก าหนดขนาดตะกรอโดยใช

ดนเหนยวปนเปนลกกลมๆ ใหไดขนาดทตองการน าไปตากใหแหงแลวน ามา

เปนแมแบบ แตในสมยหลง เมอชกหวายจนไดหวายขนาดทตองการแลวกน าไปวดขนาดโครงทจะขนตามขนาด

ทตองการแลวท าเครองหมายไวทหวาย กอนขนโครงสาน การขนโครงสานในสมยกอน จะใชดนเหนยวปนเปน

ลกกลมๆ ใหไดขนาดทตองการน าไปตากใหแหงแลวน ามาเปนแมแบบ จากนนกเอาหวายมาสานครอบ เมอสาน

เสรจแลวจงเอาไปแชน า แลวแคะดนแมแบบออกกจะไดลกตะกรอกลมๆแตการใชวธนเปนงานทยงยากเพราะจะสาน

กลกกตองปนดนเปนลกกลมใหไดจ านวนทตองการในสมยหลงๆจงท าใหงายขนโดยไมตองปนดน คอ เมอชกหวาย

จนไดหวายขนาดทตองการแลวน าไปวดขนาดโครงตามขนาดทตองการ แลวท าเครองหมายไวทหวาย กอนขนโครง

เปนวงกลม จากนนกจะน าหวายมาสานใหเปนรปรางทละเสนใหแนนหนาตามทตองการ ถาดแลวไมแนน หรอไมกลม

กจะใชคมบบหนบตบแตงไปเรอยๆใหไดลกษณะทตองการ

ตะกรอเปนกฬาพนบานท เปนเอกลกษณของไทยอยางหนงทมการเลนกนมาแตโบราณ

ลกตะกรอทใชเลนเดมสานขนจากหวาย แตการแขงขนตะกรอระดบสากลไดมการเปลยนจากการใช

ลกตะกรอหวายเปนลกตะกรอพลาสตกมานานหลายป ท าใหตะกรอพลาสตกไดรบความนยมเพมมากขนพรอม ๆ

กบการสญหายไปของตะกรอหวาย การสญสนโอกาสและเวทในการเลนของตะกรอ “หวาย”

ไมเพยงแตกอใหเกดผลกระทบตอคนจ านวนหนงอยางทไมอาจเคยมใครคาดคดมากอนเทานน แตยงเปนการสญเสยมรดก

ภมปญญาในการสานตะกรอหวายทตกทอดกนมายาวนานอกดวย

“ตะกรอ” เดมสานจากหวาย แตเนองจากตะกรอทผลตขนจากวสดธรรมชาตนน ยากตอการผลตให

มขนาดและน าหนกทแนนอนเทากนทกลก ท าให “กฬาเซปกตะกรอ” ขาดการยอมรบในระดบสากล จงมการคดผลตตะกรอจาก

วสดสงเคราะหประเภทพลาสตก และไมไดสานดวยมอ แตผลตไดโดยระบบอตสาหกรรม ใหได

ปรมาณมาก ๆมมาตรฐานทงขนาด น าหนก และ ความกลมของลกตะกรอเทากนทกลก ตะกรอพลาสตกจงไดรบความนยมเพม

มากขนและไดการรบรองจากสหพนธเซปกตะกรอนานาชาต ใหใช“ลกตะกรอพลาสตก” แขงขนใน

เกมระดบนานาชาต แทนท “ลกตะกรอหวาย” หลายปผานมาจนท าใหลกตะกรอหวายเกอบสญไปจากวงการ

ตะกรอไทย และตะกรอสากล ท าให “ชางสานตะกรอ” เกอบจะสญหายไปดวย ดงนนวชาความรเรองการสาน

ตะกรอหวายกคงจะสญหายไปดวยในไมชาอยางแนนอน เนองจากไมมผสบสานวธการสานตะกรอหวาย

ปจจบนเหลอผมความรเรองการสาน “ตะกรอหวาย” ทชมชนในอ าเภอล าลกกา จ.ปทมธาน หนทางทจะฟนชพวชาสาน

ตระกอหวายไดหนทางหนงคอ ผลกดนใหมการใชตะกรอหวายในการเรยนการสอน การฝกฝนและแขงขนกฬาตะกรอใน

ประเทศไทย ทมใชการแขงขนระดบนานาชาตจะชวยกระตนใหเกดความตองการตระกอหวายมากขน แลววชาสานตะกรอหวาย

กจะกลบมา เรยบเรยงโดย พนเอก(พเศษ) อ านาจ พกศรสข

ครอบครว "หนสงาม"ผสบทอดภมปญญา

๔๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ขวแตะ

วถชวตชมชนของคนลานนานนจะมผคนสองฟากฝงล าน า มสายสมพนธเชอมโยงเปนสะพาน

ทชาวบานเรยกกนวา "ขว" ขว คอ สะพาน ททอดจากฝงนไปยงฝงหนา ขว ของคนลานนามมากมาย

หลายชนดทใชเชอมสมพนธสองฝงล าน า ล าหวย ค คลองตางๆ อาท ขวกอม ขวกาย ขวแขวน ขวแคร

ขวมง ขวนองแนง ขวหยาน ขวเหลก ขวเลมเดยว ขวอกแตก นอกจากน ยงมขวอกชนดหนงทมมนตเสนห

แสดงถงความเปนลานนา มความออนหวาน เวลาเดนจะเกดเสยงดงเอยดอาด นมเทา และเดงไดเหมอน

มสปรง ใชส าหรบขามแมน า ล าหวย เปนภมปญญาชาวบานในอดตทสะพานคอนกรตหาไดยาก เพราะม

ราคาแพง ชาวบานมกนยมสรางขวชนดน ทเรยกกนวา ขวแตะ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๔๙

ขวแตะ เปนสะพานไมไผสานขดแตะ ชาวบานแถบลมน าวงจงหวดล าปางในอดตตางไดอาศย

ขวแตะเปนเสนทางเชอมโยงตดตอกนของผคนสองฟากฝงล าน า ซงจะสรางขวแตะเกอบทกปใน

ชวงหนาแลง เพราะในขณะทชวงหนาฝนน าเหนอจะหลากไหลเชยวแรง และเปนชวงทมการลองไมซงของ

พอคาไมชาวกรงเทพฯ และชาวพมา ในชวงนยงมเศษไม ตนไม ทโคนลมจะถกพดพาไปตามกระแสน า

ขวแตะกจะถกน าพดพาไปดวยเชนกน ชาวบานจงไปมาหาสกนโดยใชเรอขามฟาก มทงคนถอเรอและ

พายเรอ สองฝงน าวงในสมยนน จะมตนพทราและหาดทรายขาว น าใสเยน เดกๆ กจะใชขวแตะส าหรบเปน

ทกระโดดน าเลน บางคนจะใชเปนทนงพกผอนดพระอาทตยใกลจะลบขอบฟา พรอมกบมองดวถชวตของ

ผคนทใชประโยชนจากล าน าวง เวลาเดนบน ขวแตะจะยวบยาบเหมอนสปรงเสยงเอยดอาดใหความรสกด

ยงขวแตะยาวเทาไรกยงเพมเสนหใหกบขวแตะมาก ผท าหนาทสรางขวแตะสวนใหญจะเปนผชายทแขงแรง

และมความถนดในเรองการสานไมไผ เมอไดเวลานดหมายบางสวนจะชวยกนฝงเสาวางไมคราว บางสวน

จะสานแตะไมไผเมอเสรจกจะน าไปวางบนเสาทเตรยมไว จากนนกจะท าราวโดยใชไมไผเปนล าสอดสลก

และมดตดกนดวยตอก ไมตองตอกตะปหรอผกเหลก เพราะทกอยางทน ามาสรางมาจากสงทมอยในชมชน

การสรางขวแตะเหมอนมงานบญหรอสวนสนกประจ าหมบาน ทกคนมสวนรวมเดกๆ จะเลนน าชวงหนาแลง

ล าน าวงจะแหงขอด เหนหาดทรายขาวทอดยาวไกล กจกรรมการเลนจงมมากมาย ตามความสนใจ โดยใช

วสดธรรมชาตทมอย เชน เปลอกหอย หน ทราย เดกผชายทยางเขาสวยรนจะคอยเปนลกมอใหผใหญและ

ไดเรยนร ทจะท าขวแตะ หลงจากสรางขวแตะเสรจแลว ซงสวนมากจะสรางเสรจภายในเวลา ๑ วน

พอตกตอนเยนจะมการสงสรรคแบบชาวบาน โดยเฉพาะพวกผชายทลงแรงท าขวแตะจะผอนคลาย

ดวยการนงลอมวงคยกน พรอมจบเหลาขาวฝมอคนในหมบาน แกลมกบมะมวงดบรสเปรยวทมมากในชวง

หนาแลง กนไป คยไป หวเราะไป คดวางแผนและชวยเหลองาน ของหมบาน เทานกเปนความสขทหาได

ไมยากของวถชาวบาน

ขวแตะ สะทอนวธคดและความเชอของผคนในอดต ไมวาจะเปนการรวมแรงรวมใจกนท างาน

เพอพฒนาทองถน หรอหลกคดในการด าเนนชวตใหสอดคลองกบธรรมชาต มการน าสงรอบตวมาใช

ใหเกดประโยชน ขวแตะจงเปนอกหนงแงคดใหกบคนในสงคมยคปจจบนวา เมอเจอทางตนในการกาวไป

ขางหนา การแลหลงมองอดตอาจชวยใหอะไรทแกไดยากในปจจบนจะมทางออกทงายขนได

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยผดง พรหมมล

๕๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

เครองทองเหลองบานปะอาว

บานปะอาว อย ทางทศตะวนตกหางจากตว เมองอบลราชธาน ราว ๒๓ ก โล เมตร

เครองทองเหลองบานปะอาว เปนผลตภณฑทท าขนจากทองเหลอง ซงเปนวสดผสมระหวางทองแดงกบ

สงกะส โดยทวไปใชสดสวนผสมทองแดงกบสงกะส ๗๐:๓๐ ผลตเปนเครองใชประเภท ขก ลกกระพรวน

เชยนหมาก ตะบนหมาก ผอบ เตาปน เครองทองเหลองบานปะอาว มลกษณะสมมาตร เทากนทกดาน

เพราะใชวธการปนหนแมพมพ พนเสนขผง หมพมพ เผาไลขผง (เรยก lost Wax) ในการหลอมโลหะ

เพอเททองเหลองหลอมละลายแทนท แลวกลงชนงานทไดใหสวย เงางาม ซงพบหลกฐานทางโบราณคด

ทบานเชยง แสดงถงเทคโนโลยหลอเครองทองเหลองทยาวนานมากวา ๒,๐๐๐ ป และมการผลตกนท

บานปะอาวสบตอมายาวนานราว ๒๐๐ ป

การผลตเครองทองเหลองบานปะอาว เรมจากการท าแมพมพชนในเปนหนตนแบบ

เรยก แกนทราย เพอเปนหนตนแบบตามรปแบบทตองการดวยดนละเอยด ซงไดจากดนจอมปลวกผสมกบ

มลวว แลวใชไม มอนนอย (ซงเปนไมยาวประมาณ ๑๓ ซม. ปลายเรยว ปลองตอนกลาง ท าจากไมเนอแขง)

จมน าเสยบตรงกลางของหนตนแบบใหทะลผงทงไวใหดนหมาด จงถอดไมมอนนอยออก แลววางหน

ตนแบบผงแดดใหแหงสนท จงน ามากลงผวดวยแทนกลงใหผวเรยบสม าเสมอเรยก การเสยนพมพ แลวใช

เสนขผงซงไดจากการผสม ขผง ขซ และขสด สดสวน ๑๐:๓:๓ ตมหลอมใหเปนเนอเดยวกน ปลอยให

เยนตว ขผงผสมจะลอยตวขนมาบนน ามความหนดเหนยวพอจะปนเปนเสนยาวใสกระบอกรดขผง (บงเดยก)

ซงท าจากกระบอกไมไผททงกงตรงขอไวส าหรบจบเวลารดขผง ใสทอเหลกหรอทอทองเหลองไวใน

กระบอกใหพอดกน ใชไมจากกงล าดวนมดามจบดวยไมไผขนาดพอดกบทอทองเหลองเปนตวดนขผงทใสไว

ในกระบอก รดใหขผงออกมาเปนเสนยาวตามขนาดทตองการ รองเสนขผงดวยกระดง รดเสนวนไปรอบๆ

พรอมกบพนน าฝอยใสเสนขผงเพอไมใหจบตวตดกน น าเสนขผงทไดมาพนขผงรอบแมพมพชนในทกลง

เรยบรอยแลวจากศนยกลางดานกนตอเนองจนถงดานบน (ขนาดเสนขผงจะเทากบขนาดความหนาของ

วสดทจะหลอ) น าไปลนไฟใหขผงออนตวกดใหผวเสนขผงเรยบ แลวเรยงใสแกนแทนกลง (มอนนอย)

เพอกลง (เสยน) ขผงทพนไวใหเรยบเนยน (ลกกระพรวนไมตองกลง) หากตองการลวดลายกจะใชแทนกด

พมพลาย หรอลกกลงพมพลายทตองการโดยรอบบนพมพขผงทกลงเรยบรอยแลว เชน ลายลกหวาย

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๕๑

ลายขาตะขาบ ลายเครอเถา ลายนวมอ เปนตน ถอดแมพมพออกจาก

ไมมอนนอย อดชองดวยดนละเอยดใหแนน (เหลอชองไวส าหรบอดขผง

ประมาณ ๒-๕ ซม.) แลววางผ งลมไว ตดสายชนวนดวยเสนขผ ง

(เชอมระหวางแมพมพชนในและภายนอก) แลวหมแมพมพขผงดวยดน

ละเอยด (ใชมลววผสมน า ทารอบผวขผงกอนหมดวยดนละเอยด เพอให

ลวดลายละเอยดชดเจน) หมดนละเอยดรอบพมพขผงโดยโอบพมพรอบ

ใหหนาประมาณ ๑ ซม. เสยบไวกบมาเสยบพมพรอใหแหงในทรมราว

๑-๒ วน (ส าหรบแมพมพขนาดเลก เชน ลกกระพรวนจะใชเสนขผง

ตดพมพหลายๆอนมารวมไวเปนเสนเดยว เรยก การตดแซง (ตดพวง

แลวจงหมดนละเอยดชนนอก) จากนนหมพมพชนนอก ดวยดนหยาบอกชน

เรยกการโอบเบา และท าปากจอก เปนรปกรวยกนกะทะ ส าหรบ

เททองเหลองละลาย ท าฐานพมพใหแบนราบเพอใหตงวางได แลวเรยง

แมพมพทเสรจแลวในเตาสมโดยวางคว าไวเพอใหขผงหลอมละลายออก

จากพ มพ ภ าย ใ นจนหมด ( lost wax) เ ผ าพ มพ ต อ ไป จนส ก แด ง

ในขณะเดยวกนกบการหลอมทองเหลองในเบาหลอมจนรอนแดง

“เบาหลอมก าลงสก” น าไมกานมะพราวหนบพมพทก าลงรอนออกมาวาง

เรยงไว แลวเทน าทองเหลองลงในพมพทนทรอจนพมพเยนลง จงกะเทาะ

พมพดนออกใหหมด น าเครองทองเหลองทไดไปตกแตง ขดผว ดวยการกลง

และขดใหเงางาม ลวดลายชดเจนดวยเครองเจยร (โบราณใชใบสบปะรด

ขดแตง)

บานปะอาว ไดรบการยกยองวาเปนหมบานอนรกษภมปญญา

ชางฝมอพนบาน โดยพอใหญทอง ลอมวงศ เปนผน า และเมอพอใหญทอง

ลอมวงศ เสยชวตในป พ.ศ. ๒๕๔๖ นายบญม ลอมวงศ ผเปนบตร

ไดรบหนาทสบตอและได เปนประธานกลมอนรกษหตถกรรมหลอ

ทองเหลอง โดยชางฝมอในหมบานไดเขามารวมกนผลตเครองทองเหลองกน

ทศนยอนรกษ ซงยงคงสรางชางฝมอรนใหมอยอยางตอเนอง ท าให

ชาวบานปะอาวยงคงรกษาภมปญญาชางฝมอการหลอทองเหลองดวย

วธ lost Wax ท าใหชมชนมความรกความผกพน และความภาคภมใจ

ในทองถนเสมอมา เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสนย เลยวเพญวงษ

๕๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ฆองบานทรายมล

ฆอง เปนเครองโลหะประเภททองเหลอง หรอเหลก ใชส าหรบตใหเกดเสยง ลกษณะกลม

มขอบฆอง (ฉตร) เพอใหมความแขงแรงไมบดงอ เจาะรขอบไวรอยเชอก ส าหรบแขวนฆองได ตรงกลาง

ตวฆอง มปมใหญ (จมฆอง) ไวส าหรบตดวยคอนตฆอง ซงจะมขนาดเทาๆ กบจมฆองส าหรบ

ฆองบานทรายมล จะมจมประดบ รอบๆ จมใหญอก ๘ จม รวมเปน ๙ จม ซงเปนลกษณะเฉพาะของ

ฆองบานทรายมล เพอความเปนมงคล สนนษฐานวาไทยรบมาจากพมา ทพอคาเรจากพมาน ามาขายตาม

ค ากล าวท ว า “กลาขายฆอง ” แล วมการ เร ยนร ว ธ การตฆอ งจนท าก นมากท บ านทรายม ล

จงหวดอบลราชธาน

สมยกอนการท าฆองจะตองค านงถง โศลก หรอโสกฆอง คอการวดขนาดความกวางของฆอง

ดวยมอของเจาของ แลวกลาวค า โสกฆอง ซงจะมกลมค าหรอวล ททงดหรอไมด ถาตกค าไมดกจะตอง

แกไขใหม ใหมสดสวนและขนาดทถกตอง โสกฆองทจ ากนมาแตโบราณ ดงน

สทธมงคละโชค ตองอวดโลกปาวดดาย เสยงบวายบมว

เสยงดงทวทงแผนธรณ แสนมเหสมานงเฝา เปนเจาแผนดนทองเหลอง

แหขนเมองขนนงแทน แสนคนแลนมาเตา ตอดเอาเสพขอนผ

นางธรณตกใจสะทาน ตออกบานมาเอาชย

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๕๓

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสนย เลยวเพญวงษ

ขนตอนการท าฆอง เรมจากการวดขนาดเสนผาศนยกลางของหนาฆองตามทตองการ และ

ก าหนดขนาดของขอบฆองใหเหมาะสมกบขนาดของหนาฆอง เพอใหฆองคงรปทรงไมบดงอ และสวยงาม

เชน ฆอง ๕๓ ซม. ขอบฆองกวาง ๗ ซม. ฆอง ๑๐๐ ซม. ขอบฆองกวาง ๑๑ ซม. เปนตน แลวใชกรรไกร

ตดหนาฆองใหเปนวงกลมตามก าหนด และพนขอบฆอง จากนนจงน าฆองทท าเปนโครงไวมาวางหงาย

บนพน แบงสดสวนหนาฆองเปน ๓ สวน จากจดศนยกลาง วดขนาดจมใหญจากจดศนยกลางฆองใหได

ขนาดจมตามสดสวนทเหมาะสม เชน ฆองขนาด ๕๓ ซม. ขนาดเสนผาศนยกลางจม ๑๓ ซม. ฆองขนาด

๑๐๐ ซม. จมขนาด ๒๕ ซม. เปนตน แลวก าหนดแนวจมประดบ ๘ จม รอบจมใหญ และแนวตเอาเสยง

ของฆอง ซงชางจะก าหนดไดดวยความช านาญ ชางผช านาญจะยกฆองทท าส าเรจแลว มาตแตงเสยงอกครง

โดยอาจจะแขวนไวในระดบสายตา แลวใชคอนจกขนาดกลางตตงแตดานนอกขอบจมประดบออกมาตาม

แนวเสนตเอาเสยง จนถงขอบฆอง เพอเปนการทดสอบเสยง ซงตองด ฟง และสงเกต ดวยทกษะชางฝมอ

ใหฆองมเสยง หย กองกงวาน เสยงไมแตก หรอ ผาง จงจะใชได หลงจากนนจะน าฆองมาท าความสะอาด

ลงสน ามนสด าและตกแตงลวดลายดวยสทองใหสวยงามซงนยมเขยนลายไทย ซงจะแตกตางกนไปตามชาง

แตละคน ผช านาญจะสามารถบอกไดวา ฆองตางๆ นนเปนฆองของชางคนใด ดไดจากลวดลายและ

เสยงฆอง ส าหรบคอนตฆอง จะมชางท าคอนเฉพาะ ขนาดคอนจะเทากบจมใหญของฆองนน โดยจะใช

ไมเนอแขง เชน ไมยอปา ท าดามคอน

การท าฆองมขนตอนทตองใชเสยงดง จงตองออกไปรวมกนท านอกหมบาน เชน การตแตงเสยง

ซงทกกลมชางมการปฏบตในแบบเดยวกน แตการตกแตงลวดลายสามารถท าไดในครอบครว ซงสตร

มสวนรวมในขนตอนนไดอยางด ฆองแตละใบจงเปนผลงานจากความรวมมอของชางฝมอหลายคน รวมทง

ชางท าคอน และท าขาตงฆอง ฆองจงเปนผลงานบรณาการงานชางอยางนาอนรกษ

เมอสรางรปทรงฆองไดแลวน ามาทดสอบเสยง ปรบเสยงดวยการตจมใหสงต า

๕๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประเกอมสรนทร

ประเกอม เปนภาษาเขมร หมายถง ปะค า เปนค าเรยก เมดเงน เมดทอง รปทรงกลมทน ามา

รอยเรยงกนเปนเครองประดบคอ รปแบบดงเดมของประเกอมม ๑๓ แบบ คอ ถงเงน หมอน แปดเหลยม

หกเหลยม กรวย แมงดา กระดม โอง มะเฟอง ตะโพน ฟกทอง จารย (ตะกรด) มขนาดตางๆ กนตงแต

๐.๕ เซนตเมตร ถง ๒.๕ – ๓ เซนตเมตร แกะลวดลายทเลยนแบบจากธรรมชาตรอบตว เชน ลายดอกบว

ลายตาราง ลายดอกพกล ลายดอกจนทร เปนตน

การท าประเกอมบานเขวาสนรนทร มประวตความเปนมายาวนานประมาณ ๒๗๐ ป

(พ.ศ.๒๒๖๒) สมยเมอประเทศกมพชาเกดกรณพพาทกบเวยดนาม ชาวเขมรกลมหนงซงเปนกลมทมฝมอ

ชางท าเงน ท าทอง ไดอพยพออกไปตงอยบรเวณต าบลเขวาสนรนทร ปจจบนมการท าเครองเงนประเกอม

กนทบานโชค บานสะดอ และบานเขวาสนรนทร ต าบลเขวาสนรนทร อ าเภอเขวาสนรนทร จงหวดสรนทร

ในชมชนมชางฝมอหลายคนทยงคงผลตเครองเงนประเกอม

การผลตประเกอม เรมจากการน าเมดเงนบรสทธมาหลอมใหละลาย หลอเปนแทงแลวรดใหเปน

แผนบางๆ ดวยการใชความรอนจนออนตว ตและรดดวยเครองจนมความบางประมาณ ๔ มลลเมตร แลว

น ามาตดตามรปแบบลกประเกอมทตองการ มวนเชอมใหเปนเมด ตกแตงรมขอบดวยการปดฝาดวย

แผนเงนเลกๆ ลกษณะโคงนน และปดขอบดวยเสนลวดเงนใหเรยบรอย อดชนใหแนนจนผวเงนดานนอก

ตงเรยบ แลวแกะลายใหงดงาม เสรจแลวใชเหลกแหลมเผาไฟใหรอนแทงทะลชนใหเปนรส าหรบรอยตอกน

เปนเครองประดบ น าเมดประเกอมทเรยบรอยแลวมาขดดวยแปรงทองเหลอง ลางท าความสะอาดให

เงางาม แตหากตองการรมด า เดมใชรมดวยเขมา หรอ ควนไฟ ปจจบนใชน ายายอมผม หรอยาขดรองเทา

ทารอบเมดประเกอม ผงใหแหง แลวขดออกท าความสะอาด สด าจะตดทรองลายท าใหชดเจนขน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๕๕

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสนย เลยวเพญวงษ

ผเปนชางฝมอประเกอมตองผานพธยกครซงมเครองประกอบพธ คอ เหลาขาว ดอกไม ขนหมาก

เบญจ ๑ ชด ธปเทยน ๑ ชด และเงน ๒๐ บาท หรอตามแตครแตละทานจะก าหนด เมอผานพธแลวครจง

ถายทอดวชาใหศษย ชางประเกอม สามารถท าเครองประดบไดทงจากเงนและทอง แตเนองจากทอง

มราคาแพง จงนยมท าจากเงน นอกจากมการสงท าเปนชนงาน จงเปนของสะสมของผทชนชมงานฝมอดงเดม

ประเกอมเปนงานชางเครองประดบเงนทองรปพรรณแบบเขมรทรกษาเอกลกษณ รปแบบ

ลวดลาย และวธการผลตแบบดงเดมดวยเงนแท ๑๐๐ % ทตไดบาง และอดชนภายในเมดประเกอม

ท าใหแกะลายไดชดเจน งดงาม เปนงานชางฝมอทมอยเฉพาะในต าบลเขวาสนรนทร ชางท าประเกอมยงม

การสบทอดทกษะกนอยมาก นายปวน เจยวทอง ผน ากลมเครองเงนบานโชค เปนผทไดรบการยกยองวา

เปนผทอนรกษมรดกงานชางฝมอเครองเงน จนไดรบรางวลมากมาย และเปนผมบทบาทส าคญ

ในการเผยแพร ถายทอดงานชางฝมอเครองเงนมาจนปจจบน

๕๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

งานครา

คร า หมายถงงานประณตศลปประเภทหนงใชเสนเงนหรอเสนทองหรอเสนนากฝงลงในเครองใช

ทท าดวยเหลกตกแตงเปนลวดลายบนภาชนะ เครองใช หรอเครองอาวธ งานคร า เปนงานชางโบราณ

ประเภทหนง ในงานชางสบหมทอยในกลมงานชางแกะ ทนบวนหาผร ในวชาชางแขนงนไดยากยง

เชนเดยวกนกบงานชางไทยสมยโบราณหลายอยางไดสญหายไป ดวยพระมหากรณาธคณของสมเดจพระ

นางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ ททรงมตองานชางหตถศลปไทย โดยโปรดเกลาฯ ใหอนรกษและฟนฟ

งานชางไทยโบราณหลายแขนง ซงงานคร าไดรบการฟนฟขนมาอกครงหนง

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๕๗

ประวตการท าคร าสนนษฐานวา มก าเนดทประเทศเปอรเซยและไดแพรเขามาสอนเดย

อฟกานสถาน จน เขมร ลาว และไทย โดยเฉพาะภาคใตของไทย เชน เมองปตตาน โดยปรากฏชองานคร า

ในกลมชางสบหมในสมยรตนโกสนทร รชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย จนถงรชสมย

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ขนสารพดชาง ขาราชการกรมวงนอกไดควบคมงานชางคร าใน

กรมชางสบหม และไดถายทอดวชางานคร าแก นายสมาน ไชยสกกมาร ผเปนบตรของขนสารพดชาง

ซงไดสบทอดศลปะการท าคร าสบตอมา แตกไมไดเปนทรจกแพรหลายของคนทวไป

งานชางทเรยกวา คร า เปนการตกแตงลวดลายบนพนโลหะประเภทเหลกโดยใชเครองมอสกดให

เปนลวดลายบนพนโลหะตางชนด เชน เงน ทอง นากลงไปแลวขด หรอทศพทชางเรยกวา กวดผวใหเรยบ

จะเกดลวดลายจากสของโลหะทตางกน ตามลวดลายทสลกและฝงโลหะไว ลงบนผวหนาของเครองใช

ทท าดวยเหลก หากใชเสนเงนฝงเรยก คร าเงน หากใชเสนทองฝงเรยก คร าทอง หากใชเสนนากฝงเรยก

คร านาก โดยจะตองท าใหผวเหลกเกดเปนรอยทละเอยดดวยการใชเหลกสกดทคมบางแตแขงแกรงตสบ

ลายตดกนไปมาบนผวโลหะใหเกดความขรขระ จากนนจงใชเสนทองหรอเสนเงน หรอเสนนากตอกใหตด

เปนลวดลายวจตรงดงามตามทตองการ ถอเปนกรรมวธการตกแตงในงานโลหะของชางไทย

การตกแตงลวดลายบนเครองใชใหงดงามดวยการวางลายใหสอดคลองกบลกษณะของสงของ

และความประณตของลาย ตลอดจนความคมชดของลายทเกดจากฝงเสนเงน เสนทอง หรอเสนนาก

ลงบนลายทสลกไว เมอสกดหรอย าเสนเงน เสนทอง เสนนาก เตมลายทสกดไว แลวขดผวเหนลายคมชด

จงนบวาประณตงดงาม ซงสงตางๆ เหลานตองอาศยทกษะความช านาญและความละเอยดประณตของ

ชางเปนส าคญ

ประเภทเครองใชทจะตกแตงใชวธคร า ตองเปนของทท ามาจากเหลก เชน ตะบนหมาก กรรไกร

หนบหมาก หวไมเทา กรรไกรตดผม ไปจนถงเครองราชปโภค เครองเหลกซงนยมตกแตงลวดลายดวย

การคร าเงน คร าทอง หรอคร านาก มกเปนเครองราชศสตราวธ เชน พระแสงดาบ พระแสงหอก

พระแสงงาว ขอพระคชาธาร พระแสงปน ตลอดจนเครองใชในการมงคลตางๆ ปจจบนไดมการพฒนา

ตอยอดโดยรเรมทดลองท าคร าบนโลหะทองค าขาวเปนผลส าเรจท าใหศลปะไทยแขนงนเกดความกาวหนา

ยงขนอยางนาภาคภมใจ

เรยบเรยงโดย อาจารยณฎฐภทร จนทวช

๕๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

หวโขน

แตโบราณมาการท าหวโขนเปนงานทอยในความรบผดชอบของชางหลวง โดยเฉพาะกลมชางหน

ในงานชางสบหม เพราะการแสดงโขนเปนมหรสพเฉพาะของราชส านกหรอแสดงในวงเทานน จากหลกฐานทปรากฏใน

กฎหมายตราสามดวง ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ แหงกรงรตนโกสนทร

(พ.ศ.๒๓๒๕-๒๓๕๒) โปรดเกลาฯ ใหมการช าระกฎหมายเกาสมยอยธยา ไดปรากฏท าเนยบนามชางใน

บทพระไอยการต าแหนงนาพลเรอน และพระไอยการนาทหารหวเมอง คอ ชางหน ชางท าหวโขนจดอยใน

งานชางสบหม ทตองผานการไหวครและครอบครเชนเดยวกบนาฏศลปประเภทอน ๆ มความเคารพครอาจารยตงแต

เรมฝกหด กอนเรมการออกโรงแสดงในแตละครง ตองมการตงเครองเซนไหวบายศรใหครบถวน ในการประกอบพธ

จะตองมหวโขนตงประดษฐานเปนเครองสกการะตอครบาอาจารยทลวงลบไปแลว

หวโขนจดเปนอปกรณส าคญอยางมากในการแสดงโขน เนองจากเปนตวชบงถงบคลกและลกษณะนสยของ

ตวละครนน ๆ ขนแรกในการท าหวโขน คอน าดนเหนยวชนดงานปนโดยเฉพาะมาขนรปหนทตองการ เชน ตองการ

ท าหวหนมาน จะตองรบบคคลกของตวโขนนน นอกจากนตองรจกโครงสรางสวนศรษะมนษยเพอใหการระบาย

อากาศภายในศรษะ เพราะอากาศจะเขาใตคางผานมาพกอยเหนอศรษะและระบายออกสทายทอย เมอระบบการ

ระบายอากาศถกตอง จงไมจ าเปนตองเจาะทตางๆ ตามหวโขนเพอชวยหายใจ รปทรงจะกระชบสวมใสสบาย

เวลาตลงกาจะไมหลดคลาดเคลอน ทส าคญสดสวนของตาด าตองแมนย า ส าหรบบคคลกของตวโขนทมอาย

ประมาณ ๒๕ – ๓๐ ป ตวโขนนนเปนนกรบทมนสยเจาช ขเลน อารมณทสงออกน ชางท าหวโขนจะตองพยายาม

แสดงสออารมณนออกใหได โดยตองใหอยในกฎขอบงคบของสนทรยศาสตรดวย

ตามหลกการโบราณ เมอไดหนดนเหนยวตามทตองการแลว น ามาเผาใหดนสกเปนหนดนเผา

แลวเอากระดาษฟางจมน าปดใหทวหนเปนชนทกนไมใหกระดาษชนตอไปตดกบหน เพราะเมอแหงจะแกะกระดาษ

ออกจากหนไมได การน ากระดาษฟางจมน าปดทวนภาษาชางเรยก “ปดกระดาษน า” พกไว จากนนดงออกจากหน

กจะไดหนกระดาษทตดแตงเรยบรอยตามทตองการ ในสมยโบราณการท าหวโขนใชกระดาษทท าจากเปลอกขอย จะ

มคณภาพดมาก คณสมบตของกระดาษขอยนน เมอปดสนทแนบหนจะไดความคมชดพอสมควร ไมมการหดตวให

ยากแกการค านวณ และคงทนกวากระดาษชนดอน ปกตหวโขนเวลาสวมแสดง พบวาตรงปลายคางจะเปน

จดรวมเหงอมาก ท าใหนานไปจะเปอยยยงาย ชางจะตองมหนาทซอมอยตลอด หวโขนทใชกระดาษขอยจะไมคอย

เปอยยย แตมความคงทนกวาหลายเทาตว แมวาจะตองมการซอมแซมบางเชนกน

การท าหวโขนขนตอไป จ าเปนตองใชงานปนเขามาชวยแตงเพมเตมดวย โดยใชดนสอรางเปนตา ปาก คว

คางใหเหนชดกอนจะปน แลวใชผงสมก (ใบตองแหงเผาเปนถาน) ขเลอยไมสกละเอยด ผงถานหงขาวผสมเขาดวยกน

น ามาปนใหเปนคว คาง ตา ปาก จมกใหดเดนชด เสรจแลวน าไปตากแดดจนแหงสนท จากนน เปนการปดผว

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๕๙

โดยขดแตงหนกระดาษทปนแลวใหเรยบรอยทาดวยสโปวไม ๒ ครง ขดใหเรยบดวยกระดาษทราย

แลวตดลวดลาย ซงมกรอบบงคบลวดลายพอสมควร จ าเปนตองศกษาจากหวโขน หวละครเกาๆ ใหมาก

และตองอยบนพนฐานของการเขยนลายไทย ลวดลายทตดนนเดมใชรกกอน มากดลงในพมพหนสบ

กจะไดลวดลายทตองการทจะใชตดหวโขน สวนจอนห ใบห ของยกษ และลงท าดวยหนงวว หรอหนงอด

แลวท าพนลวดลายดวยการทาชะแลคใหทว พอแหงดแลวน ามาปดทอง กรรมวธการท าตามแบบ

สตรโบราณนมความยงยาก และวสดวตถดบทน ามาใชจากธรรมชาต มคณภาพเสอมถอย จ าเปนทชางจะตองหา

วสดมาแทนทใหไดใกลเคยงมากทสด ปจจบนชางแตละคนมสตรทหาไดเฉพาะตน แลวแตสะดวกและพงพอใจ

ขนตอมาใสเพชรตามรกระเปาะ หรอเบา เมอใสเพชรทวทงหวแลวน ามาเขยนส สทจะใชเขยน

หวโขนตามสทระบไวในพงษรามเกยรต ชางจ าเปนอยางยงตองแมนย าในกฎขอบงคบเรองสของแตละตว

ชางโบราณจะบอกชอส โดยเทยบกบธรรมชาต เปนสของดอกไม พช และสตว อาท สมวงดอกตะแบก

สกลบบวโรย สแดงลนจ สขาวสงข สขาวใส สขาวนวล สหมอใหม สหงสบาท (คอเทาของหงส)

การบอกสเชนนโอกาสทสจะตรงกนทกครง เปนไปไดยาก นอกจากจะท าตารางเทยบส และคนหา

อตราสวนเปนเปอรเซนตออกมา จงจะไดสทใกลเคยงกนมากทสด ขนตอนสดทายคอ การตดเขยว ตาและฟน

ตอนนใชวชาชางมก หากเปนหวโขนยกษ หรอหวโขนลงทสวมชฎามยอด บางสวนจะตองใชไมกลง ชางก

ตองใชวชาชางกลง เพราะฉะนนการท าหวโขนจงเปนศนยรวมของวชาชางหลากหลายในชางสบหมทเดยว

ในสมยโบราณมความเชอกนวา หวโขนทใชในการแสดงทผานพธเบกเนตรเรยบรอย กอนน าไปใช

ในการแสดง ชางท าหวโขนจะวดขนาดความหางของดวงตาผแสดง และเจาะรใหสามารถมองเหนไดอยางชดเจน

หามผแสดงเจาะรดวงตาเองเดดขาด เพราะเชอวาจะท าใหพการตาบอด แตความเชอดงกลาวเปนเพยง

กศโลบายเทานน ความเปนจรงคอในการตกแตงดวงตาของหวโขน จะใชเปลอกหอยมกมาประดบตกแตง

ซงถาผเจาะรไมใชชางท าหวโขนทมความช านาญ อาจท าใหหวโขนเกดความผดพลาดและเสยหายไดงาย

ภมปญญาไทยดานการเลนหนประเภทตางๆ การท าหวหน หวโขน พบวาภายในกรงเทพมหานคร

และพระนครศรอยธยา ยงคงมผสบสานภมปญญาศลปะงานชางหนตามแบบประเพณโบราณทตองใช

ความรความช านาญ ความสนใจ ประสบการณ ความประณตละเอยดลออและความรกสบทอด

มาจนปจจบน ทส าคญการท าหวโขนส าหรบนาฏศลป การเลนโขนจดเปนมหรสพชนสงของไทย

ซงเจรญรงเรองมาแตโบราณ ผลงานหวโขนทสวยงามในยคปจจบนกลาวกนวา ตองเปนผลงานของ

นายชต แกวดวงใหญ และของหมอมราชวงศจรญโรจน ศขสวสด แมวาทานทงสองจะลวงลบไปแลว

แตมทายาททยงคงสบสานการท าหวโขนตอมาจนปจจบน

เรยบเรยงโดย อาจารยณฎฐภทร จนทวช

๖๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

บายศร

บายศรเปนเครองใชในพธสขวญท าดวยใบตองกลวย ซงแฝงคตความเชอวาขวญเปนสงส าคญ และมนษย

ทกคนจะตองมขวญ จงกอใหเกดการท าขวญเพอเปนสรมงคลอยกบตวตลอดไป บายมาจากภาษาเขมร แปลวา ขาว

และศรมาจากภาษาสนสกฤต แปลวา สรมงคล มงขวญ บายศรจงมความหมายวา ขาวขวญ หรอขาวทมสรมงคลเปน

มงขวญ บายศรจะมเครองประกอบ คอ ขาวสกทหงตกเอาทปากหมอ ไขตม และมเครองบรวาร คอ ส ารบคาวหวาน

ประกอบอกดวย จะเหนไดวาทกชวงชวตของคนตงแตแรกเกดจนกระทงเขาสวยชรา จะมเรองการท าขวญตาง ๆ

ทเกยวกบการด าเนนชวตของคนไทย เชน ท าขวญแรกเกด ท าขวญเดอน การโกนผมไฟ การเลอนยศ เลอนต าแหนง

การกลบสบานเกดเมองนอน การตอนรบแขกผมาเยอน ซงลวนแตเปนการปฏบตเพอความเจรญรงเรองมนคง

ของชวต เสรมสรางพลงจตใจและการด าเนนชวตใหมความราบรน ดงนน บายศรจงจดเปนสญลกษณหนงของ

พธกรรมทเกยวของกบวถชวตของคนไทย

บายศรภาคใต บายศรตน บายศรปากชาม

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๖๑

ปจจบนการประดษฐบายศรจะพบเหนทวไปในในชมชนทวทง ๔ ภาคของประเทศไทย ซงแตละ

ภมภาคจะมรปลกษณและวธการประดษฐทแตกตางกน เชน บายศรภาคเหนอ บางทองทจะเรยก “ขนศร”

ท าดวยใบตอง ก าหนดชนของบายศรมตงแตชนเดยวจนถง ๙ ชน นยมนบเลขคเชนเดยวกบภาคกลาง

แตการก าหนดชนจะขนอยกบฐานนดรศกดของผรบขวญ บายศรภาคใต สวนใหญใชตนกลวยมาท าเปน

หลกของบายศรตวบายศรใชใบตองพบประดบประดาดวยดอกไม บางทองทใชใบพลมาพบทบซอน

คลายกบกระจงตดรดดวยกาบกลวย บนยอดบายศรมถวยหรอกระทงส าหรบบรรจขาวและขนม

๑๒ อยาง และปกเทยนสวนใหญจะนบจ านวนชนเปนเลขคเสมอ บายศรภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอ

ภาคอสาน ภาษาถนจะเรยกวา “พาขวญ” หรอ “พานพาขวญ” สวนใหญใชประกอบการท าขวญ

เหมอนกบภาคอนๆ กลาวคอ จะใชท าพธท าขวญใหกบคน สตว และสงของ เชน ไดเรอนใหม

(ขนบานใหม) ท าขวญใหเกวยน ท าขวญใหววควาย ท าขวญใหคนปวย ตลอดจนตอนรบแขกผมาเยอน

บายศรภาคกลาง จะเปนทรจกกนในนามของบายศรทใชในราชส านก เกยวกบสถาบนพระมหากษตรย

และบายศรทใชทวไป สามารถแบงได ๒ ลกษณะ คอ บายศรของราษฎร ไดแก บายศรปากชาม

บายศรใหญหรอบายศรตน บางทองทเรยกบายศรตงหรอบายศรชน สวนใหญใชในงานบวชนาค โกนผม

ไฟหรอโกนจก และมบายศรในพธกรรมในการเซนสรวงบชาเทพเจาในศาสนาพราหมณ เชน บายศรตอ

บายศรเทพ บายศรพรหม บายศรของหลวงในราชส านก ไดแก บายศรในพระราชพธตางๆ

อนเกยวเนองกบพระราชพธตางๆ จดขนตามโบราณราชประเพณซงมกฏเกณฑทแนนอนระบไวอยาง

ชดเจน บายศรของหลวงในงานพระราชพธตางๆ ในปจจบนม ๓ ลกษณะ ไดแก (๑) บายศรตน

ท าเปนบายศรตองมแปนไมเปนโครงแบงเปนชน ๓ ชน ๕ ชน ๗ ชน และ ๙ ชน (๒) บายศรแกว

เงน ทอง เปนบายศรทท าดวยวสด ๓ ชนด คอ แกว เงน ทอง ใชในพระราชพธขนาดใหญ ในพระราชพธสมโภช

เวยนเทยนในพระทนง ภายในพระบรมมหาราชวง เชน พระราชพธสมโภชเครองราชกกธภณฑในพระราชพธ

ฉตรมงคล สมโภชพระราชพธเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากรพระแกวมรกต เปนตน

(๓) บายศรตองรองทองขาว สวนใหญใชในพระราชพธสมโภชเดอนและขนพระอ จะใชตงคกบบายศรแกว

เงน ทอง ส ารบใหญ

ปจจบนชางท าบายศรยงคงพบเหนทวไปในชมชนตางๆ ทวภมภาคของประเทศไทย สวนใหญเปน

ผสงอายในชมชน หากแตการประดษฐบายศรไดถกประยกตดดแปลงใหเขากบยคสมยสงคมปจจบนมากขน

เรยบเรยงโดย นายบญชย ทองเจรญบวงาม

๖๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

วรรณกรรมพนบาน

วรรณกรรมพนบาน หมายถง วรรณกรรมทถายทอดอยในวถชวตชาวบาน โดยครอบคลม

ทงวรรณกรรมทถายทอดโดยวธการบอกเลาและทเขยนเปนลายลกษณอกษร สามารถจ าแนกไดเปน

๗ ประเภท ดงน

๑. นทานพนบาน หมายถง เรองเลาทสบทอดตอๆ กนมา ประกอบดวยนทานเทวปกรณ ต านาน

นทานศาสนา นทานคต นทานมหศจรรย นทานชวตนทานประจ าถน นทานอธบายเหต นทานเรองสตว

นทานเรองผ มขตลกและเรองโม นทานเขาแบบของไทย

๒. ประวตศาสตรบอกเลา หมายถง เรองเลาเกยวกบประวต การตงถนฐาน การอพยพ

ความเปนมา และบคคลส าคญของชมชน

๓. บทสวดหรอบทกลาวในพธกรรม หมายถง ค าสวดทใชประกอบในพธกรรมตางๆ เชน บทท าขวญ

ค าบชา ค าสมา ค าเวนทาน บทสวดสรภญญ คาถา บทอานสงส บทประกอบการรกษาโรคพนบาน

ค าใหพร ค าอธษฐาน ฯลฯ

๔. บทรองพนบาน หมายถง ค ารองทถายทอดสบตอกนมาในโอกาสตางๆ เชน บทกลอมเดก

บทรองเลน บทเกยวพาราส บทจอย ค าเซง ฯลฯ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๖๓

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑. เปนเรองทรจกแพรหลายในระดบชาต ภมภาค หรอทองถน

๒. เปนเรองทสะทอนอตลกษณของภมภาคหรอทองถน

๓. เปนเรองทเปนแกนยดโยงและสรางเครอขายความสมพนธระหวางทองถนตาง ๆ

๔. เปนเรองทตองไดรบการคมครองอยางเรงดวนเสยงตอการสญหายหรอก าลงเผชญกบ

ภยคกคาม

๕. คณสมบตอน ๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสมตอการขนทะเบยน

๕. ส านวน ภาษต หมายถง ค าพดหรอค ากลาวทสบทอดกนมา มกมสมผสคลองจองกน

เชน โวหาร ค าคม ค าพงเพย ค าอปมาอปไมย ค าขวญ คตพจน ค าสบถสาบาน ค าสาปแชง ค าชม

ค าคะนอง ฯลฯ

๖. ปรศนาค าทาย หมายถง ค าหรอขอความทต งเปนค าถาม ค าตอบ ทสบทอดกนมา

เพอใหผตอบไดทายหรอตอบปญหา เชน ค าทาย ปญหาเชาวน ผะหม ฯลฯ

๗. ต ารา หมายถง องคความรทมการเขยนบนทกในเอกสารโบราณ เชน ต าราโหราศาสตร

ต าราดลกษณะคนและสตว ต ารายา ฯลฯ

๖๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

นทานยายกะตา

นทานเปนเรองเลาสบตอกนมา เพอความบนเทงและคตสอนใจ และสะทอนสภาพสงคมวถชวต

และความเชอของสงคมนน นทานยายกะตา เปนตวอยางนทานไทย ทมความเปนเอกลกษณและแสดงถง

ความเปนไทยในดานสงคมเกษตรกรรม การเนนความกตญญ และ การเคารพอาวโสไดเปนอยางด

นทาน ยายกะตา เปนนทานเขาแบบและเปนนทานลกโซ ดวยเหตทมการดาเนนเรองซาๆและยอนรอย

เรองเดม อาจจะเลาตอเนองไปอยางไมมทสนสดได มลกษณะเปนลกโซตอเนองกนไป

นทาน ยายกะตา เปนนทานเกา สบประวตเทาทหลกฐานไดในสมยรชกาลท ๓ เนองจากปรากฏเปน

ภาพวาดไวเชงบานหนาตางในพระอโบสถวดพระเชตพน

เนอเรองเรมตนวา

“ยายกะตาปลกถว ปลกงาใหหลานเฝา

หลานไมเฝา

กามากนถวกนงา เจดเมลด เจดทะนาน

ยายมายายดา ตามาตาต

หลานหนไปหานายพราน ขอใหชวยยงกา

นายพรานตอบวา ไมใชกงการของขา…

และในเมอ “นายพรานไมมายงกา กามากนถวกนงาของตากบยาย ยายมายายดา ตามาตาต” เรองกดาเนนตอวา

“หลานรองไหไปบอกหน ใหไปกดสายธนของนายพราน นายพรานไมมายงกา กามากนถวกนงาของตากบยาย

ยายมายายดา ตามาตาตหนบอกไมใชธระของขา” และเรองกจะดาเนนตอไปคอ หลานกจะไปบอกแมวใหมา

กนหน บอกหมาใหกนแมว บอกไมคอนใหตหวหมา บอกไฟใหไหมไม บอกนาใหดบไฟ บอกตลงใหพงทบนา

บอกชางใหเหยยบตลง บอกแมงหวใหตอมตาชาง เรองพลกผนเพราะ “แมงหวยอมไปตอมตาชาง” ชางจงยอมไป

เหยยบตลง ตลงจงยอมพงทบนา นาจงยอมใหดบไฟ..... จนทายทสดนายพรานยอมไปยงกาในตอนจบ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๖๕

นทาน ยายกะตา ไดรบความนยม และเลาสบตอกนมา โดยมหลกฐานปรากฏอยเปนรปเขยน

เชงหนาตางในพระอโบสถ วดพระเชตพน ซงเปนทจารกเรองตางๆ ทเปนคลงความรเกยวกบวฒนธรรมไทย

มากมาย

ปจจบน นทาน ยายกะตา ปรากฏในแบบเรยนหลกของไทย คอ ในหนงสอเรยนรายวชาพนฐาน

ภาษาไทย ชดภาษาไทยเพอชวต ชอหนงสอ “วรรณคดลานา” และเคยจดพมพเฉพาะเนอเรอง เปนหนงสอ

อานนอกเวลาของนกเรยนระดบประถมศกษา โดยเฉพาะหนงสอวรรณคดลานา ไดคดลอกภาพ

ทง ๑๒ ภาพ และขอความขางใตภาพเรยงลาดบตงแตตนจนจบ

นทาน ยายกะตา ใหความรเกยวกบสงคมไทย ดานเกษตรกรรมทมขาว ถว งา เปนอาหารหลก

แสดงดวยความรก หวงใย ของปยา ตายาย ซงเปนผสงอายทมตอหลาน และแสดงถงการอบรมสงสอน

ใหหลานเชอฟงคาสงของตายาย และสงสอนใหคนไทยเอาใจใสธระของผอน อยาดดาย เมอใครมาขอความ

ชวยเหลอทนท ไมควรคดวา ธระไมใช หรอไมใชธระของตน นนคอมความเอออาทร ชวยเหลอทกขของผอน

และเฉลยความสขเผอแผไปในสงคม อนเปนคณธรรมของสงคมไทยมายาวนาน

เรยบเรยงโดย อาจารยสมามาลย พงษไพบลย

๖๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

นทานปญญาสชาดก

ปญญาสชาดก หรอ ปณณาสชาดก เปนชาดกนอกนบาตหรอพาหรชาดกแตงขนโดยนานทานจาก

อรรถกถาชาดกและนทานพนบานมาดดแปลงใหเปนเรองราวของพระโพธสตวในชาตภพตางๆ ใหตนเรองมสถานท

พระพทธเจาตรสเลาชาดกและเหตทปรารภชาดก และตอนทายมประชมชาดก กลาวถงตวละครในเรองมาเกดเปนใคร

ในปจจบน ชาดกแตละเรองมงสงสอนหลกธรรมทางพทธศาสนาอาจมหลกธรรมสาคญหนงอยาง หรอหลายอยาง

อยในเรองเดยวกน แตในความเปนนทานพนบานจงยงคงสรางความสนกสนานเพลดเพลนใหแกผฟง

ตามชอ “ปญญาสชาดก” แปลวา ชาดก ๕๐ เรอง พระสงฆลานนาโบราณเรยก ชาดกนอกสงคายนา

ลานนาทวไปเรยกวา ปญญาสชาดก ลาวเรยกวา พระเจา ๕๐ ชาต พมาเรยกวา ชมเมปณณาสชาต หมายถงชาดก

๕๐ เรองของเชยงใหม ไทยกลางเรยก พระปญญาสชาดก หรอพระเจา ๕๐ ชาต ชาดกนอกนบาตในลานนา

มประมาณ ๒๒๐ เรอง ซงแสดงใหเหนถงความนยมของชาวลานนาทแตงชาดกนอกนบาต สาหรบปญญาสชาดก

เปนการรวมเอาชาดกนอกนบาต ๕๐ เรองมาเขาชดกน

การรวมชาดกเขาเปน ปญญาสชาดก นน แตละแหงมเรองชาดกไมเหมอนกน พชต อคนจ และคณะ

(๒๕๔๑) กลาววา “เมอนา “ปญญาสชาดก” ฉบบภาษาไทย ฉบบลาว ฉบบพมา และฉบบเชยงตง (ซงเปนแบบ

โวหารมอย ๒๖ เรอง) มาตรวจสอบดแลว พบวาแตละชดมไดมชาดกทตรงกนทงหมด เมอนาชาดกตางๆ ใน

“ปญญาสชาดก” ฉบบลาว พมา และเขมรมารวมกนแลว พบวามชาดกเรองตางๆ ทไมซากนนบไดถง ๑๐๔ เรอง

และเรองดงกลาวทงหมดสามารถพบไดในฐานะชาดกเดยวครบทกเรองในลานนา

เชอกนวา ปญญาสชาดก แตงขนประมาณ พ.ศ. ๒๐๐๐ – ๒๒๐๐ โดยพระสงฆเชยงใหม ปญญาสชาดก

ฉบบลานนา ตามทปรากฏในคมภรปฎกมาลาซงเปนคมภรบนทกรายชอคมภรพระไตรปฎกแบบลานนา

ม ๕๐ เรอง แบงเปน ๕ วรรค แตละวรรคมชาดก ๑๐ เรอง ดงน

อาทตตวรรค

๑. อาทตตราชชาดก ๒. ตลกชาดก ๓. สมมาชวชาดก ๔. อรนทมชาดก ๕. สมภมตตชาดก ๖. สมททโฆสชาดก ๗. จาคทานชาดก ๘. ธมมกชาดก ๙. สทธธรมหาเศรษฐชาดก ๑๐. สงขปตตชาดก

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๖๗

สทธนวรรค

๑. สทธนชาดก ๒. นรชวชาดก ๓. ทสปญหาชาดก ๔. สรปราชชาดก

๕. กมพลชาดก ๖. โคปาลชาดก ๗. สรจฑามณชาดก ๘. สรวปลกตตชาดก

๙. อฏฐปรขารชาดก ๑๐. สทธนชาดก

จนทวรรค

๑. จนทราชชาดก ๒. สาทตราชชาดก ๓. รตนปโชตชาดก ๔. เทวสสหงสชาดก

๕. วรยบณฑตชาดก ๖. วปลชาดก ๗. มหาปทมชาดก ๘. มหาสรเสนชาดก

๙. พรหมโฆสชาดก ๑๐. เสตมสกชาดก

อรยฉตตวรรค

๑. อรยฉตตชาดก ๒. สพทธชาดก ๓. พทธรชาดก ๔. ปทปชาดก

๕. ปทปชาดก ๖. เวลามชาดก ๗. วฏฏงคลชาดก ๘. สรสาชาดก

๙. โสนนทชาดก ๑๐. สวณณชาดก

พรหมกมารวรรค

๑. พรหมกมารชาดก ๒. สจกขตชาดก ๓. อกขรลกขตตชาดก ๔. วฑฒนกมารชาดก

๕. อกตญญชาดก ๖. ทกกมมกมารชาดก ๗. สคคานงววาทงชาดก ๘. สทธสารจกกวตตชาดก

๙. สลชาดก ๑๐. มหาสทสสนชาดก

ปญญาสชาดก มความแพรหลายทงในลานนา ไทย พมา ลาว เขมร และชนชาตไทในประเทศจน

แตเดม ปญญาสชาดก แตงเปนภาษาบาล แลวแปลเปนภาษาลานนา กอนจะเปนภาษาตางๆ ชาดกเหลาน

ใชเทศนาสงสอนพทธธรรม และมอทธพลตอชวตคนไทยเปนอยางมาก ดงจะพบวา มชาดกทจดเปน

ปญญาสชาดกอยเปนจานวนมาก และบางเรองกมหลายสานวน รวมทงมการคดลอกตอๆ กนมา นอกจาก

เปนเรองเลาสานวนเทศนแลวยงเปนตนเคาใหงานจตรกรรม วรรณกรรม นาฏกรรม และประตมากรรมอก

เปนจานวนมาก โดยเฉพาะวรรณคดไทยและวรรณกรรมทองถนจานวนไมนอยทมทมาจากนทานใน

ปญญาสชาดกน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยทรงศกด ปรางควฒนากล

๖๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

นทานกองขาวนอยฆาแม

นทานเรอง “กองขาวนอย” หรอบางทเรยกวา “กองขาวนอยฆาแม” เปนนทานอธบายเหต

การสรางศาสนสถาน คอ พระธาตกองขาวนอย ซงเปนศลปะแบบขอม ตงอยกลางทงนาบานตาดทอง

ตาบลตาดทอง อาเภอเมอง จงหวดยโสธร ทงนคาวา “กองขาว” หรอ กลองขาว เปนเครองจกสานทใชเปน

ภาชนะบรรจขาวเหนยวนงของชาวอสานและลานนา

นทานเรอง กองขาวนอยฆาแม มทงประเภทมขปาฐะและลายลกษณ (ใบลานและหนงสอ)

เปนนทานพนบานทรบรกนโดยทวไปในสงคมไทย แมเชอวาจะมทมาจากนทานพนบานของอสาน แตใน

ปจจบนนทานเรองนไดแพรหลายและรบรกนอยางกวางขวางในสงคมไทย ทงภาคเหนอ ภาคกลาง และภาคใต

นทานเรอง กองขาวนอยฆาแม มเนอเรองกลาววาครงหนงนานมาแลว มแมลกยากจนคหนง

ตงบานเรอนอยทชายทง มอาชพทานาลกชายเจรญวยแลวไดชวยแมทานาและประกอบสมมาชพตางๆ

เลยงดมารดาซงชราภาพมากแลว ลกชายเปนคนขยนขนแขงในการงานพยายามทจะกอบกฐานะของ

ครอบครว ในฤดทานาลกชายกออกไปไถนาตงแตเชาตามปกตทกวน สวนแมเฒากเตรยมขาวปลาอาหาร

ไปสงลกททองนาทกวน อยมาวนหนงลกชายกออกไปไถนาตามปกต สวนแมเฒาตนสายจงเตรยมขาวปลา

อาหารชากวาทกวน ลกชายไถนาอยในนารสกหวขาว แมกยงไมมาสงขาวเหมอนทกวน ลกชายกได

แตคอยดวยความหว กยงไมเหนแมมาสกท ครนเมอแมเฒามาถงพรอมกบกลองขาวทเคยใสอาหารมา

ดวยความหวลกชายจงมองเหนกลองขาวเลกนดเดยว คงไมพอกน จงเกดโทสะทคดวาแมนาขาวมา

เพยงนดเดยวจะทาใหตนไมพอกน แมชางไมเหนใจทตนพยายามทางานเพอกอบกฐานะของครอบครว

ทงความหวและความโกรธจนลมตว จงไดหยบไมทอนหนงมาตแม แลวจงกนขาวจนอมแตขาวก

ไมหมดกลอง จงหวนคดไดวาตนหวจนตาลาย ไดกระทารายแมไปจงรบมาอมแมขน แตปรากฏวา

แมไดสนใจไปแลวเกดความรสกเสยใจทตนไดทารายแมจนถงขนมาตฆาต และไดมามอบตวสารภาพผดตอ

เจาเมอง และขอบวชเพอไถบาป เจาเมองกอนญาต เมอบวชกไดปฏบตเครงครดในวนย จนชาวบาน

ตลอดจนเจาเมองเลอมใสมาก จงถวายไมกวาดลานวดทาดวยดามทองคา ภายหลงจงเรยกชอหมบานนน

วา “บานตาดทอง” พระภกษรปนไดเจรญภาวนาเปนทเลอมใสของคนทวไปทงประชาชนทอยหมบานอนๆ

ทานไดตงจตทจะสรางพระธาตเจดยเพอไถบาปแกแมของตน ประชาชนทราบขาวเรองน ตางกมาชวยกน

สรางพระธาตเจดยสงชวลาตาลจนสาเรจ แลวเรยกวา “พระธาตกองขาวนอย” สบมาจนทกวนน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๖๙

นอกเหนอจากสานวนขางตนแลว ยงพบวามเรองเลาประวตความเปนมาของการสรางพระธาต

กองขาวนอยอกสานวนหนงทแตกตางออกไป คอ มเรองเลาวามผคนในลมแมนามลสวนหนง ปจจบนอยใน

เขตอาเภอรตนบรไดทราบขาววามการบรณะพระธาตพนมทจงหวดนครพนม จงไดพรอมกนรวบรวมวตถ

มงคลสงของมคา เพอหมายจะนาไปบรรจไวในองคพระธาตพนม ไดเดนทางมาพกอยขางๆ บานตาดทอง

(บานตาดทอง อาเภอเมอง จงหวดยโสธรในปจจบน) ในขณะนนชาวบานสะเดาตาดทองทไปชวยบรณะ

พระธาตพนมไดเดนทางกลบมาถงบานพอด และไดแจงใหพวกทมาพกทราบวา การบรณะพระธาตพนม

ไดเสรจสนลงแลวผคนเหลานนจงพรอมใจกนสรางพระธาตเจดยครอบวตถอนมคาทนามานนไวประกอบ

กบชาวบานสะเดาตาดทองกไดนาถาดทองทใชเปนพานอญเชญวตถมงคลไป

บรรจไวในองคพระธาตพนมมารองรบวตถมงคลทญาตพนองจากลมแมนามล

นามา แลวชวยกนกอสรางพระธาตเจดยบรรจไว

ปจจบนนทานเรอง กองขาวนอยฆาแม เปนทรจกกนอยางแพรหลาย

ดงปรากฏในหลายรปแบบ ไมวาจะเปนรปแบบของหมอลาเรองอสาน ลเกของ

ภาคกลาง ละครซอภาคเหนอ หนงตะลง เพลงลกทง เพลงแหล เทศนแหล

แบบอสาน บทสวดสรภญญะ ลาซง ภาพยนตร ภาพจตรกรรม วซดการแสดง

และการตนแอนนเมชน ซงลวนมการนาเอาโครงเรองนทานกองขาวนอยฆาแม

มาสรางสรรคดดแปลงเปนขอมลทางวฒนธรรมของไทยมาจนถงทกวนน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยปฐม หงษสวรรณ

พระธาตกองขาวนอย

ภาพการตนนทานเรองกองขาวนอยฆาแม

๗๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ต านานเจาแมลมกอเหนยว

ตานานเจาแมลมกอเหนยว จงหวดปตตาน เปนเรองราวของสตรชาวจนสมยราชวงศเหมง ซงเดนทาง

ตดตามพชายจากเมองจนมาทปตตาน ประมาณสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราชครองกรงศรอยธยา หรอรายอฮเยา

ครองปตตาน ดวยความเปนสตรกลาหาญ ใจเดด วาจาสทธ และยอมพลชพตามคามนสญญาเมอทาหนาทไมสาเรจ

ดวยเหตนชาวไทย ชาวจน และชาวมสลมเชอสายจนพากนยกยอง ศรทธา นบถอเปนเจาแมลมกอเหนยว ทศกดสทธ

เรองยอ : ลมกอเหนยว หรอ กอเหนยว แซลม เดนทางจากเมองจน โดยคมเรอสาเภามา ๙ ลา เพอตดตาม

พชายชอลมเตาเคยน (หรอลมโตะเคยม) ซงเดนทางมาคาขายทปตตาน และหายไปจากบานมานานหลายป

บดามารดาและญาตพนองพากนเปนหวง นองสาวจงอาสาตดตามพชาย และตงสจจะวาจาไววาหากทาการ

ไมสาเรจ นางจะขอยอมตาย ในทสดลมกอเหนยวเดนทางถงปตตาน และพบพชาย ขณะนนเปนนายชางกาลง

สรางมสยดทบรเวณบานกรอเซะ และกาลงหลอปนใหญเพอถวายรายอฮเยา สตรเจาเมองปตตาน ลมกอเหนยว

พยายามออนวอนพชายกลบสเมองจน แตลมเตาเคยนปฏเสธบอกวาตนเปนมสลมและมครอบครวแลว นองสาว

จงผดหวงและเสยใจอยางยง จงตดสนใจผกคอตายทตนมะมวงหมพานตใกลมสยดนนเอง

สวนตนมะมวงหมพานตตนนน มผน ามาแกะสลกเปนรปเจาแม ปจจบนประดษฐานอยท

ศาลเจาแมลมกอเหนยว นอกจากนตานานยงเลาถงสาเภา ๙ ลาทนาลมกอเหนยว และบรวารมาสปตตาน

ปรากฏวาตอมาสาเภา ๙ ลา กลายเปนสน ๙ ตน เรยกตามภาษามลายวา “รสะมแล” (ร = ตนสน, สะมแล = ๙)

ดวยความเปนผมใจเดด กลาหาญ มวาจาสตย และวาจาสทธ ทาใหชาวปตตาน และชาวจงหวดใกลไกล ทงไทย-จน

และมสลมเชอสายจนพากนยกยองและศรทธาลมกอเหนยวเปนเจาแมศกดสทธมาจนทกวนน วถชวตชาวไทยจน และ

มสลมเชอสายจน รวมทงชาวจนในมาเลเซยและสงคโปร ยงนบถอและศรทธาเจาแมลมกอเหนยว ทศาลเจาแมใน

ตลาดปตตาน ทกวนนจงมผคนทงใกลไกลไปนมสการ และบนบานขอความชวยเหลอ เชนขอใหหายจาก

เจบไขไดปวย หรอขอใหของหายไดกลบคน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๗๑

สวนตนมะมวงหมพานตตนนน มผนามาแกะสลกเปนรปเจาแม ปจจบนประดษฐานอยท

ศาลเจาแมลมกอเหนยว นอกจากนตานานยงเลาถงสาเภา ๙ ลาทนาลมกอเหนยว และบรวารมาสปตตาน

ปรากฏวาตอมาสาเภา ๙ ลา กลายเปนสน ๙ ตน เรยกตามภาษามลายวา “รสะมแล” (ร = ตนสน,

สะมแล = ๙) ดวยความเปนผมใจเดด กลาหาญ มวาจาสตย และวาจาสทธ ทาใหชาวปตตาน

และชาวจงหวดใกลไกล ทงไทย-จน และมสลมเชอสายจนพากนยกยองและศรทธาลมกอเหนยวเปน

เจาแมศกดสทธมาจนทกวนน วถชวตชาวไทยจน และมสลมเชอสายจน รวมทงชาวจนในมาเลเซยและ

สงคโปร ยงนบถอและศรทธาเจาแมลมกอเหนยว ทศาลเจาแมในตลาดปตตาน ทกวนนจงมผคนทงใกลไกล

ไปนมสการ และบนบานขอความชวยเหลอ เชนขอใหหายจากเจบไขไดปวย หรอขอใหของหายไดกลบคน

ต านานเจาแมลมกอเหนยว เปนเรองเลาประเภทมขปาฐะ ตอมามผนามาเขยนและตพมพเปนรปเลม

เผยแพรทงภาษาไทย และภาษาจนมภาพประกอบสวยงาม นอกจากนมการศกษาเปรยบเทยบตานานเจาแมลมกอเหนยว

กบประวตศาสตรปตตาน รวมทงการคนควาทางศลปะและโบราณคดยคชาวจนรนแรกๆ ทเดนทางมาถงปตตาน

ปจจบนชาวปตตานจดงานสมโภชทกปในวนเพญเดอนสาม เพอระลกถงความดของเจาแมลมกอเหนยว

ทขาดเสยมไดคอขบวนแหรปสลกเจาแม ตามดวยขบวนตางๆ เชนขบวนแหธง แหปาย แหกระเชาดอกไม

และเชดสงโต ประโคมดวยกลองและมาลอ กลางคนมมหรสพตางๆ เชน งวและโนรา ชาวบานบอกวาเจาแม

โปรดการแสดงทงสองน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยประพนธ เรองณรงค

๗๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ต านานเจาแมเขาสามมก

ตานานเจาแมเขาสามมก เปนตานานประจาถนเกยวกบพนทบรเวณ

เนนเขาขนาดเลกท ต าบลอางศลากบพนทบร เวณหาดบางแสน

ตาบลแสนสขอาเภอเมอง จงหวดชลบร นโดยทวไปในทองถนมกเรยกวา ตานาน

เจาแมเขาสมมก เจาแมสาวมก เจาแมเขาสามมก หรอ ตานานเจาพอแสน

เจาพอบางแสนแตโดยทวไปมกเรยกวา ตานานเจาแมเขาสามมก

เรองยอ ครงหนงทบานอางหน (ต.อางศลา อ.เมอง จ.ชลบร) เปนทอาศยของครอบครวยายกบหลานคหนง

หลานสาวมชอวา “มก” หรอ “สาวมก” มกเปนเดกกาพรา เดมอยทบานบางปลาสรอย (ตวเมองจงหวดชลบรใน

ปจจบน) เมอพอแมตาย ยายจงนามกมาเลยงจนโตเปนสาว มกมกมานงเลนทเชงเขาเตยๆ ทอางศลาเปนประจา

วนหนงพบวาวตวหนงขาดลอยมาตกอย ภายหลงเจาของวาว คอ นายแสน ลกชายของกานนประจาตาบลน วงตาม

วาวมาจงทาใหมาพบกบมกทงสองจงไดพบกนและแสนไดมอบวาวตวนนใหแกมกเปนสงแทนตว ภายหลงทงสอง

ไดนดพบกนอกหลายครงจนเกดเปนความรก กระทงทงสองไดใหสตยสาบานทหนาเชงเขานวาจะรกกนชวนรนดร

หากผดคาสาบานจะกระโดดหนาผาแหงนตายตามกน

ตอมาเมอพอของแสนทราบเรองจงไมพอใจมาก กดกนไมใหทงสองพบกน และไดตกลงใหแสนแตงงานกบ

ลกสาวคนทาโปะทไดสขอไว ภายหลงเมอมกทราบเรองและเหนวาเปนเรองจรง จงวงไปทหนาผาเพอกระโดดหนาผา

ตายตามคาสตยสาบาน เมอแสนเหนดงนนจงวงตามไปและกระโดดหนาผาตายตามคาสตยสาบานเชนกน สวนกานน

ภายหลงรสกสานกผดจงนาเครองถวยชามตาง ๆมาไวในถาบรเวณเชงเขา เพอเปนทระลกถงความรก

ตอมาชาวบานจงเรยกภเขาทมกกระโดดหนาผาตายวา “เขาสาวมก”เพอระลกถงมก ผมนคงตอความรก

ภายหลงจงเพยนเปน “สามมก” ในทสด และบรเวณถานนเชอวาเปนถาลบแลมเครองถวยชามตางๆ ทกานนบดา

ของแสนนามาไว เมอชาวบานมงานบญสามารถหยบยมไปใชได ซงภายหลงถานไดปดปากถาไปแลวเมอคราวกอสราง

ถนนสมยรฐบาล จอมพล ป. พบลสงคราม สวนหาดทพบศพหญงชายทงสองหลงจากกระโดดหนาผาตายนน ชาวบาน

เรยกกนวา “หาดบางแสน” เพอระลกถงนายแสน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๗๓

ตานานเจาแมเขาสามมก เปนตานานทแพรหลายอยทงในจงหวดชลบร และบรเวณชมชนชายฝง

ทะเลตะวนออกของไทย เชอกนวาเปนสงศกดสทธสาคญของชาวประมงและผเดนทางทางทะเลในภาค

ตะวนออกมานบแตสมยตนกรงรตนโกสนทร ดงปรากฏหลกฐานในนราศเมองแกลงทแตงเมอราว พ.ศ.

๒๓๔๙ ของสนทรภ ทกลาวถงเจาแมเขาสามมกไวดวยและเมอถงเทศกาลสาคญตางๆ อาท ตรษจน สารท

จน ชาวบานทนบถอกจะนาเครองเซนไหวและวาว มาเปนเครองบชากราบไหวทศาลเจาแมเขาสามมกดวย

นอกจากนกอนทชาวประมงจะออกเดนเรอชาวบานจะนาประทดมาจดบชาเพอขอใหชวยในการทามาหากน

และแคลวคลาดจากลมพาย

ปจจบน ตานานเจาแมเขาสามมก ดารงอยอยางเขมแขง เนองจากมศาลสาหรบเปนท

สกการะบชา ศาลเจาแมเขาสามมกนน ปจจบนแบงออกเปน ๒ ศาลคอ ศาลเจาแมเขาสามมก (ไทย) และ

ศาลเจาแมเขาสามมก (จน) ทงนศาลไทยเปนศาลเกาแกทใชตานานประจาถนทเลาเรองความรกของสาว

มกกบนายแสนในการเผยแพรประวตเจาแมเขาสามมก สวนศาลจนเปนศาลเกาแกของชมชนคนจนทใช

เรอง “เจาแมทบทม” ในการเผยแพรประวตเจาแมเขาสามมก เนองจากชาวจนทอางศลาไดอญเชญ

กระถางธปไฮตงมาตดเรอมาจากเมองจน เมอมาต งรกรากใหมทชลบร จงไดต งศาลไฮตงมา

ขางศาลเจาแมเขาสามมกเดม และใชชอศาลวา ศาลเจาแมเขาสามมก(จน) มาจนถงทกวนน

เรยบเรยงโดย อาจารยอภลกษณ เกษมผลกล

๗๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ต านานกบกนเดอน

ตานาน กบกนเดอน เปนเรองเลาพนบานทแสดงความเชอของชาวบานในการอธบายเหต

เกยวกบการเกดสรยคราสและจนทรคราสซงเปนปรากฏการณทางธรรมชาตซงผคนในอดตเชอวาเกดขน

เพราะอทธปาฏหารยและสงเหนอธรรมชาตทมพลงอานาจศกดสทธ

จากการสารวจและเกบรวบรวมขอมลเกยวกบตานาน กบกนเดอนในวถชวตวฒนธรรมของ

คนไทย-ไททงในประเทศไทยและนอกประเทศไทย พบวาการเรยกชอเหตการณสรยคราสและจนทรคราส

มลกษณะเหมอนคลายและแตกตางกน กลาวคอ บางถนจะเรยกสรยคราสวา ตะวนจบ, ราหสนตาเวน,

แงงกนตาเวน, หมกนตะวน, ราหอมพระอาทตย หรอ กบกนตะวน สวนจนทรคราสจะเรยกวา จะคาดตอเดอน,

เดอนจบ, ราหอมจนทร, ราหสนจนทร หรอ กบกนเดอน เปนตน อยางไรกตาม คาเรยกเหตการณ

สรยคราสและจนทรคราสทนยมและรจกกนแพรหลายในกลมชาตพนธไทกลมตางๆ โดยเฉพาะคนไทย

ทอาศยอยนอกประเทศไทย รวมทงคนไทยวนลานนา และไทยอสาน สวนมากจะเรยกเหตการณนวา

“กบกนเดอนและกบกนตะวน” ทงๆ ทบางสานวนอาจไมมตวละครทเปนกบปรากฏอยในเนอหาเลยกตาม

สวนคนไทยภาคกลางและภาคใตนนไมพบการเรยกชอเหตการณสรยคราสและจนทรคราสวา

“กบกนเดอน” แตจะเรยกเหตการณนวา “ราหอมจนทร” มากกวา

เนอหาตานาน กบกนเดอน ของชาวไทดาเลาวา แตกอนคนกบสตวสามารถตดตอสอสารกนได

บานเมองเกดความแหงแลง ฝนฟาไมตก ผคนจงคนหาตวกบตวเขยดมาทาพธบชาสงศกดสทธ

แถนอยเมองฟาจงไดสงฝนใหตกลงมา ทาใหนาทวมโลก สตวตางๆ ตายจนหมด ภายหลงแถนจงไดสง

ตะวน ๑๒ ดวง และเดอน ๑๒ ดวง ลงมายงเมองมนษย ทาใหนาแหงจนแลง เวลานนยงมคนกบกบ

เหลออย แตกอนฟากบดนอยใกลกนมาก คนจงบอกใหกบปนขนไปกนเดอนกนตะวนเพอใหหายรอน

และจะทาใหมกลางวนกลางคน เมอกบขนไปกนเดอนกนตะวนกเกดความอรอย จงไดกนไปจนเหลอดวง

สดทาย ผคนกลววากบจะกนเดอนกนตะวนไปจนหมดซงจะทาใหมนษยนนเกดความเดอนรอนยงนก

จงไดตเกราะเคาะไม จดประทด บางกสงเสยงโหรอง เพอเรยกตวกบลงมา เมอกบลงมาแลวกไดถามมนษย

วาเรยกตนลงมาทาไม มนษยจงบอกตวกบวาไมใหกนเดอนกนตะวน แตกบกไมเชอฟง จงไดปนไตฟาขนไป

กนเดอนกนตะวนอยเนองๆ จงเปนเหตทาใหเกดปรากฏการณธรรมชาตดงกลาวมาจนถงทกวนน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๗๕

ตานาน กบกนเดอน พบในกลมไทยอสานและไทยยวนลานนา รวมทงกลมคนลาวในประเทศลาว

และไทดาไทขาวในเวยดนามดวย ทงนเรอง กบกนเดอนกบกนตะวน เปนเรองราวทสรางสรรคขนมาจาก

คตความเชอทมมาแตเดมของกลมคนไท ซงยงคงมกลนอายของการนบถอธรรมชาตและการนบถอ

ผปะปนรวมอยดวย ดงจะเหนไดจากรปสตวสญลกษณททาใหเกดเหตการณสรยคราสและจนทรคราส

คอ “กบ” ทเปนตวละครททาใหเกดปรากฏการณนขนมา

สวนตานาน ราหอมจนทร เปนเรองราวทไดรบอทธพลทางความเชอมาจากคตทางศาสนา

ทมาจากประเทศอนเดย นนคอ ศาสนาพราหมณ-ฮนด ดงจะเหนไดจากคตทเชอวา “พระราห” เปนผทาให

เกดสรยคราสและจนทรคราสขน ดงมปรากฏใหเหนในเทวตานานของอนเดยเรอง นารายณสบปาง ทงหมดน

สะทอนใหเหนความสมพนธระหวางตานานกบศาสนาของกลมคนไทย-ไทไดอยางนาสนใจ

เนอหาของตานานสรยคราสและจนทรคราสของคนไทยในประเทศไทยและคนไทนอกประเทศไทย

ทอธบายเหตอนเปนทมาของปรากฏการณธรรมชาตดงกลาวสามารถจาแนกไดเปน ๔ กลม คอ

กลมเรองกบกนเดอนกนตะวน พบในกลมไทยอสาน ไทยยวนลานนา ลาว และไทดาไทขาวในเวยดนาม

กลมเรองทอธบายวาพนองทชอสรยะ จนทรและราหทะเลาะกนเพราะแยงกนเอาขาวสวยไปใสบาตรพระ

ทมาบณฑบาต จงอาฆาตแคนและไป “บงกน” อนทาใหเกดปรากฏการณ “คราส” พบในกลมคนไทพาเก

ไทใตคง ไทใหญ ไทเขน ไทลอ และไทยวนลานนา, กลมเรองทอธบายวาพนองไปเยยมเยอนกน พบในกลม

คนไทยอสาน และลาว, และสดทาย กลมเรองราหอมจนทร พบมากในกลมคนไทยภาคกลางและ

ไทยภาคใตของประเทศไทย กลมเรองตานานสรยคราสและจนทรคราสทง ๔ แบบนสะทอนคตความเชอ

ทางศาสนาของชนชาตไท กลาวคอ กลมเรองกบกนเดอนกนตะวน เปนความเชอดงเดมทมมาแตเดม

ของคนไทกอนการรบนบถอพทธศาสนา

สวนกลมเรองพนองทะเลาะกนและกลมเรอง

พนองไปเยยมเยอนกน เปนเรองท ไดรบ

อทธพลทางพทธศาสนา กลมเรองสดทาย

คอ ราหอมจนทร เปนกลม เร องท ไดรบ

อทธพลทางความคดความเชอมาจากศาสนา

พราหมณ-ฮนด

๗๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

อนง กลมเรองแบบตางๆ ขางตนของตานานสรยคราสและจนทรคราสยงสามารถบงบอก

ความสมพนธทางวฒนธรรมของกลมชนชาตไททงทอยในประเทศไทยและนอกประเทศไทยได กลาวคอ

คนไทดงเดมทกระจายกนอยทางตอนเหนอของภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต รวมทงคนไทยอสานและ

คนไทยลานนา ลวนมความเชอดงเดมเกยวกบการเกดสรยคราสและจนทรคราสวาเกดจาก “กบกนเดอน/

กบกนตะวน” แสดงใหเหนวากลมคนไทยอสานและกลมคนไทยลานนา มความสมพนธใกลชดกบคนไท

ทอาศยอยนอกประเทศไทยมากกวาคนไทยภาคกลางและภาคใต

ในแงความเชอและพธกรรมเกยวกบสรยคราสและจนทรคราสนน พบวาในบรบทของสงคม

วฒนธรรมของคนไทย-ไทหลายกลม ยงหลงเหลอพฤตกรรมทแฝงนยสาคญบางอยางเกยวกบการเกด

สรยคราสและจนทรคราส ไมวาจะเปนการกระทา พธกรรม ศลปกรรม ตวอยางเชน การตกลอง

การตเกราะเคาะไม พธสงราห หรองานศลปะตามศาสนสถานตางๆ ซงยงคงมสญลกษณรปกบและรปราห

ปะปนอยดวย อนสะทอนใหเหนการผสมผสานความคดความเชอระหวางความเชอดงเดมกบพทธศาสนา

ไดอยางนาสนใจ

คตการเรยกสรยคราสและจนทรคราสวา “กบกนเดอน/กบกนตะวน” ซงในตานานกลาววา

กบเปนผมากลนกนพระอาทตยและพระจนทรไปจนทาใหเกดอปราคานน นบวาเปนระบบความเชอดงเดม

ของคนไททมระบบคดเกยวกบอานาจเหนอธรรมชาตผานสญลกษณรปกบศกดสทธเปนหลกสาคญ

ดงจะเหนไดจากการนบถอบชารปกบวาเปนสงศกดสทธบาง เปนบรรพบรษของมนษยบาง เปนตวแทนของ

ความอดมสมบรณบาง รวมทงยงเปนสตวทใชในเชงพธกรรมดวย ดงจะเหนไดจากในประเพณบญบงไฟของ

ชาวไทยอสานกจะมการเทศนพญาคนคากซงมสตวสญลกษณทมความคลายคลงกบตวกบทโยงใยกบ

เรองความอดมสมบรณแหงนาฟานาฝน หรอภาพเขยนสโบราณตามผนงถาหลายแหงในไทย กจะมรปกลม

คนยนเตนในพธกรรม ทาทาทางกางแขนกางขาคลายกบ รวมทงหนากลองมโหระทกทมรปกบนนในบางถน

บางทกจะเรยกวา “กลองกบ” ดวยเชนกน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยปฐม หงษสวรรณ

รปกลองมโหระทก หรอเรยกอกอยางหนงวา “กลองกบ”

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๗๗

บทเวนทาน

บทเวนทาน เปนคากลาวรายงานในการถวายทานสงของหรอศาสนสถานใหแกพระพทธศาสนา

อยางละเอยดใหผมารวมงานไดทราบใชประกอบในพธกรรมถวายทานของลานนาทสาคญๆ บทเวนทาน

จงเปนวรรณกรรมทมลกษณะเฉพาะของลานนา

เนองจาก บทเวนทาน เปนวรรณกรรมทมหลายสานวน บางครงในพนทตาบลเดยวกนอาจม

สานวนทแตกตางกนมากกวาสบสานวน ดงนนหากมองในภาพรวมของลานนาทงหมด อาจมไมตากวารอย

สานวน หรอหากสารวจกนอยางจรงจงแลวอาจมมากกวาพนสานวนกเปนไปได ดงนนผแตงบทเวนทาน

จงมหลากหลายมาก แตละสานวนกจะมผแตงแตกตางกนไป สวนใหญจะเปน “ปจารย” (คอ อาจารย

ผประกอบพธ) และตองมประสบการณ ตลอดจนมความชานาญดานการกลาวคาเวนทานมากพอสมควร

จงจะแตงบทเวนทานได นอกจากปจารยแลวพระสงฆหรอฆราวาสทมความรความสามารถดานการกลาว

คาเวนทานกสามารถแตงบทเวนทานได

การบนทกหรอคดลอก บทเวนทาน พบอย ๓ รปแบบ คอ บนสมดกระดาษสา(เรยกวา “พบสา”)

สมดบนทก และในรปของสงพมพ ลกษณะการแตงจะเรมตนดวยรอยแกวภาษาบาล กลาวนมสการ

พระรตนตรย ตามดวยคาประพนธภาษาทองถนลานนาประเภทราย แลวปดทายดวยการกลาวถวายทาน

เปนรอยแกวภาษาบาล

เนอหาของ บทเวนทาน จะเรมดวยการกลาวนมสการพระรตนตรย หรอทคนลานนาเรยกวา

“ยอคณพระรตนตรย” จากนนกลาวถง โอกาสในการถวายทาน รายละเอยดเกยวกบสงของถวายทาน

“เจาศรทธา” คอผถวายทาน ระบถงความตงใจวาตองการถวายทานใหแกพระรตนตรย พรอมทงอาราธนา

ใหพระรตนตรยมารบเอาสงของถวายทาน อทศสวนบญสวนกศล คาปรารถนา และจบลงดวยคากลาว

ถวายเปนภาษาบาล เนอหาในแตละสวนอาจมการสลบตาแหนงกอนหลงกนบาง หรอบางสานวนอาจขาด

เนอหาบางสวนไปกได ดงตวอยางบทเวนทานในงานบวช ตอไปน

๗๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ตวอยางบทเวนทาน

(ยอคณพระรตนตรย)

กต ปญญ อปสมปทากมม อปถมภทาน อนโมทน

สาธ โอกาส ขาแดพระแกวสามประการ

บดนองคทานไดปรนพพานไปแลว ยงเหลอแตสารปแกวและคาสอน

(เจาศรทธา)

บดนศรทธาผขาทงหลาย อนมาสนนบาตในอาวาสมณฑล

หมายม…………….เปนปฐมมลศรทธาเคลา พรอมดวยลกเตาเผาพนธวงศา ญาตกาพนอง

(โอกาสในการถวายทาน)

ไดมพรอมผาหนาบญ แผผายไปรอด พมพบตรสอดซองงาม

จดทาตามรอยรต ตามเสนขดประเพณเดม

เพอสงเสรมการเปกบวช สรางผนวชเปนช

ฤกษยามดผองแผว ไดลกแกวเลศเชยงคราญ

(สงของถวายทาน)

กหากสมดงคาปรารถนาแหงผขา จงพากนนอมหนาถวายเครองทาน

สพพะบรวารอนลาเลศ อนเกดดวยศรทธา

(ระบถงความตงใจวาตองการถวายทานใหแกพระรตนตรย)

ขอถวายแกพระรตนาสามองคบเศรา พระแกวเจาสามองค

พระพทธพระธรรมพระสงฆ ทงพระภกของคเปกใหม

(คาปรารถนา)

ขอหอผขาทงหลายไดเสพสรางเสวยผล ยงอานสงสเหมอนดงอรยสปปรสเจาทงหลาย อนเกดแลว

เปนมาอยาไดคลาไดคลาด นน จงจกมเทยงแทดหล …………………..

(อทศสวนบญสวนกศล)

……………………….. บญญราศศรทธาผขาทงหลายกระทาไดแลว

ขอแผผายนาบญไปรอด พระอนทรพระพรหม พระยายมราช

ครฑนาคนาไอศวร ทาวจตโลกทงส

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๗๙

(กลาวถวายทานเปนภาษาบาล)

ทนผขาขอเวนวางตามมคธภาษาบาล แทนในนามแหงพอแมพนอง ศรทธาทงหลายวา อมาน มย ภนเต

……………..…….. อมหาก ฑฆรตต หตาย สขาย ยาว นพพานาย สงวตตนต โน

บทเวนทาน เปนวรรณกรรมทคนลานนาในยคปจจบนยงใชอยและใชกนอยางแพรหลาย

ในทกพนท ลกษณะภาษาเขาใจงาย ไมซบซอน ไมมสานวนทเปนแบบฉบบตายตว แตละสานวนจงมความ

หลากหลายและมเสนหแตกตางกนไป เชน บางสานวนมการสอดแทรกเรองราวในทองถนลงไป บางสานวน

แตงดวยภาษาทฟงแลวไพเราะรนห บางสานวนมเนอหาสะเทอนใจ บางสานวนแตงเพอเออประโยชน

ใหผกลาวไดแสดงความสามารถในการใชเสยงอยางเตมท เปนตน

คณคาและความสาคญของ บทเวนทาน ทมตอคนและสงคมลานนาเปนการกลาวรายงาน

เกยวกบรายละเอยดในการถวายทานครงนนๆใหผมารวมงานไดทราบ แสดงใหเหนวาการทาบญถวายทาน

เสรจสนสมบรณแบบแลว กลาวคอ คนลานนาจะเชอวาในการทาบญถวายทานครงใด หากยงไมไดม

การกลาวคาเวนทาน ถอวายงไมเสรจสนขนตอน (ภาษาทองถนเรยกวา “ไมแลวใจ” หมายถง ยงเกด

ความรสกคางคาใจอย ) อกทงยงแสดงถงความศกดสทธของพธกรรม เพราะคนลานนาเชอวา

เมอมการกลาวบทเวนทานกจะทาใหพธกรรมนนดศกดสทธมากกวาการยกเครองไทยทานไปประเคน

แตเพยงอยางเดยว นอกจากนนยงเชอวาการกลาวเวนทานเปรยบเสมอนสอทจะเชอมโยงใหอานสงส

อนเกดจากการถวายทานในครงนนสงตอไปถงผทอยอกภพภมหนงซงอาจจะเปนเทพ เทวดา หรอ

ดวงวญญาณผทลวงลบไปแลว ใหไดรบอานสงสเหลานนดวย และยงเปนชองทางในการสอดแทรกความร

ใหแกผฟง โดยเรองทจะนามาสอดแทรกลงไปนนขนอยกบผแตงแตละสานวนจะเหนวามความเหมาะสม

ซงอาจมทงการอธบายถงมลเหตในการประกอบพธกรรม การใหความรและเสรมสรางปญญาแกผฟง

การปลกฝงทศนคตและแบบแผนในการปฏบตตนเนองในพธกรรมตางๆ เปนตน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยทรงศกด ปรางควฒนากล

๘๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ผญาอสาน

“ผญา” เปนภมปญญาประเภทหนงทปรากฏในทองถนภาคตะวนออกเฉยงเหนอ หรอภาคอสาน

หมายถง คาคม คาพด หรอถอยคาของนกปราชญอสาน กลาวกนวา “ผญา” มาจากคาวา “ปญญา” หรอ

“ปรชญา” คาผญา เปนคาพดทคนอสานนยมใชพดจาหรอบอกกลาวกน มกมความหมายโดยนยหรอ

เชงเปรยบเทยบทแสดงใหเหนถงปญญา ปรชญา วธคด ความชาญฉลาดของคนอสาน ผญาอสาน เกดจาก

สาเหตหลายประการ คอ จากขนบธรรมเนยมประเพณ จากหลกธรรมคาสอนทางพทธศาสนา จากคาสอน

ของปยาตายายทสบทอดกนมา จากการเกยวพาราสของหนมสาว จากการละเลนของเดกในทองถน

จากนทานพนบาน และจากสภาพแวดลอมตาง ๆ

รปแบบโครงสรางของ ผญาอสาน มทงแบบมสมผสและไมมสมผส คนอสานในอดตใชผญา

ในโอกาสตาง ๆ ทวไป ทงในงานประเพณ หรอในกจกรรมทางสงคมตาง ๆ เชน ในพธทาบญ งานแตงงาน

ในการละเลนพนบาน หรอแมในชวตประจาวน การแสดงพนบาน เชน หมอลา จะมผญาสอดแทรกอยมาก

ผญาอสานแบงไดหลายประเภทตามความหมายและการตความเนอหาของผญา เชน ผญาเกยว เปนคาพด

ทหนมสาวใชพดจาเกยวพาราสหรอหยอกลอกน อาจเปนคาเปรยบเปรย หรอมความหมายไดหลายทาง

ผญาคาสอน เปนผญาทสงสอนหรอชแนะแนวทางในการประพฤตปฏบต ผญาปรชญา หรอปรศนา

เปนคาพดทตองมการตความใหเปนรปธรรมอกตอหนง และ ผญาสภาษต หรอ ผญาภาษต เปนคาพดท

เปนขอเตอนใจและชแนะใหคนในสงคมประพฤตปฏบตตนใหเหมาะสม

ในปจจบน ผญาอสาน มผใชนอยลงทกขณะ และมบทบาทลดลงทกท ครหมอลาจานวนมาก

กไมไดใชคาผญาในการแสดงเหมอนเชนแตกอน ผกลาวผญามกเปนผสงวย ผญาจงอยในภาวะเสยงสงตอ

การสญหาย ทปรากฏใชกอยในลกษณะกระจดกระจายทวไปในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ นอกจากน

การเกบรวบรวมคาผญา การแสดงความหมายของคาทปรากฏในผญา การตความคาผญาทงบท

และการจดเกบคาผญาใหเปนหมวดหมเทาทมอยยงมความหลากหลาย และยงไมสมบรณ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๘๑

ตวอยางผญาอสาน

อยาสไลเสยถม พงษพนธพนองเกา

อยาสละเผา เซอ ไปยองผอน ด

แปล อยาไดลม ญาตพนองของตวเอง ไปยกยองวาผอนดกวา

เดนทางบอสดเสน อยาถอยหลงใหเขาเหยยบ

ตายขอใหตายหนา พนเขาสเอนวาหาญ

แปล นกสตองสไมถอยใหตายอยางวรบรษ

ใหเจาคอยเพยรสราง เสมอแตนแปงซอ

ใหสรางกอสบไว เสมอเผงสบฮง

แปล ใหขยนสรางตวเหมอนผง สรางรง

ชมชนทพบวามการรวมตวกนสบทอด ผญาอสาน เชน จงหวดขอนแกน จงหวดกาฬสนธ

จงหวดมกดาหาร และจงหวดอบลราชธาน แตอยในลกษณะตางคนตางทา ยงไมมการรวมมอกนในระดบ

กวางเทาใดนก เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชลธชา บารงรกษ

๘๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ต าราพรหมชาต

“การดพรหมชาต” เปนวธการทานายชะตาราศของบคคลพบพนฐานของปเกด เดอนเกดและ

วนเกด เปนการพยากรณแบบหนงในโหราศาสตรไทยซงมาจากความเชอดงเดมของกลมชาตพนธไท-ลาว

ผสมผสานกบความรทางโหราศาสตรไดรบจากอนเดยและจน

ตาราพรหมชาต ของภาคกลางและภาคใต เปนตาราทสบทอดกนมาตงแตกรงศรอยธยา

เปนสมดไทยดาเขยนดวยตวอกษรไทยสมยตนรตนโกสนทรดวยลายเสนสขาวเมอมการพมพเกดขนในสมย

รชกาลท ๔ เปนตนมา ไดมการรวบรวมความรการพยากรณแบบอนๆเขาไวในชดเดยวกนแลวใหชอวา

“ตาราพรหมชาต” ฉบบพมพเกาสดเปนฉบบพมพของโรงพมพพานชศภผล พมพกอนปพ.ศ.๒๔๕๕

ไมปรากฏชอผรวบรวม ตอมาไดมการพมพขนอกหลายครงจากหลายโรงพมพและแพรหลายไปทกภมภาค

มทงตาราหมอดชาวบานและตาราโหรราชสานกรวมอยในเลมเดยวกน สงเกตไดวาฉบบพมพแตละครง

จะเพมเตมเนอหาอนๆมากขนเรอยๆจนทาใหคาวา “พรหมชาต” กลายเปนคารวมของตาราหมอดไทย

แทนทจะเปนการทานายวธการหนงตามชอของตน

ตาราพรหมชาต เปนชอตาราพยากรณท

คนไทยรจกกนมากทสด มสภาพเปนตาราหมอด

ประจาบานทใหอทธพลตอความเชอของคนไทย

เพราะเปนตาราทรวมวชาการทานายแบบดคา

ทานายประกอบภาพ มทงตาราดลกษณะของ

บคคลตามวนเดอนปเกด ตาราทานายเนอคทสมพงศ

กนทงสมพงศกาเนดและสมพงศธาต ตาราดวนด

วนรายในการเพาะปลก ปลกเรอน วนเดนทางไกล

ตาราดฤกษยามตามวนขนแรมในแตละเดอน

องคความรต างๆทปรากฏในตาราพรหมชาต

ฉบบพมพจงเปนความรทมความสาคญตอการ

ดารงชวตของบคคลทวไป

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๘๓

จดเดนของการดพรหมชาตคอเปนตาราหมอดทใชรหสภาพทเกยวเนองกบปนกษตรแบบจน แตใช

สตวแทนลกษณะนสยของบคคลทเกดในปนนๆแบบไทย ผสมผสานกบความรทางโหราศาสตรของ

พราหมณทมความสมพนธกบตาราโหราศาสตรทอาศยเกณฑคานวณ คอ มหาทกษา ซงเปนตาราดฤกษ

ยามทมการนบตาแหนงของดาวอฏฐเคราะหเวยนทางขวา ไมตองใชการคานวณตวเลข เพยงอานหนงสอ

ออกและดภาพกสามารถเขาใจการทานายได จงเปนทนยมของชนทกชน ตวอยางคาทานายจากการด

พรหมชาต ฉบบภาคกลาง คนเกดปมะเมย-มา เปนเทวดาผหญง- ธาตไฟ มงขวญตกอยทตนตะเคยน

และตนกลวย

สทธการยะ พระอาจารย เจาท านกลาวไวว า

หญงชายผใดกด เกดในปมะเมย

ชนษาตกอยทมอพรหม พระเสารเปนปาก ปากนน

เจรจาโอหง มกจะถอด ฯ พระอาทตย

กบพระอ งคาร เป นม อ ท าการงานมส จ ะด ฯ

พระจนทรเปนใจ ใจนนใฝสง มกจะคดทาการ

งานใหญโต ซงบางครงกทาไมไดฯ พระพธกบ

พระศกรเปนเทา เปนคนมสจะเดนทางไกลฯ

พระพฤหสบดเปนทนงเปนคนทไมสจะสนใจใน

เรองกามารมณและเรองชสาว เมอนอย

บดามารดารกใครเอาใจใส เปนคนใจออน ธาตไฟ

เปนเทวดาผหญง

ไดเมอพระจนทกมาร พระบดาสงแกพราหมณทงส

ใหเอาบชากองกณฑเทวดาลงมาชวย

ใหเกดพายพดเปนจณไป พราหมณทงสเจบปวดเปน

หนกเปนหนา จะไดเงนทองขาคน

มงขวญตกอยทตนตะเคยนกวา ตนกลวยกวา

ต าราพรหมชาต ยงมอทธพลในวถชวตของชาวบานทวไปในการพยากรณชวต การดนสยเพอเลอก

คครองและการคบมตร การหาฤกษยามเพอประกอบพธกรรม การทาพธเสดาะเคราะห ทงสวนปจเจกบคคลและ

สวนรวม จงมการพมพคดลอกตอๆกนมาและเสรมเพมเตมขนเรอยๆ โดยขาดการตรวจสอบ เปนตาราท

แพรหลายมากในตลาดลางโดยทกสานกพมพตางอางตนเปนเจาของลขสทธทงทเปนตาราทไมมลขสทธ จงสมควร

ขนทะเบยนเปนมรดกวฒนธรรมของชาตเพอคนไทยทกคนจะสามารถใชไดโดยไมตองกลวปญหาทางกฎหมาย

๘๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ต าราพรหมชาตลานนา เปนตาราทกลาวถงการพยากรณชวตของมนษย ตงแตอดตชาต

ปจจบนชาต และอนาคตชาต วาดวยโชคชะตาราศตามปเกด เดอนเกด และวนเกด เฉพาะพรหมชาต

ลานนามกเขยนดวยอกษรและภาษาลานนาลงในเอกสารโบราณประเภทพบสา ผประกอบพธกรรม

ทางศาสนาพนบานในชมชน จะทาหนาทบอก อธบาย เชอมโยง “สาร” ทอยในระบบตารากบชวตความ

เปนมาในอดต ปจจบน และความเปนไปในอนาคต ของผคนในชมชน เนอหาของคาทานายปเกด แบงเปน

เรองตาง ๆ ตามประเดนดงน

วาดวยเรองอดตชาตวาไดเกดเปนอะไรมากอน

วาดวยชาตปจจบน ทานายวาคนทเกดปนเปนคนอยางไร มนสยใจคออยางไร แนะนาวาควร

ปฏบตตนอยางไร ควรใหทานอะไรบางจงจะเปนผลดแกตนเอง แตละชวงอายจะประสบกบปญหาใด

ควรประกอบอาชพอะไรจงจะรงเรอง แนะนาวธแกเคราะหภยเหลานนวาตองทาอะไรบาง ทานายเรองวย

อนควรแตงงาน ใหระมดระวงเมอถงอายกป วนไหน เวลาไหน จะถงแกอายขย จะเสยชวตดวยเรองใด

ทานายบอกแนะนาเครองประดบรตนชาต หรอของใชประจาตว วาควรประดบดวยอะไรบาง อนาคตจะเปน

ผมเงนอยจานวนเทาใด ทานายแนะนาเรองอาวธประจากายทควรม เมอเวลาตองออกศกทาสงคราม ควรสวมใส

ชดสอะไร และเมอจะไปคาขายควรมลกเปงประจาตวเปนรปอะไร ( ลกเปง หมายถง รปหลอโลหะทเปน

รปสตวหรอรปอน ๆ ใชสาหรบเปนหนวยชงนาหนก เมอพกพาตดตวถอเปนวตถมงคลชนดหนง สาหรบการคาขายให

เงนทองไหลมาเทมา หรอเปน “ขวญถง” นนเอง) วาดวยเรองอนาคต ทานายวาชาตหนาจะไดเกดเปนอะไร ตวอยาง

การทานายผทเกดปฉล ตาราทานายและอธบายวา

“ผใดเกดปดบเปา เมงเปา กดเปา รวงเปา กาเปา ชาตกอนเปนชางสะทน ซาเปนมา

ซาเปนผเสอเมอง ซาเปนลกหมอยาในหงสาวต จงมาเกดเปนคนชาตน หอรกษาศล ๕

ศล ๘ กระทาบญหอทานภดานขาว ทงขายใบสะหล จองเผอก แทนแกว สารปหนขาว

คนบไดทานจกตายเปนควายเถง ๓ ชาต นกเขยว ๕ ชาต จงไดมาเปนคนผานวาอน.....

..เลยงงวเลยงมาตวแดง นงเครองเสกอนขาว ถงเปงแดงนอกเหลอง รปเปงรปงวดแล”

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๘๕

ตอจากการทานายปเกด เปนการทานายเดอนเกด ซงบางเรองอาจซากน เจาชะตาตองเลอก

เอาเองวาจะเลอกปฏบตตามป หรอเดอนเกด (ทงนการนบเดอนของลานนาจะเรวกวาของภาคกลางไป

๒ เดอน โดย เร มจาก เดอน เจด หรอ เดอนเมษายน ซ งถอ เปนวนข นป ใหม ตรงกบ เดอน ๕

ของภาคกลาง) นอกจากนบางสานวนยงมการทานายวน เดอน ป ทเปนมตรและศตรกน เปนการทานาย

วนทใชเปนเกณฑในการดนสยใจคอเพอคบหาเปนมตรหรอเพอเปนคครองแตงงานเปนสามภรรยากน

วนไหนเปนวนดควรแกการประกอบมงคลพธ วน ไหนเปนวน เส ย ควรละเวนการประกอบ

พธมงคลตาง ๆ ตลอดจนถงการบชาพระธาตประจาปเกด และคาไหวพระธาตของแตละป

ปจจบนแมความเชอเรองการทานายทายทกในปเกด เดอนเกด และวนเกดแบบลานนา

จะนอยลงไป แตอทธพลของตาราพรหมชาตยงคงดารงอยในวถประจาวนของชาวบานลานนาในชมชน

ปรากฏอยทวไปในรปแบบของพธกรรมประกอบอน ๆ เชน การเลยงผปยา ผแถน พอเกดแมเกด

การฟอนผมดผเมง (ผบรรพบรษ) การบชาไหวพระธาตประจาปเกด การทาพธสะเดาะเคราะหสบชะตา

การหาฤกษวนในการประกอบพธมงคลและอวมงคลตาง ๆ เชน การลงเสาเอกปลกบาน การขนบานใหม

แตงงาน วนเผาศพ งานบวช งานปอยหลวง เหลานเปนตน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา และรองศาสตราจารยรงสรรค จนตะ

๘๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

กฬาภมปญญาไทย

กฬาภมปญญาไทย หมายถง การเลน กฬาและศลปะการตอสปองกนตว ทมการปฏบตกนอยในประเทศไทยและมเอกลกษณสะทอนวถไทย สามารถจ าแนกไดเปน ๓ ประเภท ดงน

๑. การเลนพนบาน หมายถง การเลนของคนไทยในแตละวยทมวตถประสงคตางๆกน

ออกไป โดยมผลลพธสดทาย คอ ความรก ความสามคค และความสนกสนานเพลดเพลน

๒. กฬาพนบาน หมายถง การเลนและการแข งข นของคนไทยในแตละวย โดยมอปกรณ

และกฎกตกาทเปนลกษณะเฉพาะถน

๓. ศลปะการตอสปองกนตว หมายถง วธการหรอรปแบบการตอสทใช รางกายหรอ

อปกรณ โดยไดรบการฝกฝนตามวฒนธรรมทไดรบการถายทอดกนมา

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๘๗

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑. เปนการเลนพนบาน กฬาพนบาน และศลปะการตอสปองกนตวทแสดงใหเหนถงเอกลกษณ

หรออตลกษณเฉพาะทองถนหรอชาตพนธ

๒. มวธการเลนหรอการแขงขนทชดเจน (เชน ล าดบขนตอน กฎกตกา ชวงระยะเวลา)

๓. มการสบทอด และยงคงมการเลน หรอการแขงขนตามวาระโอกาสของกฬา การเลนนน ๆ

๔. มคณคาทางกาย อารมณ สงคม วถชวตชมชน และจตวญญาณของความเปนไทย

๕. เปนการเลนพนบาน กฬาพนบาน และศลปะการตอสปองกนตวทตองไดรบการคมครอง

อยางเรงดวน เสยงตอการสญหายหรอก าลงเผชญกบภยคกคาม

๖. คณสมบตอน ๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสมตอการขนทะเบยน

๘๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

กาฟกไข

กาฟกไขเปนการเลนพนบานเกาแกทเลนสบเนองตอกนมาเปนเวลานานแลว แตไมปรากฏ

หลกฐานวาเรมเลนกนตงแตเมอใด กาฟกไขนยมเลนกนในจงหวดตางๆ ของภาคกลางสมยกอน เชน

นครปฐม กรงเทพ ธนบร และกาญจนบร เปนตน การเลนกาฟกไขเปนการเลนเลยนแบบชวตสตว คอ

กา ซงหวงไขเมอมคนมาแยงไขกจะปองกนรกษาไขของตนไว ในภาคอนๆ กมการเลนทมลกษณะ

เหมอนกบกฬากาฟกไขเชนกน แตเรยกชอเปนอยางอน เชน ภาคเหนอ เรยกวา แยงไขเตา หรอซอนไขเตา

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เรยกวา เตาฟกไข ภาคใต เรยกวา จระเขฟาดหาง ยวกระทง หรอกระทง

เปนตน สมยกอนกฬากาฟกไขมกเลนกนในงานขนปใหม เทศกาลตรษสงกรานต และงานรนเรงอนๆ

ของชาวบาน เพอเปนการออกก าลงกาย สมานสามคคในหมคณะ และไดสนกสนานรวมกน ปจจบนการ

เลนกาฟกไขยงคงมเลนอยโดยทวไป

วธเลน ผเลนทงหมดเสยงเพอหาตวผเปนกาหนงคน จากนนใหน าเอาวตถทสมมตวาเปนไขกา

จ านวนเทากบผเลนทงหมด (ยกเวนกา) มาวางกองรวมกนไวทกลางวงกลม ผเปนกาจะคอยเฝาไขกาไว

มใหผเลนคนหนงคนใดมาแยงเอาไปได ผเลนคนอนๆ จะอยรอบๆ วงกลม และหาโอกาสแยงไขกาออก

จากวงกลม คนหนง ๆ จะหยบไขกากฟองกได แตตองระวงอยาใหผเปนกาถกตวได ถากาถกตวผใดได

ผนนจะตองท าหนาทเปนกาแทน สวนผเปนกาอยเดมจะออกมาเปนผแยงบาง และไขกาทสามารถแยง

ออกมาไดนนตองน ากลบคนมาเรมเลนใหม

ถาผเลนสามารถแยงไขกาออกมาไดหมด ตองใหผเลนสวนหนงชวยกนปดตาผเปนกา อกสวนหนง

น าไขกาไปซอนภายในขอบเขตบรเวณทก าหนดไว เมอซอนเสรจจงเปดตาผเปนกาเพอใหออกหาไขกา

ขณะทผเปนกาออกหาไขกานน ผเลนคนอนๆ จะตองเดนตามผเปนกามาดวยเพอหยอกลอผเปนกา แตตอง

ระวงเพราะถาผเปนกาหาไขกาพบและใชไขกานนขวางถกผเลนคนใด ผเลนคนนนจะตองเปนกาแทนและ

เรมเลนใหมตอไป แตถาผเปนกาขวางไมถกใครเลย ผเปนกานนกตองเปนกาตอไป หากผเปนกาหาไขกา

ไมพบและยอมแพจะถกผเลนทกคนชวยกนจงหไปยงทซอนไขกา เมอถงทซอนไขกาแลว ถากาสามารถ

ใชไขกาขวางถกผเลนคนใดได ผเลนคนนนกจะตองเปนกาแทนและเรมเลนใหมตอไป แตถาขวางไมถก

ใครเลย ผเปนกากตองเปนกาตอไป

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๘๙

ถาผเปนกาคนเดยวกนถกแยงไขกาไดหมดถง ๓ ครงตดกน จะตองถกปรบใหนอนลง แลวผเลน

จะชวยกนหามไปวางหางจากวงประมาณ ๒๐ เมตร ผเปนกาจะตองลกขนวงไลแตะใหถกผเลนคนใด

คนหนง ถาแตะถกผเลนคนนนจะตองเปนกาแทน ถาแตะไมถกและผเลนหนเขาวงกลมไดหมดทกคน

เสยกอน ผเปนกาจะตองเปนกาตอไป ผเลนคนใดเปนกามากครงทสด จะถอวาเปนผแพ ผเลนคนใดเปน

กานอยครงทสด หรอไมเคยเปนกาเลย จะถอวาเปนผชนะ

การเลนกาฟกไขเปนการฝกทกษะของผเลนทงทางดานรางกาย จตใจ อารมณ และสตปญญา

นอกจากน การเลนรวมกนของผเลนหลายคน ซงจะตองรวมมอชวยเหลอซงกนและกน จะชวยสงเสรมให

ผเลนรจกรวมมอกนปฏบตงาน มความสมพนธทดตอกน ยอมรบความสามารถของผอน และยอมรบ

ความผดพลาดของตนเอง เคารพในกฎกตกา รจกการใหเกยรตแกกนและกน และสงเสรมความมน าใจ

เปนนกกฬา

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

ภาพ: http://www.oknation.net/blog/print.php?id=625944

๙๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

หนอนซอน

หนอนซอน เปนการเลนพนบานของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ นยมเลนกนในจงหวดอดรธาน

และจงหวดใกลเคยง เปนการวงไลแตะกน โดยสมมตคนหนงวาเปนหนอน เปนทนารงเกยจแกผอน

ผเลนอนจะวงหนคนทเปนหนอน แตการหนจะพนจากการไลแตะไดกตอเมอไปยนซอนหนาคนทยนเปน

วงกลม ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมการเลนทมชอเรยกวาหนอน เชน ขหนอน หนอนเลขแปด และอนๆ

ทมวธการเลนเปนการวงไลแตะกนคลายกบหนอนซอน แตโครงสรางของการเลนและวธเลนมความ

ซบซอนนอยกวาหนอนซอน ไมปรากฏหลกฐานวาเรมมการเลนหนอนซอนตงแตเมอใด จากการสมภาษณ

ชาวบานสงอายจงหวดอดรธานเลาวาทงตนเองและคนรนพอกเคยเลนหนอนซอนมาตงแตสมยเปนหนม

เม อค านวณแลวการ เลนหนอนซอนนาจะมแล วกอน พ.ศ. ๒๔๔๐ ซ งอย ใน ชวงร ชกาลท ๕

แหงกรงรตนโกสนทร ในสมยกอนการเลนหนอนซอนเปนการเลนของคนหนมสาวและเดกๆ เลนเปน

การสนกสนานในเทศกาลสงกรานตและงานรนเรงตางๆ ปจจบนหนมสาวไมคอยนยมเลนกนแลว แตเดกๆ

ยงมการเลนกนอยบางในชนบท

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๙๑

วธเลน ใหผเลนเสยงทายหาคนเปนหนอน ๑ คน และเปนคนซอน ๑ คน ผเลนทเหลอ

จบคยนซอนกน แลวยนลอมกนเปนวงกลมหนหนาเขากลางวง จะไดเปนรปวงกลมซอนกน ๒ วง

แตละคเรยกวาแถวเวนชองหางระหวางแถวประมาณ ๒–๓ เมตร ใหคนเปนหนอนยนอยกลางวง

สวนคนซอนจะไปยนซอนอยหลงผเลนแถวใดกได ซงจะท าใหแถวนนมผเลนเปน ๓ คน อยแถวเดยว

เรมเลนโดยผเลนทเปนหนอนจะวงไลแตะคนทซอนแถวอยเปนคนท ๓ ซงเรยกวาคนซอน คนซอนจะตอง

วงหนไปตามชองตางๆ จะวงรอบวงกลมหรอวงตดวงกได เพอหนคนเปนหนอน เมอวงจนเหนอย

หรอไมอยากวงตอ ใหไปยนซอนอยขางหนาแถวใดกได จะท าใหตนเองหมดสภาพจากการเปนคนซอน และ

มผลท าใหคนสดทายของแถวนนเปนคนซอนแทนโดยปรยาย ซงตองวงหนหนอนแทนคนกอน หนอนจะไล

แตะไดเฉพาะคนท ๓ หรอทเรยกวาคนซอนเทานน ถาหนอนไลแตะคนซอนได คนซอนทถกแตะจะตอง

กลายสภาพเปนหนอน คนทเปนหนอนอยเดมจะกลายสภาพเปนคนซอน ตองวงหนหนอนหรอวงไปซอน

หนาแถว เพอใหตนเองพนสภาพจากการเปนคนซอน การเลนจะด าเนนการเชนนเรอยไป ผเลนทถกเปน

ตวหนอนมากครงทสดในการเลนครงนนจะถอวาเปนผแพ

การละเลนหนอนซอนเปนการละเลนทมลกษณะเฉพาะทแสดงอตลกษณ เพราะ ๑) เปนการเลน

ทสะทอนวถชวตของชาวบานในชนบทไทยทตองแกปญหาตวหนอนเกาะท าลายพชผก ๒) โครงสรางของ

การเลนทเปนวงกลม ๒ วงซอนกน มการวงไลวงหนลดเลาะไปตามวง แลวไปซอนสบเปลยนใหคนอนหนตอ

เปนลกษณะเอกลกษณไทยทไมเหมอนประเทศอน ๓) รปแบบวธการเลนทรงคณคามาก มทงความ

สนกสนาน ตนเตน ตองใชความไว ใชไหวพรบ การตดสนใจทรวดเรว

การละเลนหนอนซอนจงมคณคาดานรางกาย ชวยเสรมสรางความแขงแรง ความแคลวคลอง

วองไวดานจตใจชวยฝกความรสกเปนตวของตวเอง พงตวเอง มความกลาในการแสดงออก ดานสงคมชวย

สรางสมพนธกบคนอน การปฏบตตามกฎกตกาดานวฒนธรรมชวยใหเกดการเรยนรเกยวกบวถชวต

เกษตรกรรม และตวหนอน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

๙๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

มวยตบจาก

มวยตบจาก เปนกฬาพนบานยอดนยมของภาคตะวนออก เพราะในอดตมตนจากขนอยทวไป

ตามแมน าล าคลองเปนจ านวนมาก ประชาชนนยมน าใบจากมาเยบเปนตบเพอใชมงหลงคาบาน จงไดม

การน าตบจากมาประยกตกบการตอยมวย โดยท าเวทเหมอนมวยทวไปหรอกนเชอกสงเวยนในสนามหญา

แลวใ ชตบจากปพนเวลาเหยยบจะเกดเสยงดง ในการชกมวยตบจากนนนกมวยท งสองฝาย

ตองปดตาทงสองขางจงตองอาศยฟงเสยงจากการเหยยบใบจากของคตอส เพอหาทศทางทคตอสอย

เพอเขาชกตอยคกน

ภาพ: พชญวฒน ปรงศกด

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๙๓

จดเดนของการชกมวยตบจาก คอ การปดตาชกกน นกมวยทงคมองไมเหนเปาหมาย อาศยเพยง

เสยงเดนบนตบจากแหงทปพนอยเทานน น าทางนกมวยทงสองฝายเขาชกตอยกน ณ จดก าเนดเสยงทไดยน

เปนการชกมวยทเนนความบนเทงสนกสนานมากกวาทจะมงเอาชนะซงกนและกน ในเวทยงมเสยงเดนของ

กรรมการซงนกมวยไมรวาเปนคตอสหรอกรรมการ จงเตะตอยกนมวไปหมด บอยครงทนกมวยทงสอง

ฝายรมชก เตะ ตอยกรรมการมากกวาชกกนเองกม บางครงผด าเนนการหรอควบคมงานจะเพมความ

สนกสนานแกผชม โดยการจดชกหม คอจดนกมวยสองคขนชกพรอมๆ กน

วธการเลน

๑. การเปรยบมวย เวลาการเปรยบมวยแลวแตกรรมการผจดจะนดเวลาจะเปนเชาหรอเยน

หรอบางครงเปรยบกนขางเวทและขนชกเดยวนนเลย หรออาจจดใหคนทเปนเพอนกนทมความประสงค

จะชกกนขนชกกนกได ไมวาจะเปนผชายชกกบผชาย ผหญงชกกบผหญง หรอแมแตผหญงจะชกกบผชาย

๒. อปกรณทใชในการแขงขน คอ เวทมวย เชอกขงรอบเวท กางเกงมวย ๒ ตว นวม ๒ ค

ผาปดตา ๒ ผน และตบจากแหงจ านวนมากพอทจะปใหทวพนเวทซงเปนทมาของการเรยก "มวยตบจาก"

๓. กตกา กอนท าการชก นกมวยทงคจะถกผกตาทงสองขางใหสนทดวยผา สวมใสนวมและ

จดใหอยคนละมม มกรรมการกลางอยบนเวท ๑ คน เมอมสญญาณเรมชกใหนกมวยเดนออกจากมม

เขาตอสกน ใครตอยเขาเปาไดคะแนนมากกวาเปนฝายชนะ ชก ๓ ยกๆ ละ ๒ นาท

๔. ผแสดงและการแตงกาย นกมวย ๒ คนหรอมากกวา กรรมการกลางบนเวท ๑ คน

โดยนกมวยทงสองฝายสรวมกางเกงนกมวย ใชผาปดตาทงสองขางและสรวมนวม

๕. ดนตรประกอบ ดนตรประกอบการชกมวยตบจากใช ดนตรปมวย

มวยตบจากจดเปนกฬาพนบานทเนนความบนเทงสนกสนาน ชวยเสรมสรางไหวพรบในการฟง

เสยงไดเปนอยางด ในปจจบนความนยมในการใชจากมงหลงคาลดลง ตบจากจงหายากขน ท าใหกฬา

ประเภทนมการแขงขนกนนอย จงเปนทนาเสยดายทกฬาประเภทนเกอบสญหายไปจากงานเทศกาลตางๆ

แตยงมการแสดงสาธตวธการชก “มวยตบจาก” ในโอกาสตางๆ อยบาง

ดวยเหตทปจจบนใบจากทใชท าตบจากหายาก ผทจดชกมวยตบจากจงใชใบไมแหงอนๆ เชน

ใบมะพราวแหง ใบตาลแหง ใบสกแหง หรอใบหกวางแหง มาใชแทนแทนตบจาก แตกยงคงใหความบนเทง

ไดเหมอนกบการใชตบจาก

เรยบเรยงโดย พนเอก(พเศษ) อ านาจ พกศรสข

๙๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

มวยทะเล

มวยทะเลเปนกฬาพนบาน ซงมการเลนกนแพรหลายมาตงแตสมยโบราณในแทบทกจงหวด

เปนกจกรรมทสงเสรมใหเกดความสนกสนานในเทศกาลตรษสงกรานต งานประเพณหรองานรนเรงตางๆ

โดยเฉพาะอยางยงในงานทมกจกรรมทางน าอนๆ จะท าใหงานสนกสนานยงขนสนนษฐานวามวยทะเล

ดดแปลงมากจากการชกมวยไทยทเปนทนยมกนมานานแลว น ามาเลนกนบรเวณชายหาดหรอในทะเล

แลวชกตอยกนใหฝายใดตกทะเล จงเรยกวา “มวยทะเล”

มวยทะเลชกตอยกนบนทอนไมทอนเดยว และถาใครตกลงมาจากทอนไมกจะถอวาคนนนเปน

ฝายแพ นยมเลนกนบรเวณหาดทรายชายน า ในน าทะเลตนๆ ชายทะเล ในแมน าล าคลองหรอน าตก

บางทองถนทไมมแหลงน านยมเลนกนในลานวดโดยรองพนดวยทรายนมๆ เพอกนหลนลงมาบาดเจบ

โดยปกเสา ๒ ตนไขวกนเปนขาส าหรบรองไมพาด จ านวน ๒ ขา ใหขาทงสองหางกนประมาณ ๓ เมตร

แลวน าเสาไมพาดหรอไมหมากกลมวางพาดระหวางเสาไขวทเปนขาทง ๒ ขาง ใหเสาไมสงจากพนดนหรอ

พนน าประมาณ ๑–๒ เมตร แลวใชน ามนหมหรอน ามนมะพราวทาเสาไมพาดใหลน ตรงกงกลางเสาไมพาด

ท าสญลกษณไว ในปจจบนยงมการเลนกฬาชนดนอยทวไป แตเดมเลนกนเฉพาะในหมผชายทงผใหญและ

เดก ในปจจบนสามารถเลนไดทงผชายและผหญง การแตงกาย ผชายสวมกางเกงมวยไทยหรอกางเกง

ขาสน ไมสวมเสอ ผหญงสวมกางเกงขาสนสวมเสอ ใหรดกมและสวมนวมทงสองขาง ดนตรประกอบใช

ดนตรปมวยประกอบเหมอนการแขงขนชกมวยไทย

วธการเลน แบงผเลนออกเปน ๒ ฝายๆ ละ ๑ คน และท าการจบฉลากเลอกวาจะอยแดนไหน

เลนครงละ ๒ คน โดยใหผเลนทง ๒ คนสวมนวมทมอทง ๒ ขาง แลวปนขนไปนงครอมลกษณะขมาบน

เสาไมทนอนพาดอยบนหวเสานน ใหแตละคนนงหางจากจดกลางของเสาไมพาด ประมาณ ๑เมตร หนหนา

เขาหากน และพยายามนงทรงตวอยบนเสาไมพาดทลนใหได เมอทง ๒ คนพรอมแลว กรรมการจะให

สญญาณเรมเลน เมอผเลนทง ๒คน จะตองเขยบเขาหากนแลวตางชกตอยกน เชนเดยวกบการชกมวย

โดยทวไปเพอท าใหคตอสตกจากเสาไมพาด

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๙๕

กตกาการเลน การชกตองก าหมด หามตบหรอผลกดน หากผ เลนคนใดเสยการทรงตว

ไมสามารถครอมอยบนเสาไมไดปลอยใหรางกายพลกไปอยใตเสาไมพาด แตสามารถเกยวเสาไวได ไมตก

ลงสพน จะไมถอวาตกจากเสาไมพาด อนญาตใหเลนตอไปได ถามอหรอเทาของผเลนถกพนดนหรอพนน า

ใตเสา จะถอวาตกจากเสาไมพาด ถอวาแพ ในรอบคดเลอกผเลนคนใดสามารถชกตอยใหอกฝายหนงตกลง

จากเสาไมพาดไดกอน ถอวาเปนผชนะ ในครงเดยว โดยรอบรองชนะเลศหรอรอบ ๔คนสดทาย ใหท าการ

แขงขนชกเอาผลการแขงขน ๒ ใน ๓ ยกๆ ละ ๓ นาท โดยใหพกยกได ๑ นาท หากใครตกจากไมพาด

กจะถอวาแพในยกนน เมอหมดยกกจะท าการเปลยนแดน

ปจจบนยงมการเลนมวยทะเลอยทวไป แตในรายการโทรทศนบางรายการน ามวยทะเลมาใชใน

ลกษณะทท าใหมวยทะเลเปนแคของตลกขบขนเทานน ท าใหสญเสยคณคาทางวฒนธรรม

เรยบเรยงโดย พนเอก(พเศษ) อ านาจ พกศรสข

ภาพ: ฮาชนา โตะเหม

๙๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ซละ

“ซละ” เปนศลปะการตอสปองกนตว เกาแกทสดชนดหนงทเลนกนแพรหลายทวไปในจงหวด

ทางภาคใต โดยเฉพาะจงหวดทอยใกลชายแดนทางภาคใต เชน จงหวดสตล ปตตาน ยะลา นราธวาส

และสงขลา เปนตน ซละมชอเรยกแตกตางกนตามความนยมของทองถน เชน เรยกวา สหลาดบอซละ ซซละ ดกา

หรอบอดกา หรอ ศลท กม ในพจนานกรมภาษาถนใตใหความหมายค าวาซละวา “หมายถงการร าตอสดวยมอเปลา

แบบหนงของชาวมาลาย คลายมวย” เลากนวา ซละมก าเนดขนทเมองเมกกะในอาหรบสมยกอนเมอประมาณ

๔๐๐ ปลวงมาแลว โดยชาวอาหรบชอไซลนาอเลนซงเปนทหารเอกของนาปมหะหมด ศาสดาศาสนาอสลาม

เปนผคดคนทาทางการตอสดวยมอเปลาขนเพอฝกไวใชในการสงคราม ตอมาจงมการใชควบคกบอาวธ เชน กรชและ

กระบ เมอวทยาการดานอาวธยทโธปกรณเจรญกาวหนามากขน ความส าคญของวชาซละในการท าศกสงคราม

จงลดนอยลง กลายเปนกฬาทเลนกนเพอเปนการออกก าลงกาย และฝกไวส าหรบปองกนตวเองในยามมอนตราย

หรอมเหตการณคบขนเกดขน การเลนซละไดแพรหลายเขามายงชวาและแหลมมลาย เนองจากประชาชนสวนใหญ

นบถอศาสนาอสลามเหมอนกน สนนษฐานวาชาวมสลมจากประเทศอาหรบคงจะเปนผน าเขามาเผยแพร

และไดแพรหลายมายงประเทศไทยทางภาคใตของประเทศในเวลาตอมา จากหลกฐานพบวาอยางนอยทสดม

การเลนซละกนแลวใน พ.ศ. ๒๔๗๐ ในงานฉลองโรงเรยนประชาบาลของต าบลสงคอใต อ าเภอมายอ จงหวดปตตาน

กฬาซละเปนกฬาทเลนกนในหมชาวไทยมสลมทงชายและหญง มกจดใหมการเลนกนในงานเขาสนต งานแตงงาน

งานเทศกาลตางๆ รวมทงงานพธการตางๆ เชน พธตอนรบแขกผใหญ ซละมอย ๒ ประเภท คอ ประเภทใชอาวธ

คอ กรช และไมใชอาวธคอตอสดวยมอเปลา ทนยมเลนกนมากคอประเภททไมใชอาวธ ในปจจบนยงมการเลน

ซละอยโดยทวไป

วธเลน กอนการเลนจะมนกดนตรบรรเลงดนตรประโคมเรยกความสนใจจากคนด ผเลนทง ๒ คน

จะแตงกายโดยสวมเสอคอกลมหรอคอตง นงกางเกงขายาว แลวสวมโสรงทบกางเกง มผาลอปกหรอเขมขดคาดเอว

โพกศรษะ สสนอาจแตกตางกนตามความนยม เมอแตงกายเรยบรอยแลวจะไปยนอยคนละฝงของสนาม

แลวเดนเขามาท าความเคารพซงกนและกน เรยกวา สลามมด คอตางฝายตางสมผสมอกนแลวมาแตะทหนาผาก

กอนการเลนจะมพธไหวคร โดยผเลนจะผลดกนรายร าตามรปแบบทไดร าเรยนมาคนละครง ขณะรายร า

ไหวคร ผเลนจะวาคาถาประกอบดวยเปนภาษาอาหรบเพอขอพร ๔ ประการ คอ ขอใหปลอดภยจากคตอส

ขออโหสใหคตอส ขอใหเพอนบานรก และขอใหผชมสนใจ ขณะรายร าไหวครอยนนดนตรกจะบรรเลง

ประกอบไปดวย

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๙๗

เมอไหวครจบลงแลว ดนตรจะบรรเลงในจงหวะเราใจ ทงคกจะเดนเขาตอสกน โดยการใชมอต ฟาด ฟน ผลก หรอแทง ใชเทาเตะ หรอปด จบกนดงดนหาโอกาสทมหรอผลกใหฝายตรงขามลมลง หรอปล ากอดรดใหแกไมออก การเลนจะตองผลดกนเปนฝายรกและฝายรบคนละ ๔ ครง โดยผเลน คนหนงเปนฝายรก ๔ ครง อกคนหนงเปนฝายรบ ๔ ครง แลวผลดกนเปนฝายรกและฝายรบใหครบจ านวน ทงรกและรบคนละ ๔ ครง การเปนฝายรกจะตองแสดงทารกตางๆ ใหฝายตรงขามแพ ขณะเดยวกน ผเปนฝายรบกจะปดปองหรอปองกนมใหฝายรกกระท าถกรางกายตนไดโดยงาย ในปจจบนนยมเลนแขงขนเปนยกๆ โดยการก าหนดเวลาแตละยกและก าหนดจ านวนยกทจะแขงขนกนไวกอน

การตดสนผลแพชนะใหตดสนดงน ๑. ฝายใดลมมากกวาฝายนนเปนฝายแพ ๒. ฝายใดถกปล าจบจนแกไขไมได ถอเปน

ฝายแพ ๓. ฝายใดสไมไดขอยอมแพ ถอเปนฝายแพ โดยมกตกา คอ หามแทงตา บบคอ หรอตอย

แบบมวยคอใชสนหมดตอย หามใชเขากระแทก หามเตะตดขาสวนลาง

การ เล นซละ เป นล กษณะของการแสดง

ความสามารถเฉพาะตว ตงแตการร าการตอสปองกนตว

สงเสรมความกลาในการแสดงออก การตดสนใจ

และความเชอมนในตวเองในการตอสและปองกนตวเอง

ฝกใหมความอดทนตอความเจบปวดและความเหนดเหนอย

ในการเลน ผเลนจะตองใชความสามารถใชความคด

วางแผนในการตอสปองกนตวและการแกไขปญหาตาม

สภาพการณทเกดขน เกดการเรยนรในการหลบหลก

ปองกนตวในลกษณะตางๆ

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

ภาพ: มาฮามะยาก แวซ

๙๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

มวยโบราณสกลนคร

มวยโบราณสกลนคร เปนศลปะการตอสปองกนตวของชนเผาญอ ในจงหวดสกลนคร เปนมวยแบบหนง

มมาแตโบราณ บางครงเรยกวา “เสอลากหาง” มวยดงกลาวนนยมฝกหดกนตามคมวดของหมบาน

เพอใหมก าลงแขงแรง สามารถใชตอสปองกนตวได แตในขณะเดยวกนกค านงถงความสวยงามของลลา

ทาร าทาฟอน นอกจากนยงมการร าเรยนเวทมนตคาถาเสกเปาหมด เทา เขาศอกใหมพละก าลงแขงแกรง

จนคตอสท าอนตรายไมได การแสดงมวยโบราณมกท ากนในงานเทศกาลงานบญและงานประเพณตางๆ

เชน เทศกาลแหเทยนเขาพรรษา เทศกาลออกพรรษา เปนตน ในเทศกาลงานบญเหลาน ชาวบานในแตละ

คมวดจะจดขบวนแหของคมวดของตนเขารวมขบวนอยางสนกสนาน ขบวนแหนอกจากจะประกอบดวย

ผคนทแตงกายสวยงามตามแบบพนเมองฟอนร าไปตามถนนหนทางแลว ยงมคณะนกมวยของแตละคมร า

ออกหนาขบวนเปนทสะดดตาแกผพบเหนอกดวย

มวยโบราณสกลนครเปนกฬาพนบานและศลปะการตอสทเกดจากการผสมผสานระหวาง

นาฏศลปพนบานอสานและชนเชงการตอสแบบมวยโบราณ โดยเนนใหเหนลลาทาทางทงดงาม มใชเปน

มวยทเขาคลกวงในชกเอาแพชนะกนเชนมวยในปจจบน เพราะจะท าใหเหนลลาทาฟอนร านอยไป

การร ามวยโบราณเปนศลปะการตอสททมศลปะในตวเอง ไมเครงครดตายตวในแบบแผนและ

กฎเกณฑตางๆ ความงดงามอยททาทางการไหวคร ซงใชลลาจากอากปกรยาของสตว เชน เสอ ชาง มา

วว ควายมาดดแปลงเปนลลาการเคลอนไหว นอกจากน นกมวยบางคนยงน าเอาทาทางการเคลอนไหว

ของลงและยกษในเรองรามเกยรตมาประดษฐเปนทาทางรายร าอยางสวยงามอกดวย

มวยโบราณสกลนครมประวตความเปนมายาวนานเทาใดไมปรากฏ แตเรมมการบนทกและ

สบทอดโดย ครจ าลอง นวลมณ ซงทานไดอนรกษมวยโบราณสกลนครไวเปนมรดกทางวฒนธรรม

อนล าคา ไดถายทอดศลปะการตอสและพฒนามาเปนศลปะการแสดงในปจจบน

การแสดงมวยโบราณ แบงเปน ๓ ขนตอน คอ เรมดวยการร าหมเปนขบวนแหตามดวยทาไหวคร

หรอร าเดยว แลวแสดงการตอสในขนตอนสดทาย

๑ การแสดงหม หรอเปนขบวนนเปนการแสดงกลางแปลงหรอขบวนแหมการร าเปนค ทาร าท

ส าคญมอยดวยกน ๙ ทา คอ ๑.กาเตนกอนขไถ ๒.หวะพราย ๓.ยายสามเสา ๔.นาวเฮยวไผ ๕.ไลลกแตก

๖.ชางมวนงวง ๗.ทวงฮกกวกช ๘.แหวกถลากาตากปก และ ๙.เลาะเลยบตบ

๒ การร าเดยว เปนการร าไหวครของนกมวยกอนจะมการสกน โดยกรรมการจะเตนทากาเตน

กอนขไถออกมารอบๆ วงกอน จากนนนกมวยทจะตอสกนจะออกมาคนละฝายคอชดสแดงกบชดสน าเงน

เพอให เกดความแตกตาง การแสดงเดยวหรอการร าไหวครนสามารถแสดงเดยวบนเวท ได

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๙๙

เรยบเรยงโดย พนเอก(พเศษ) อ านาจ พกศรสข

ความงดงามของมวยโบราณอยททาทางการไหวครซงเปนทาฟอนท

ออนชอยแตเขมแขง ทะมดทะแมง นนมลลามวยมากมายหลายแบบใชร าตอเนองเปน

ขบวนทา มทงหมด ๑๖ ทา แตละทาจะมชอเรยกดงน คอ ๑.เสอออกเหลา

๒.ยางสามขม ๓.กมภณฑถอยทพ ๔.ลบหอกโมกศกด ๕.ตบผาบปราบมาร

๖.ทะยานเหยอ ๗.เสอลากหาง ๘.กวางเหลยวหลง ๙.ไกเลยบเลา ๑๐.นาวคนศร

๑๑.กนนรเขาถ า ๑๒.เตยต าเสอหมอบ ๑๓.ทรพชนพอ ๑๔.ลอแกวเมขลา ๑๕.มากระทบโรง

และ ๑๖.ชางโขลงทะลายปา

๓ การแสดงการตอสในเชงศลปะของมวยโบราณ เปนขนตอนทมความสนกสนานมาก โดยนกมวยทงสองฝาย

จะตอสกน มกรรมการเปนผหาม การตอสใชฝามอตหรอตบคตอส ดวยการใชชนเชงและกลเมดของนกมวย ซงนกมวยจะเขาไป

เลนงานคตอสพรอมกบถอยมารายร าเปนระยะๆ แลวจงบกเขาไปอกหรอเตรยมตงรบและตอบโตคตอส การตดสนแพชนะกนของ

มวยโบราณกรรมการจะดวาฝายไหนมฝมอมากนอยเทาใด แตหากทงคมฝมอพอๆ กนจะตดสนททาร าเปนส าคญ

แตสวนใหญแลวในปจจบนกรรมการมกตดสนใหเสมอกน เพอเปนการใหเกยรตนกมวยผแสดงทงสองฝาย

การแตงกาย นยมนงผาโจงกระเบนหยกรงเพอใหเหนลายสกขา นยมนงผาสแดงหรอสน าเงน ปลอยชายกระเบน

หอยลงมาพองามมผาคาดเอวสแดงหรอสน าเงน (ใสสลบกบผานง คอ ถาผานงสแดงผาคาดเอวกสน าเงน) ผาคาดเอวนจะชวยรด

ใหผาโจงกระเบนแนนกระชบเปลอยทอนบนใหเหนรอยสก มการสวมมงคลหรอผาประเจยดโพกศรษะ มผารดตนแขน

(เปนผาสแดงมตะกรดหรอเครองรางของขลงทตนนบถออยขางใน)ทงสองขาง

เนองจากนกมวยโบราณมความเชอมนในความคงกระพนชาตรมาก ตามเนอตว แขน ขา จงนยม

สกลาย โดยทอนบนของรางกายมกจะสกเปนรปสตวทมอ านาจทแผงอก เชน ครฑ ง เสอ หรอหนมานนอกจากนนยงสก

เปนลวดลายและลงอกษรโบราณทเปนคาถาอาคม สวนตามโคนขากจะสกลายเปนรปพชผก เชน ลายตนขาว ผกกด

การสกนมจดมงหมายเหมอนกบมเครองรางของขลงตดตวไปดวย ท าใหอยยงคงกะพนแคลวคลาดและเปนมหาเสนห

เครองดนตรประกอบการแสดง ใชเครองดนตรพนบานอสานแบงออกไดเปน ๔ กลมใหญ คอ เครองดด ซงเปน

เครองดนตรหลก ไดแก พณ เครองส ไดแก ซอกระบอกไมไผ (ซอดวง) เครองต ไดแก กลองตม(กลองสองหนา)โปงลาง และฆอง

และเครองเปา ไดแก แคน และโหวด สวนเพลงทใชตประกอบการแสดง นยมบรรเลงลายภไทเลาะตบหรอท านองภไทนอย

ปจจบนมวยโบราณจะมการแสดงร าใหเหนทจงหวดสกลนครเทานนและคอนขางจะหาดไดยาก แตจากการสงเสรม

ใหมการแสดงร ามวยโบราณอยางเอาจรงเอาจงท าใหโรงเรยนตาง ๆทงระดบประถมศกษาและมธยมศกษาหลายแหงฝกหด

ร ามวยโบราณไวคกบเมองสกลนคร การอนรกษและสงเสรมอยางจรงจงเพอรกษามวยโบราณไวคกบเมองสกลนคร

๑๐๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

แนวปฏบตทางสงคม พธกรรมและงานเทศกาล

แนวปฏบตทางสงคม พธกรรมและงานเทศกาล หมายถง การประพฤตปฏบตในแนวทางเดยวกนของคนในชมชนทสบทอดตอกนมาบนหาทางของมงคลวถ น าไปสสงคมแหงสนตสขแสดง

ใหเหน อตลกษณของชมชนและชาตพนธนนๆ สามารถจ าแนกไดเปน ๒ ประเภท ดงน

๑. มารยาท หมายถง การประพฤตปฏบตทดงามตอผอน

๒. ขนบธรรมเนยมประเพณ หมายถง การประพฤตปฏบตและการกระท ากจกรรมทสบทอดตอๆ

กนมาในวถชวตและสงคมของชมชนนนๆ โดยแบงออกเปน

๒.๑ ประเพณเกยวกบศาสนา

๒.๒ ประเพณเกยวกบเทศกาล

๒.๓ ประเพณเกยวกบวงจรชวต

๒.๔ ประเพณเกยวกบการท ามาหากน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๐๑

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑. มคณสมบตเฉพาะทแสดงอตลกษณ หรอเอกลกษณ ในดานประวตความเปนมา

กระบวนการคดสรรกลนกรอง การน ามาปรบเปลยน พฒนาในชมชน จนเปนทยอมรบ

และสบทอดมาจนถงปจจบน

๒. มรปแบบการปฏบต ชวงเวลา วธการและขนตอนทชดเจน

๓. มการปฏบตสบสานกนมาหลายชวคน ยงคงมการปฏบตอย หรอมหลกฐานวา

เคยปฏบตในชมชน

๔. เปนกจกรรมทรจก ประพฤต ปฏบตกนอยางแหรหลายในระดบกลมชาตพนธตางๆ

ชมชน ทองถน ภมภาค และประเทศชาต

๕. แสดงออกถงภมธรรม ภมปญญาทมคณคาตอจตใจ วถชวตและสงคม

๖. เปนแกนยดโยงและสรางเครอขายความสมพนธของคนในชมชน ทองถนและ

ประเทศชาต

๗. เสยงตอการสญหายหรอน าไปใชอยางไมถกตองและไมเหมาะสม

๘. คณสมบตอน ๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสมตอการขนทะเบยน

๑๐๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ตกบาตรเทโว

ประเพณตกบาตรเทโว เปนประเพณอนเกยวเนองกบวนออกพรรษาทพทธศาสนกชนไดปฏบต

สบทอดกนมาชานาน เพอระลกถงวนทพระพทธเจาเสดจลงมาจากสวรรคชนดาวดงส หลงจากพระองค

ประทบจ าพรรษาเพอเทศนาโปรดพระนางสรมหามายาทสนพระชนมไปจตเปนเทพบตรอยบนสวรรคชน

ดสต

ตกบาตรเทโว หมายถง การท าบญตกบาตร ในวนแรม ๑ ค า เดอน ๑๑ เนองในโอกาสท

พระพทธเจาเสดจลงจากเทวโลก ค าวา เทโว มาจากค าวา เทโวโรหณะ (เทวะ+โอโรหะณะ) ซงแปลวา

การเสดจลงจากเทวโลก

ความเปนมาของการทพระพทธเจาเสดจลงจากเทวโลกหรอสวรรคชนดาวดงสมกลาวไวใน

อรรถกถาขททกนกาย ธรรมบท พทธวรรควา ในปท ๗ แหงการบ าเพญพทธกจ หลงจากทพระพทธเจา

ไดแสดงยมกปาฏหารย ในวนขน ๑๕ ค าเดอน ๘ ณ เมองสาวตถ พระองคทรงระลกถงพระคณของ

พระพทธมารดาทไดสนพระชนมหลงจากใหพระประสตกาลแกพระองคไดเพยง ๗ วน ทรงประสงคท

จะตอบแทนพระคณ จงไดเสดจขนไปยงสวรรคชนดาวดงสเพอแสดงธรรมโปรดพระพทธมารดาซงจตเปน

เทพบตรอย ณ สวรรคชนดสต พระพทธเจาไดแสดงพระอภธรรมปฎกโปรดพระพทธมารดาตลอด ๓ เดอน

ในวนมหาปวารณาพระองคไดเสดจจากเทวโลกหรอสวรรคชนดาวดงสลงมายงโลกมนษย ณ เมองสงกสสะ

แควนปญจาละ โดยทางบนไดแกว มบนไดทองอยดานขวาทบรรดาเทพยดาลงมาสงเสดจ และบนไดเงนอย

ดานซายทบรรดาพรหมตดตามสงเสดจพระพทธเจาไดแสดงอภนหารใหมนษย เทวดา และสตวนรก

ไดเหนกนซงเรยกวา วนพระพระพทธเจาเปดโลกหรอโลกววรณปาฏหารยประชาชนทมารอรบเสดจ

มความปตโสมนสเปนอยางมากเพราะไมไดเฝาพระพทธเจามาเปนเวลานานถง ๓ เดอน จงไดถวายอาหาร

บณฑบาตแดพระองคและพระสาวก แตประชาชนมเปนจ านวนมากท าใหไมสามารถเขาถงพระองคได

แตดวยพระพทธานภาพท าใหอาหารทประชาชนใสบาตรลอยลงสบาตรของพระองคและพระสาวกทงสน

ดงนน เพอระลกถงวนทพระพทธเจาเสดจจากสวรรค ชนดาวดงสหรอเทวโลกมาส โลกมนษย

พทธศาสนกชนจงไดจดพธตกบาตรขน เรยกวา ตกบาตรเทโวโรหณะ หรอเรยกยอๆ วา ตกบาตรเทโว

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๐๓

ในประเทศไทย ประเพณตกบาตรเทโวเปนประเพณทจดกนทกภาคทวประเทศ บางวดจดขนในวนขน ๑๕

ค าเดอน ๑๑ ซงเปนวนออกพรรษา บางวดจดขนในวนแรม ๑ ค าเดอน ๑๑ ซงเปนวนมหาปวารณา ตามแต

ความเหมาะสมของแตละชมชน รปแบบการปฏบตส าหรบการตกบาตรเทโวกจะจดกระท าคลายกนกลาวคอ กอนวน

ตกบาตรเทโว จะมการประดบตกแตงสถานทอยางสวยงาม จดเตรยมรวขบวนแห ในวนตกบาตรเทโว พทธศาสนกชน

จะรบศล ฟงพระสงฆเจรญพระพทธมนต แลวตกบาตรเหมอนเชนปกต เพยงแตกระบวนการตกบาตรจะจดเปน

กรณพเศษ โดยจดใหพทธศาสนกชนเรยงเปนสองแถว และมแถวของพระสงฆเดนรบอาหารบณฑบาตอยตรงกลาง

น าหนาโดยรถลอเลอนทมพระพทธรปประดษฐานพรอมบาตร พระพทธรปทใชนยมเปนพระพทธรปปางประทบยน

ใหเหมอนกบวนทพระพทธเจาเสดจลงจากเทวโลก หลายแหงจดเปนขบวนแหทมผแตงกายเปนเทวดาและนางฟา

เขารวมขบวนดวย บางแหงมสถานททเหมาะสมสามารถจดท าใหคลายกบการเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส

ของพระพทธเจา กจะจดท ากน เชน ทวดสงกสรตนคร อ าเภอเมอง จงหวดอทยธาน ซงตงอยเชงเขาสะแกกรง

พระสงฆจะเดนลงมาจากยอดเขาตามบนได หรอทวดวรนาถบรรพต อ าเภอเมอง จงหวดนครสวรรค ซงตงอย

เชงเขากบ หรอทวดเขาดสลก อ าเภออทอง จงหวดสพรรณบร เปนตน สวนในภาคใต มการจดประเพณชกพระ

ทางบกและทางน าแทนการตกบาตรเทโว ถอเปนการตอนรบพระพทธเจาทเสดจกลบจากสวรรคชนดาวดงสเชนกน

อาหารทพทธศาสนกชนเตรยมมาตกบาตรนอกเหนอจากอาหารคาวหวานหรออาหารแหงตามปกตแลว

ยงมอาหารทจดเตรยมมาเปนพเศษส าหรบการตกบาตรเทโวกคอ ขาวตมลกโยนหรอขาวตมโยน หรอขาวตมหาง

ท าจากขาวเหนยวผดกบกะทหอดวยใบมะพราว ใบเตย หรอใบพง เปนหอเลกๆ รปสามเหลยมบางหกเหลยมบาง

ทงปลายใบไวคลายหาง หรออาจจะหอดวยใบกระพอหรอใบพอเรยกขาวตมพอ นยมท ากนในภาคใต หรออาจจะเปน

ขาวตมมด ขาวตมมดไต เพอใสบาตรในการตกบาตรเทโว กได

ประเพณตกบาตรเทโวเปนประเพณทมคณคาทางจตใจเกยวเนองกบศรทธาของพทธศาสนกชนทมตอ

พระพทธศาสนาทจะไดระลกถงคณของพระรตนตรยแลวน าพระธรรมค าสอนมาปฏบตเปนแนวทางการด าเนนชวต

ของตน นอกจากนน ยงมหลกธรรมส าคญทปรากฏอยในต านานกลาวคอ ความกตญญกตเวทของพระพทธเจาทมตอ

พระพทธมารดา ท าใหพระองคเสดจไปเทศนาโปรดถงสวรรคชนดาวดงส นบเปนแบบอยางทดแกพทธศาสนกชน

ทจะน ามาปฏบตตาม ยงกวานน ยงเปนประเพณทแสดงใหเหนถงความรกความสามคคของชมชนทพรอมใจกน

จดเตรยมสถานทเพอการตกบาตรเทโวและรวมพธอยางพรอมเพรยงกนเปนประจ าทกป ในสวนของพระสงฆนน

กไดแสดงธรรมสงสอนพทธศาสนกชนดวยเมตตาเพอใหไดประพฤตดปฏบตชอบ ประเพณตกบาตรเทโวหลายแหงเปน

ทสนใจกลายเปนจดทองเทยวสรางรายไดใหแกทองถนนน ๆ อกดวย จงถอไดวาประเพณตกบาตรเทโวมคณคาและ

ความส าคญตอสงคมไทย สมควรทจะไดรบการอนรกษสบทอดตลอดไป

เรยบเรยงโดย นายไพฑรย ปานประชา

๑๐๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประเพณบญบงไฟ

บญบงไฟ หรอบญเดอนหกเปนบญประเพณทส าคญของชาวอสานทถอปฏบตสบทอดกนมา

ตงแต สมยโบราณจนไดมการก าหนดไวในประเพณ ๑๒ เดอน ควบกบคนลองปฏบตของฝายปกครอง

หรอระบบการปกครองแบบอาญา ๔ อสานโบราณซงเรยกรวมกนวา “ฮตสบสองคองสบส” ในงาน

บญบงไฟนนชาวอสานจะรวมแรงรวมใจกนอยางพรอมเพยงและดวยแรงศรทธาเปนอยางยง

บงไฟปกตจะม ๓ ขนาด คอ บงไฟธรรมดา จะใชดนประสวไมเกน ๑๒ กโลกรม บงไฟหมน

จะใชดนประสว ๑๒ กโลกรม บงไฟแสน จะใชดนประสว ๑๒๐ กโลกรม เมอท าบงไฟเสรจแลว

กจะมการตกแตงประดบประดาดวยกระดาษสอยางสวยงาม ซงเรยกเปนภาษาพนบานวา เอ สวนทอนหว

และทอนหางของบงไฟจะประกอบเปนรปตางๆตามทตองการสวนมากจะเปนรปหวพญานาค

เมอประดบประดา หรอ เอ เรยบรอยแลวขนตอไปคอการแห ไปสมทบกบหมบานทเปน

เจาภาพ โดยปกตบงไฟไมไดท าเฉพาะหมบานใดหมบานหนงเทานน จะบอกบญไปยงหมบาน

ทมสายสมพนธตอกน และหมบานนนจะท าบงไฟมารวมดวย เมอถงเวลานดหมายประมาณ ๔ - ๕ โมงเยน

ทกขบวนทงหมบานทเปนเจาภาพและหมบานแขกจะแหบงไฟเขาไปบรเวณวดขบวนแหงบงไฟถอเปน

งานทยงใหญและส าคญยงซงเปนการแสดงออกถงความสามคค ศลปวฒนธรรม ความสนกสนาน และ

ความดงามทงหลาย ในขบวนแหจะมการเซงบงไฟและการละเลนตางๆทแสดงถงวถชวตของคนใน

ทองถน เชน การทอดแหหาปลา การสกสม บางขบวน กจะมการเลนตลกในเชงเพศสมพนธแตขบวนเซง

หลกจะแตงตวสวยงามแบบโบราณใสกระโจมหวเซงเปนกาพยใหคตธรรมตามหลกพระพทธศาสนา

มความไพเราะและมคตธรรมสอนใจ ถงแมจะมการละเลนตลกและบทเซงสบไปในทางเพศสมพนธ

อยบาง แตกถอเปนสวนประกอบส าคญทสรางสสนใหกบขบวนแหไดเปนอยางดไมถอสาหาความกนแต

อยางไร สวนหมบานอนทมากบบงไฟกจะไดรบการดแลตอนรบจากหมบานเจาภาพเปนอยางด

โดยหมบานเจาภาพจะเตรยมขาวปลาอาหารทส าคญคอ ขาวปน (ขนมจน) น ายาปลายาง (ปลากรอบ)

พรอมสรายาสบ(ยาเสนมวนใบตองกลวยแหง) ซงจะแบงเปนกลมหรอเปนคมวาคมใดส าหรบดแล

หมบานใด โดยปกตบญบงไฟจะจดเพยงสองวน คอวนรวม ซงเรยกวาวนโฮม เปนวนแหขบวนบงไฟ

ไปรวมกนและวนจด คอวนรงขนของวนโฮม

ภาพ : วส วชรเดชาพงศ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๐๕

พอถงวนรงขนชาวบานทเปนเจาภาพทงชายหญง

จะแต งตวสวยงามตามประเพณทองถ น ผ ชายจะใส

ผาโสรงไหม ผหญงจะใสผาซน (สน)ไหม น าอาหารคาวหวาน

ทดทสดทนยมกนในแตละทองถน พรอมเครองไทยทานอนๆ

ไปถวายพระทวด หลงจากพระฉนเสรจจะใหพรจากนน

ชาวบานทมารวมท าบญจะรบประทานอาหารตอจากพระ

เก อบท กคนรวมท งแขกจากบ านอ นบางคนก จะมา

รบประทานอาหารทวดรวมดวย เมอทกอยางทวดเสรจ

เรยบรอยแลวกจะน าบงไฟไปทลานจดซงท าเปนรานหรอคาง

(ฮาน)บนตนไมสงประมาณ ๒๐-๓๐ เมตรเพอใหหางบงไฟ

พนจากพน จากนนไดมการจดบงไฟทน ามาไปตามล าดบ

ทจบฉลากได เม อบ ง ไฟทกบ งจดหมดกจะถอวา เปน

การจบสนของงานบญบงไฟปนน

งานบญบงไฟไดสะทอนใหเหนปรชญา ภมปญญาและภมความดอยหลายประการเปนตน

วาไดสะทอนใหเหนถงวถการด ารงชพของคนในทองถนทผกพนอยกบการท านาขาวน าฝน ซงตองอาศย

ธรรมชาตเปนหลก ในขณะเดยวกนชาวบานกมความเชอวามสงทอยเหนอธรรมชาตสามารถบนดาล

ใหธรรมชาตเปนไปตามทตองการได ดงนนเมอถงฤดการท านาจงท าบงไฟไปจดเพอบอกใหพญาแถนรบร

เพอพญาแถนจะบนดาลใหฝนตกลงมาใหมน าท านาตอไป นอกจากนยงไดสะทอนใหเหนถงวธการ

สรางสมพนธไมตรตอกนของคนในสงคมทอยรอบขางโดยมการบอกบญไปยงหมบานขางเคยงเพอใหน า

บงไฟมารวมและวธการสรางความเปนน าหนงใจเดยวกนของคนในหมบาน โดยมงานบญบงไฟเปนสอกลาง

ในปจจบนพบวางานบญบงไฟมบดเบอนไปจากเดมมาก มการน าเทคโนโลยสมยใหมมาใช

เพอใหบงไฟของตนขนสงทสด จนท าใหเกดการระเบด และเปนอนตรายตอชวตและทรพยสนของผคน

ทมารวมงานครงแลวครงเลา ดงนน จงเหนควรทคนรนหลงจะไดตระหนกและสบทอดคณคาของมรดก

ภมปญญาทเปนแกนแทของบรรพบรษอสานทไดสรรคสรางขนมาเพอความสงบเรยบรอย ความรมเยนเปน

สขของสงคมตลอดไป

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยชน ศรสวสด

ภาพ : วระชย ปตลา

๑๐๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประเพณการละเลนผตาโขนในงานบญหลวง จงหวดเลย

ผตาโขน เปนค าทเรยกชอ การละเลนชนดหนง ทผเลนตองสวมหนากากทวาดหรอแตมใหนากลว แตงกาย

ดวยชดท าจากเศษผาน ามาเยบตดกน ซงจะเขารวมขบวนแห และมการแสดงทาทางตางๆ เพอสรางความตนเตน

สนกสนาน รนเรง ในระหวางทมงานประเพณบญหลวง เปนการละเลนทมเฉพาะในทองท อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ลกษณะของผตาโขน ประกอบดวย สวนหวของหนากาก ท าดวยหวดนงขาวเหนยวน ามาหกพบขน

ใหมลกษณะคลายหมวกแลวเจาะชองตา สวนจมก ท าจากไมนนลกษณะยาวแหลมคลายงวงชาง สวนเขา ท าจาก

ปลมะพราวแหง น ามาตดเปนขนาดและรปทรงตามตองการ เครองแตงกาย ชดท าจากเศษผาน ามาเยบตดกน

ม “หมากกะแหลง” (ลกษณะคลายกระดงใชแขวนคอกระบอ) หรอกระดง กระพรวน กระปองผกตดกบบนเอว

แขวนคอ หรอถอเคาะเขยา เพอใหเกดจงหวะและมเสยงดงเวลาเดนและแสดงทาทางตางๆ ผตาโขนทกตวจะมอาวธ

ประจ ากายเปนดาบหรองาว ซงท าจากไมเนอออน

บญหลวง เปนการท าบญใหญของเจานาย โดยน าบญเผวส บญบงไฟ บญซ าฮะ (สะเดาะเคราะหบานเมอง)

และการละเลนผตาโขนมารวมเปนงานเดยวกน เปนประเพณปฏบตสบตอกนมาแตโบราณ

สถานทในการประกอบพธบญหลวง ม ๕ แหง ดงน

๑. รมฝงล าน าหมน ทาน าบานเหนอ ต าบลดานซาย วนแรกของงาน เปนสถานทส าหรบประกอบ

พธอญเชญ พระอปคต ในล าน าหมนมาทวดโพนชย เรมเวลา ๐๔.๐๐ น.

๒. บานเจากวน สถานทท าพธสขวญเจากวน เจาแมนางเทยม ในวนแรกของงาน เรมเวลา ๐๙.๑๙ น.

ขบวนจากบานเจากวน นางเทยม แสน นางแตง ประชาชนและผตาโขน แหไปวดโพนชย ประกอบพธกรรมบญหลวง

ตอมาทางราชการเขาไปมบทบาทในการจดงานบญหลวง พธเปดงานจงม ๒ แหง คอ วดโพนชย และถนนหนา

ทวาการอ าเภอดานซาย

๓. วดโพนชย สถานทประกอบพธกรรมบญหลวง ตงแตวนแรกจนถงวนสดทายของการจดงาน

๔. สแยกบานเดน สถานทเชญพระเวสสนดรเขาเมอง ในวนทสองของงาน เรมเวลา ๑๕.๐๐ น.

๕. ถนนหนาทวาการอ าเภอดานซาย พธเปดงานเปนทางการทจดเพมขนรวมกบเจาของวฒนธรรมและ

ทองถนจดในวนแรกของงาน เวลา ๐๙.๑๙ น.

การประกอบพธบญหลวง จะก าหนด ๓ วน ตอเนองกน โดยทวไประยะเวลาการประกอบพธจะอยในชวง

ตนเดอน ๘ ปลายเดอนมถนายน หรอตนเดอนกรกฎาคมของแตละป วนเวลาไมไดก าหนดแนนอน ผก าหนดงานคอ

เจาแสนเมองซงเปนเจานายฝายขวา ทใชรางเจาพอกวน (รางทรงทองถนในหมบานเดมทเปนทตงของวดโพนชยตาม

ความเชอของชาวดานซาย)

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๐๗

อปกรณทใชในการประกอบพธบญหลวงและการละเลนผตาโขน ประกอบดวย

๑. อปกรณในพธเบกพระอปคต ประกอบดวย อฐบรขาร ๘ ขน ๕ ขน ๘

๒. อปกรณเครองใชในพธเทศนมหาชาต ประกอบดวย ดอกบวหลวง ดอกบวแบ ดอกผกตบและดอกปบ

เทยน ธป หมากพล เมยง บหร ขาวตอก ขาวเหนยว ธงชอ ธงชย (ธงทท าจากเศษผา) ปนผา หนาไม ดาบ ทกลาวมา

ทงหมดอยางละ ๑,๐๐๐ นอกจากนยงมผงพน (ผงทน ามาฝนเปนเทยนแลวหนกเทากบ ๑ กโลกรม) น ามนหมน

(น ามนกาด หนก ๑๒ กโลกรม) ขนหมากเบง ๔ ค โองน าใสจอก แหน และน า ๔ ใบ

๓. อปกรณทใชในพธแหพระเวสสนดรเขาเมอง ประกอบดวย พระพทธรปปางสมาธ ๑ องคขวญ (บายศร)

แครคานหาม ๕ ตว บงไฟ ๙ กระบอก ผตาขนใหญ ๑ ค และผตาโขนนอยตามความศรทธา

๔. อปกรณใชในการสะเดาะเคราะหบานเคราะหเมอง ประกอบดวย กระทงใหญ ๑ กระทง กระทงเลก

๘ กระทง เครองเซน คอ ขาวด า ขาวแดง แกงสม แกงหวาน หมากพล บหร เมยง ดอกไม เทยน แลวยงมกระทง

ใบตองอก ๑๐๐ กระทง ใสอาหารหวานคาว อยางละ ๕๐ กระทง

ขนตอนการประกอบพธกรรมประเพณบญหลวงและการละเลนผตาโขน

๑. พธเบกพระอปคต พธบายศรสขวญเจาพอกวน พธนเปนพธวนแรกของงาน

๒. พธแหพระเวสสนดรเขาเมอง จดบงไฟ ลอยชดผตาโขนและหนผตาโขน เพอปลดทกขปลดโศก

(ลอยเคราะห) ตอนเยนเทศนมาลยหมน มาลยแสน เปนเสรจพธวนทสอง

๓. ถวายภตตาหาร สะเดาะเคราะหบานสะเดาะเคราะหเมอง และเทศนมหาชาต จนครบ ๑๓ กณฑ

จงเปนการจบสนพธบญหลวง

การละเลน “ผตาโขน” ของชาวอ าเภอดานซายมความเชอวา ประการแรก เลนเพอถวายดวงวญญาณ

ศกดสทธทมอ านาจในการปกครองสงสดในเมองดานซาย ประการทสอง เลนเพอรวมขบวนแหพระเวสสนดร เขาเมอง

อนเปนความเชอทางพทธศาสนา ประการทสาม เลนเพอรวมขบวนในการแหบญเดอนหก (บญบงไฟ) และการแหขอฝน

ประการทส เลนเพอความสนกสนาน และประการสดทาย เลนเพอใหสงทไมดทเคยกระท าดวยกาย วาจา ใจ รวมถง

โรคภยไขเจบตาง ๆใหตดไปกบผตาโขน โดยการน าไปลองล าน าหมน เปนการเสรจสนพธบญหลวงและการละเลนผตาโขน

พธกรรมตางๆ ทจดขนตามความเชอของชาวอ าเภอดานซาย บรรพบรษเปนผรเรมขนและมการถอปฏบต

สบตอกนมาจนถงปจจบน ลกษณะส าคญคอเปนเครองหมายของกลมชน ทมความเชอ และแนวปฏบตทางสงคม

รวมกน ถอเปนสงยดเหนยวของคนในชมชนไดเปนอยางด อนจะกอใหเกดความสมานสามคค ความกลมกลนเปน

อนหนงอนเดยวกน และยงมจดเนนเรองจตใจของคนในชมชน ซงมจดมงหมายเพอใหเกดความสบายใจ สรางขวญ

ก าลงใจ เกดความสมหวง และชวยใหปลอดภยจากอ านาจลกลบได

เรยบเรยงโดย นายสมฤทธ สภามา

๑๐๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประเพณกวนขาวทพย

ประเพณการกวนขาวทพยเปนพธกรรมของศาสนาพราหมณทสอดแทรกเขามาในพธกรรมของ

พระพทธศาสนาซงถอเปนพระราชพธทกระท ากนในเดอนสบมมาตงแตสมยสโขทยและกรงศรอยธยาเปน

ราชธานและไดรบการฟนฟอกครงในสมยรชกาลทหนงและมาเลกราไปในรชกาลทสองและสามและมาไดรบการฟนฟ

อกครงในรชกาลทสเปนตนมา ปจจบนนยมท ากนในทกภาคของประเทศไทย โดยภาคกลางนยมจดท ากน

ในวนวสาขบชา แตในภาคอสานนยมท ากนในวนกอนออกพรรษาหนงวน คอวนขน ๑๔ ค า เดอน ๑๑

จากความเชอในครงพทธกาล ทนางสชาดาปรงขาวมธปายาสถวายพระพทธองค กอนจะตรสรเปน

พระสมมาสมพทธเจา ถอกนวาขาวมธปายาสเปนของทพยของวเศษ เมอท าขนจงเรยกวา ขาวทพย ชาวบาน

จะพรอมใจกนท าในเทศกาลออกพรรษา ถวายพระสงฆเพอเปนการสกการบชา ถาใครไดรบประทานจะเปนสรมงคล

กบตนเอง ปราศจากโรคภยไขเจบ การกวนขาวทพยตองอาศยแรงศรทธา แรงใจ ความสามคคพรอมเพยงกนจาก

ชาวบาน จงจะส าเรจลงได มลเหตทท าในวนออกพรรษา เพอถวายเปนเครองสกการบชาและรบเสดจพระพทธองค

ทเสดจจากจ าพรรษาในสวรรคชนดาวดงส

การกวนขาวทพยโดยปกตกวนในวด วดทจะกวนตองเตรยมการหลายอยาง ดงน

๑. สถานท บรเวณทจะกวนขาวทพยอาจจะท าเปนปะร าพธ โดยโยงดานสายสญจนจาก

พระประธานมายงปะร าพธ ซงวงดานสายสญจนเปนสเหลยม มมทงสตงฉตร ๗ ชน ขนหมากเบงเปน

เครองสกการบชา

๒. อปกรณการกวนขาวทพย ไดแก เตา ฟน กระทะ ใบบว ไมพาย

๓. เดกหญงพรหมจารทยงไมเปนประจ าเดอนนงขาว หมขาว กระทะละ ๒ คน แลวแต

จะกวนกกระทะ

๔. วตถดบทเปนสวนประกอบปกตวตถดบทเปนสวนประกอบส าคญซงใชในการกวนขาวทพย

ทชาวบานน ามารวมเตรยมไวจะประกอบดวย น านมขาวขาวเมา มะพราว น าออย น าตาล แปงขาวเจา แปงขาวเหนยว

แปงสาล ถวลสง ถวเหลอง ถวเขยว เผอก งา มนเทศ มนสาค น าผง ฟกทอง ขาวตอก นมสด นมขน เนย กลวย

ขาวโพด ใบเตย น าลอย ดอกมะล พชหรอผลผลตจากพชทกชนดทใชท าขนมได น ามากวนรวมกนเปนขาวทพยได

บางแหงเรยกวาขาวส าปะป หมายถง การน าของหลายอยางมารวมกนจนแยกไมออกวาอะไรเปนอะไร

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๐๙

๕. เตรยมของทกอยางใหพรอมทจะกวน เชน มะพราวกคนเอากะท ถวตางๆควแลวบดใหละเอยด เผอกมน

ฟกทองนงใหสกบดเตรยมไว ใบเตยโขลกใหละเอยด กรองเอาน า น าของทกอยางมาผสมกน สวนน าตาล น าออย

จะใสทหลง อตราสวนนนจะมผช านาญการคอยดแลวาจะใสอะไรมากนอยเพยงใด เพราะแตละวดจะกวนจ านวนมาก

หลายกระทะ นอกจากถวายพระสงฆแลว ยงตองใหพอแจกจายกนทกครวเรอนในหมบานและผทมารวมงาน

เพอเปนสรมงคล

เมอเตรยมทกอยางพรอมแลวพธการจะเรมประมาณ ๔ โมงเยนของวนขน ๑๔ ค า เดอน ๑๑ โดยเรมดวย

พระสงฆเจรญพระพทธมนตถงบทอตปโส เดกหญงพรหมจารจะลกไปยงบรเวณพธกบผช านาญการ สวนคนอน

จะเขาไปไมได เดกหญงจะเปนผเรมท าทกอยางตงแตกอไฟ ยกกระทะขนตงเตาไฟแลวเรมกวน กวนไปประมาณ

๑๐ นาท กเปนการเสรจพธการ หลงจากนนชาวบานจะชวยกนกวน โดยผลดกนตลอด เวลาแตละกระทะ

จะใชประมาณ ๓๐-๔๐นาท ถากระทะใหญอาจใชเวลามากขนขณะก าลงขนกจะใสเนย ขาวเมา น าตาล น าออย

พอสกไดท ขาวจะออกเปนสน าตาลไหมแลวน าไปเทลงถาดทเตรยมไวและโรยหนาดวยถว งาวนรงขนเปนวนพระ

มการท าบญตกบาตรเทโวโรหนะ ถวายขาวทพยแดพระสงฆ และแจกจายแบงบนใหกบผทมารวมงาน หนาตายมแยม

แจมใส อมบญกนทวหนา เปนอนเสรจพธ

ประเพณกวนขาวทพยแมจะเปนพธการของพราหมณแตกน ามาประยกตกบวถพทธไดอยางลงตว

สามารถเสรมศรทธา การเสยสละ ความสามคคในชมชนไดอยางด จงเหนควรทคนรนหลงจะชวยกนหนนเสรม

ใหมรดกแหงปญญาธรรมนควรอยสบไป

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยชน ศรสวสด

๑๑๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

พธโกนจก

พธโกนจก เปนพธกรรมและประเพณทมมาแตโบราณ และยงมการปฏบตกนอยในปจจบน เนองจาก

เดกไทยในสมยโบราณหลงโกนผมไฟแลวนยมไวผมจกเปนสวนใหญ มบางคนไวผมเปย ผมแกละหรอผมโกะ

เมอเดกโตขนจนกระทงเดกผหญงมอาย ๑๑ ป เดกผชายมอาย ๑๓-๑๕ ป ซงเปนวยทยางเขาสวยหนมสาวแลว

จงตองท าพธตดผมของเดกออกไป เรยกวา “พธมงคลโกนจก” ยงมปฏบตกนอยทวไปในสงคมไทยและชาวไทย

เชอสายมอญ

“พธมงคลโกนจก” เปนงานมงคลพธส าคญของเดก ทตองเตรยมการอยางถถวนกลาวคอตองสอบ

หาวนและฤกษอนเปนมงคลแกการท าพธใหสอดคลองกบชาตาชนษาของเดก แลวก าหนดวนจดงานซงมกท ากน

๒ วน จากนนนมนตพระสงฆเพอมาเจรญพระพทธมนตวนสกดบ (๑ วนกอนท าพธ) เชญโหราหรอพราหมณ

มาท าพธทางไสยศาสตรพรอมกบบอกเชญแขกทจะมารวมงาน จดเตรยม อปกรณเครองใชตาง ๆ ทตองใช

ในการจดงาน แลวจดแตงบานเรอนใหสะอาดสวยงามเตรยมไวส าหรบจดพธ

เมอถงวนสกดบเวลาเยนกอนพระสงฆเจรญพระพทธมนต เจาภาพจะน าเดกไปไวทบานญาต ซงอยหาง

ออกไป โกนผมรอบจกของเดก แตงตวเดกใหสวยงามเปนพเศษแลวแหมาทบานของตนเอง น าเดกเขามานง

ในมณฑลพธ เพอฟงพระสงฆเจรญพระพทธมนต โดยสวมมงคลลงยงผมจกของเดก เอาสายสญจน คลองศรษะ

เดกแลวโยงไปยงทบชาพระ เมอพระสงฆเจรญพระพทธมนต จบแลว ปลดมงคลและสายสญจน ทออกจาก

ศรษะเดก จากนนหมอท าขวญท าพธสขวญเดก เมอเสรจพธ แลวน าเดกออกจากมณฑลพธ ไปเปลยน

เครองแตงกายเปนชดธรรมดาเปนการเสรจพธตอนเยนวนสกดบ คนนอาจมมหรสพสมโภช และงานเลยงฉลอง

แลวแตเจาภาพ

วนทสอง เรมดวยการเลยงพระ โดยใหเดกนงขาวหมขาว ไมใสถงเทารองเทา ลงนงยงทนงทเตรยมไว

ผท าพธแบงผมจกเดกออกเปน ๓ ปอย เอาสายสญจนผกปลายปอยผมกบแหวนนพเกาและใบมะตมปอยละ

๑ วง เอาใบเงนใบทองแซมไวทผม และเอาหญาแพรกขมวดเปนแหวนหวพรอดสวมครอบจกไว

เมอพระสงฆปฏบตภตกจเรยบรอยแลวน าเดกออกมายงมณฑลพธ ชาวบานทมางานรวมกนท าบญ

ตกบาตร ถวายภตตาหารพระ เมอถงเวลาฤกษกลนฆองชย พระสวด "ชยนโตฯ" พณพาทยบรรเลงเพลงมหาฤกษมหาชย

ประธานสงฆน าหอยสงขตกน ามนต รดศรษะเดก แลวใชกรรไกรขลบผมพอเปนพธ พอพระสงฆสวดถง“สเส ปฐวโปก ขเร”

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๑๑

ผเปนประธานในพธจะตดจกปอยท ๑ ทนท จากนนผใหญในตระกลตดผมปอยท ๒ พอเดกตดปอยท ๓ แลว

ใหผใหญอนๆ ทยอยกนตด พราหมณเปาสงข ดดไมบณเฑาะวดบมลทนทงปวง ตอจากนนจงใหชางโกนผมใหแกเดก

จนเกลยงเกลา แลวน าเดกไปนงยง เบญจา (ทนงส าหรบรดน าในการมงคล มเพดานดาดผาขาว) พรอมดวย

น าพระพทธมนตทใสในคนโทตงไวบนมาหมหนง นมนตพระสงฆมาประพรมน าพระพทธมนตใหแกเดก ตอจากนน

บรรดาผใหญและวงญาตตลอดทงแขกทมา ในงานนนตางกรดน าเดก และใหศลใหพรเพอความเจรญรงเรอง

อยเยนเปนสข ตามยศและอาวโส

เมอเสรจพธดงกลาวแลวเพอเปนการแสดงใหเหนวาพนจากความเปนเดกแลว จงน าเดกไปแตงตวใหม

ซงเดกผชายแตงอยางผชาย เดกหญงแตงอยางผหญง สวมมงคลแลวออกมานงทหนาพระสงฆ เจาภาพถวาย

ภตตาหาร เมอพระฉนเสรจและอนโมทนาแลว ใหเดกถวายเครองไทยธรรมดวยตวเดกเอง หลงจากนน เอาดายมงคล

สวมคอ ผกขอมออวยพรเพอรบขวญเดก ญาตพนองจะท าขวญดวยการใหแกวแหวนเงนทองตามแตสมครใจเปน

อนเสรจพธตอนเชาเพยงน ตอนบายท าพธท าขวญจกโดยการท าพธเวยนเทยน เมอเสรจพธทงสนแลว จกทตดและ

ผมทโกนออกมานนจะเกบใสกระทงใบบวหรอใบบอนพรอม ดอกไม ธป เทยน แลวน าไปลอยน าตามทเหนสมควร

หลงจากโกนจกแลว เดกชายสวนใหญผปกครองจะใหบวชเรยนเปนสมเณร สวนเดกหญงจะไดรบการอบรม

งานบานงานเรอนหรอไมกฝากตวไวในรวในวงหรอตามบานขนนางใหญ เพอเตรยมตวในการออกเรอน ในอนาคต

จากนนไป ชวตของเดกจะเจรญวย เปนผใหญ โดยสมบรณ

การไวผมจกของเดกไทยนนปรากฏอยในทกชนชน เนองจากความเชอเรองขวญ การโกนจกพธหลวง

คอ การโกนจกของชนพระองคเจาขนไปเรยกวา “พระราชพธโสกนต” ของเจานายชนรองๆลงมา เรยกวา “เกศากนต”

สวนชาวบานทไมมทนทรพยพอทจะท าพธโกนจกเองทบานกจะใหเดกแตงตวไปรวมโกนจก ในพระราชพธตรยมปวาย

ทโบสถพราหมณ สวนการโกนจก ส าหรบชาวบานทวไป ในชนบทนนท ากนงายๆ โดยโกนกนเองทบาน หรออาจพาไป

โกนทวดเพอเปนสรมงคล

การไวผมจกนนแทจรงแลวโบราณไดมองจากความเปนธรรมชาต กลาวคอ เมอทารกเกดใหมกะโหลก

ศรษะของเดกยงบางและตอกนไมสนทดนก ถาขมอมของเดกไมไดรบการปกปองเอาไว จะท าใหเกดอนตรายแกเดกได

ดงนนจงไวผมปดสวนนเอาไว นอกจากนการไวจกยงเกยวกบสขภาพอนามย คอ หากโกนผมใหเหลอแตจกแลวจะเปน

การงายแกการท าความสะอาด

ในปจจบนนเดกไมนยมไวผมจก สวนมากมกไวผมตามแบบธรรมดา ท าใหมการประกอบพธมงคลโกนจก

นอยลงไปดวย แมกระนนกตามประเพณโกนจกทยงท ากนในปจจบน พธกรรมตาง ๆสวนใหญยงเหมอนเดม

เรยบเรยงโดย พนเอก(พเศษ)อ านาจ พกศรสข

๑๑๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

พธบายศรสขวญ

พธบายศรสขวญตามวฒนธรรมอสาน หรอภาษาทองถนดงเดมอสานเรยกวาบาศรสตรขวญ

เปนประเพณดงเดมทเชอวาจะเปนสรมงคลเกดความสวสดกบผรบขวญหรอเจาของขวญ เดมทเขาใจวา

จะท ากนในหมชนชนเจานาย ผใหญ เพอใหเกดสรมงคลเปนประเพณของพราหมณ เนองจากบรรพบรษ

ของชาวอสานไดผานการนบถอทงธรรมชาต ศาสนาพราหมณ และศาสนาพทธมาจงมการเลอกสรรเอา

สวนทดมาปรบใช และไดยดถอปฏบตเปนประเพณส าคญอยางหนงของชาวอสานสบมาตราบเทาปจจบน

การบายศรสขวญนอกจากภาคอสานแลวยงมการปฏบตในภาคอนๆ ของไทยดวย นยมท ากน

ในแทบทกโอกาสทงในคราวประสบโชคและประสบเคราะห คราวทตองพลดพรากจากไกล คราวกลบมา

สถนฐานบานเกด คราวทเจานายหรอพระสงฆผใหญมาเยอน คราวทมการเปลยนแปลงส าคญในชวต

เชน การบวช การแตงงาน การเขารบราชการทหาร การไดงานใหม การไดเลอนขนเลอนต าแหนงทสงขน

ตลอดทงคราวเจบไข ไดปวย เปนตน

“ขวญ” เปนสงทไมมตวตนแตเชอวามอยประจ าตวของคนและสตวมาแตก าเนด ถาขวญของผใด

อยกบเนอกบตวผนนจะมแตความสขกายสบายใจ แตถาขวญของผใดหลบลหนหายผนนจะมลกษณะ

อาการตรงกนขาม ขวญจงมหนาทรกษาประคบประคองชวตและตดตามเจาตวไปทกหนทกแหงการท า

พธสขวญจงเปนการเชญขวญใหอยกบเนอกบตวซงนอกจากจะท าใหอยดมสขแลวยงจะสงเสรมใหม

ก าลงใจทเขมแขง มสตไมประมาท ชาวอสานนยมเรยกสงทเปนทรกและเสรมสรมงคลแกตนวาขวญ เชน

ลกแกว เมยขวญ ชางขวญ มาขวญ เพอนขวญ ของขวญ เปนตน และเรยกผทรวธท าขวญวาหมอขวญหรอ

หมอพราหมณ เรยกวธเรยกขวญใหมาอยกบตววาสขวญ เรยกการสวดหรอสตรในพธกรรมสขวญของ

พราหมณวาสตรขวญ เรยกเครองใชในพธสขวญวาบายศรซงท าดวยใบตองกลวยเยบเปนกรวยเรยงกน

ประดบดวยดอกไมสด เชน ดอกดาวเรองดอกมะล ดอกบานไมรโรย ดอกจ าปาขาว (ดอกลนทม) จดเปน

ระเบยบอยบนพานหรอโตก ปกตนยมจดดวยพานทองเหลองหมอพราหมณบางทานใหแยกพาขวญส าหรบ

ใสเครองใชประจ าตวของผเขาพธสขวญอนไดแก กระจกสองหนา หว เสนผมตดจากศรษะเลกนอย เลบ

ผาขาวและเครองประดบอนๆตางหาก สวนพานบายศรจะใสธปเทยน ขนมไทย ผลไมนยมเปนกลวยน าวา

และเสนดายไวส าหรบผกขอมอ (ผกแขน) โดยมการวางไวอยางเปนระเบยบตามชองดอกไม แตโดยทวไป

จะใชเพยงพานเดยวรวมเรยกวา พาขวญ หรอพานบายศร เมอเตรยมทกอยางเรยบรอยแลว

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๑๓

การสตรหรอสวดเชญขวญจะเรมขนทกคนจะนงพบเพยบลอมวงหนหนาเขาสพาขวญ ผทเปน

เจาของขวญจะเอามอขวาจบพาขวญพอแมญาตผใหญทเคารพนบถอจะนงอยทางดานเหนอ ผรบขวญมตร

สหายหรอแขกในงานจะนงดานใต และรวมกนยกพาขวญขนตอนเรมพธ หมอท าขวญจะตงจตอธษฐานให

เจาของขวญมความสขความเจรญแลวสวดเปนภาษาบาล ซงมความหมายวา ขออนเชญเทวดาผเปนใหญ

มทาวสกกะ พระอนทร พระพรหม และเทพาอารกษทงหลายทอย ณ อาณาบรเวณนมาชมนมอวยพรให

เจาของขวญมความสขสวสด ค าสวดหรอสตรขวญจะเปลยนไปตามวตถประสงคของการสขวญแตละครง

วาสขวญเนองในโอกาสอะไร สขวญใหใคร ในขณะเดยวกนผรบขวญและบคคลอนๆ นงสงบเงยบมการ

เปลงเสยงรบขวญเปนชวงๆ ตอนทหมอขวญสวดวา “มาเดอขวญเอย” เมอสวดจบจะมการเจมดวยน าสรา

ภาษาทองถนเรยกวา ฟายเหลา ทมอผรบขวญเมอฟายเหลาเสรจหมอพรหมกจะผกขอมอใหคนรบขวญ

เปนคนแรก ตอไปจะเปนพอแมญาตผใหญและแขกทมารวมงานตามล าดบ ขณะผกขอมอผรบขวญตอง

หงายมอทผกขน มออกขางหนงยกขนทาพนมมอเสมออก เพอเปนการเคารพขวญและรบค าอวยพร

การผกขอมอตองหยบไขไก หรอขนม ขาวสกจากพาขวญมาวางบนมอเจาของขวญดวย เมอผกขอมอเสรจ

ทกคนแลวจงมการเลยงขาวปลาอาหารกนตามทจดไวจนอมหน าส าราญกเปนอนเสรจพธ

การสขวญเปนเรองเกยวกบขวญและก าลงใจซงบรรพบรษของชาวอสานไดเหนความส าคญของ

จตใจมาก การด าเนนชวตแทบทกอยางตองอาศยพลงทางจตเพอจะได ชวยใหมจตใจท เขมแขง

มสตสมปชญญะทมนคงซงจะกอใหเกดปญญาและความมงมนทมเทไปสเปาหมายสามารถเอาชนะฟนผา

อปสรรคทอาจจะเกดขนจงเปนมรดกทางภมปญญาทควรถอปฏบตสบทอดกนตอไป

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยชน ศรสวสด

ภาพ : ยยงยทธ คงมหาพฤกษ

๑๑๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

พธท าขวญนาค

ตามประเพณไทย เมอลกชายอาย ๒๐ ปบรบรณ พอ แมจะจดพธบวชให ซงในตอนเยนวนสกดบ

(วนเตรยมตวกอนวนท าพธบวช ๑ วน) หลงจากพระสงฆเจรญพระพทธมนตแลวจะมพธท าขวญนาค

จดประสงคและความมงหมายของการท าขวญนาค กเพอทจะปลกปลอบใจนาคใหชนบาน ท าจตใจ

ใหสะอาด สงบ มสมาธ อกทงยงเปนการชใหผทจะบวช เหนถงคณ บดา มารดา ทใหก าเนดและชบเลยง

ตนมา ซงหมอท าขวญจะสอดแทรกมาในรปแบบพธการน าเสนอความรทแยบยลนารบฟงตงแตตนจบ การ

ท าขวญนาคนน ถอปฏบตกนอยในหมชาวไทยพทธโดยทวไป

การประกอบพธท าขวญนาคนน มพธทจะตองปฏบต ๒ สวน คอ พธสงฆ นมนตพระสงฆจ านวน

๕ รป หรอ ๗ รป หรอ ๙ รป มาเจรญพระพทธมนต และท าน าพทธมนตเพอเปนสรมงคล หลงจากพธสงฆ

จะท าพธท าขวญนาค มหมอขวญหรอโหราเปนผประกอบพธ

สงของทตองใชประกอบพธท าขวญนาค ไดแก บายศรหลก ไมขนาบบายศร ๓ อน ใบตองหม

บายศร ๓ กาน ผาหมบายศร ๑ ผน เครองกระยาบวช ๑ ส ารบ (ประกอบดวย ขนมตมแดง ขนมตมขาว

ขาวปากหมอ) ไขตม ๑ ฟอง มะพราวออน ๑ ผล กลวย ๑ หว พล ๗ ใบ บายศรปากชาม ๑ ส ารบ

ขนน ามนต ๑ ขน ขนใสขาวสาร ๑ ขน ธป ๓ ดอก เทยน ๑๑ เลม แวนเวยนเทยน ๓ เครองกระแจะจนทน

พานก านล)

เจาภาพจะตองเตรยมสถานท อปกรณเครองใชตาง ๆ ตกแตงบรเวณทท าพธใหพรอม กอนถง

วนพธ เมอถงเวลาประกอบพธท าขวญนาค หมอขวญ หรอโหรา จะตองสวมชดขาว และท าจตใจใหสงบ

ตงใจใหแนวแนแลวน านาคเขามาท าพธ เรมจากหมอขวญท าน ามนต เสรจแลวน าส ารบเครองกระยาบวช

มาวางพรอมเหลาขาว เทเหลาใสแกว เปดซองบหรวางในพาน จดเทยนธป บอกสงเวย เมอกลาวค าลา

เครองสงเวยแลวหยบขนมตมแดง ตมขาว ขาวปากหมอใสในชนบายศรและวางเทยนชยเอาไวทบนยอด

บายศร ๑ เลม แลวเอาไมไผ ๓ ซกขนาบบายศรน าใบตองมาหมบายศรมดดวยดายสายศลตดกบไมขนาบ

ใหแนน และเอาผาแพร ผาส หรอผามานขนาดเลกมาหมบายศรสงออมบายศรดวยทกษณาวตรแลว

เอาพวงเงนพวงทองมาคลองทบายศร เสรจแลวน าเอาเทยนมาตดทแวนเวยนเทยน แวนละ ๓ เลม

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๑๕

ปกไวในขนขาวสาร น าเอาแปงหอม น ามนหอมมาเสก แลวเขาสพธการท าขวญนาค เรมจาก

กราบท าความเคารพบชาพระรตนตรย แลวจดเทยนชย บนยอดบายศรเปนล าดบแรก จากนนเรมแหลท า

ขวญนาคตามขนตอนตางๆ เรมตนดวยการวา บทไหวคร บทชมนมเทวดา แลวเขาสบทท าขวญนาคตางๆ

โดยล าดบ คอเรมตนดวยหมอขวญกลาวถง บญคณของ พระสมมาสมพทธเจา กลาวถงความส าคญของ

การบวช และอานสงสทผบวชจะไดรบ และเชญเทวดามาประสทธประสาทพรและชวยคมครองนาค

แลวกลาวถงพฒนาการของการก าเนดของคน เลาเรองต านานนาค แลวสอนนาค สดทายเปนการ

เรยกขวญนาค แลวท าพธเวยนเทยนเบกบายศร

พธการเวยนเทยนเบกบายศรเรมโดยใหบดามารดาของเจานาค มานงทางดานซายมอของ

หมอขวญ จดเทยนชย หมอขวญหยบแวนเทยนมาจดไฟ เวยนเทยนไปรอบบายศร แบบทกษณาวตร

โดยกระทมเทยน ๓ ครง สงตอใหบดา มารดาเวยนเทยน จนครบ ๓ แวน ท าการเวยนเทยนจนครบ

๓ รอบแลว พรมน ามนต แลวหมอท าขวญจะรบแวนเวยนเทยนคน รวมเทยนทง ๙ เลม เวยนรอบบายศร

๓ รอบ แลวเปาเทยนใหดบทบายศร เปาควนเทยนใสหนานาค ๓ ครง จบแลวเอาเทยนชยมามาจมท

แปงเจมหนานาค

เมอเจมหนานาค แลวแกะผาหมบายศรมาหอใบตองมดใหสวยงามสงใหนาคอมเอาไว

น ามะพราวออนมาเวยนรอบบายศร ๓ รอบ ตกเครองกระยาบวชและขาวใสในผลมะพราวออน แลวตก

น ามะพราวพรอมขาวและเครองกระยาบวชเลานนปอนนาค ๓ ครง เรยกบดา มารดามารบบายศรจากนาค

ใหนาคกราบ ๓ ครง แลวรบบายศรกลบคน น าเอาไปเกบไวในทอนสมควร

การท าขวญนาคเกดจากความเชอของบคคลทวา คนเราเกดมา ม "ขวญ" อยประจ าตว

เปนเครองพทกษรกษาตวตนของทกคน ถาขวญของผใดอยกบตว บคคลผนนจะอยเยนเปนสขเปนปกต

แตถาขวญของผใดหนไปจากตว มกจะมอนเปนไป ท าใหผดปกต พอมาถงวนทชายหนมจะเขาพธอปสมบท

อาจขวญเสย จงตองหาผทมความรมาเรยกขวญให เรยกวา "ท าขวญนาค"

ปจจบน พธท าขวญนาคแตกตางไปจากเดมบาง ตามกระแสของความนยม แตเดมผประกอบ

พธท าขวญนาคคอหมอขวญ หรอ โหรา ทตองไดรบการฝกฝนวธท าขวญนาคทถกตองจากครอาจารย

จนมความเชยวชาญในกระบวนการท าขวญนาค แตในปจจบน มนกรองนกแสดงทไมไดผานการฝกฝน

วธท าขวญนาคมาโดยตรงหนมาประกอบอาชพเปนหมอขวญกนมากขน ท าใหพธท าขวญนาคผดเพยนไปจากเดม

เรยบเรยงโดย พนเอก(พเศษ)อ านาจ พกศรสข

๑๑๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประเพณลงเล

ประเพณลงเล เปนประเพณทถอปฏบตสบทอดกนมาแตโบราณของชาวอ าเภอไมแกน

จงหวดปตตาน โดยชาวบานจะมารวมกนท าพธ เซนไหวส งศกด สทธ และวญญาณท งหลาย

ซงมทาวเวสสวรรณเปนประธาน และมการสรางบานจ าลองบนแพเพอน าไปลอยลงสทะเล มความเชอวา

จะน าความทกขหรอสงไมดลอยไปกบทะเล

พธลงเล เปนพธกรรมทมการปฏบตกนมาเปนเวลานาน ไมสามารถรไดวาเรมตนขนเมอใด

แตเมอถงเวลาทก าหนด คอเดอน ๘ สมาชกในชมชนและญาตพนองทแยกยายถนไปท ามาหากนทอนๆ

จะพากนเดนทางกลบมายงถนฐาน เพอรวมกนประกอบพธน โดยมความเชอวาเปนการน าความทกขหรอ

สงไมดทงหลายทเกดขนในหมบาน ใหลอยไปกบทะเล ปลอยเคราะหกรรม และปดเปาสงชวรายใหพนไป

จากหมบาน แตถาปไหนไมไดท าพธลงเล จะเกดอาเพศในหมบาน หรอคนทอาศยอยในบรเวณ

ทท าพธ บางทกจะมคนในหมบานเจบไขไดปวย ถอเปนสญญาณเตอน ตองรบท าพธลงเลเพอแก

เคราะหกรรมทเกดขน

พธลงเล จดขนเปนประจ าทกปซง

ตรงกบ ขน ๑๕ ค า เดอน ๘ ถาเดอน ๘

มสองคร ง ใน ๑ ป ใหจด เดอน ๘ หล ง

แ ล ะ จ ะ จ ด ไ ด เ ฉ พ า ะ ว น จ น ท ร แ ล ะ

วนพฤหสบด เทานน พธกรรมจะจดขน

บรเวณรมชายหาด ชาวบานจะรวมกนท า

แพ ซ ง บนแพ เป นท า เ ป นบ านจ าลอ ง

เพอน าของเซนไหวใสไวบนแพแลวไปลอยลง

สทะเล เปนพธกรรมของชาวบานทนบถอ

ศาสนาพทธ ในอ า เภอไมแกน จงหวด

ปตตาน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๑๗

พธกรรม บายวนแรก ทงหญงและชายจะไปรวมกนทศาลท าพธทศาล ท าพธ เซนไหว

เจาทเจาทางของเซนไหว ประกอบดวย ขาวตม ของคาวหวาน ขาวสาร (เชอวาเปนเสบยงไวกน

ในวนขางหนา) เลบ ผม (เชอวาเปนการปลอยเคราะห ปลอยกรรม) หมอพธจะสวดบทสวดชมนมเทวดา

เพอเรยกสงศกดสทธทงหลายใหมารบเครองเซนไหว พอเวลาประมาณ ๒ ทมพระสงฆจะสวดขอพร

ถอเปนการเสรจพธ กลางคนมการละเลนของชาวบานเพอความสนกสนานรนเรง เชน ขบมโนราห รองร า

ท าเพลง วนรงขนในภาคเชาผหญงจะท าอาหารและถวายอาหารพระ สวนผชายจะชวยกนท าแพซงแพ

จะท ามาจากของทมอยในทองถน วสดตามธรรมชาต เชน ไมปา หยวกกลวย ใบตาล เถาวลย เปนตน

ภาคบายเรมท าพธลงเล (ลอยแพ) เรมดวยพระสวดมนตขอพรทชายหาด น าของเซนไหวทเตรยมไวใสในแพ

ลากสายสญจนขงทแพ สงแพลอยลงในทะเลถอเปนการเสรจพธ จากนนพระท าพธสวดพรมน ามนตเพอ

เปนศรมงคลแกชาวบานทมา และแยกยายกนกลบบาน

ในปจจบนประเพณลงเลมการเปลยนแปลงไป เนองจากเหตการณความไมสงบในพนทภาคใต

ท าใหชาวบานเกดความรสกไมปลอดภยในชวต จงจดประเพณลงเลขนทวด มการอนเชญสงศกดสทธ

ไปประทบในวดเพอความเปนสรมงคลของประชาชนในพนท มการประกวดกระทอมทชาวบาน

ไดสรางขนมาโดยจะแบงเปน ๒ ประเภท ไดแก ประเภทสวยงาม และประเภทความคดสรางสรรค

หลงจากทมกจกรรมตางๆในเวลากลางคนแลวในวนรงขนชาวบานจะน าแพทชวยกนท าจากวสดธรรมชาต

ไปลอยสทะเลซงยงมความเชอเดมวาจะน าความทกขหรอสงไมดทงหลายลอยไปกบทะเล

เรยบเรยงโดย สานกงานวฒนธรรมจงหวดปตตาน

๑๑๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประเพณกองขาวศรราชา จงหวดชลบร

ประเพณกองขาว หรอประเพณกองขาวบวงสรวง เปนประเพณทจดขนตามความเชอ

ของชาวอ าเภอศรราชา จงหวดชลบร เปนการท าพธบวงสรวงเซนไหว สงศกดสทธ เจาปาเจาเขา

พระแมคงคา ใหปกปกษรกษา คมครองคนชมชนใหรอดพนจากภยนตรายตางๆ รวมถงการท าบญอทศ

สวนกศลใหภตผปศาจ หรอวญญาณเรรอนเพอใหชวตพบแตความสงบสข ประเพณกองขาวมการจดขน

หลายอ าเภอในจงหวดชลบร เชน อ าเภอเมองชลบร อ าเภอศรราชา อ าเภอบางละมง อ าเภอพนสนคม

อ าเภอบานบง อ าเภอเกาะสชง เปนตน ซงจะนยมจดขนหลงวนสงกรานตของทกป โดยจะจดปละครง

บรเวณชายหาด

ในอดตชาวชลบรสวนใหญประกอบอาชพประมงทางทะเล กอนออกเรอจงตองมพธเซนไหว

สงศกดสทธ เพอคมครองภยธรรมชาต

ประวตกลาววาประเพณกองขาว นยมจดขนหลงวนสงกรานตเปนประจ าทกป เรมตงแตเมอไหร

ไมมหลกฐานปรากฏ ในปจจบนประเพณกองขาวบางพนทไดเลกปฏบตไปแลว เทาทยงมปรากฏอย

คออ าเภอศรราชา

ประเพณกองขาวศรราชา ตามทผสงอายหลายทานกลาววา ปฏบตสบทอดกนมาชานานแลว

เมอดวงอาทตยเคลอนยายราศรเขาสปใหม ทเรยกวา สงกรานตลวงไปประมาณ ๓–๔ วน ใหชกชวน

เพอนบานน าลกหลานมารวมกนในเวลาแดดรมลมตก อาหารคาวหวานและอาหารพนบาน เชน ฮอแช

กวยเตยวบก ปงงบ แจงลอน ขนมเตา ขนมกนถว ฉาบไขแมงดา เปนตน ไปรวมกนทชายทะเล แลวแตละ

บานแบงอาหารคนละเลกละนอยใสกระทงใบตอง ไปวางรวมกนบรเวณรมหาด แลวจดธปคนละ ๑ ดอก

แลวกลาวรองเชญภตผปศาจทสงสถตบรเวณหาด ผไมมญาตทหวโหยมากนอาหารทน ามากองไวเชอวา

เมอภตผปศาจอมหมพมนแลวทานจะไดไมมารบกวน ท าใหชาวบานอยเยนเปนสข ไมมโรคภย และไมเกด

ภยธรรมชาต จงเรยกวา พธกองขาวบวงสรวง

หลงจากนนชาวบานทมารวมกน เซนไหวทตผปศาจนงรอจนกวาธปจะหมด ๑ ดอกแลวกลาวลา

ขอพรเสรจแลวกจะตงวงรวมกนรบประทานอาหารทเตรยมมา หากมอาหารเหลอใหน ากองไวเพอเปนทาน

แกสตว หามน าอาหารทเหลอกลบบานเดดขาด

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๑๙

การจดพธกองขาวในสมยกอนจะจดบรเวณแหลมฟาน แหลมทาวเทวา และบรเวณรมเขอน

หนาบานนายอ าเภอ ทง ๓ แหง จะจดเรยงกนไป เปนเวลา ๓ วน ตอมาในป พ.ศ.๒๕๓๖ ยายมาจด

บรเวณส านกงานเทศบาลเมองศรราชา โดยจดเปนงานประเพณใหญ มการละเลนพนบานหลากหลาย

แตชาวบานรมทะเลยงจดอยเหมอนเดมแลว จงมารวมจดพธทบรเวณหนาส านกงานเทศบาลเมองศรราชา

และปจจบนประเพณกองขาวศรราชาไดจดขนบรเวณสวนสขภาพ (เกาะลอยศรราชา) ในระหวางวนท

๑๙ – ๒๑ เมษายนของทกป

ในปจจบนประเพณกองขาวศรราชา ไดก าหนดใหมการประกอบพธบวงสรวง จดท าศาลเพยงตา

เครองเซนไหว ประกอบดวย ขนมตมขาว ขนมตมแดง อาหารคาวหวาน ประจ าทองถน คอ ฮอแช

กวยเตยวบก งบปง ขนมเตา นมกบถว ขาวสวย และมบายศรปากชาม มพราหมณเปนผประกอบพธ

อญเชญเทพเทวดาอารกษ และภตผปศาจเพอมารบเครองเซนไหว โดยจดธปคนละ ๙ ดอก เซนไหวรวมกน

เมอเสรจพธกท าบายศรสขวญ เพอเปนสรมงคล เมอเสรจพธเชญทกคนรวมกนรบประทานอาหาร

และชมการแสดง

ประเพณกองขาวศรราชามพธกรรม ขนตอน แนวปฏบตและความเชอทควรแกการอนรกษ

ปลกฝงคณธรรมจรยธรรมใหลกหลานเปนผทมจตใจเออเฟอเผอแผ สรางความสามคคใหคนในชมชน

มสงยดเหนยวจตใจรวมกน ทงยงชวยสงเสรมภมปญญาทองถน และสรางเอกลกษณใหกบชาวศรราชา

ใหเปนทรจก

จากสภาพปจจบน ศรราชาเปนแหลงอตสาหกรรมและการทองเทยวทส าคญแหงหนงของ

ประเทศ จงท าใหศรราชามสภาพทางสงคมและเศรษฐกจท เปลยนแปลงไป โดยเฉพาะเทศบาล

เมองศรราชามขนาดพนทเลกแตมผทอยอาศยเปนจ านวนมาก โดยเฉพาะอยางยงชาวตางชาต เชน ชาวจน

เกาหล ญปน บางพนทของศรราชาเปนชมชนชาวญปน และนอกจากนนยงมผใชแรงงานจากตางจงหวด

มาอาศยอยเพอประกอบอาชพเปนจ านวนมาก ท าใหสภาพชมชนเปลยนจากชมชนชาวประมงเปนชมชน

เมอง อาชพประมงลดนอยลงมาท างานภาคอตสาหกรรมมากขน ความเชอเรองภตผปศาจลดนอยลง

จงท าใหความส าคญของประเพณกองขาวลดนอยลง การประกอบอาชพเดมของคนในทองถน กเปลยนไป

ตามสภาพของสงคมปจจบน

เรยบเรยงโดย ส านกงานเทศบาลเมองศรราชา

๑๒๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประเพณแหพญายมต าบลบางพระ จงหวดชลบร

ประเพณแหพญายม เปนประเพณทเกยวกบความเชอของชาวต าบลบางพระ อ าเภอศรราชา

จงหวดชลบร ซงมการประกอบพธกนในชวงวนสงกรานตคอวนท ๑๗ - ๑๘ เมษายน โดยจะมการปน

องคพญายม ท าพธเซนไหว และแหไปรอบๆ ต าบลบางพระกอนจะน าไปลอยลงทะเล มความเชอวา

พญายมเปนเจาแหงภตผปศาจ ดงนนการอญเชญองคพญายมลอยลงสทะเล เปรยบไดวาสงทไมด

ทงหลาย ทงปวงจะหายลงไปในทะเลดวยเชนกน

ในสมยกอนนนต าบลบางพระ เปนชมชนชายทะเลและมภมประเทศเปนปารก ประชาชนสวนใหญ

มอาชพท าไรนา และประมง ตอมาไดเกดการแพรระบาดของโรคมาลาเรยท าใหคนเจบปวยลมตาย

จ านวนมาก ไมมวธการใดแกไขได จนวนหนงมชาวบานฝนวามวธการทจะท าใหพนจากความทกข

และภยพบตนนได คอตองปนองคพญายมและใหชาวบานมารวมตวกนทกลางลานบานเพอท าพธบวงสรวง

เซนไหว ขอขมาลาโทษฝากความทกขโศกโรคภยไขเจบแลวอนเชญองคพญายมไปลอยลงทะเล

จากค าบอกเลาของผเฒาผแกทสบทอดมาหลายชวอายคน วาการแหพญายมมการท ากนมาตงแตราว

พ.ศ. ๒๔๔๒ ระยะแรก ๆ มการปน องคพญายมทบานก านนเปะ นางหลา บวเขยว วธการปนองคพญายม

กใชวสดทหาไดงาย ๆ ในทองถน เชน ใชไมไผท าเปนโครงขนรปดวยฟางขาว กระดาษถงปนซเมนตท าเปน

เครองทรงอยางกษตรย แลวแตงแตมดวยดนหมอ ดนสอพอง ผวกายใชลกเสมามาคนเอาน าซงมสแดง

สวนดวงตาท าดวยผลหมากสกท าใหหนาตา องคพญายมดนาเกรงขาม มอขวาถอบวงบาศ มอซายถอ

ไมเทายมทณฑ ใชไมไผท าเปนเสลยงส าหรบหามองคพญายมเวลาแหน าทานไปลอยลงทะเล

ความเชอเกยวกบพญายมนน มอยในทกชาตทกภาษาตางกนแตชอ ฝรงเรยกวา Baphomet

คนจนถอวา พญายมเปนพระโพธสตวองคหนง ส าหรบความเชอของคนไทยมปรากฏในหนงสอไตรภม

พระรวง ซงทรงพระราชนพนธขนโดยพระมหาธรรมราชาท ๑ (ลไท) สมยกรงสโขทย แตในความเชอของ

ทกชาตทกภาษากคลายกนคอทานเปนเจาแหงภตผปศาจมหนาทตดสนบญบาปดวงวญญาณทตาย

ปจจบนชาวต าบลบางพระไดสบสานประเพณนตอเนองจากรนสรน เพอเปนทพงทางใจ

และเปนการสรางความสามคคใหคนในชมชนรวมกนคดแกปญหา ชวยกนท า จนหนวยงานองคกร

ปกครองทองถนเหนความส าคญจงเขามามสวนรวม มการปรบเปลยนวธการบางแตยงคงพธกรรม

ตามความเชอของบรรพบรษไว

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๒๑

กอนปนองคพญายม ผปนคนปจจบนคอ นายประพนธ พลเมองรตน จะอธษฐานจตบอก

ครบาอาจารย ขอพรใหองคพญายมชวยปดเปาเภทภยพบตใหทกขโศกมลายสนไปจากชมชนต าบลบางพระ

ในการปนองคพญายมจะใชโครงลวดขนรป เครองทรงใชปนทท าจากเปลอกหอยบดผสมทรายละเอยด

ท าใหดสงานาเกรงขาม เมอปนองคพญายมเสรจแลว ในวนท ๑๗ เมษายน ชาวบานจะมารวมตวกน

เพออญเชญองคพญายมไปประทบ ณ ชมชนคอเขาพฒนา หมท ๔ เพอท าพธเบกเนตรและทอดผาปา

น าเงนถวายวด รงขนวนท ๑๘ เมษายน ซงเปนวนสดทายเทศกาลวนไหลสงกรานตของต าบลบางพระ

เวลาประมาณ ๑๓.๐๐ น. จะอญเชญองคพญายมขนบนรถยนต ชมชนตาง ๆ หางรานบรษท

และหนวยงานราชการจะจดตกแตง รถบปผชาตอยางสวยงาม เขารวมในรวขบวนแหอญเชญองคพญายม

โดยใชเสนทางตามถนนสขมวทไปรอบชมชนตาง ๆ ในต าบลบางพระ ตลอดเสนทางจะมประชาชนคอยสรง

น าพระพทธรป รปปนอดต เจาอาวาสวด เกจอาจารย ทเคารพนบถอ พรอมอธษฐานจตฝากทกขโศกไปกบ

องคพญายม ระยะทางประมาณ ๔ กโลเมตร กวาจะถงชายทะเลชมชนทายบานหมท ๑ ตองใชเวลา

ประมาณ ๔ ชวโมง เมออญเชญ องคพญายมมาถงบรเวณพธ ชายฉกรรจจะชวยกนแบกขนประทบบนโตะ

ทจดเตรยมไวโดยหนหนาทานออกสทะเล เบองหนามเครองบชาประกอบดวยกระถางธป บายศร แจกน

ดอกไม พรอมอาหารเครองเซนคาวหวานและผลไมจ านวน ๕ โตะ กอนน าทานลอยลงสทะเลชาวบานได

นมนตพระสงฆจากวดตาง ๆ ในชมชน ๙ รปเจรญพระพทธมนต และพราหมณหลวงจากเทวสถานโบสถ

พราหมณท าพธอานเทวโองการเสรจแลวเชญชาวบานจดธปอธษฐานจตเพอฝากเคราะหทกขโศกไปกบองค

พญายมและจดธปถวายเครองสงเวยทาวจตโลกบาลทง ๔ ทศ

เวลาประมาณ ๑๘.๓๐ น. กอนทตะวนจะลบขอบฟาเมอเสยงประทดดงขนเปนสญญาณ

ชายฉกรรจจะชวยกนหามองคพญายมประทบลงบนแพลอยลงสทะเล จะมขบวนเรอประมงมาลากจงแพ

เพอน าทานไปลอยออกสปากอาวบางพระใหไกลทสด เปนอนเสรจพธ องคพญายมทานจะน าความทกข

ยากล าบาก ความเศรา ความโศก โรคภยไขเจบอนตรายทงหลายจะเสอมไปสนไป สญไป ชาวต าบล

บางพระจะมแตความสข ความเจรญตลอดไป

ประเพณแหพญายมของชาวต าบลบางพระ เปนภมปญญาทมความโดดเดน เปนเอกลกษณ

คณลกษณะบงบอกความเปนทองถนทมวฒนธรรม มคณคาทางจตใจ คณคาทางประวตศาสตร วชาการ

และศลปะ เปนภมปญญาทเกดจากชาวบานเพอรวมกนแกปญหาใหชมชนผานพนวกฤตมจตส านกในการ

ท าความด ยดมนปฏบตตามค าสอนของพระพทธศาสนา จนสามารถด ารงความเปนชมชนอยได ประเพณ

แหพญายมจงเปนองคความรทมคณคาและความดงามทจรรโลงชวตและวถชมชนใหอยรวมกบธรรมชาต

และสภาวะแวดลอมไดอยางกลมกลนและสมดล

เรยบเรยงโดย ส านกงานเทศบาลต าบลบางพระ จงหวดชลบร

๑๒๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ความรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาตและจกรวาล

ความรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาตและจกรวาล หมายถง องคความรวธการ ทกษะ ความเชอ แนวปฏบตและการแสดงออกทพฒนาขนจากการมปฏสมพนธระหวางคนกบ

สภาพแวดลอมตามธรรมชาตและเหนอธรรมชาต สามารถจ าแนกไดเปน ๗ ประเภท ดงน

๑. อาหารและโภชนาการ หมายถง สงทมนษย บรโภค รวมทงวธการปรงอาหาร วธการ

บรโภค และคณคาของอาหาร

๒.การแพทยแผนไทยและการแพทย

๒.๑ “การแพทยแผนไทย” หมายถง กระบวนการทางการแพทย เกยวกบการตรวจ

วนจฉย บ าบด รกษา หรอปองกนโรค หรอการสงเสรมและฟนฟสขภาพของมนษยหรอสตว

๒.๒ “การแพทยพนบาน” หมายถง การดแลสขภาพตนเองในชมชนแบบดงเดมจน

กลายเปนสวนหนงของชวต เกยวกบความเชอ พธกรรม วฒนธรรม ประเพณ และทรพยากรทแตกตางกน

ไปในแตละทองถน

๓. โหราศาสตร ดาราศาสตร และไสยศาสตร

๓.๑ โหราศาสตร หมายถง ความรในการท านายโชคชะตา ท านายอนาคตของบคคล และ

บานเมอง โดยอาศยต าแหนงของดวงดาวในเวลาทเกดเหตการณตางๆ

๓.๒ ดาราศาสตร หมายถง ศาสตรทเกยวกบการสงเกตและอธบายธรรมชาตของดวงดาว

และเทหวตถ

๓.๓ ไสยศาสตร หมายถง ความเชอในสงทเหนอธรรมชาต

๔. การจดการทรพยากรธรรมชาต หมายถง การจดการระบบนเวศ เพอการอนรกษและ

การใชประโยชนอยางยงยน

๕. ชยภมและการตงถนฐาน หมายถง ความรและความเช อ ในการเลอกทอย อาศย

ทสอดคลองกบสภาพแวดลอม และวฒนธรรมของชมชน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๒๓

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑. มการสบทอดและยงปฏบตอยในวถชวต

๒. เปนเรองทสะทอนเอกลกษณของชาต หรออตลกษณของชมชนหรอภมภาค

๓. เปนเรองทเสยงตอการสญหายหรอก าลงเผชญกบภยคกคาม

๔. คณสมบตอน ๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสมตอการขนทะเบยน

๑๒๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

อาหารบาบา

อาหารบาบา หมายถง อาหารพนเมองของชาวบาบา-เพอรานากน ผก าเนดจากบรรพบรษชาวจน

โพนทะเลทเขามาท ากจการเหมองแรดบกและสมรสกบชาวไทยทองถน แถบจงหวดภาคใตชายฝงทะเลอนดามน

อาหารบาบา-เพอรานากนมรสชาตกลมกลอม ไมจดจานเทาอาหารปกษใตทวไป ประกอบดวย

อาหารคาวหวานกวา ๓๐๐ ชนดทมคณคาทางโภชนาการจากวตถดบทองถน มทงประเภทจานเดยว เชน

หมผดฮกเกยน (ทมสวนผสมของอาหารทะเลของชาวประมงพนเมองดงเดม)กบเสนหมทผลตในทองถน

และหม (วฒนธรรมจน) หมไทย (จากหมกะทชาวสยามกลายเปนหมคลกซอว) โอตาว (หอยทอดผสมเผอก

สตรมลาย-จน) น าชบ(น าพรก) หย า (ทปรงจากกงสด กงเคย(กะปพนเมอง) พรกขหน มะนาว) ขาวย าใบพาโหม

เปนตน และประเภทรบประทานเปนส ารบ เชน หมฮอง อาจาด เบอทอด ควบงกวน เปนตน สวนอาหารประเภท

ของหวาน เชน ขาวเหนยวหบ ปกถองโก ขนมหอ เปนตน ประเภทของหวานเครองดม เชน ตโบ โอวเอว โกปภเกต เปนตน

นอกจากนยงมอาหารจดท าขนพเศษเฉพาะในงานเทศกาลตางๆ ตามความเชอดงเดมอกดวย เชน

ในงานพอตอจะมการท าขนมเตาแดงตวใหญทเรยกวา ตวก ในงานเทศกาลกนผกจะมการปรงอาหารจากพชผก

งดเนอสตวและอาหารทสงกลนฉน ในพธววาหจะมวน “ท าหนมสด” เชน การรวมกนกวนกนแม (กะละแม)

เหนยวหบ เปนตน ในการแจงทารกเกดใหมครบเดอนใหเพอนบานไดรบรจะมการแจกอวปง อาหารเพอฟนฟสขภาพ

คนปวยจะมการปรงซบจวน เปนตน

ชาวบาบา-เพอรานากนชมชนยานเมองเกาภเกต กะท เชงทะเล ตะกวปา(พงงา) กระบ ระนอง ตรง สตล

เปนกลมใหญทยงรกษาวฒนธรรมอาหารเหลานมาจนถงปจจบน ความรในการปรงอาหารบาบาเปนเคลดลบ

ถายทอดผานลกหลานในครอบครวตนเอง จงอาจมการสญหายหรอผดเพยนไปตามกาลเวลา นอกจากน

การขาดแคลนวตถดบธรรมชาตในทองถน และวถชวตในปจจบนทเรงรบและตองการประหยดตนทน เพมก าไร

ไดท าลายกระบวนการและผลผลตอาหารตามธรรมเนยมวฒนธรรมดงเดมใหเสอมหรอหายไป การอนรกษและฟนฟ

อาหารบาบาแบบดงเดมจะเปนการสบทอดมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมส าคญทแสดงใหเหนอตลกษณ

ความเปน “คนบาบา-เพอรานากน”

เรยบเรยงโดย นายแพทยโกศล แตงอทย

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๒๕

๑๒๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

กระยาสารท

กระยาสารทคอขนมกวนท าจากขาวเมารางทควแลว ขาวตอกควกรอบ ถวลสงคว งาขาวคว น าตาล ออยหรอ น าตาลมะพราว หวกะท กวนเขาดวยกนจนเหนยวเกาะเปนปก เมอกวนไดทแลวมกน าไปใสบนใบตองแหง ท าเปนแผนหนาบางตามตองการ

ค าวา กระยา แปลวา อาหาร รวมหมายถง อาหารในท าในวนสารท คอ แรม ๑๕ ค า เดอน ๑๐ เพออทศสวนกศลใหแกผลวงลบไปแลว ดงปรากฏในหนงสอนราศเดอน ของนายม ในสมยตนรตนโกสนทรวา

“ถงเดอนสบ เหนกนเมอวนสารท ใสองคาสโภชนากระยาหาร

กระยาสารทกลวยไขใสโตกพาน พวกชาวบานถวนหนาธารณะ

เจางามคมหมลชลนบ แลวจบจบทพพนอมศรษะ

หยบขาวของกระยาสารทใสบาตรพระ ธารณะเสรจสรรพกลบมาเรอน”

กระยาสารทเปนขนมหวานจด สามารถเกบไวไดนาน นยมกนคกบกลวยไข จงท าใหเปนขนม ทมคณคาทางโภชนาการครบ ๔ หม กลาวคอ ไดคารโบไฮเดรทจากขาวตอก ขาวพอง ไดโปรตนจาก ถวและงา ไดไขมนจากกะทและงา ไดวตามนและแรธาตจากกลวยไข จงเปนขนมทใหพลงงานพอเหมาะ แกรางกาย สามารถพฒนาเปนอาหารสขภาพได

ปจจบนกระยาสารทเปนขนมทมขายทวไป ผขายนยมใสแปะแซเพอท าใหเหนยวยงขนและ ใสน าตาลมากขนจนกลายเปนขนมกวนรสหวานจดและแขงจนกนไดยาก ท าใหความนยมลดนอยลง จงควรขนทะเบยนเพอรกษาคณภาพและพฒนาตอยอดตอไป

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยศรสมร คงพนธ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๒๗

ขนมเบอง

ขนมเบองเปนขนมไทยโบราณของชาวภาคกลาง แตเดมนยมรบประทานในฤดทมกงแมน าชกชม

คอฤดหนาว ประกอบดวยแปงซงท าจากแปงขาวเจา แปงถวทองหรอถวเขยว ไข หวกะทเลกนอย

และน าปน นวดใหเขากน โรยหนาดวยหนาขนม ๒ แบบ หนาเคมและหนาหวาน แบบหนาเคมแตเดมใช

เนอกงหลวง(กงแมน า)ผสมมนกง สบละเอยดใหเขากน ละเลงหนากงบนแผนแปง เมอแปงกรอบแลว

โรยมะพราวขดทบบนกง ตามดวยใบผกช ใบหอมและใบมะกรดทซอยละเอยด พรกไทยปน สวนหนาหวาน

ท าจากไขและน าตาลทรายขาวทตจนขนด ละเลงบนแผนแปง โรยดวยมะพราวขด พบลงจานยกไปตง

รบประทาน

กระทะทใชท าขนมเบองเดมเปนกระทะดนแบน มมอจบและฝาครอบ ตอมาเปลยนเปนกระทะ

เหลก ผละเลงแปงหรอท าหนาขนมจะใชจาขนมเบองซงแตเดมท าจากไมไผสดเหลาแบนเปนรปปากเปด

ขนาด ๓ นว สมยหลงเปลยนมาใชกะจาเหลกแทนไมไผละเลงแปงเปนรปไขยาวเปนสองอนแฝดขนาดพอค า

เมอแปงแหงแลวจงตกหนาโรยบนแผนแปง เมอเหนวากรอบแลวกแซะออกพบลงในจาน

ขนมเบองเปนขนมของชนชนสง ราชส านกจดท าเปนงานบญถวายขนมเบองแกพระภกษในเดอน

อายดงปรากฏใน หนงสอพระราชพธ ๑๒ เดอน พระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว วา “งานพระราชกศลเลยงขนมเบองไมมก าหนดเวลาแนนอนและไมมการนมนตพระสงฆมาสวด

มนตกอน ขนมเบองนน เกณฑพระบรมวงศานวงศฝายใน ทาวนาง เจาจอมมารดา เถาแก พนกงานดาด

ปะร าตงเตาละเลงขางทองพระโรง”

๑๒๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ขนมเบองถอเปนขนมอวดฝมอของกลสตรไทยมาแตโบราณ ขนมเบองทดผท าตองมฝมอ

ในการละเลงใหบางและกรอบ มตวอยางปรากฏในวรรณคด เรองขนชาง-ขนแผน ตอน พระไวยใหภรรยา

ทงสอง คอ นางศรมาลาและนางสรอยฟาท าขนมเบองมาเลยงพลายชมพล สรอยฟาท าขนมเบอง

เปนแผนหนา จงสศรมาลาไมได ดงพรรณนาวา

“สรอยฟาศรมาลาวาเจาคะ ตงกะทะกอไฟอยองม

ขาไทยวงไขวไปทนท ขดสกะทะยงกงสบไป

ศรมาลากละเลงแตบางบาง แซะใสจานพานวางออกไปให

สรอยฟาเทราดแซะขาดไป ขดใจแมกปาลงเตมท

พลายชมพลจงวาพสรอยฟา ท าขนมเบองหนาเหมอนแปงจ

พลายงามรองวามนหนาด ทองประศรวาเหวยกไมเคยพบ”

และยงเปนทมาของส านวนไทย“อยาละเลงขนมเบองดวยปาก” ใชตอวาคนทดแตพด แตท าไมได

ขนมเบอง เปนขนมหรออาหารวางทมคณคาทางโภชนาการในระดบดเมอเปรยบเทยบกบขนมไทย

ทวไป โดยเฉพาะสวนประกอบและเครองปรงจะหนกไปทางแปงทใหคารโบไฮเดรตและพลงงานแกรางกาย

กงใหสารอาหารโปรตน แคลเซยม และแรธาตอนๆ

ปจจบนขนมเบองเปนขนมไทยทไมจ ากดเฉพาะเทศกาล แพรหลายไปทกถนพบไดทวไป

แตมการเปลยนแปลงคณภาพของสวนประกอบ หนาเคมใชมะพราวขดยอมสแสดแทนเนอกง

สวนหนาหวานกลายเปนโรยดวยฝอยทองแทน และยงมการดดแปลงเพมสวนประกอบมากขนกลายเปน

ขนมเบองทรงเครอง คอเปนขนมเบองหนาหวานทโรยหนาดวยฝอยทอง ชนพลบเชอม ชนฟกเชอม

และมะพราวขดฝอย

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๒๙

ขาวย า

ขาวย า เปนอาหารไทยภาคใต ภาษามลายทองถนเรยกวา นาซกาบ (นาซ=ขาว, กาบ=ย า) ขาวย า

ประกอบดวยขาวเจาสก มะพราวคว กงแหงปน และผกสดหลายชนดหนปนกนเรยกวา “หมวดขาวย า”

ราดดวยน าบด (บางถนเรยกน าเคย)คลกเคลาใหเขากน ขาวย าเปนอาหารทนยมรบประทานกนทวไป

โดยทวไปแลวคนใตนยมรบประทานขาวย าเปนอาหารเชาหรออาหารกลางวน

ขาวย าดงเดม จะใชขาวเจา ๒ ส คอ ขาวสด าจากน าคนใบยอ หรอสฟาจากน าดอกอญชน

มสรรพคณสรางอนมลอสระ หรอสเขยวจากใบเตยหอม (ชนดเลก) ชวยขบปสสาวะและบ ารงหวใจ

และขาวสเหลองไดจากน าคนขมน ซงมสรรพคณแกทองอด เพราะมรสฝาดและสมานแผลภายใน

ล าไสดวย แตทจงหวดปตตานนยมขาวหาสหรอ “ขาวเบญจรงค” เรยกในภาษามลาย-ปตตานวา นาซกาบ

ลมอจายอ โดดเดนดวยสขาวจากขาวสวย สแดงจากขาวกลอง สด าจากน าคนใบยอ สฟาจากดอกอญชน

สเหลองจากขมน ขอส าคญขาวสวยตองหงไมแฉะ

เครองปรงขาวย ามการปรบเปลยนไดตามทองถนและตามฤดกาล ผกทนยมใชในการท า

หมวดขาวย า ไดแก เมลดกระถน สะตอหนฝอย ถวงอกเดดราก ถวฝกยาวหนฝอย แตงกวา ผกกด

ใบชะมวง สมโอหรอมะขามดบ มะมวงเบาหนฝอย มะนาว ใบพาโหม(ใบกะพงโหมชนดเถา) ดอกดาหลา

ดอกล าพ ดอกชมพหนฝอย มะเขอพวง ขมนขาว พรกไทยสด หนใสภาชนะพรอมปรง

น าบดหรอน าเคยทราดขาวย าตองเปนบดหวานชนด หรอถาไดบดชนดเปนตว เชน ปลาอนทรเคม

ตมเปอยแกะแตเนอยงด น าน าบดมาตมกบ หอมแดง ขงชนเลกและขาทบพอแตก ตะไครหนเปนทอน

ใบมะกรดฉก ใสน าตาลปบหรอน าตาลแวนลงเคยวพอเดอด มกลนหอมและน าขนเลกนอยจงยกลง

รสน าบดจะมรสเคมน ารสหวาน

เมอจะรบประทานขาวย ากตกขาวใสจาน ราดน าบดพอควร แลวโรยหนาดวยมะพราวคว

กงแหงปน หรอปลาปนและผกชนดตางๆ คลกใหเขากน บบมะนาวอกเลกนอย (แตถาผกทเตรยมไว

มพวกสมอยแลวไมตองใชมะนาวปรงรสอก) ถาชอบเผดกใสพรกปนตามชอบ บางทองทนยมรบประทาน

ขาวย ากบไขตม

๑๓๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ขาวย า สะทอนใหเหนถงความชาญฉลาดดานโภชนาการของบรรพบรษ ทคนคดขาวย าใหมคณคา

ทางโภชนาการครบทง ๕ หมในจานเดยวเพราะเปนอาหารประเภทไขมนต า อดมดวยใยอาหาร

จากผกหลายชนด มสารตอตานอนมลอสระ ขาวย าจงเปนอาหารมคณคาทางอาหารสง เพราะมทงโปรตน

จากเนอปลาปนและกงปน คารโบไฮเดรทจากขาว ไขมนจากมะพราวคว มสรรพคณแกไขขอ กรดอะมโน

ดดซมงายจากน าบด วตามน และแรธาตตางๆจากผกสดชนดตางทน ามาแนมเปนหมวดขาวย า

ขาวย าจงเปนอาหารสขภาพทควรสนบสนนใหคนไทยบรโภค

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา และอาจารยสงา ดามาพงษ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๓๑

ขาวหลาม

ขาวหลามเปนอาหารทท าจากขาวเจาหรอขาวเหนยวทหงในกระบอกไมไผแลวน าไปเผาไฟจนสก เรยกกรรมวธนวา “การหลามขาว” ซงเปนภมปญญาในการถนอมอาหารใหเกบไวไดนานและกนไดสะดวกโดยใชตนไผซงเปนพชทมอยในทกภาคของประเทศไทย แตสวนใหญนยมใชไผขาวหลาม หรอไมปาง ซงล าตนเปนปลองยาว ๓๐-๖๐ เซนตเมตร ล าไผปอกงาย คณสมบตพเศษของไผขาวหลามคอเยอไผ จะรอนออกงาย และคงความหอม อกทงไดรปทรงกระบอกพกพาสะดวก

ขาวหลามเปนอาหารของคนไทยทกภาค นยมน าขาวเหนยวมาหลามเพราะใหรสชาตหวาน กวา แตเดมชาวบานจะเผาขาวหลามในชวงหลงการเกบเกยวขาว เพอน าไปท าบญถวายพระภกษและแจกจายแลกเปลยนกนกน ปจจบนยงคงเหลอสบทอดเปนประเพณในบางทองถน เชน จงหวดปราจนบร มประเพณบญขาวหลามของชาวลาวเวยงและลาวพวน ในอ าเภอพนมสารคาม ในวนขน ๑๕ ค า เดอน ๓ จงหวดราชบร มประเพณจองอกตานของชาวมอญแถบอ าเภอโพธาราม อ าเภอบานโปง ในภาคเหนอ มประเพณน าขาวหลามไปถวายพระในเดอน ๔ รวมกบการท าทานขาวจและขาวลนบาตร

คนภาคกลางนยมกนขาวหลามเปนอาหารหวาน จงปรงรสดวยน ากะท เกลอและ น าตาลเพอใหรสชาต หวาน เคม มน วธท าขาวหลามเรมดวยการน าขาวเหนยวชนดด าหรอขาวไปแชน าในตอนเยน เพอใหเมลดขาวนาย ตอนเชากคนกะทสด น าขาวเหนยวผสมกบน ากะท น าตาลและเกลอ อาจใสถวด าเพมกไดคลกเคลาใหเขากน แลวกรอกลงในกระบอกไมไผซงมความยาว ๑ ปลอง ใหได ๓ ใน ๔ สวน ของขอปลอง แลวปดปากกระบอกใหแนนดวยใบตองหรอกาบมะพราว

ขนตอนตอมา คอ การน าขาวเหนยวทใสในกระบอกไมไผไปเผาไฟ เดมใชการวางเอยงเรยงเปน ๒ แถวกบตนกลวยซงวางนอนกบพนเพอไมใหน าในกระบอกไมไผไหล ปจจบนใชวางบนรางตะแกรงเหลก ทสมถานไฟตรงกลาง จากนนตองคอยพลกกลบกระบอกเพอใหขาวหลามสกทวกน ใชเวลาในการหลามประมาณ ๒ ชวโมง

ปจจบนขาวหลามไดรบการพฒนาขนทงกระบวนการและรปแบบ สามารถท าไดตลอดป ทนยมวาอรอยและขนชอมากเปนขาวสารทหวกะท มหนาขนมตางๆ เพมขน ไดแก สงขยา ถวด า กะท เผอก แหลงผลตขาวหลามทมชอเสยง เชน ขาวหลามตลาดหนองมน จงหวดชลบร ขาวหลามนครชยศร จงหวดนครปฐม ขาวหลามเปนอาหารทมคณคาทางโภชนาการครบ ๓ หมในกระบอกเดยว กลาวคอ ไดคารโบไฮเดรตจากขาวเหนยว โปรตนจากถวด า ไขมนจากกะท นอกจากนยงเปนอาหารทปลอดภยจากสารปนเปอนเพราะอยในกระบอกไมไผ ขนยายไดสะดวก

เรยบเรยงโดย อาจารยสมศร ชยวณชยา และอาจารยสงา ดามาพงษ

๑๓๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ยาหมอง

“ยาหมอง” เปนสตรต ารบยาไทยทใชในรปแบบของยาขผง (Ointment) ซงจะใชเปนยาทาภายนอก

บรเวณผวหนง โดยมกจะมการเตมตวยาส าคญประเภทตางๆ ผสมลงไปในสตรต ารบยาหมองนนๆ ดวย

สตรต ารบยาหมองนนเปนสตรต ารบยาดงเดมของไทยแท สาเหตทเรยกกนตดปากวายาหมองนน เนองดวย

ในสมยกอนทมการผลตยาหมองออกมาจดจ าหนาย นายหางและรานคาไดจางลกจางชาวพมาออกมาเดน

เรขายตามทตางๆ ท าใหชาวบานและรานในตลาดทวไป พากนเรยกยาขผงลกษณะนจนตดปากวา

“ยาหมอง” ไปโดยปรยาย

ยาหมองนนมหลากหลายสตรต ารบ โดยมากมกใชในการรกษาและบรรเทาอาการปวดเมอยตาม

รางกาย แกแมลงกดตอย แกฟกช า บางสตรต ารบทมการเขาเครองยาทมกลนหอมเยนสามารถใช

เพอบรรเทาอาการวงเวยนศรษะ หนามด ตาลายไดอกดวย

กรรมวธการปรงยาหมองตามแบบแผนไทยนน จะประกอบไปดวยเครองยาหรอสมนไพร

หลากหลายชนดดวยกน ซงแบงไดเปน ๒ สวนใหญๆ ดวยกน คอ ๑. สวนเปนเครองยาหรอสมนไพรทใชใน

การออกฤทธ โดยมากจะเปนพวกน ามนหอมระเหยหรอสมนไพรทมกลนหอมเยนเปนหลก เชน พมเสน

การบร เกลดสะระแหน น ามนระก า น ามนกานพล น ามนอบเชย เปนตน ๒. สวนทเปนตวขผง เปนสวนท

เปนเนอของยาหมอง เชน ขผง ไขสตวตางๆ เปนตน

จากหลกฐานทางประวตศาสตร พบวาคนไทยนนรจกการเตรยมยาต ารบในรปแบบยาหมองน

มาชานานตงแตในสมยกรงศรอยธยาแลว ดงปรากฏอยใน “ต าราพระโอสถพระนารายณ” หรอมปรากฏ

อยวธการปรงยารปแบบสตรต ารบตางๆ ในคมภรแพทยศาสตรสงเคราะหฉบบหลวงอกดวย

ปจจบนยาหมองถอไดวาเปนรปแบบของสตรต ารบทไดความนยมมากเปนอยางยงดงจะเหนได

จากผลตภณฑยาหมองรปแบบสตรตางๆ ทวางจ าหนายในทองตลาด อกทงสตรต ารบยาหมองนยงจดอย

ในต ารบยาสามญประจ าบานแผนโบราณ กลมยาบรรเทาอาการปวดเมอยตามรางกาย และ กลมยาแก

แมลงกดตอย

เรยบเรยงโดย นายยอดวทย กาญจนการณ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๓๓

พมเสน การบร เกลดสะระแหน

น ามนระก า น ามนกานพล ขผง

๑๓๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

คฉยของกะเหรยง

“คฉย”เปนรปแบบการปลกขาวไรแบบหมนเวยนบนพนทสงของกลมชาตพนธกะเหรยงซงเปนชนพนเมอง

อาศยอยบรเวณพนทประเทศไทยมานาน มประวตความเปนมาไมต ากวา ๔๐๐ป ค าวา “ค” หมายถง การปลกขาว

แบบหมนเวยนบนทสง “ฉย” หมายถง ไรทพกฟน เปนการปลกขาวทเหมาะสมกบระบบนเวศปาเขตรอนชน

ทมวงจรการเตบโตของสรรพชวตอยางรวดเรว แมวาจะมกลมชาตพนธอนบนทสงทมระบบปลกขาวคลายคลงกน

แตกะเหรยงเปนกลมชาตพนธทยงคงสบทอด รกษา และพฒนาระบบการปลกขาวแบบนไดชดเจนมากทสด

จนถงปจจบน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๓๕

ลกษณะเฉพาะทแสดงภมปญญา คฉยเปนระบบการผลตขาวทมอดมการณการผลตเพอยงชพ

ของชมชนถอเปนเงอนไขพนฐานทท าใหระบบดงกลาวตางจากการปลกพชบนพนทสงในรปแบบอนๆ

สอดคลองกบระบบนเวศปาเขตรอน พนททเลอกปลกเปนปาผสมผลดใบ มปาไผเปนสงคมพชหลก

ท าใหดนสมบรณและฟนตวเรว ไม เลอกพนทลาดชนเกนไป นอกจากนย งใ ชระบบหมนเวยน

โดยท าการผลตระยะสนและปลอยใหพกฟนระยะยาว จนผนดนคนความสมบรณในชวงประมาณ ๑๐ ป

จงวนกลบมาท าพนทเดม ทงนขนอยกบลกษณะความสมบรณของพนทนนๆ เปนหลก ไมสามารถก าหนด

เปนมาตรฐานไดโดยใชหลกการจดการทรพยากร (ปา น า ดน และชวภาพทงระบบ) ของชมชนรวมกน

หลกการดงกลาวมความหลากหลายและยดหยน บางพนทใชผนดนรวมกนทงชมชน บางพนทแบงเปนราย

แปลงครอบครว แตกอยภายใตกระบวนการจดการรวมกนของชมชน ใชพนธขาวพนบาน ปลกพชทองถน

หลากหลายในพนทผสมผสานกบขาว เชน ถว พรก แตง ฯลฯ จงมความมนคงดานอาหารสง

อาศยความรดานนเวศวฒนธรรม ซงสะทอนจากความเชอทมตอสงศกดสทธเหนอธรรมชาต เชน

ผทดแลปา ผดแลขาว ประเพณในทกขนตอนของการท าไร เรมตงแตความเชอในการเลอกพนท มขอหาม

เลอกพนททสมเสยง การเตรยมไรทตองไมท าลายสงมชวต ไปจนถงการเกบเกยว หากกระท าการใด

ขดกบความเชอในเรองการคมครองนเวศทเปราะบางจะสงผลกระทบตอสขภาพกาย ใจ สงคมของ

ครอบครวและชมชน “ระบบคฉย” จงเปนศนยกลางทางวฒนธรรมของชมชน บรรดาประเพณ พธกรรม

หรอสญลกษณตางๆ ทเชอมโยงระหวางสงศกดสทธ ธรรมชาต มนษย ลวนเชอมโยงกบระบบคฉย

โดยมกระบวนการปรบตวใหเขากบเงอนไขใหม เชน การเพมระบบบรหารจดการใหมประสทธภาพ

เพมผลผลตขาวมากขนภายใตเงอนไขพนทถกจ ากด เปนตน โดยยงคงยดหลกการผลตเพอยงชพ

ทสอดคลองกบระบบนเวศและวฒนธรรมของชมชน

เรยบเรยงโดย ดร.กฤษฎา บญชย

๑๓๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ขาวหอมมะล

ขาวหอมมะล เปนพนธขาวเจาทไดรบการยกยองวาอรอยทสด ไดรบรางวลชนะเลศการประกวด

ทงระดบเอเชยและระดบโลก ชาวนาไทยทองถนตางๆ นยมเพาะปลกสบตอกนมาแตโบราณในชอของ

“ขาวหอม”ซงมอยหลายชนด เชน ขาวหอมจนทน (ใต) ขาวหอมคลองหลวง (กลาง) ขาวหอมแดง (กลาง)

ขาวหอมพษณโลก(เหนอ) ขาวหอมนางมณฑา(กลาง) ขาวหอมมะล(ภาคตะวนออก) ฯลฯ

ขาวหอมมะลเปนพชใบเลยงเดยววงศ Gramineae ตระกล Oryza อยในกลมขาวปลกทมชอเรยก

เฉพาะวา Sativa เปนสายพนธขาวเจาเมลดยาว (Indica)

เลากนวาขาวหอมมะลเปนพนธขาวท นายจรญ ตนฑวฒ ชาวนาต าบลแหลมประด อ าเภอพนสนคม

จงหวดชลบร ไดใชภมปญญาในวฒนธรรมขาวคดเลอกสายพนธขาวไวเพาะปลกในปตอไป จนพบขาวพนธใหม

โดยบงเอญในป พ.ศ. ๒๔๘๘ จงตงชอขาวพนธใหมตามลกษณะเดนทมกลนหอมวา”ขาวหอมมะล”

จนมเสยงเลาลอวา เปนขาวท“เมลดสวย เรยว ยาว ขาว ใส นม นวล อรอย หอม” ในป พ.ศ. ๒๔๙๔

ขนทพย ก านนต าบลทาทองหลาง อ าเภอบางคลา จงหวดฉะเชงเทรา ไดน าไปปลกในนาของตน

ตอมาจงขยายพนธสชมชน ขนทพยไดแนะน าขาวหอมมะลใหแก นายสนทร สหะเนน พนกงานขาวของ

กรมวชาการเกษตรประจ าอ าเภอบางคลาไดรจก ซงไดน าไปทดลองปลกเพอพฒนาสายพนธท

สถานทดลองขาวโคกส าโรง จงหวดลพบร ในป พ.ศ.๒๔๙๖ จงไดขยายผลน าไปทดลองปลกในภาคเหนอ

และภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอเนองเปนเวลา ๖ ป

ผลการทดลองพบวา“ขาวหอมมะล สายพนธ ๔-๒-๑๐๕ ทนความแหงแลงไดดชอบ

ดนรวนปนทรายและชอบนาน าฝนจงเหมาะทจะปลกในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมากทสด คณะกรรมการ

คดเลอกสายพนธจงมมตรบรองผลการทดลองและใหชอวา “ขาวขาวดอกมะล ๑๐๕” ในป พ.ศ. ๒๕๐๒

ครนถงป พ.ศ. ๒๕๐๔ สถานทดลองขาวจงหวดสรนทรเรมกระจายเมลดพนธขาวขาวดอกมะล ๑๐๕

สทองถน แตชาวนานยมเรยกวา“ขาวหอมมะล”เหมอนเดม และกลายเปนขาวสายพนธหลกทปลกในพนท

สวนใหญของทงกลารองไหสบมา

ขาวหอมมะลเปนพนธขาวทคนพบจากภมปญญาของชาวนาไทย และทางราชการไทย

ไดน าความรดานวทยาศาสตรและเทคโนโลย มาพฒนาสายพนธใหเหมาะสมกบการเพาะปลกมากขน

จนกระทงกลายเปนขาวทอรอยทสดและมชอเสยงมากทสดในปจจบน

เรยบเรยงโดย ดร.กฤษฎา บญชย

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๓๗

ปลากดไทย

ปลากดไทย เปนปลาน าจดสายพนธพนเมองทพบตามแหลงน าธรรมชาต มชอวทยาศาสตรวา Betta Spledens Regan และมชอสามญวา “ Siamese Fighting Fish ” ปลากดมรปรางคลายปลากรม ล าตวยาวประมาณ ๕-๖ เซนตเมตรมคณสมบตวองไว อดทนและมสสนสวยงาม เนองจากเปน ปลาทเดกผชายไทยนยมแสวงหาเพอน ามาเลนแขงขน ประกวดประขนกนมาแตโบราณ จงเกยวของกบมรดกภมปญญาไทยในการคดเลอกพนธและพฒนาสายพนธปลากด จนกลายเปนสตวเศรษฐกจทส าคญและไดรบความนยมในตางประเทศ

ภมปญญาในการแสวงหาและคดเลอกปลากด คนไทยรวาปลากด นยมเขาไปอยในรปตงแตตนฤดหนาว ตามขอบหนอง ชายบง รมค และรางน า และจะออกมาแพรพนธใหมในตนฤดฝนราวเดอนพฤษภาคม กระจายออกไปหากนตามทมหญารก ๆ ในเขตน าตน ปลากดสายพนธเดมนเรยกวา ปลาปา หรอ ปลาลกทง ล าตวเปนสน าตาลออน คอนขางด า มความวองไวแตกดไมทน ประมาณป พ.ศ. ๒๔๓๐ นกเลงปลาบางคนเรมใช วธขดลวงเอาปลาปามาขงไวในโอง มาเลยงดใหอาหาร พอถงฤดฝนก น ามากดพนนกบปลาปา ซงสวนใหญจะสปลาขดทเลยงมาไมได การเลนปลาขดนยมเลนกนจนถงประมาณ ป พ.ศ. ๒๔๙๖จงเกดการคดพนธปลาลกทงน ามาฝกตอสใหอดทนจนกลายเปนพนธ ใหมเรยกวา ปลาหมอ หรอ “ลกหมอ”มขนาดใหญกวาเดม กดเกงและอดทน ทงยงมสสนสวยงาม

ภมปญญาในการพฒนาสายพนธปลากดไทย ตอมาไดเกดการคดพอพนธแมพนธปลากดขนมาอก ๔ ชนด เปนการเรมตนพนธศาสตรสตวน าของเมองไทย เกดปลาพนทางทไดจากการผสมปลาลกหมอกบปลาลกทงเรยกวา ปลาสงกะส ซงสนนษฐานวานาจะไดชอมาจากผวหนงทหนาแกรงไมถกกดขาดงาย ตวใหญ ปลาซ าสาม เปนปลากดลกผสมชนท ๓ ระหวางปลาสงกะสกบปลาลกทง กดเกงกวาปลาลกหมอ ปลาลกผสม เปนปลากดพนทางชนท ๔ ระหวางปลากดซ าสามกบปลาปา และ ปลากดจน เกดจาก การผสมเทยมเพอใหไดสสนฉดฉาด สวยงาม ครบและตะเกยบยาวมาก นยมเลยงเพอความสวยงาม

๑๓๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภมปญญาในการเลยงปลากด ภาชนะส าหรบใชเลยงปลากดนยมใชขวดโหล เนองจากปลากด

เปนปลาทมนสยชอบตอส จงตองแยกเลยงเดยว เมอไดพอพนธแมพนธแลวจะน าใสขวดเทยบกนไวในท

สงบ หลงจากนนประมาณหนงเดอน ตวเมยจะตงทอง เมอไขแกดแลวน ามาเพาะในอางเพาะทมน าไมมาก

แลวใสพนธ ไมน า เ ชน ผกบง เพอเปนท เกาะของหวอด ซ งเกดจากตวผพนน าเปนฟองเกาะกน

เพอใชเปนทฟกไข เมอไขตวเมยรวงหมดแลวใหชอนแมพนธออก ปลาตวผจะเฝาไขอยจนไขตกเปนตวออน

หลงจากนน ๗-๑๐ วน จงชอนปลาพอพนธขน นยมใชใบตองแหง ใบมะยมสด ใบตนโมกสดใสลงไป

ในบอเพาะเพอท าใหน ามความเปนกรดออนๆ ซงจะท าใหเกดสารแทนนนทชวยใหบอเพาะเหมาะทจะเปนท

เจรญเตบโตของแบคทเรย หลงจาก ๗ วน ใบไมเนาจะท าใหมฝาออนๆ เกดขนบนผวน า เปนสงมชวตเลกๆ

ในกลมพารามเซยม ซงจะเปนอาหารเสรมส าหรบลกปลา นอกจากนนยงนยมใชใบหกวาง เพอบ ารง

สขภาพและเพมสสน รวมทงปองกนไมใหปลาเปนโรค หลงจากนน ๓ เดอนจงแยกลกปลาตวเมยออกจาก

ลกปาตวผ จากนนเลยงตอไปอก ๕-๖ เดอนจงคดปลาขนใสขวด

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๓๙

ปลาทจะเลยงเพอการแขงขนหรอการกดปลา ตองมลกษณะด คอ ล าตวกลม รปรางเหมอนปลา

ชอนปลาชะโดหรอปลาหมอ หนางอนเชด ปากกวางหนา สนคอหนา กระโดงใหญ โคนหางใหญ ตาด าเลก

ไมโปน ตะเกยบหรอครบทองสน ใหญละแขง ครบและหางไมยาวเกนไปเพอจะไดกดเรวและวองไว

เกลดหนาและเรยบแนน วธฝกปลาใหด จะน าปลาอกตวหนงใสโหลมาตงเทยบไว ๑ นาท ใหปลาทเลยง

กบปลาทเทยบพองตวใสกน ท าทากดกน นอกจากนนยงตองฝกใหมก าลง แรงดไมตกโดยน าปลาทไมส

หรอปลาซวขนาดพอๆ กนเรยกวา “ลกไล” ใสลงในขวดประมาณ ๓๐ นาท ใหปลาทเลยงไลกดลกไล กให

ตกปลาตวผขน การฝกเชนนจะท าใหปลากดแรงดไมตก นอกจากนยงตองฝกใหปลาไมตนสนาม

โดยการผลดเปลยนใสโหลทแคบบาง กวางบาง หรอน าไปซอมกบปลาลกไลในทตางๆ

ความนยมในการเลนกดปลาของคนไทยท าใหเกดศพทขนหลายค า หลายส านวน เชน กอหวอด

คร าหวอด ดแตในหวอด ลกหมอ ซ าสาม ลกไล ถอดส พอง

ปจจบนแมการกดปลาจะลดนอยลง นยมเลยงเปนปลาสวยงามมากขน แตภมปญญาในการเลยง

และคดพนธกเปนมรดกทนาภาคภมใจของคนไทย มการรวมตวของผเลยงปลากดกนกอตงเปน สมาคม

ในชอวา สมาคมอนรกษและพฒนาปลากดสยาม [Siamese Fighting Fish Conservation and Development

Association] เมอวนท ๑๔ สงหาคม พ.ศ.๒๕๕๐ นอกจากนนยงมการจดตง “พพธภณฑปลากดไทย

บานสวนบางกะเจา”อ าเภอพระประแดง จงหวดสมทรปราการ เพอสงเสรมดานการทองเทยวเชงนเวศ

ในรปแบบศนยการเรยนรทมชวต (Life Learning Center)

เรยบเรยงโดย สานกงานพฒนาเศรษฐกจจากฐานชวภาพ (องคการมหาชน)

๑๔๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษา

ภาษา หมายถง เครองมอทใชสอสารในวถการด ารงชวตของชนกลมตาง ๆ ซงสะทอนโลกทศน ภมปญญา และวฒนธรรมของแตละกลมชน ทงเสยงพด ตวอกษร หรอสญลกษณทใช

แทนเสยงพด สามารถจ าแนกไดเปน ๓ ประเภท ดงน

๑. ภาษาไทย หมายถง ภาษาประจ าชาตและภาษาราชการทใช ในประเทศไทย

๒. ภาษาทองถน หมายถง ภาษาทใช สอสารในทองถนใดทองถนหนงและมกเปนภาษาแม

ของคนในทองถนนน ในประเทศไทยมภาษาทองถนทงทเปนภาษาตระกลไทและภาษาตระกลอน ๆ

แบงออกเปน ภาษาไทยถนตามภมภาค ซงเปนภาษาทใชสอสารในแตละภมภาคของประเทศไทย

เชน ภาษาไทยกลาง ภาษาไทยถนอสาน ภาษาไทยถนเหนอ ภาษาไทยถนใต และภาษาชาตพนธ ซงเปน

ภาษาทใชสอสารในชมชนทองถนตาง ๆ ของประเทศไทย เชน ภาษาเขมรถนไทย ภาษามลายปาตาน

ภาษามง ภาษาอาขา ภาษาชอง ภาษามอแกน ภาษาลอ ภาษายอง ภาษาญอ ภาษาภไท ภาษาพวน

ภาษาไทยเบง/เดง หรอภาษาไทยโคราช เปนตน

๓. ภาษาสญลกษณ หมายถง ภาษาทใช ตดตอสอสารดวยภาษามอ ภาษาทาทาง หรอ

เครองหมายตาง ๆ รวมทงอกษรหรอภาษาเขยนดงเดมของกลมชนตาง ๆ ในประเทศไทย เปนตน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๔๑

เกณฑการพจารณาขนทะเบยน ๑. เปนมรดกทางภมปญญาของชมชน

๒. เปนภาษาทเคยใชหรอใชในชมชน และเสยงตอการสญหายหรอเผชญกบภยคกคาม

๓. มการสบทอดและยงปฏบตอยในวถชวต

๔. เปนเอกลกษณของชาต หรออตลกษณของชมชนหรอภมภาค

๕. คณสมบตอน ๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสมตอการขนทะเบยน

๑๔๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษาเลอเวอะ

เลอเวอะ เปนกลมชนดงเดมทอาศยอยในดนแดนทางภาคเหนอของประเทศไทยมาเปนเวลานาน

พบการตงถนฐานหนาแนนอยในบรเวณหบเขาตามแนวตะเขบของจงหวดเชยงใหมและแมฮองสอน

เชน อ าเภอแมแจม อ าเภออมกอย อ าเภอฮอด จงหวดเชยงใหม และ อ าเภอแมสะเรยง อ าเภอแมลานอย

จงหวดแมฮองสอน ค าวา “ละเวอะ” “ลเวอะ” และ “เลอเวอะ” เปนค าเรยกทกลมชาตพนธใชเรยกตนเอง

และเปนค าทเพงเรมใชกนอยางแพรหลายเมอไมนานมาน ทผานมางานวจยสวนใหญเรยกกลมชาตพนธน

วา “ลวะ” และ “ละวา” ปจจบนเจาของภาษาชอบค าวา “เลอเวอะ” มากทสด เนองจากเปนค าทใชเรยก

ตนเองและภาษาของตนเอง จากการส ารวจของโครงการแผนทภาษากลมชาตพนธในประเทศไทย พบวา

มผพดภาษานประมาณ ๕,๐๐๐ คน (สวไล เปรมศรรตนและคณะ, ๒๕๔๗) ภาษานจดอยในตระกล

ออสโตรเอเชยตก (Austroasiatic) สาขามอญ-เขมร (Mon-Khmer) สาขายอยปะหลอง-วา (Palaung-Wa)

ภาษาเลอเวอะ มส าเนยงทองถนตางๆ กน อาท ส าเนยงบานปาแป ส าเนยงบานละอบ ส าเนยง

บานบอหลวง เปนตน ภาษาเลอเวอะเปนภาษาทไมใชลกษณะน าเสยง ( register) หรอวรรณยกต (tone)

แสดงนยส าคญทางความหมาย โดยเฉพาะส าเนยงทองถนบานปาแปเปนส าเนยงทยงคงลกษณะดงเดมทาง

ภาษาของตระกลออสโตรเอเชยตกไวไดมาก กลาวคอ มหนวยเสยงพยญชนะตนเดยว (๓๗ ตว) พยญชนะ

ตนทสามารถไปควบสนทกบตวอนนอกจาก ร ล ว แลวยงม ย ดวย เชน กยก “ควาย” พย “ผาหม”

หนวยเสยงสระเดยว (๙ ตว) และสระเรยง (๑๔ ตว) เชน เลอ-อจ “หม” เมอ-อก “วว” พยญชนะสะกด

(๑๐ ตว) โดยเฉพาะอยางยงการใชตวสะกด จ ญ และ ฮ ไวยากรณภาษาเลอเวอะโดยทวไปมลกษณะ

เรยงค าแบบประธาน – กรยา – กรรม เชนเดยวกบภาษากลมมอญ-เขมรอนๆ เชน ประโยควา กวนโดะ

โซม อา-โอบ <เดก-กน-ขาว> = เดกกนขาว ลกษณะไวยากรณทเปนเอกลกษณคอลกษณะประโยค

ค าถาม เชน อม-กอ-เปอะ <ไหม-สบาย-คณ> = คณสบายดไหม ปะ-เออ-อญ-เปอะ - เ’นอ-อม - นา

ทม? <คณ-มา-คณ-จาก-ทไหน> = คณไปไหนมา ประโยคปฏเสธ เชน ญม - เตอ-อ - โซม <อรอย-ไม-

กน> = กนไมอรอย แกฮ-โซม-เตอ-อ <ได-กน-ไม> = กนไมได เปนตน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๔๓

นอกจากดานภาษาแลว ชาวเลอเวอะยงมโครงสรางทางสงคมทนาสนใจ คอ ม ซะมาง = ขน

ท าหนาทควบคมกฎทางสงคมและวฒนธรรม ซงมสวนท าใหสงคมคนเลอเวอะเปนสงคมทมความสงบ

เรยบรอย และมความเชอวาเปนผทสบเชอสายมาจากขนหลวงวลงคะ มนทานหลายเรองทสะทอน

ความสมพนธระหวางคนไทกบคนเลอเวอะ ม เลอซอมแล = วรรณกรรมมขปาฐะทมเนอหาเกยวกบ

การสงสอน การเกยวพาราสระหวางชาย-หญง การแตงกายทเปนเอกลกษณ การท านาแบบขนบนได

ประเพณ ความเชอและพธกรรมตางๆ เชน การแตงงาน การขนบานใหม งานศพ งานเลยงผซงมทง

การเลยงผเรอน การเลยงผหมบาน ผเจาทและผปา ซงจะจดขนตามเวลาทสมพนธกบระบบการท ามาหากน

อกทงยงมการนบถอศาสนาพทธ ศาสนาครสตทงนกายโปแตสแตนตและคาทอลก

ดวยสภาพการเปลยนแปลงในสภาวะปจจบน ท าใหภาษาและวฒนธรรมธรรมชาวเลอเวอะอยใน

ภาวะวกฤต ท าใหชาวเลอเวอะไดมความพยายามรวมมอกนในการฟนฟภาษาและวฒนธรรมของตนเอง

เรอยมาตงแต ป ๒๕๕๐ ซงไดรบทนสนบสนนจากส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) ในการด าเนน

กจกรรมการวจย โดยเรมพฒนาระบบตวเขยนภาษาเลอเวอะดวยอกษรไทยอยางเปนระบบมาตรฐาน และ

สามารถแทนเสยงในภาษาเลอเวอะได เพอใชในการบนทกและถายทอดภาษา ผานการ เขยนนทาน

เรองเลาและวรรณกรรมมขปาฐะตางๆ ตลอดจนการน าภาษาเลอเวอะเขาสอนในระบบโรงเรยน และ

น าไปสการฟนฟภมปญญาดานอน เชน การฟนฟอาหารพนบาน เปนตน จากการด าเนนงานดงกลาว

ท าใหไดองคความรและภมปญญาส าคญของชาวเลอเวอะ และยงเปนการกระตนใหชมชนเหนความส าคญ

เกดความตระหนกและความภาคภมใจในภาษาและวฒนธรรมของตนเอง

เรยบเรยงโดย อาจารยมยร ถาวรพฒน

๑๔๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษาโซ (ทะวง)

ชาวโซ (ทะวง) ตงถนฐานอยในเขตบานหนองมวง บานหนองแวง และบานหนองเจรญ ต าบลปทมวาป อ าเภอสองดาว จงหวดสกลนคร ซงเปนพนททมกลมชาตพนธอน ๆ ตงถนฐานอยรวมกน ไดแก กลมภไท กลมญอ และกลมลาว ซงเปนกลมชนทมประวตศาสตรการอพยพมาจากประเทศลาวดวยกน โดยประชากรทยงคงพดภาษาโซ (ทะวง) มประมาณ ๑,๐๐๐ คน สวนมากอยในกลมผสงอาย สวนกลมเดกและกลมเยาวชนสวนใหญแทบจะพดภาษาโซ (ทะวง) ไมไดเลย นอกจากนยงเกดการแตงงานขามกลมชาตพนธ ท าใหภาษาโซ (ทะวง) ถกภาษาอนกลนไปอกระดบหนง

ภาษาโซ (ทะวง) เปนภาษาทจดอยในตระกลภาษาออสโตรเอเชยตก สาขาเวยดตก ซงอยใน สาขาเดยวกบภาษาเวยดนาม และมลกษณะทคลายคลงกนหลายประการ ดงตวค านบ เชน มด = หนง ฮาน = สอง ปา = สาม โปน = ส ดม = หา ค าเรยกชอวา โซ เปนชอรวมทใชเรยกกลมชนหลายกลม และมความสบสนในหลายพนท โดยแบงออกเปน ๑) กลมทคนภายนอกเรยกวาโซ แตเจาของภาษาเรยกตนเองวา บร อาศยอยในจงหวดมกดาหาร และจงหวดสกลนคร ๒) กลมทคนภายนอกเรยกวาโซ แตเจาของภาษาเรยกตนเองวา ขา อาศยอยในจงหวดมกดาหาร ๓) กลมทคนภายนอกเรยกวาโซ และเจาของภาษาเรยกตนเองวาโซเชนเดยวกน อาศยอยในอ าเภอกสมาลย จงหวดสกลนคร ทงนโดยภาษาทง ๓ กลมดงกลาวอยในตระกลออสโตรเอเชยตกเชนเดยวกน แตคนละสาขากบภาษาโซในต าบลปทมวาป ซงภาษาโซในต าบลปทมวาป เปนภาษาเดยวกบภาษาของกลมชนทหมบานทะวงในประเทศลาว จงเรยกกลมโซในต าบลปทมวาปวา กลมโซ (ทะวง)

ภาษาโซ (ทะวง) มระบบเสยงทแสดงลกษณะของภาษากลมมอญ – เขมร สาขาเวยดตก โดยมพยญชนะตน ๑๙ เสยง และพยญชนะสะกด ๑๑ เสยง มลกษณะน าเสยง ๓ ลกษณะ ไดแก น าเสยงปกต น าเสยงเครยดและน าเสยงทมเบา เชน ค าวา ทะน = ไข (น าเสยงปกต) แตกตางจากค าวา ทะน = ตด (น าเสยงเครยด) ค าวา ซาม = นอง (น าเสยงปกต) แตกตางจากค าวา ซาม = แปด (น าเสยงเครยด) ค าวา แตฮ = คลอดลก (น าเสยงปกต) แตกตางจากค าวา แตฮ = ปลง (น าเสยงทมเบา) เปนตน นอกจากนภาษานก าลงอย ในชวงของการพฒนาระบบวรรณยกตจากการไดรบอทธพล จากภาษาไทย – ลาว ซงเปนประชากรสวนใหญในทองถนหรอบรเวณใกลเคยงเปนอยางมาก เชน ค าวา แกน = แกนไม (เสยงวรรณยกตกลางระดบ) ตางจากค าวา แกน = มด (เสยงวรรณยกตขน – ตก) มตวอยางค าทระดบเสยงสงขน เชน กะแทะ = เกวยน หรอ ปะซฮ = เสอ เปนตน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๔๕

ในปจจบนภาษาโซ (ทะวง) มภาษาไทย – ลาวเขามาปนในการใชภาษามาก ทงค าศพทจ านวนมาก

สวนลกษณะไวยากรณกมความคลายคลงกบภาษาไทย ค าเชอมขอความหรอประโยคกมกจะเปนภาษาลาว

นอกจากนยงปรากฎชดเจนวาภาษาทใชในกลมของผสงอายจะตางไปจากกลมเยาวชน ทงค าศพททใชและ

การใชลกษณะน าเสยง เชน ตะกอย = สตวทมเขา เชน ววหรอควาย ในขณะทคนรนใหมไมรจกและใชค าวา

งว หรอ ควย แทน ค าเรยก พอ แม ทเปนภาษาโซ (ทะวง) ใชค าวา ออง = พอ เมอ = แม แตเยาวชนมกจะ

ใชค าวา (อ)โพะ = พอ (อ)เมะ = แม ซงเปนค าภาษาญอ เปนตน

ชาวโซ (ทะวง) แตเดมมการนบถอผ และมการเลยงผทกปในวนขน ๓ ค า เดอน ๓ ปจจบน

ชาวโซ (ทะวง) สวนใหญ รวมถงชาวญอ ภไท และลาวทอาศยในต าบลปทมวาป อ าเภอสองดาว

จงหวดสกลนคร นบถอศาสนาพทธ และมประเพณ พธกรรมตามแบบชาวอสานทวไปเชนเดยวกน

เชน งานบญผะเหวด งานบญบงไฟ เปนตน

เครองแตงกายของชาวโซ (ทะวง) ในอดตผหญงจะนงผาซน เกลาผม สวมเสอผาฝายคอกลม

แขนยาว ตดกระดมเงน กระดมทอง สวนผชายนงผาโสรงสขาว แบบโจงกระเบน สวมเสอผาฝายคอกลม

แตปจจบนการแตงกายของชาวโซ (ทะวง) เปลยนแปลงไปตามยคสมยแลว นอกจากนชาวโซ (ทะวง)

ยงมองคความรและภมปญญาทองถนทส าคญ ไดแก การสานเสอใบเตย และการรกษาโรคดวยสมนไพร

รวมถงวธการรกษาแบบดงเดม เชน การเปา และการฝงเขม เปนตน ปจจบนในชมชนยงมภมปญญา

ทมองคความรเกยวกบสมนไพรและการรกษาโรคอยจ านวนหนง

ภาษาโซ (ทะวง) จดเปนหนงในภาษาทอยในภาวะวกฤตใกลสญหาย เนองจากมผพดไดเปน

จ านวนนอย และเยาวชนสวนใหญไมพดภาษาของตนแลวท าใหชาวโซ (ทะวง) ไดมความพยายามใน

การฟนฟภาษาและวฒนธรรมของตนเองตงแตป พ.ศ. ๒๕๔๘ จนถงปจจบน ด าเนนการในพนทต าบลปทมวาป

อ าเภอสองดาว จงหวดสกลนคร โดยมการพฒนาระบบเขยนภาษาโซ (ทะวง) ดวยอกษรไทย

การน าภาษาโซ (ทะวง) เขาสระบบโรงเรยน การฟนฟภมปญญาในการรกษาและดแลสขภาพของชาวโซ

(ทะวง) และการจดท าศนยการเรยนรภาษา – วฒนธรรมชมชน ซงไดมการท างานรวมกบกลมญอ ภไท

และลาวในชมชนอกดวย การท างานฟนฟภาษาและวฒนธรรมของชมชนดงกลาว ไดท าใหเกดองคความร

ทองถนตลอดจนเกดการพฒนาศกยภาพชมชนโดยสวนรวมอกดวย

เรยบเรยงโดย นางสาวกมาร ลาภอาภรณ

๑๔๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษาตากใบ (เจะเห)

ในภาคใตของประเทศไทย นอกจากภาษาไทยถนใต แลวยงมภาษาทโดดเดนอก ๓ ภาษา ไดแก

ภาษาตากใบ (เจะเห) ภาษาสะกอม และภาษาพเทน มผสนนษฐานวาภาษาทงสามนมความเกยวของกน แตยงไมมหลกฐานทชดเจน

ภาษาตากใบ (เจะเห) เปนภาษาตระกลไททพดอยในจงหวดปตตาน นราธวาสตลอดไปถงรฐกลนตน ประเทศมาเลเซย

มจ านวนผพดประมาณหนงแสนคนเศษ เปนภาษาทใชศพทและส าเนยงบงบอกความเปนอตลกษณเฉพาะถน เปนภาษาทอย

ทามกลางคนสวนใหญทพดภาษามลายทองถน ชอภาษาตากใบ(เจะเห) นาจะมาจากการส ารวจของนกภาษาศาสตร

ทพบวาคนสวนใหญในอ าเภอตากใบพดภาษาไทยทมศพทส าเนยงตางจากภาษาไทยถนใตทวไป

อ าเภอตากใบตงอยทต าบลเจะเหเปนอ าเภอชายแดนหมบานเจะเหกบบานตาบาตดตอกบรฐกลนตน

ประเทศมาเลเซย โดยมแมน าบางนราเปนเสนกนอาณาเขต ในสมยรชกาลท ๖ เรยกอ าเภอนวาอ าเภอเจะเห

ตามชอต าบลตอมาเปลยนชอเปนอ าเภอตากใบจนเทาทกวนน ชาวบานในอ าเภอตากใบพด ๒ ภาษาคอภาษาไทยและ

ภาษามลายเชนเดยวกบคนมาเลเซยเชอสายไทยในรฐกลนตน ภาษาไทยทใชพดกนนกวชาการ เรยกวา

“ภาษาตากใบ” สวนคนในทองถนเรยก “ภาษาเจะเห” และอกภาษาหนงทคนไทยแถบนใชคอภาษามลายถน

เชนเดยวกบชาวไทยมสลมในสามจงหวดชายแดนภาคใต

ภาษาตากใบ(เจะเห) นมผสนนษฐานวานาจะมาจากภาษาสมยสโขทย ปจจบนภาษาตากใบ(เจะเห)

เปนภาษาพดของคนไทยในจงหวดนราธวาส ปตตานและรฐกลนตน ประเทศมาเลเซย แบงเปน กลมทอยใน

อ าเภอเมอง อ าเภอตากใบ อ าเภอแวง อ าเภอศรสาคร อ าเภอสไหงโก-ลก อ าเภอสไหงปาด อ าเภอระแงะ

อ าเภอรอเสาะ อ าเภอยงอ และอ าเภอบาเจาะ จงหวดนราธวาส กลมทอยในอ าเภอไมแกน อ าเภอสายบร อ าเภอปะ

นาเระ อ าเภอกะพอและมายอ จงหวดปตตาน และกลมทอยในอ าเภอตมปต อ าเภอโกตาบารและอ าเภอบาเจาะ

รฐกลนตน ประเทศมาเลเซย

ประเพณดงเดมของชาวไทยพทธทใชภาษาตากใบทยงปฏบตอยไดแก ประเพณลาซงหรอลมซง

เปนประเพณเฉลมฉลองหลงการเกบเกยวของชาวนา ประเพณไหวหนาบาน เปนประเพณไหวทาวเวสสวณหรอ

ทาวกเวร จะจดท าพธประมาณเดอน ๙ ของทกป และประเพณรบเจาเขาเมอง เปนประเพณรบปใหมจดในวนแรม

๑ ค าเดอน ๕ ของทกป เพอรบเทวดามาปกปกรกษาบานเมองและคมครองผคนใหอยเยนเปนสข เปนตน

อยางไรกตามวฒนธรรมทโดดเดนชดเจนคอภาษาพดนนเอง ภาษาตากใบเปนภาษาตระกลไทมค าศพทและ

ส าเนยงเฉพาะของตน เชน มเสยงพยญชนะ ๒๓ หนวยเสยง เสยงวรรณยกตม ๖ หนวยเสยง ใชพยญชนะควบกล า

ตางจากภาษาถนใตทวไป เชน มลน = ลน เมลอง = วาวเปนมน บลา, บลา = ท า เชน บลาท าอไหร = ท าไปท าไม

กมร า = เครองลอ เชน ท าบอกมร า = ท าบอลอปลา กมร ากง = ท าเครองลอดกกง แมลบ = ฟาแลบ หนวยเสยง

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๔๗

สระเสยงสนม ๙ หนวยเสยง สระเสยงยาวม ๙ หนวยเสยง และสระประสมม ๓ หนวยเสยง ตวอยางการออกเสยง

ไอ [ai] ทปรากฏรปวรรณยกตเอกและโท จะออกเสยง ไอ เปน อาย เชน ไก > กาย ไข > คาย ไผ > พาย ใหญ >

หญาย เชน พงหญาย = มครรภ เปนตน

ท ใ ช เฉพาะในภาษาตากใบมหลายค าทตางจากภาษาถนใตท ว ไป เ ชน ดอย = ตาย

กะดอก, กดอก = วางเปลา องกะปง,ง, อกงกปง,ง = คดอะไรไมออก ผาปลอย หรอ ผารดกพด = ผาขาวมา

ผามนปอ = ผาเชดหนา โลกกะจกน,โลกกจกน = พรกขหน กลวยหลา = มะละกอ เชยกเอว = เขมขด

ไฟบบ = ไฟฉาย เปนตน นอกจากนสงเกตพบวาในภาษาตากใบ(เจะเห) มการใชและเตมพยางคหนา (prefix) ตางจาก

ภาษาถนใตทวไป และพยางคทเตมน จะเปนส าเนยงทบงบอกวาผพดอยในทองถนใดเชน กะ ก ก, ยะ ย ยอ, สะ ส ซ, ตะ ต ต ,

ปะ ป ป ป, เชน กระบอก ใช กะบอก กบอก, ปย ใช กยา บยา พยา พยา มะยา, สะพาน ใช ตะพาน ตพาน สพาน ตพาน,

สวรรค ใช กหวน สหวน ซหวน เปนตน และค าบางค าแมเตมพยางคหนา กไมท าใหความหมายเปลยนไป

เชน ยาม(เวลา) ใช กยาม ปยาม ปยาม ดวน ใช กะดวน กดวน กดวน เปนตน

นอกจากน เนองจากดนแดนตากใบเคยเปนทตงหวเมองมลายมากอน และอยใกลประเทศมาเลเซย

ทใชภาษามลาย จงมค ายมจากมลายจ านวนมาก เชน โตะบดน = หมอต าแย ยาคง, รคง = ขาวโพด แตแหร,

กแหร = มะมวงหมพานต โลกกม, โลกยาม = ลกชมพ ตหมา, กหมาเตาะ = ภาชนะท าดวยกาบหลาวชะโอนหรอกาบ

หมากใชตกน าจากบอ กอตะ = กลอง เบะ = กระเปายาม ลาตา = บาจ กอหรง = ขาด ยาด = ตกลง รฆ = ขาดทน

แบงอง = งง ชอปลาทะเล เชน ปลาสหลากหนง, ซาหลากหนง = ปลาขางเหลอง ปลากโหมง = ปลาท ปลาหยอ =

ปลาทนา ปลาตาหมน, ปลาตอหมน = ปลาหลงเขยว ปลาบาวา = ปลาจาระเมด เปนตน

ภาษาตากใบบางค าเปนค าศพทไทยโบราณ และค าไทยทใชเปนราชาศพท เชน แหนบเพลาหรอแหนดเพลา

= กางเกง กลด = รม ประสต = เกด (ใชทงคนและสตว) ยาตรา = เดน นงแพงเชง = นงขดสมาธ

ประโยคค าถามในภาษาตากใบ(เจะเห) ตางกบประโยคค าถามในภาษาถนใตทวไป คอใชค าวา หม,หม

เปนค าลงทายแทนค าวา ไหม ของภาษาไทยภาคกลาง เชน ชายหม = ใชไหม กนขาวแลวหม = กนขาวแลวหรอยง

ปจจบนการใชภาษาตากใบ(เจะเห) เปลยนแปลงไปมาก เนองจากอทธพลของการศกษาและเทคโนโลยการ

ตดตอสอสาร ค าศพทบางค าจงเลอนหายไป คนรนใหมจะใชค าภาษาไทยมาตรฐานมากขน เชน พน ใช โคม กลามง

หรอ (กะลามง) กหล า,กหล า ใช ทาด(ถาด) กหน, กหน ใช กาน า น าปารา ใช น าบด โลกกจน ใช พรก ลอกเกาะแก

แรต ใช บหร(บหร) โลกกไตซอก ใช ลกตอดอง(สะตอดอง) โลกน าเตาปงาด ใช ลกฟกทอง เปนตน ดวยเหตน

จงมความพยายามของเจาของภาษาและนกวชาการทรกหวงแหนภาษาตากใบ (เจะเห) จงไดรวบรวมอนรกษและฟนฟ

ภาษาอนเปนศลปวฒนธรรมของตนไวเพอเปนมรดกของชาตสบไป

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยประพนธ เรองณรงค และอาจารยครน มณโชต

๑๔๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษาสะกอม

ในภาคใตของประเทศไทย นอกจากภาษาไทยถนใต แลวยงมภาษาทโดดเดนอก ๓ ภาษา ไดแก

ภาษาตากใบ (เจะเห) ภาษาสะกอม และภาษาพเทน มผสนนษฐานวาภาษาทงสามนมความเกยวของกน

แตยงไมปรากฏหลกฐานทชดเจน ภาษาสะกอมเปนภาษาไทยถนทใชพดกนในพนทต าบลสะกอม

อ าเภอจะนะและบางสวนของอ าเภอเทพา จงหวดสงขลา แมวาพนทของผพดภาษาสะกอมจะตงอยในเขต

จงหวดสงขลา แตภาษาสะกอมกลบมส าเนยงทเปนเอกลกษณและการใชค าศพทเฉพาะถนทแตกตางจาก

ภาษาไทยถนสงขลาหรอภาษาในละแวกใกลเคยงอน นอกจากน ภาษาสะกอมยงเปนภาษาทใชใน

การแสดงพนบาน “หนงตะลง” (ของคณะตะลงหนงกน) โดยมตวหนงชอ “สะหมอ” เปนตวตลก พดจาดวย

ภาษาสะกอม อทธพลความขบขนสนกสนานของการแสดงหนงตะลงนเองจงเปนเหตใหภาษาสะกอมดวย

ถกเรยกหรอรจกของคนทวไปดวยชอวา “ภาษาสะหมอ” ตามชอของตวหนงดวย

ชาวบานทพดสะกอมเลาสบตอกนมาวา บรรพบรษของตนนบถอศาสนาอสลาม และอพยพมา

จากกรงศรอยธยาตงแตเมอครงกรงศรอยธยาแตกเมอประมาณเกอบสามรอยปมาแลว ปจจบนชาวบาน

ทพดสะกอมสวนใหญกยงคงนบถอศาสนาอสลามเชนเดยวกบบรรพบรษ อยางไรกตาม ในพนทของ

ภาษาไทยสะกอมยงมผคนทนบถอศาสนาพทธ และคนไทยเชอสายจนอยดวย และทกกลมตางกใช

ภาษาสะกอมรวมกน นบไดวาต าบลสะกอมเปนพนทพหวฒนธรรมทมภาษาเปนแกนกลาง

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๔๙

ภาษาสะกอมประกอบดวยประกอบดวยเสยงพยญชนะเดยวจ านวน ๒๓ หนวยเสยง เสยงทตางจาก

ภาษาไทยมาตรฐาน คอ เสยง ฆ ( เสยงกกกอง เพดานออน ) และ ญ ( เสยงนาสก เพดานแข ง )

เสยงพยญชนะทกเสยงท าหนาท เปนพยญชนะตนไดทกเสยง และมเสยงทท าหนาท เปนพยญชนะทาย

ได เพ ย ง ๙ หน วย เส ยง เหมอนกบภาษา ไทยมาตรฐาน ระบบ เส ย งสระประกอบด วยสระ เด ย ว

(๑๘ หนวยเสยง) สระประสม (๓ หนวยเสยง) และระบบเสยงวรรณยกตจ านวน ๖ หนวยเสยง ระบบค าและ

การเรยงค า โดยรวมเหมอนกบภาษาไทยถนใตทวไป แตจะมลกษณะเฉพาะบางประการในแงจ านวนพยางคของค า

ซงมกไมนยมตดเสยงของค าใหเหลอพยางคเดยวเหมอนภาษาไทยถนใตทวไป แตมกจะใชเปนค าสองพยางค

เชน กะเดยว = เดยว กะพรก = กะลา ชะลย = มากมาย กอชะ = ตะกรา เปนตน การเรยงล าดบของค าบางสวน

กจะสลบกบภาษาไทยถนใตทวไป เชน นอยแลก = เลกนอย หลงถอย = ถอยหลง เขาน า = น าเขา รอนทกข =

ทกขรอน นอกจากน ภาษาสะกอมยงใชศพทเฉพาะถนซงเปนเอกลกษณตางจากภาษาละแวกใกลเคยงอน

เชน ดอย = ตาย จะลอก = ลอเลยน ผาปลอย = ผาขาวมา กะได = เคย แถลง (พด) จากบ = สนทนา เปนตน

ปจจบนภาษาสะกอมยงคงใชพดโดยผคนในพนทในชวตประจ าวน โดยเฉพาะการพดคยในครอบครว

หมบาน การประชมแจงขาวสารของต าบล และการจดรายการวทยทองถน อยางไรกตาม ปจจยดาน

ความเจรญกาวหนาทางเทคโนโลยทมเครองมออปกรณมาทดแทนเครองมอพนบาน ระบบการศกษา

ทใชภาษาไทยมาตรฐาน อทธพลของสอสารมวลชน และการเดนทางตดตอประกอบอาชพ ท าใหค าศพทเฉพาะ

หลายค าใชลดนอยลง และถกแทนทดวยค าศพทไทยถนใตหรอค าศพทภาษาไทยมาตรฐาน

เรยบเรยงโดย อาจารยเชดชย อดมพนธ

๑๕๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษาอรกลาโวยจ

อรกลาโวยจ หรอชอทคนทวไปรจกคอ ชาวเล ชาวน า หรอชาวไทยใหม อาศยอยบรเวณทเปนหมเกาะ

ทางใตของประเทศไทย ค าวา “อรก” หมายถง “คน” “ลาโวยจ” หมายถง “ทะเล” เปนค าเรยกท

กลมชาตพนธนใชเรยกชอกลมและภาษาของตนเอง ปจจบนมผพดภาษานประมาณ ๓,๐๐๐ คน ภาษานจดอยใน

ตระกลออสโตรนเชยน สาขามาลาอก ภาษานมความแตกตางกบกลมมอแกนและมอแกลน แมจดอยในตระกล

ภาษาเดยวกนกตาม

อรกลาโวยจ มถนฐานอยบนเกาะสเหร หาดราไวย บานสะป า จงหวดภเกต จนถงทางใตของ

เกาะพพดอน เกาะจ า เกาะลนตาใหญ จงหวดกระบ เกาะอาดง เกาะหลเปะ เกาะราว จงหวดสตล และบางสวน

อยทเกาะลบง จงหวดตรง นอกจากนยงอาศยอยทางฝงตะวนตกของประเทศมาเลเซย ขณะนชาวอรกลาโวยจ

ไดตงถนฐานอยางถาวร ประกอบอาชพประมงชายฝง รบจางท าสวน และอาชพอน ๆ และซมซบวฒนธรรมไทย

มากขน ชาวอรกลาโวยจมพธกรรมทส าคญคอ พธลอยเรอ "อาร ปาจก" เพอก าจดเคราะหรายออกไปจากชมชน

โดยจะจดปละ ๒ ครง คอ เดอน ๖ และ เดอน ๑๑ ขน ๑๔ ค า และมการละเลน “รองเงง” และดนตรร ามะนา

มเรองเลาสบตอกนมาวา ในอดตชาวอรกลาโวยจอาศยอยบรเวณเทอกเขากนงยรยจ ในแถบชายฝง

ทะเลในรฐเกดะห (ไทรบร) ยงชพดวยการทองเรอตามหมเกาะ และหาปลาในทะเล พวกเขามความสามารถ

ในการด าน าทะเลลก จากนนกเดนทางเขามาสในนานน าไทย แถบทะเลอนดามน ในชวงแรกยงมวถชวตแบบเรรอน

โดยอาศยเรอไมระก าเปนทอยและพาหนะ และใชกายก หรอแฝกส าหรบมงหลงคาเปนเพงอาศยบนเรอ

หรอเพงพกชวคราวตามชายหาดในฤดมรสม นอกจากนยงมต านานเลาวาชาวอรกลาโวยจเคยมบรรพบรษ

เดยวกบชาวมอแกนและเปนกลมชาตพนธทอาศยอยในทะเลมานาน โดยเชอกนวาเกาะลนตาเปนสถานทแหงแรก

ทชาวอรกลาโวยจตงถนฐาน แตพวกเขากยงอพยพเรรอนอยเรอยๆ โดยโยกยายไปตามหมเกาะตางๆ และพกพง

ทเกาะนนๆ และกลบมาท เดม แตทกกลมยงคงมความสมพนธไปมาหาสกนอย เสมอ ถอวาเปนสงคม

เครอญาตใหญ

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๕๑

ภาษาอรกลาโวยจ มเสยงพยญชนะตนเดยว ๒๒ หนวยเสยง คอ /ก ก ค ง จ ช ซ ญ ด ต ท น บ

ป พ ม ย ร ล ว อ ฮ/ เสยงพยญชนะสะกดม ๑๑ หนวยเสยง คอ /-ก -ง -ด -น -บ -ม -ย -ยจ -ยฮ -ว -

ฮ/ เสยงสระเดยวม ๘ หนวยเสยง คอ /อา อ อ เอ แอ โอ ออ เออ/ เสยงสระประสม ๒ หนวยเสยง คอ

/อว เอย/ ความสนยาวของเสยงสระไมท าใหความหมายเปลยนแปลง โดยปกตเสยงสระในพยางคทไมม

ตวสะกดจะยาวกวาเสยงสระในพยางคทมตวสะกด เชน เกอตบ = ป อกด = ปลา ซาโวฮ = สมอเรอ

ภาษานไมมระบบเสยงวรรณยกต แตการเปลยนท านองเสยงในประโยคจะท าใหความหมายของ

ประโยคเปลยนแปลงได เชน ป มาน <ไป-อาบน า> = ไปอาบน า ถาพยางคทายเปนเสยงตกแสดงวาเปน

ประโยคบอกเลา แตถาพยางคทายเปนเสยงสง-ตกแสดงวาเปนประโยคค าถาม การเรยงค าในประโยค

มลกษณะแบบ ประธาน – กรยา – กรรม เชน ก มากด นาซ <ฉน-กน-ขาว> = เรากนขาว กตา บาร ญา

แญะ บเกะ <เรา-วงหน-ขน-เขา> = เราวงหนขนเขา สวนประโยคปฏเสธ จะมค าวา ฮอยเตด น าหนา

ค ากรยา เชน ก ฮอยเตด ซกา มากด นาซ <ฉน-ไม-ชอบ-กน-ขาว> = ฉนไมชอบกนขาว, ฮอยเตด บร มา

กด <ไม-ให-กน> = ไมใหกน ฮอยเตด บร ต <ไม-ให-ไป> = ไมใหไป เปนตน

หลายปมานชาวอรกลาโวยจ ตองเผชญปญหาเนองมาจากการพฒนาการทองเทยว สงผล

ตอทท ากนและทอยอาศย จนเกรงกนวาภาษาและภมปญญาทสบทอดกนมาจะสญไป ตงแตป พ.ศ. ๒๕๕๓

ชาวอรกลาโวยจ เกาะลนตาใหญ จงหวดกระบ ไดรวมมอกนอนรกษ พฒนา และฟนฟภาษาและภมปญญา

ทองถน โดยการพฒนาระบบตวเขยนภาษาอรกลาโวยจอกษรไทยขน เพอเปนเครองมอในการบนทก

เรองราวและภมปญญาตางๆ ของบรรพชนไวส าหรบเปนมรดกของลกหลานและของชาตตอไป

เรยบเรยงโดย อาจารยมยร ถาวรพฒน

๑๕๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษามาน (ซาไก)

ค าวา “มาน” แปลวาคน คนทวไปจะรจกในนาม เงาะปาหรอซาไก อาศยอยในปาเทอกเขา

บรรทด ในเขตจงหวด ตรง สตลและพทลง มประชากรโดยประมาณ ๓๐๐ คน นกวชาการดานโบราณคด

เชอวา “มาน” เปนกลมชาตพนธดงเดมทอาศยอยในพนทเอเชยตะวนออกเฉยงใตมากวาหมนป และยงคง

ด ารงอยกระทงปจจบน โดยเฉพาะเอกลกษณทางวฒนธรรมของมาน ทเรยกวาวฒนธรรมแบบหา

ของปา-ลาสตว โดยลกษณะทางวฒนธรรมแบบน เปนลกษณะทางวฒนธรรมทเนนปรบตวใหอย

รวมกบระบบนเวศวทยาทางธรรมชาต โดยใชความรภมปญญาการด ารงชวตในปา เชน ความรดาน

การลาสตว การท ากระบอกไมซางและลกดอกอาบยาพษ การรจกสรรพคณตางๆ ของพช ความรเรอง

นสยสญชาตญาณและธรรมชาตของสตวประเภทตางๆ รวมทงความรภมปญญาของปา โลกทศนของ

การใชชวตอยในปา สงเหลานเปนทงความรภมปญญาและทกษะในการด ารงชวต เปนวฒนธรรมทตกทอด

มานบหมนปและเปนกลมวฒนธรรมทปจจบนในประเทศไทยมแคกลมมานเทานนทยงคงรปแบบวฒนธรรม

แบบดงกลาวไวได

ภาษามาน เปนภาษาในตระกลออสโตรเอเชยตค สาขามอญ-เขมร กลมยอยอสเลยน

ภาษาในกลมยอยเดยวกนทมความใกลเคยง ไดแก ภาษากนซว ใน จงหวดยะลาและภาษาจะฮาย

ในจงหวดนราธวาส ภาษามานมลกษณะของภาษากลมมอญ-เขมรทชดเจน โดยมพญชนะตน (๒๒ ตว)

พยญชนะสะกด (๑๓ ตว)โดยเฉพาะอยางย งการใชตวสะกด จ ญ ฮ และไมม เสยงวรรณยกต

ตวอยางค าศพทในภาษามาน เชน มะเลง = ปาทบหรอปาดงดบ, บาแอด = ค าทมความหมาย

ในทางทด อรอย ด สวย, แมด = ตา, มอฮ = จมก ตะกบ = หวมนปา ไวยากรณภาษามานโดยทวไป

มการเรยงค าในลกษณะ ประธาน – กรยา - กรรม เชนเดยวกบกลมภาษามอญ-เขมรอนๆ เชนประโยควา

นะ ฮาว ตะกบ <แม-กน-หวมนปา> = แมกนหวมนปา ประโยคปฏเสธ เชนประโยค อง เอยบะ

แดง ตะเอาะ <ฉน-ไม-เหน-เสอ> = ฉน ไม(เคย)เหนเสอ ภาษามานมลกษณะทางภาษาทมเสยง

พยญชนะทายเปนเสยงกกทเสนเสยงเปนจ านวนมาก ในภาษามานจะไมมค าดาหรอค าพดหยาบคาย

ไมมค าทแสดงถงชนชนฐานะทางสงคม

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๕๓

เทาทมการส ารวจขอมลประชากรมาน พบวาปจจบนมานมประชากรอยเพยง ๓๐๐ คนเทานน

พนททอยอาศยของมาน อยในเขตปาเทอกเขาบรรทดในพนทจงหวดตรง สตลและพทลง แมวายงมมาน

จ านวนหนงทยงด ารงชวตอยในปามการตดตอกบกลมคนภายนอกนอยและยงคงรกษาภาษาและวฒนธรรม

ของตนไวได แตกมมานอกหลายกลมทไมสามารถด ารงชวตในปาไดอกตอไปเนองจากสภาพพนทขาดความ

อดมสมบรณ ท าใหตองปรบเปลยนวถชวตใหเขากบวฒนธรรมภายนอก บางกลมเปลยนมาท าไรขาว

บางกท าสวนยางพารา บางกลมรบจาง บางกลมลาสตวหรอหาของปามาขาย การตดตอกบผคนภายนอก

จงท าใหมานมความความรสก “อาย” ทจะพดภาษาตนเองและหนมาพดภาษาไทยถนใตไดคลองแคลวและ

ไมสอนใหลกๆ หลานๆ พดภาษามาน ปจจบนภาษามานในบางพนทเดกๆ แทบพดภาษาแมของตนไมไดแลว

โดยเฉพาะในพนทจงหวดตรง พนทปาไมในเทอกเขาบรรทดกคอยๆ ลดลงเรอยๆ สภาวะทาง

ความเปลยนแปลงทงทางสงคมและเศรษฐกจหลายๆ อยางรวมทงจ านวนผพดทนอยมากจงท าให

ภาษามานอยในภาวะเสยงตอการสญหายของภาษาในระดบทรนแรง

อยางไรกตาม เงอนไขส าคญในการธ ารงอยของภาษาและวฒนธรรมมาน คอความสมพนธ

ระหวางฐานของทรพยากรทางธรรมชาตทเปนตนทนทางวฒนธรรม หากตนทนทางวฒนธรรม ไดแก

สภาพแวดลอม พนทปา พนธสตวปา และพนธพชทจ าเปนในการด ารงชวตสญหายไป ภาษาและวฒนธรรม

ของมานกจะหายไปดวยโดยปรยาย ถงอยางไรกตามยงม นายเหง ศรปะเหลยน แกนน ามานท

หมบานคลองตง อ าเภอปะเหลยน จงหวดตรง กมความสนใจทจะรกษาภาษาตนเองไวใหลกหลาน ไมอยาก

ใหสญหายไปทงตองการสอนใหคนในชมชนสามารถปรบตวใหเทาทนกบโลกภายนอกไดดวย

เรยบเรยงโดย นายชมพล โพธสาร

๑๕๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษาไทยโคราช (ไทยเบง)

ภาษาไทยโคราช/ภาษาไทยเบง เปนภาษาไทยถนหนงในภาษาตระกลไท กลมคนทพดภาษาน

สวนใหญอาศยอยในจงหวดนครราชสมา ยกเวนอ าเภอบวใหญ และอ าเภอปกธงชย ซงใชภาษาไทยถน

อสาน และมบางสวนในจงหวดชยภม เชน อ าเภอจตรส และอ าเภอบ าเหนจณรงค ในจงหวดบรรมย

เชน อ าเภอนางรอง อ าเภอพทไธสง อ าเภอล าปลายมาศ อ าเภอสะตก และยงมผพดบางสวนใน

จงหวดปราจนบร โดยจะเรยกภาษาทใชพดวา “ภาษาไทยโคราช” สวนกลมคนทยายถนฐานจาก

จงหวดนครราชสมาไปอาศยอยในจงหวดลพบร จงหวดสระบรและจงหวดสรนทร จะเรยกภาษาและ

กลมคนวา “ไทยเบง” อยางไรกตามจากหลกฐานการศกษาพบวาภาษาไทยโคราชกบภาษาไทยเบงเปน

ภาษาเดยวกน

ภาษาไทยโคราช/ภาษาไทยเบง มลกษณะบางประการคลายคลงกบภาษาไทยกลางหรอภาษาไทย

กรงเทพ เนองจากเปนพนททมเขตตดตอกบภาคกลางของประเทศไทยและภาษาทใชมหลายภาษา

เชน ภาษาไทยถนอสาน ภาษาเขมรถนไทย จงท าใหภาษาไทยโคราช/ภาษาไทยเบงมลกษณะบางสวน

คลายคลงกบภาษาไทยถนอสาน ตลอดจนมค าศพทภาษาเขมรปะปนอยบาง อยางไรกตาม ค าศพท

ทใชเฉพาะในภาษาไทยโคราช/ภาษาไทยเบงยงมจ านวนมาก เชน อนาง = ค าเรยก เดกผหญง ไอนาย =

ค าเรยกเดกผชาย กะโผงแกม = กระพงแกม โขนงหว = หนงศรษะ ประแจ = กญแจ เกอก = รองเทา

ละกอ = มะละกอ สเดอน = ไสเดอน เหอ = เหงอ ฟาแขยบ = ฟารอง ปะ = พบ ฉก = ขโมย

หนาจะหรน = หนาทะเลน หนามน = หนาดาน กะเหลนเปน = ซมซาม เปนตน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๕๕

ภาษาไทยโคราช/ภาษาไทยเบง มหนวยเสยงพยญชนะตน ๒๑ หนวยเสยง คอ /ก จ ต ป อ ค ช ท

พ ด บ ซ ฟ ฮ ม น ง ล ร ย ว/ ปรากฏเสยงควบกล า /ร ล/ ไมปรากฏเสยงควบกล า /ว/ สระเดยวม

๑๘ หนวยเสยง คอ /อะ อา อ อ อ ออ อ อ เอะ เอ แอะ แอ เออะ เออ เอาะ ออ ไอ/ใอ เอา/

สวนสระประสม ม ๓ หนวยเสยง คอ /เอย เออ อว/ หนวยเสยงวรรณยกตม ๔-๖ หนวยเสยง

สวนไวยากรณมลกษณะการเรยงค าแบบประธาน – กรยา – กรรม นอกจากนมการใชลกษณะภาษาทเปน

ลกษณะเฉพาะ เชน จก จกแหลว จกเด = ไมร ยงงนดอกน = อยางนนหรอ ยงงดอกวา = อยางนหรอก

หรอ ประโยคค าถามทถามจ านวนใช จก เชน อนนจกบาท = อนนราคาเทาไร ประโยคปฏเสธ ใช ดอก

เชน ไมถกดอก = ไมถกนะ ใช เดอ ทายประโยคแจงใหทราบ เชน ไปละเดอ มาอกเดอ มค าลงทาย

เบง = บาง เชน ฉนขอกนเบง = ฉนขอกนบาง ส านวน พอสมมาพาควร = พอหอมปากหอมคอ หาอยหา

กน = ท ามาหากน ขสบรอง = ไดจงหวะพอด ไกลโพด = ไกลเกนไป นอยจน = นอยเกนไป

นอกจากภาษาแลว คนกลมนยงมวฒนธรรมทเปนเอกลกษณของวถชวตชมชน เชน การแตงกาย

ระบบสงคม จารตประเพณ การด าเนนชวต และการแสดงพนบาน เชน เพลงโคราช อยางไรกด

จากสภาพในปจจบน ทงในดานการศกษา เศรษฐกจ สงคม การปกครอง การประกอบอาชพ

การเคลอนตว การยายถน และผลกระทบจากกระแสโลกาภวตน ท าใหสถานะภาษาไทยโคราช/ภาษาไทย

เบงในปจจบนอยในสภาพวกฤต คนรนหลงใชภาษาไทยโคราช/ไทยเบงนอยลงทกขณะ จงเปนความจ าเปน

อยางยงทจะตองมการศกษาและเกบรวบรวมองคความรดานภาษานไวทงระบบ ทงระบบเสยง ระบบค า

ระบบประโยค ระบบขอความ ตลอดจนการสอความหมาย อนแสดงถงมรดกภมปญญาทควรจดท า

คลงขอมลเพอเกบรกษา อนรกษ เผยแพร และหาชองทางใหมการสบสานใหด ารงคงอยสบไป

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารย ดร.ชลธชา บ ารงรกษ และดร.มยร ถาวรพฒน

๑๕๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษาพเทน

ในภาคใตของประเทศไทย นอกจากภาษาไทยถนใต แลวยงมภาษาทโดดเดนอก ๓ ภาษา ไดแก

ภาษาตากใบ (เจะเห) ภาษาสะกอม และภาษาพเทน มผสนนษฐานวาภาษาทงสามนมความเกยวของกน

แตยงไมปรากฏหลกฐานทชดเจน ภาษาพเทนปจจบนมผพดเฉพาะหมท ๒ บานพเทน ต าบลพเทน

อ าเภอทงยางแดง จงหวดปตตาน ภาษาพเทนเปนภาษาทอยระหวางรอยตอของภาษาไทยถนใตและ

ภาษาตากใบ (เจะเห) และถกแวดลอมดวยภาษามลายปาตาน จากงานวจยดานภาษาศาสตรพบวา

มหนวยเสยงพยญชนะตนเดยว ๒๒ หนวยเสยง หนวยเสยงพยญชนะตนควบกล า ๑๔ หนวยเสยง ทเดนคอ

เสยงพยญชนะตน / ดร / เชนค าวา เดราะ = เตะ โดรก = แหง(ผลไม) มเสยงพยญชนะทาย ๙ หนวยเสยง

หนวยเสยงสระเดยว ๑๘ หนวยเสยง หนวยเสยงสระประสม ๓ หนวยเสยง หนวยเสยงวรรณยกตม

๖ หนวยเสยง และมการแตกตวเปน ๓ ทาง แตระบบเสยงวรรณยกตไมเหมอนภาษาไทยถนใต

ภาษาตากใบ และภาษาสะกอม (ซงเปนภาษายอยของภาษาตากใบ) ดานการใชศพท มศพทเฉพาะถน

เชน ปลากอรง = ปลาแหง น าหน = น าแขง ปลาพอวน = ปลาสม บอจน =พรก ยาม = ชมพ

อลน = ผก ลกกรอดะ = ลกเนยงนก ม ง = กวยเตยว กอสาร = ขาวสาร คนตไฟ = แมครว

จอน = กระรอก เมยแก = เมยหลวง เมยหนม = เมยนอย แตกด = หง ลกแก = ลกคนโต เปนตน

ต านานกลาววา บรรพบรษของชาวพเทนอพยพมาจากอยธยา สมยกรงศรอยธยา ครงนน

ชางเผอกคบานคเมองสญหาย กษตรยมพระบรมราชโองการใหองครกษคอพเณรและนองอก ๔ คน

ตดตามชางลงมาทางใต พบวารองรอยชางไดสญหายไปในพนทของเมองปตตาน พเณรและพนอง

ไมสามารถน าชางกลบไปได ดวยเกรงอาญาแผนดน จงไดตงรกรากอยในปาทบคอพนทต าบลพเทนปจจบน

ค าวา "พเทน" สนนษฐานวามาจากค าวา "พเณร" แตเดม ชาวพเทนนบถอศาสนาพทธ หากใครมความ

เดอดรอนจะมาบนบานทสสานพเณร หม ๒ ต าบลพเทน ชวงเดอน ๖ จะมงานประเพณ การเขาทรง

การเลนมโนราหและท าบญใหพเณรโดยจดเทยนเปน กะทา (คลายรปโดม) ตอนกลางคน แหจากหมบานไป

ยงสสานพเณรเพอท าบญใหพเณร แตปจจบนไมไดท าพธนแลว เพราะชาวพเทนเปลยนไปนบถอศาสนา

อสลาม เนองอยทามกลางชาวไทยมสลมในพนท มมสยด สเหรา และกโบรหรอปาชาของศาสนาอสลาม

หลายแหง ประเพณความเชอตางๆ ไดรบอทธพลจากศาสนาอสลาม เชน มการถอบวชในเดอนรอมฎอน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๕๗

การจดเทศกาลฮารรายอ การจดงานเมาลด การละหมาด การแตงกาย อาหาร เปนตน ปจจบนชาวบาน

หมท ๒ ต าบลพเทนใชภาษามลายปตตานในชวตประจ าวนมากขน และใชภาษาพเทนนอยลงเรอยๆ

คนอาย ๕๐ ปขนไปจะสอสารดวยภาษาพเทนในกลมอายเดยวกน คนอายต ากวานจะใชภาษามลายปตตาน

หรอภาษาไทยกรงเทพฯ อกทงชาวบานเกรงความไมสงบในพนท ๓ จงหวดชายแดนภาคใต บางสวน

จงอพยพยายถนฐานเหลอเพยงผสงอายอาศยในหมบาน

อยางไรกตาม แมวาจะมการใชภาษาพเทนในชมชน แตผทพดภาษานไดกมจ านวนไมมากนก

มแนวโนมจะสญหายไปจากสงคมไทย หากไมมแนวทางการอนรกษ ฟนฟ และสบทอด ดวยเหตน

จงมความพยายามของเจาของภาษาและนกวชาการทรกและหวงแหนภาษาพเทน จงไดศกษาและรวบรวม

ภาษาพเทนไว เพอเปนมรดกของชาตตอไป

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสวฒนา เลยมประวต และอาจารยทวพร จลวรรณ

๑๕๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ภาษาเขมรถนไทย

ภาษาเขมรมผพดอยในหลายประเทศทงในประเทศกมพชา ประเทศเวยดนาม และประเทศไทย

ภาษาเขมรทพดในประเทศไทยเรยกวา ภาษาเขมรถนไทย ซงเปนภาษาทองถนทพดในหลายจงหวดทาง

ภาคตะวนออกและตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย แมวาภาษาเขมรถนไทยจะมลกษณะทางภาษา

ใกลเคยงกบภาษาเขมรทพดในประเทศกมพชาแตกมลกษณะเฉพาะตวทแตกตางออกไป โดยเฉพาะ

อยางยงภาษาเขมรถนไทยในหลายพนท เชน ภาษาเขมรสรนทรและศรสะเกษ ยงคงรกษาเสยงพยญชนะ

สะกด “ร” อยางเครงครด เปนตน กลมผพดภาษาเขมรในประเทศไทยตงถนฐานหนาแนนทางตอนใตของ

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ คอจงหวดบรรมย สรนทร ศรสะเกษ และกระจดกระจายในภาคตะวนออก

เชน ฉะเชงเทรา ปราจนบร สระแกว จนทบร และตราด ค าวา เขมร เปนชอชาตพนธและภาษา คนไทย

เชอสายเขมรในประเทศไทยสวนใหญเรยกตนเองวา คแมร หรอ คแม ชาวเขมรในจงหวดสรนทรเรยก

ภาษาของตนเองวา คแมร ลอ = เขมรสง หรอเขมรบน และเรยกเขมรกมพชาวา คแมร กรอม = เขมรต า

ชาวเขมรมวฒนธรรมทมอตลกษณเฉพาะตน เชน การแตงกายและการทอผาไหม ชาวเขมร

นบถอพทธศาสนาแตกนบถอผบรรพบรษและเรองทางไสยศาสตร มการเขาทรงแมมดหมอผ

เพอการรกษาพยาบาลจากโรครายตางๆ

ภาษาเขมรเปนภาษาส าคญในตระกลภาษาออสโตรเอเชยตก (Austro-asiatic language family)

ภาษาเขมรเปนภาษาทมลกษณะการสรางค าดวย การแผลงค า เชน ชน = ฉนอาหาร (ใชกบพระ),

จงฮน = อาหารพระ, ตม = เกาะ (กรยา), ตรนม = คอน (ส าหรบเกาะ) ภาษาเขมรไมมวรรณยกต

เรยงโครงสรางประโยคแบบประธาน-กรยา-กรรม เชน แม ก าปง ตน า บาย <แม-ก าลง-หง-ขาว> =

แมก าลงหงขาว ประโยคปฏเสธจะมการใชค าแสดงการปฏเสธ ๒ ค า วางไวหนาและหลงค ากรยา เชน

คญม มน เตว เต <ฉน-ไม-ไป-ไม> = ฉนไมไปหรอก ค าขยายมกอยหลงค าหลก เชน ปเตยฮ ทแมย

<บาน-ใหม> = บานใหม แตค าขยายในประโยคบางครงจะวางไวหนาหลง เชน โกน กเมญ รวด ดล บะ ดย

<เดก-เดก-วง-ลม-หก-แขน> = เดกนอยวงหกลมแขนหก

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๕๙

ภาษาเขมรมเสยงพยญชนะคลายคลงกบภาษาไทย โดยมหนวยเสยงพยญชนะตน ๒๒ ตว

ทแตกตางจากภาษาไทยคอ ญ- หนวยเสยงพยญชนะทายม ๑๔ ตว ทแตกตางจากภาษาไทยคอ –จ, -ญ,

-ร, -ล, -ฮ พยญชนะตนควบกล าในภาษาเขมรมความหลากหลายและมการเกดรวมกนไดมากกวา

ภาษาไทย เชน คลอจ =ไหม, จราน = ผลก, ซลบ = ตาย ค าสวนใหญในภาษาเขมรเปนค าพยางคเดยวและ

ค าสองพยางค สวนค าสามพยางคและสพยางคมจ านวนไมมาก สระในภาษาเขมรมเสยงแปรตางกนไป

ตามพนท เชน จงหวดสรนทรมการออกเสยงสระแตกตางกนตามระดบความสงของลน สวนจงหวดจนทบร

มการออกเสยงสระทตางกนทลกษณะน าเสยงดวย

ภาษาเขมรในประเทศไทยอยในภาวะถอดถอยเนองจากความเจรญทางเทคโนโลย

สารสนเทศ ท าใหชมชนทองถนเขาถงภาษาไทยไดงาย และละเลยการอนรกษภาษาพดของตน

อยางไรกตาม คนไทยเชอสายเขมรในพนทและนกวชาการไดรวมกนพยายามอนรกษภาษาและวฒนธรรม

เขมรถนไทย ทมลกษณะเฉพาะตว แตกตางจากภาษาเขมรกมพชาไว โดยด าเนนโครงการสอน

ภาษาเขมรถนไทยดวยอกษรไทย เพอชวยบนทกและรกษาภมปญญาทองถน วรรณกรรมมขปาฐะตางๆ

และน าไปใชในการจดการเรยนการสอนภาษาเขมรถนไทยดวยอกษรไทย การด าเนนการนนอกจากชวยใน

การรกษาภาษาเขมรถนไทย และภมปญญาทองถนแลว ยงชวยใหสามารถเชอมโยงไปสการพฒนาการ

เรยนภาษาไทย ซงเปนภาษาราชการและใชเปนภาษาของการศกษาดวย ดงเชนทด าเนนการใน

โรงเรยนโพธกอง อ าเภอปราสาท จงหวดสรนทร และราชบณฑตยสถานไดจดพมพคมอระบบเขยน

ภาษาเขมรถนไทยอกษรไทย อนจะเปนการชวยอนรกษภาษาเขมรถนไทยในทองถนตางๆ และชวยพฒนา

การศกษาของเยาวชน และเปนพนฐานส าหรบการเรยนรภาษาเขมรกมพชาตอไป

เรยบเรยงโดย อาจารย ชยวฒน เสาทอง อาจารยอรวรรณ บณยฤทธ และศาตราจารยสวไล เปรมศรรตน

๑๖๐ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ศลปะการแสดง ๓๖ รายการ

มรดกภมปญญาทางวฒ

นธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๒ -๒๕๕๕

ดนตร

การแสดง

วงสะลอ ซอ ปน

๒๕๕๒

ซอลานนา

๒๕๕๒

หมอล าพน

๒๕๕๒ หมอล ากลอน

๒๕๕๒

ล าผญา

๒๕๕๒

ดเกรฮล

๒๕๕๒ ปพาทย

๒๕๕๓

กระจบป

๒๕๕๔ เปยะ

๒๕๕๔

ขบเสภา

๒๕๕๔

ซอสามสาย

๒๕๕๕

เพลงหนาพาทย

๒๕๕๕

กนตรม

๒๕๕๕ เจรยง

๒๕๕๕

กาหลอ

๒๕๕๕

โขน

๒๕๕๒

หนงใหญ

๒๕๕๒

ละครชาตร

๒๕๕๒ โนรา

๒๕๕๒

หนงตะลง

๒๕๕๒

หนกระบอก

๒๕๕๓ ลเกทรงเครอง

๒๕๕๓

ร าเพลงชา-เพลงเรว

๒๕๕๓ แมทายกษ-ลง

๒๕๕๓

ละครนอก

๒๕๕๔

กานกกงกะหรา

๒๕๕๕

ฟอนมานมยเชยงตา

๒๕๕๕

ร าฝรงค

๒๕๕๕ ละครดกด าบรรพ

๒๕๕๕

โนราโรงคร

๒๕๕๕

รองเงง

๒๕๕๕

เพลงโคราช

๒๕๕๒

ดนตรของกลมชาตพนธลซ

๒๕๕๕

ละครใน

๒๕๕๓

การแสดงในพระราชพธ

๒๕๕๔

มะโยง

๒๕๕๕

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๖๑

งานชางฝมอดงเดม ๓๒ รายการ มรดกภมปญ

ญาทางวฒ

นธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๒-๒๕๕๕

ซนตนจก

๒๕๕๒

ผาแพรวา

๒๕๕๒

ผาทอนาหมนศร

๒๕๕๒ ผายก

๒๕๕๓

ผามดหม

๒๕๕๓

ผาทอไทครง

๒๕๕๕

ผาทอไทลอ

๒๕๕๕

ผาทอกะเหรยง

๒๕๕๕ ผาทอไทยวน

๒๕๕๕

ผาทอผไทย

๒๕๕๕

กองขาวดอก

๒๕๕๒

เครองจกสานยานลเภา

๒๕๕๒

เครองจกสานไมไผ

๒๕๕๔

เวยงกาหลง

๒๕๕๒

เครองมกไทย

๒๕๕๕

เครองรก

๒๕๕๕ เกวยนสลกลาย

๒๕๕๒

เรอนไทยพนบานดงเดม

๒๕๕๔

เครองทองโบราณสกลชางเพชรบร

๒๕๕๒ รปหนงตะลง

๒๕๕๒ เรอกอและ

๒๕๕๔

งานชางแทงหยวก

๒๕๕๔

มดอรญญก

๒๕๕๒

กระดงทองเหลอง

๒๕๕๒

กรซ

๒๕๕๒ การปนหลอพระพทธรป

๒๕๕๓

ขนลงหนบานบ

๒๕๕๕

ปราสาทศพ สกลชางล าปาง

๒๕๕๒

สตตภณฑลานนา

๒๕๕๕ โคมลานนา

๒๕๕๕

ผายอมคราม

๒๕๕๔

บาตรบานบาตร

๒๕๕๕

เครองปนดนเผา

เครองโลหะ

ผาและผลตภณฑ

จากผา

เครองไม

เครองหนง เครองประดบ

เครองรก

เครองจกสาน

งานศลปกรรม

พนบาน

๑๖๒ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

วรรณกรรมพนบาน ๓๔ รายการ มรดกภมปญ

ญาทางวฒ

นธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๒ -๒๕๕๕

นทานศรธนณชย

๒๕๕๓

นทานสงขทอง

๒๕๕๓

นทานขนชางขนแผน

๒๕๕๓ นทานปลาบทอง

๒๕๕๔

นทานพระรวง

๒๕๕๕

นทานตามองลาย

๒๕๕๕ นทานพระสธนมโนหรา-ภาคใต

๒๕๕๕

นทานเรองวนคาร

๒๕๕๕ ต านานพระแกวมรกต

๒๕๕๓

ต านานพระเจาหาพระองค

๒๕๕๓

ต านานพระเจาเลยบโลก

๒๕๕๓

ต านานพระบรมธาตนครศรธรรมราช

๒๕๕๓ ต านานพระพทธสหงค

๒๕๕๓ ต านานพญาคนคาก

๒๕๕๓

ต านานจามเทว

๒๕๕๔

ต านานแมนากพระโขนง

๒๕๕๔

ต านานนางเลอดขาว

๒๕๕๔

ต านานเจาหลวงค าแดง

๒๕๕๕ ต านานพระธาตดอยตง

๒๕๕๕

ต านานเจาแมสองนาง

๒๕๕๕

ต านานหลวงปทวด

๒๕๕๕

ต านานนางโภควด

๒๕๕๕

ต านานสรางโลกภาคใต

๒๕๕๕

บทท าขวญขาว

๒๕๕๓

บทท าขวญนาค

๒๕๕๓

บทท าขวญควาย

๒๕๕๓

ต าราแมวไทย

๒๕๕๓

ต าราเลขยนต

๒๕๕๓

ปกขะทนลานนา

๒๕๕๕ ต าราศาสตรา

๒๕๕๕

นทานวรวงศ

๒๕๕๕

ต านานดาวลกไก

๒๕๕๓

ต านานผาแดงนางไอ

๒๕๕๔

ต านานอรงคธาต

๒๕๕๕

นทานพนบาน

บทสวดหรอ

บทกลาวในพธกรรม

ต ารา

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๖๓

กฬาภมปญญาไทย ๑๔ รายการ

แนวปฏบตทางสงคม

พธกรรมและงานเทศกาล ๑๒ รายการ

มรดกภมปญญาทางวฒ

นธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๒-๒๕๕๕

ไมหม

๒๕๕๕

หมากเกบ

๒๕๕๕

เสอกนวว

๒๕๕๕

วาวไทย

๒๕๕๔

ตจบ

๒๕๕๔

แยลงร

๒๕๕๔

หมากรกไทย

๒๕๕๕ ตะกรอลอดหวง

๒๕๕๕

วววว

๒๕๕๕

มวยไทย

๒๕๕๓

กระบกระบอง

๒๕๕๔ เจง

๒๕๕๕

การแสดงความเคารพแบบไทย

๒๕๕๔

เทศนมหาชาต

๒๕๕๕ ประเพณรบบว

๒๕๕๕

พธไหวคร

๒๕๕๔

การผกเกลอ

๒๕๕๕

การผกเสยว

๒๕๕๕ พธท าบญตออาย

๒๕๕๕

การแตงกายบาบา-เพอนารากน

๒๕๕๕

สงกรานต

๒๕๕๔

ลอยกระทง

๒๕๕๔ ประเพณท าขวญขาว

๒๕๕๔

สารทเดอนสบ

๒๕๕๕

ตะกรอ

๒๕๕๔

วงควาย

๒๕๕๕

ประเพณเกยวกบ

เทศกาล

มารยาท

กฬาพนบาน การเลนพนบาน

ศลปะการตอส

ปองกนตว

ประเพณเกยวกบ

ศาสนา

ประเพณเกยวกบ

วงจรชวต

ประเพณเกยวกบ

การท ามาหากน

๑๖๔ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ความรและแนวปฏบต

เกยวกบธรรมชาตและจกรวาล ๑๖ รายการ

ภาษา ๖ รายการ

มรดกภมปญญาทางวฒ

นธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๒ -๒๕๕๕

ภาษาทองถน

อาหารและ

โภชนาการ

น าปลาไทย

๒๕๕๔

ตมย ากง

๒๕๕๔

ผดไทย

๒๕๕๔ ส ารบอาหารไทย

๒๕๕๕

แกงเผด

๒๕๕๕

แกงเขยวหวาน

๒๕๕๕

สมต า

๒๕๕๕

น าพรก

๒๕๕๕

ฤๅษดดตน

๒๕๕๔

การนวดไทย

๒๕๕๔

ลกประคบ

๒๕๕๕ ยาหอม

๒๕๕๕

หมอพนบานรกษากระดกหก

๒๕๕๕

คชศาสตรชาวกย

๒๕๕๕

ดอนปตา

๒๕๕๕

อกษรธรรมลานนา

๒๕๕๕

อกษรไทยนอย

๒๕๕๕

อกษรธรรมอสาน

๒๕๕๕ ภาษาชอง

๒๕๕๕

ภาษาญฮกร

๒๕๕๕

ปลารา

๒๕๕๕

ภาษากอง

๒๕๕๕

การแพทยแผนไทย

และการแพทย

พนบาน

โหราศาสตร

ดาราศาสตร

และไสยศาสตร

ชยภมและ

การตงถนฐาน

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๖๕

๑. ศาสตราจารยพเศษประคอง นมมานเหมนท ทปรกษา

๒. นางสาวตร สวรรณสถตย ทปรกษา

๓. หมอมราชวงศรจยา อาภากร ทปรกษา

๔. อธบดกรมสงเรมวฒนธรรม ประธาน

๕. รองอธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม รองประธาน

๖. นายพะนอม แกวก าเนด กรรมการ

๗. ศาสตราจารยวบลย ลสวรรณ กรรมการ

๘. ศาสตราจารยศราพร ณ ถลาง กรรมการ

๙. ศาสตราจารยจรนทร ธานรตน กรรมการ

๑๐. ศาสตราจารยชวน เพชรแกว กรรมการ

๑๑. ศาสตราจารยสวไล เปรมศรรตน กรรมการ

๑๒. รองศาสตราจารยณรงคชย ปฎกรชต กรรมการ

๑๓. รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา กรรมการ

๑๔. รองศาสตราจารยปยพนธ แสนทวสข กรรมการ

๑๕. รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต กรรมการ

๑๖. รองศาสตราจารยชลธชา บ ารงรกษ กรรมการ

๑๗. รองศาสตราจารยพรรตน ด ารง กรรมการ

๑๘. ผชวยศาสตราจารยผดง พรมมล กรรมการ

๑๙. ผชวยศาสตราจารยพงศพนธ อนนตวรณชย กรรมการ

๒๐. พนเอก(พเศษ)อ านาจ พกศรสข กรรมการ

๒๑. นายชพนจ เกษมณ กรรมการ

๒๒. นางสาวกลวด เจรญศร กรรมการ

๒๓. นางมยร ถาวรพฒน กรรมการ

๒๔. นายวฒนะ บญจบ กรรมการ

๒๕. นายบญชย ทองเจรญบวงาม กรรมการ

๒๖. นายธนต ชงถาวร กรรมการ

๒๗. นายสรตน จงดา กรรมการ

๒๘. นายสทธศกด จรรยาวฒ กรรมการ

คณะกรรมการอ านวยการขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

๒๙. ผแทนส านกความสมพนธตางประเทศ กรรมการ

กระทรวงวฒนธรรม

๓๐. ผแทนกรมศาสนา กรรมการ

กระทรวงวฒนธรรม

๓๑. ผแทนกรมศลปากร กรรมการ

กระทรวงวฒนธรรม

๓๒. ผแทนกรมทรพยสนทางปญญา กรรมการ

กระทรวงพาณชย

๓๓. ผแทนกรมพฒนาการแพทยแผนไทย กรรมการ

และแพทยทางเลอก กระทรวงสาธารณสข

๓๔. ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา กรรมการ

กรมสงเสรมวฒนธรรม

๓๕. ผอ านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา กรรมการและ

กรมสงเสรมวฒนธรรม เลขานการ

๓๖. นางสกญญา เยนสข กรรมการและ

ผชวยเลขานการ

๓๗. นางสาวหทยรตน จวจนดา กรรมการและ

ผชวยเลขานการ

๓๘. นางสาวเบญจรศม มาประณต กรรมการและ

ผชวยเลขานการ

๓๙. นางสาวสมาล เจยมจงหรด กรรมการและ

ผชวยเลขานการ

๑๖๖ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

สาขาศลปะการแสดง

๑. รองศาสตราจารยณรงคชย ปฎกรชต ประธาน

๒. รองศาสตราจารยมานพ วสทธแพทย

๓. รองศาสตราจารยกาญจนา อนทรสนานนท

๔. รองศาสตราจารยปยพนธ แสนทวสข

๕. รองศาสตราจารยพรรตน ด ารง

๖. ผชวยศาสตราจารยประสทธ เลยวสรพงศ

๗. ผชวยศาสตราจารยประภาส ขวญประดบ

๘. นายประเมษฐ บณยะชย

๙. นายอานนท นาคคง

๑๐. นายวาท ทรพยสน

๑๑. นายธรรมนตย นคมรตน

๑๒. นายสรตน จงดา

๑๓. นายสทธศกด จรรยาวฒ

๑๔. นายดงกมล ณ ปอมเพชร

๑๕. ผแทนกรมศลปากร

สาขางานชางฝมอดงเดม

๑. ศาสตราจารยวบลย ลสวรรณ ประธาน

๒. ศาสตราจารยฤทย ใจจงรก

๓. รองศาสตราจารยสนย เลยวเพญวงษ

๔. รองศาสตราจารยวฒ วฒนสนธ

๕. ผชวยศาสตราจารยผดง พรมมล

๖. ผชวยศาสตราจารยพงศพนธ อนนตวรณชย

๗. นายสมชาย นลอาธ

๘. นางณฏฐภทร จนทวช

๙. นายนยม กลนบปผา

๑๐. นางอรไท ผลด

๑๑. นายวรยะ สสทธ

๑๒. นายบญชย ทองเจรญบวงาม

๑๓. นายชยมงคล จนดาสมทร

๑๔. นายวาท ทรพยสน

๑๕. นางสาวประตมา นมเสมอ

๑๖. ผแทนกรมศลปากร สาขาวรรณกรรมพนบาน

๑. ศาสตราจารยพเศษประคอง นมมานเหมนท ทปรกษา

๒. ศาสตราจารยศราพร ณ ถลาง ประธาน

๓. ศาสตราจารยชวน เพชรแกว

๔. รองศาสตราจารยประพนธ เรองณรงค

๕. รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา

๖. รองศาสตราจารยรงสรรค จนตะ

๗. รองศาตราจารยกญญรตน เวชชศาสตร

๘. รองศาตราจารยภมจต เรองเดช

๙. รองศาสตราจารยวมล ด าศร

๑๐. รองศาสตราจารยทรงศกด ปรางควฒนากล

๑๑. รองศาตราจารยปฐม หงษสวรรณ

๑๒. ผชวยศาตราจารยเสาวณต วงวอน

๑๓. นางสมามาลย เรองเดช

๑๔. นายอภลกษณ เกษมผลกล

๑๕. นายวฒนะ บญจบ

สาขากฬาภมปญญาไทย

๑. คณหญงณษฐนนท ทวสน ทปรกษา

๒. ศาสตราจารยจรนทร ธานรตน ประธาน

๓. รองศาสตราจารยสจตรา สคนธทรพย

๔. รองศาสตราจารยถนอมวงศ กฤษณเพชร

๕. รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

๖. นายศกดชาย ทพสวรรณ

๗. นายวชต ชเชญ

๘. นายสมโภชน ฉายะเกษตรน

๙. นายสจรต บวพมพ

๑๐. พ.อ. (พเศษ) อ านาจ พกศรสข

๑๑. นางสาวเยนฤด วงศพฒ

๑๒. นายสเมต สวรรณพรหม

๑๓. นายโชคอนนต องสกลอาภรณ

คณะกรรมกำรผทรงคณวฒมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรม

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ าปพทธศกราช ๒๕๕๖ ๑๖๗

สาขาแนวปฎบตทางสงคม พธกรรมและงานเทศกาล

๑. นายพะนอม แกวก าเนด ประธาน

๒. ศาสตราจารยชวน เพชรแกว

๓. รองศาสตราจารยจารวรรณ ธรรมวตร

๔. รองศาสตราจารยจรวฒน พระสนต

๕. ผชวยศาสตราจารยชน ศรสวสด

๖. ผชวยศาสตราจารยวลกษณ ศรปาซาง

๗. ผชวยศาสตราจารยชพนจ เกษมณ

๘. นายพรศกด พรหมแกว

๙. นายลขต จนดาวฒน

๑๐. นายไพฑรย ปานประชา

๑๑. พ.อ. (พเศษ) อ านาจ พกศรสข

๑๒. ผแทนจากกรมการศาสนา

สาขาภาษา

๑. ศาสตราจารยสวไล เปรมศรรตน ประธาน

๒. นางนตยา กาญจนวรรณ

๓. นายสถาพร ศรสจจง

๔. รองศาสตราจารยประพนธ เรองณรงค

๕. รองศาสตราจารยสวฒนา เลยมประวต

๖. รองศาสตราจารยสพตรา จรนนทนาภรณ

๗. รองศาสตราจารยวณา วสเพญ

๘. รองศาสตราจารยชลธชา บ ารงรกษ

๙. ผชวยศาสตราจารยอรวรรณ บญยฤทธ

๑๐. ผชวยศาสตราจารยบญญต สาล

๑๑. นายประพนธ พลอยพม

๑๒. นางศรวรรณ ฉายะเกษตรน

๑๓. นางมยร ถาวรพฒน

๑๔. นางสาวอมาภรณ สงขมาน

๑๕. นายแวยโซะ สามะอาล

สาขาความรแนวแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาตและจกรวาล

๑. ศาสตราจารยพเศษประคอง นมมานเหมนทร ทปรกษา

๒. รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา ประธาน

๓. รองศาสตราจารยพชรนทร สรสมทร

๔. ผชวยศาสตราจารยเรณ อรรฐาเมศร

๕. ผชวยศาสตราจารยศรสมร คงพนธ

๖. ผชวยศาสตราจารยสมชาย นลอาธ

๗. นายภชชงค จนทวช

๘. นางอษา กลนหอม

๙. นางสาวสมศร ชยวณชยา

๑๐. นายสงา ดามาพงษ

๑๑. นายสนน ธรรมธ

๑๒. นายธนต ชงถาวร

๑๓. ผแทนกรมพฒนาการแพทยแผนไทยและแพทยทางเลอก

๑๔. ผแทนสมาคมแพทยแผนไทยแหงประเทศไทย

๑๕. ผแทนสมาคมโหรแหงประเทศไทย

๑๖๘ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

คณะผจดท ำ

ทปรกษาโครงการ

นายชาย นครชย อธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

นายด ารงค ทองสม รองอธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

นางสนนทา มตรงาม ผอ านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา

คณะท างาน

นางสนนทา มตรงาม ผอ านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา

นางสาวกตตพร ใจบญ นกวชาการวฒนธรรมช านาญการพเศษ

นางสกญญา เยนสข นกวชาการวฒนธรรมช านาญการ

นางสาวหทยรตน จวจนดา นกวชาการวฒนธรรมช านาญการ

นางสาวเบญจรศม มาประณต นกวชาการวฒนธรรมช านาญการ

นางสาวสมาล เจยมจงหรด นกวชาการวฒนธรรมช านาญการ

ออกแบบรปเลม

นางสาวเบญจรศม มาประณต นกวชาการวฒนธรรมข านาญการ

ภาพประกอบ

กลมประชาสมพนธ ส านกงานเลขานการกรม

ผรบผดชอบโครงการ

กลมบรหารมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม สถาบนวฒนธรรมศกษา

กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม

โทรศพท ๐๒ ๒๔๗ ๐๐๑๓ ตอ ๑๓๑๒-๔ โทรสาร ๐๒ ๖๔๕ ๓๐๖๑

e-mail: safeguard.ich@gmail.com

http://ich.culture.go.th

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม