ТӨГСГӨЛИЙН ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН 2009siteresources.worldbank.org/INTEAPREGTOPENVIRONM… · · 2011-01-18боловсролын чиглэлээр

БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ШИНЭЧЛЭЛ ТӨСӨЛ

ЖИЖИГ ТӨСЛИЙН ХӨТӨЛБӨР

ТӨГСГӨЛИЙН ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН 2009

Н. ЭРДЭНЭСАЙХАН, ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ЗӨВЛӨХ

2010 оны 1 сар

2

Гарчиг ТАЙЛАНГИЙН ХУРААНГУЙ ................................................................................4 ОРШИЛ ..................................................................................................................7 Мониторингийн ажлын зохион байгуулалт ....................................................7 Мониторингийн аргачлал ................................................................................8 Мониторингийн үр дүн...................................................................................11

СТАНДАРТ, МАСТЕР ТӨЛӨВЛӨГӨӨ, МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ.17 Áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ñóðãàëòûí èæ á¿ðýí õºòºëáºð ñòàíäàðò áîëîâñðóóëàõ. (409).......................................................................................18 Áàðóóí á¿ñèéí òóëãóóð òºâ-Óëèàñòàé, Õîâä õîòóóäûí õîã õàÿãäëûí ìàñòåð òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ (413)...................................................................19 Õàìòëàã íºõºðëºë¿¿äèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºð, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ (75) ..............21 Îðîí íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íîãîîí ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýëò (360) .............23

БАЙГАЛИЙН НӨӨЦИЙН ЗОХИСТОЙ МЕНЕЖМЕНТ .....................................25 Ìîíãîë óëñûí òàðâàãà õàìãààëëûí ºíººãèéí áàéäàë, öààøèä ò¿¿íèé íººöèéã íóòãèéí èðãýäýä òóëãóóðëàí òîãòâîðòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ àðãà çàì. (254)........................................................................................................26 Øàõìàë ò¿øíèé ñóðãàëò (276) .....................................................................29

БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАХАД ИРГЭДИЙН ОРОЛЦОО ......................................30 Алтайн өвөр говийн бүс нутгийн байгаль орчныг хамгаалахад сургууль, иргэдийн оролцоог идэвхижүүлэх (335) .......................................................31 Îéí íºõºðëºëèéí ãàðûí àâëàãà (216) ..........................................................33 “Манай нутаг” нээлттэй форум. (166) ...........................................................34 Õýíòèé àéìãèéí îéí íºõºðëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýõ, íàðñíû ¿ð òàðüöààð îéí íºõºí ñýðãýýëò õèéõ ñóðãàëò, ¿éëäâýðëýëèéí. (365)................................................................................................................36 Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé çàëóó÷óóäûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîë (195) ...........38 Иргэдийн нөхөрлөл, засаг захиргааны хамтын оролцоотойгоор Тул загасыг үржлийн үед нь хамгаалах. (408) ....................................................40 Ард иргэдийн оролцоотойгоор байгалиа хамгаалж, байгаль орчны хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх (472) ...........................................................42 Ãýãýýí ãîâü (49) ..............................................................................................44 Íèã¿¿ëñýë áà áàéãàëü õàìãààëàë. (286).......................................................46

УС, ХӨРС АГААРЫН БОХИРДЛЫГ БАГАСГАХ ............................................48 Ò¿éí ãîë áèäíèé èðýýä¿é (15) .......................................................................49 Хараа голын хамгаалалт (25) .......................................................................51 Òóóëûí óñíààñ óíäààëæ áîëîõ óó, áîëèõ óó? (364) ....................................55 Цэвэр агаар-эрүүл орчин (111) .....................................................................57 Хогтой тэмцэцгээе (294)................................................................................58

БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТ ...........................................................................59 Байгалийн бэлчээрийн менежмент (48) .......................................................60 Îðîí íóòàãò èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ øèíý àðãà÷èëàë áîëîâñðóóëæ íýâòð¿¿ëýõ (308) .................62 Ìàë÷äàä ò¿øèãëýñýí áàéãàëü õàìãààëàë áà áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíã (385)........................................................................................................................63

БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАГЧДЫГ ЧАДАВХИЖУУЛАХ........................................66

3

Байгаль хамгаалагчдын чадавхийг сайжруулах төсөл (466) ......................67 Байгаль хамгаалагчдыг чадавхижуулах нь (521) ........................................69

ГАРЫН АВЛАГА .................................................................................................70 Ìàë÷äûí íºõºðëºë áàéãóóëàõàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà (10) .................71 Áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ëàâëàõ íîì (63) .....................................................73 “Øèíý çóóíû áàéãàëü õàìãààëàã÷” Ãîâèéí á¿ñèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëæ ò¿ãýýõ (118).......................................................75 “Îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òýìöýõ àðãà” íîìûã õýâë¿¿ëæ ñóðòàë÷èëàõ (170)..........................................................................................77 Õèëýýð ãàð÷ áóé áàéãàëèéí óðãàìàë, ò¿¿íèé эä ç¿éëèéã õÿíàæ øèíýжëýõ ¿ëãýð÷èëñýí ãàðûí àâëàãà (186) ...................................................................79 Áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí äýâòýð (187) ...........................................................81 Ìàë÷äûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîë, áýë÷ýýð àøèãëàëò (èðãýäèéí íºõºðëºë õàìòëàãóóäàä çîðèóлñàí ãàðûí àâëàãà) (241) .............................................83 “Èðãýäèéí íºõºðëºë õàìòëàãóóäûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ õîâîð óðãàìëûí íººö áàÿëàãèéã õàìãààëàõ íü -Ìîíãîë îðíû õîâîð óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ” (387) .....................................................................85 Á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áà ãàðûí àâëàãà (314)................................................................................................................87

ТӨСӨЛ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЯВЦАД ГАРСАН СУРГАМЖ ...................................89 ЖИЖИГ ТӨСЛИЙН ХӨТӨЛБӨРИЙН ДАРААГИЙН ШАТЫГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ ...........................................................................................................90 ХАВСРАЛТ 1. ЖИЖИГ ТӨСЛИЙН ҮР ДҮНГ ОЛОН НИЙТЭД ТАНИЛЦУУЛАХ НЭЭЛТТЭЙ ӨДӨРЛӨГИЙН ХӨТӨЛБӨР .............................91

4

ТАЙЛАНГИЙН ХУРААНГУЙ Байгаль орчны шинэчлэл төслийн Жижиг төслийн 2009 оны хөтөлбөрийн сэдвийн нэг онцлог нь БОАЖЯ 2009 оныг байгаль хамгаалагчдыг дэмжих жил болгон зарласантай холбогдуулан байгаль хамгаалагчдын чадавхижуулах төслийн саналуудыг авахаар тусгасан билээ. Үүний үр дүнд БОШ төслийн орон нутагт байгаль хамгаалахад ард иргэдийн идэвхтэй оролцоог бий болгох, төр иргэдийн хамтын ажиллагааг дэмжих зорилго болон яамны орон нутагт дахь анхан шатны нэгжүүдийнхээ чадавхийг бэхжүүлэх замаар байгаль орчны менежментийг сайжруулах зорилгыг уялдуулах сайхан боломж гарч ирсэн юм. 2009 оны сэдэв 4 ерөнхий чиглэлээр зарлагдсан. Үүнд: Орон нутагт хэрэгжүүлж буй байгаль хамгаалах үйл ажиллагааны гүйцэтгэл, үр дүнд хяналт шинжилгээ хийх Орон нутаг дахь байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг шийдэхэд оролцогч талуудын (төрийн, судалгааны, мэргэжлийн, төрийн бус, иргэний нийгмийн байгууллагууд, малчдын бүлэг, нөхөрлөл, хамтлаг, сургууль, хүүхэд залуучуудын байгууллага, ард иргэд) хамтын ажиллагааг сайжруулах, бий болгох Иргэдийн нөхөрлөл, хамтлагуудын байгаль хамгаалах, байгалийн нөөц баялагийг урт хугацаанд тогтвортой ашиглан хамгаалах үйл ажиллагааг дэмжих, чадавхийг сайжруулах Орон нутгийн байгаль хамгаалагчдын чадавхийг сайжруулах Төслийн уралдаанд 579 төслийн санал ирсэн ба нийт ирсэн төслийн саналын 60% хөдөө орон нутгаас байлаа. Сонгон шалгаруулах хороо хоёр шат бүхий шалгаруулалтаар 35 төслийг сонгон авч БОАЖЯ, ННФ, төсөл хэрэгжүүлэгчийн гурвалсан гэрээ байгуулан хэрэгжүүлж эхэлсэн. Эдгээр 35 төслүүдийг нийт 280’481 ам доллараар санхүүжиллээ. Шалгарсан нийт 35 төслийн 24 буюу 68% орон нутагт хэрэгжсэн ба давхардсан тоогоор 30 аймгийн 65 сумын нутагт жижиг төслийн үйл ажиллагаа явагдсан. Эдгээр төслүүд бүсийн тулгуур төвийн хог хаягдлын мастер төлөвлөгөө, хамтлаг нөхөрлөлүүдийн байгаль хамгаалах болон менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах, аялал жуулчлалын үйл ажиллагааг байгаль орчинд ээлтэй болгох, тарвага агнахыг хориглосон бодлогынүнэлгээ зөвлөмж, ус, агаарыг бохирдлоос хамгаалах, ховор ан амьтан, загас, мод, бэлчээр болон бусад байгалийн нөөц баялагийг зохистой ашиглах, хамгаалах, орон нутгийн ард иргэд, сурагчид, бага насны хүүхдүүдэд экологийн мэдлэг олгох, байгаль хамгаалах ажилд татан оролцуулах зэрэг олон сэдвээр бодитой үр дүн гаргахад чиглэсэн. Үлдсэн 11 төслийн нэг нь УБ хотын сонсголын бэрхшээлтэй иргэдийн экологийн боловсролын чиглэлээр бусад 10 төсөл нь байгаль хамгаалагчид, ойн

5

нөхөрлөл, иргэд, малчдын бүлгийн экологийн мэдлэгийг дээшлүүлэх, байгаль орчны менежментийг сайжруулах, ой, бэлчээрийг зохистой ашиглах гарын авлага, лавлах боловсруулж хэвлэн тараах чиглэлээр хэрэгжиж дууслаа. Шалгарсан төслүүдийг танилцуулах нээлттэй өдөрлөгийг 2009 оны 4 сарын 13-ны өдөр Нээлттэй нийгэм форумын хурлын зааланд зохион байгуулсан. Төслүүдийн хэрэгжсэн үр дүнг танилцуулах нээлттэй өдөрлөгийг 2009 оны 12 сарын 10-ны өдөр зохион байгуулсан бөгөөд мөн 35 төсөл тус бүрээр төслийн хэрэгжүүлсэн үр дүн, гарсан ном бүтээл, бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн гаргалаа. Эдгээр арга хэмжээнд 300 гаруй ард иргэд оролцсон бөгөөд төвийн мэдээллийн хэрэгслүүдээр орон даяар хэрэгжих, хэрэгжсэн төслүүдийн мэдээллийг түгээсэн. 2009 оны мониторингийн хөтөлбөрийн онцлог нь орон нутгийн байгаль орчны албадуудыг төслүүдийн хэрэгжилтэнд хяналт тавьж, үр дүнг хүлээж авах, шаардлагатай үед төсөл хэрэгжүүлэгч багт мэргэжлийн туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор оролцуулсан юм. Төслийн мониторингийн үүргийг аймгуудын БОАЖГ-дад давхар хариуцуулж өгсөн нь төслийн ажлыг тухайн аймгуудын байгаль орчны байгууллагуудтай уялдуулах, үр дүн, өгөөжийг нэмэгдүүлэх, төрийн байгууллагуудад туслах орон нутгийн сайн дурын сүлжээг бий болгох, өргөтгөх зэрэг сайн үр дүнгүүдийг авчирсан. 35 төслийн хэрэгжилтийн байдалд Төслийн мониторингийн баг газар дээр очиж мониторинг хийсэн бөгөөд, дунд шатны болон эцсийн тайлан, БОАЖГ-уудаас ирүүлсэн мониторингийн тайланг хамтатган төсөл бүрийн хэрэгжилтийн байдалд өгсөн дүгнэлтийг тайланд тусгалаа. Төслүүдийн мониторингийг хэрэгжиж байгаа газар нутгийн байдлаар 6 чиглэлээр хийсэн бөгөөд 41 өдрийн дотор 20 аймгийн 50 сумаар 11500 км зам туулан хийлээ. Төслүүдийг ижил төстэй зорилго, үйл ажиллагааны чиглэл гарах үр дүнгээр нь багцлан төлөвлөлтийг сайжруулах, байгалийн нөөцийн зохистой менежмент, байгаль хамгаалахад иргэдийн оролцоо, орчны бохирдлыг бууруулах, бэлчээрийн менежмент, байгаль хамгаалагчдыг чадавхижуулах, ном гарын авлага гэсэн 7 бүлэгт хувааж тухайн бүлэгт багтсан төсөл тус бүрээр хэрэгжилтийн мониторингийн үр дүнг тайланд оруулсан. Төслүүдийг хэрэгжилтийн байдлаар үнэлэхэд, зорилгоо онц сайн биелүүлж, хүлээгдсэн үр дүнг гаргасан 8 төсөл, 22 төсөл зорилгоо сайн биелүүлсэн, нэг төсөл хангалттай, харин хоёр төсөл хангалтгүй гэсэн үнэлгээ тус тус авлаа. 2 төслийн үйл ажиллагаа хүндэтгэх шалтгааны улмаас эцсийн тайланг өгөөгүй байгаа бөгөөд 2010 оны эхний улиралд багтааж дуусгахаар тохирсон. Маш амжилттай хэрэгжиж, байгаль орчны менежментийг сайжруулахад чухал хувь нэмэр оруулж байгаа төслүүдээс нэрлэвэл, байгаль хамгаалагчийн сургалтын стандартыг боловсруулж, сургалтын

6

байгууллагуудад байгаль хамгаалагч мэргэжлээр мөрдөх нэгдсэн хөтөлбөр шаардлага гаргаж баталгаажуулах зорилгоор Мэргэжлийн боловсрол, сургалтын зөвлөгөө өгөх төвийн хэрэгжүүлсэн төсөл, мөн 5 аймгийн байгаль хамгаалагч нарын чадавхийг сайжруулах 100 цагийн сургалт явуулсан Дарханы ХАА-н сургуулийн багш нарын төсөл, Тарвага агнахыг хориглох БОАЖЯ-ны 2005 оны бодлогын хэрэгжилтэнд үнэлгээ өгч, дахин бодлогыг 2 жилээр сунгах үндэслэлийг боловсруулсан Тарвага хамгаалах нийгэмлэгийн төсөл, Амьдран суугаа нутгийнхаа нуурын усыг ширгэж, бохирдох, нуур тойрсон бэлчээрээ талхагдахаас хамгаалан, оршин суугаа ард иргэдийн хүчээр бүх нийтийг хамарсан ажлууд зохион байгуулж, олны хүч оломгүй гэдгийг сумынхаа ард иргэдэд бодитойгоор харуулсан Сэрүүн нуураа хамгаалья гэдэг иргэн Баатарын төсөл гэх мэт олон сайн төслүүд амжилттай хэрэгжиж сайхан үр дүн гаргалаа. Тааруухан хэрэгжсэн төслүүдийн шалтгааныг тогтоож, цаашид дараагийн төсөл шалгаруулах, хэрэгжүүлэх явцад давтагдахаас сэргийлсэн сургамж гарган ажиллаж байна. Хэрэгжсэн 35 төслийн үр дүнг багцлан хэлбэл, 2009 оны жижиг төслөөр байгаль орчин, байгаль хамгаалах, экологийн сургалтын янз бүрийн түвшний (байгаль хамгаалагч, дунд, бага сургуулийн сурагчид, ард иргэд гэх мэт) 9 хөтөлбөр, сургалтын нэг стандарт, бүсийн тулгуур төв (аймгийн төвийн) хатуу хог хаягдлын жишиг мастер төлөвлөгөө, байгаль орчны тулгамдсан асуудлуудыг дэвшүүлсэн ТВ хөтөлбөр, бодлогын судалгаа зөвлөмж тус бүр нэг нэг боловсруулан гаргалаа. Экологийн кабинет 3 гурван суманд байгуулагдаж, сурталчилгааны самбар 25-г төсөл хэрэгжсэн аймаг сумдад байрлуулсан. Нийтдээ 15 төрлийн ном, хэвлэл, брошюр 17400 хувь хэвлэгдсэн, нийт 48000 хүн төслүүдээс зохион байгуулсан сургалтанд шууд хамрагдсан. Мөн төслүүдийн хүрээнд зохиосон олон нийтийн хэлэлцүүлэгт 3712 хүн оролцож санал бодлоо илэрхийлсэн, Улсын хэмжээнд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл ашиглан явуулсан байгаль орчны мэдээлэл, сурталчилгаа 1.3 сая хүнд хүрчээ. 29 000 гаруй тарьц суулгац, модыг төслийн үйл ажиллагааны хүрээнд тарьсан бөгөөд төслийн багт 262 хүн орж ажиллажээ. Төслийг хэрэгжүүлэх явцад ард иргэдийн дунд байгаль хамгаалах нөхөрлөл 9, төрийн бус байгууллага 2 шинээр байгуулагдсан байна. 2009 оны жижиг төслийн хөтөлбөр амжилттай хэрэгжсэн бөгөөд энэ хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол улсын байгаль орчныг хамгаалахад орон нутагт ажилладаг байгаль хамгаалагчид болон байгаль орчны байцаагчдын мэдлэг чадавхийг дээшлүүлэх болон орон нутгийн байгалиа хамгаалах сонирхол хүсэлтэй ард иргэдийг оролцоог идэвхижүүлэх, гарын авлага, сурталчилгааны материал, мэдээллээр хангахад үнэтэй хувь нэмэр орууллаа. Н. Эрдэнэсайхан, мониторингийн зөвлөх

7

ОРШИЛ БОАЖЯ 2009 оныг байгаль хамгаалагчдыг дэмжих жил болгон зарласан бөгөөд Байгаль орчны шинэчлэл-2 төслийн хүрээнд 2009 оны жижиг төслийн уралдааны сэдвийг үүнтэй уялдуулан хөдөө орон нутгийн байгаль орчны менежментийг сайжруулах болон байгаль хамгаалагчдыг чадавхижуулах чиглэлээр зарласан билээ. Энэ жилийн төслийн уралдаанд 579 төслийн санал ирсэн ба нийт ирсэн төслийн саналын 60% хөдөө орон нутгаас байлаа. Сонгон шалгаруулах хороо хоёр шат бүхий шалгаруулалтаар 35 төслийг сонгон авч БОАЖЯ, ННФ, төсөл хэрэгжүүлэгчийн гурвалсан гэрээ байгуулан хэрэгжүүлж эхэлсэн. Эдгээр 35 төслийг 280’481 ам долларын санхүүжилтээр хэрэгжүүлээд байна. Шалгарсан нийт 35 төслийн 24 буюу 68% орон нутагт хэрэгжсэн ба давхардсан тоогоор 30 аймгийн 65 сумын нутагт жижиг төслийн үйл ажиллагаа явагдсан. Эдгээр төслүүд бүсийн тулгуур төвийн хог хаягдлын мастер төлөвлөгөө, хамтлаг нөхөрлөлүүдийн байгаль хамгаалах болон менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах, аялал жуулчлалын үйл ажиллагааг байгаль орчинд ээлтэй болгох, тарвага агнахыг хориглосон бодлогынүнэлгээ зөвлөмж, ус, агаарыг бохирдлоос хамгаалах, ховор ан амьтан, загас, мод, бэлчээр болон бусад байгалийн нөөц баялагийг зохистой ашиглах, хамгаалах, орон нутгийн ард иргэд, сурагчид, бага насны хүүхдүүдэд экологийн мэдлэг олгох, байгаль хамгаалах ажилд татан оролцуулах зэрэг олон сэдвээр бодитой үр дүн гаргахад чиглэсэн. Үлдсэн 11 төслийн нэг нь УБ хотын сонсголын бэрхшээлтэй иргэдийн экологийн боловсролын чиглэлээр бусад 10 төсөл нь байгаль хамгаалагчид, ойн нөхөрлөл, иргэд, малчдын бүлгийн экологийн мэдлэгийг дээшлүүлэх, байгаль орчны менежментийг сайжруулах, ой, бэлчээрийг зохистой ашиглах гарын авлага, лавлах боловсруулж хэвлэн тараах чиглэлээр хэрэгжиж дууслаа.

Мониторингийн ажлын зохион байгуулалт Төслүүдийн хэрэгжилт, гарах үр дүн сайн зохион байгуулсан мониторингийн хөтөлбөрөөс их хамаардаг нь өмнөх жилүүдийн туршлага харуулсан билээ. 2009 оны мониторингийн хөтөлбөрийн онцлог нь орон нутгийн байгаль орчны албадуудыг төслүүдийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих, шаардлагатай үед төсөл хэрэгжүүлэгч багт мэргэжлийн туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор оролцуулсан юм. БОШ төслийн жижиг төслийн хөтөлбөрийн хяналт шинжилгээний ажлыг 2009 онд дараах байдлаар зохион байгуулж байна. Үүнд:

1. Эхлэлийн мониторинг: Төслийн үйл ажиллагааг олон нийтэд танилцуулах нээлттэй өдөрлөгийг БОАЖЯ ННФ хамтран зохион байгуулсан бөгөөд эхлэлийн мониторингийг олон нийтийн оролцоотойгоор хийсэн

2. Хоёр дахь шатны мониторинг: Байгаль орчин, аялал жуулчлалын дэд сайд, төслийн үндэсний захиралын удирдлага доор төслийн

8

мониторингийн хороог байгуулсан бөгөөд хорооны бүрэлдэхүүнд төслийн зохицуулагч, төслийн мониторингийн зөвлөх, төслийн санхүүгийн менежер, БОАЖЯ-ны Мэдээлэл, хяналт шинжилгээ, үнэлгээний газрын дарга (Д. Дагвадорж), Төрийн захиргааны удирдлагын газрын ахлах мэргэжилтэн (Д. Энэбиш), Тогтвортой хөгжил, стратегийн төлөвлөлтийн газрын ахлах мэргэжилтэн (Б. Доржготов), Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн газрын мэргэжилтэн (Д. Шижир-Эрдэнэ) Аялал, жуулчлалын газрын орлогч дарга (Э. Баттулга), Мэдээлэл, хяналт шинжилгээ, үнэлгээний газрын ахлах мэргэжилтэн (Ж. Нэргүй) нар орсон. Төслүүдийн хэрэгжилтийн явцад хяналт шинжилгээг гэрээт зөвлөх Н. Эрдэнэсайхан ахлан мониторингийн хорооны 1-2 гишүүн, төслийн санхүүгийн менежер Д. Галхүү нарын бүрэлдэхүүнтэй баг хийж, мониторингийн хорооны хурлаар тайланг хэлэлцүүлж ирлээ.

3. Орон нутгийн мониторинг: төслүүдийн гарч буй үр дүн, нөлөөг БОАЖЯ-ны бодлого үйл ажиллагаатай уялдуулах, ялангуяа орон нутагт төслийн үйл ажиллагаанд тухайн орон нутгийн байгаль орчны албадын зохицуулалт, хяналтыг нэмэгдүүлж, төслийн үр дүнг газар дээр нь хүлээж авах зорилгоор орон нутгийн мониторингийг аймгуудын БОАЖ газрууд хийж байхаар зохицуулалтыг 2009 онд хийсэн. Төсөл хэрэгжиж байгаа аймгуудын БОАЖГ-т мониторинг хийх шатахуун, томилолтын зардлыг тооцон олгосон бөгөөд мониторингийн үр дүнгийн тайланг тухай алба НЕМО II төслийн үндэсний захиралд ирүүлж байна.

4. Төгсгөлийн мониторинг: Төсөл хэрэгжиж дуусаад төслийн багаас ирүүлсэн төгсгөлийн тайлан, орон нутгийн мониторингийн тайлан болон төслийн үр дүнг танилцуулах нээлттэй өдөрлөгийн үр дүнг нэгтгэж төслийн мониторингийн нэгдсэн тайланг гэрээт зөвлөх төсөл хэрэгжүүлэх нэгжид гаргаж өгнө.

Төслийн мониторингийн үүргийг аймгуудын БОАЖГ-дад давхар хариуцуулж өгсөн нь төслийн ажлыг тухайн аймгуудын байгаль орчны байгууллагуудтай уялдуулах, үр дүн, өгөөжийг нэмэгдүүлэх, төрийн байгууллагуудад туслах орон нутгийн сайн дурын сүлжээг бий болгох, өргөтгөх зэрэг сайн үр дүнгүүдийг авчирч байна.

Мониторингийн аргачлал Төслийн мониторингид дараах арга хэрэгслүүдийг ашиглаж байна. Тєсєл хэрэгжиж буй газарт очиж:

1. Тєсєлд оролцогчид, үр ашгийг хүртэгсэд, сургагч, сургалтанд хамрагдагсад, орон нутгийн захиргаа, иргэд, хєдєлгєєнийхэнтэй уулзаж, тухайн орон нутгийн байгаль орчны менежментэд хэрэгжиж байгаа, хэрэгжсэн төслийн үзүүлж буй нөлөө, үр дүн, цаашдын тогтвортой байдлын талаарх санаа бодлыг тандах

2. Тєслийн үйл ажиллагаатай танилцаж, явцын зєвлєгєє єгєх,

9

3. Төслийн үйл ажиллагаанд сургалт хийх бол, сургалттай холбогдсон материал, нєхцєл, сургалтын явцыг үнэлэх,

4. Дунд хугацааны тайланг дүгнэх Сургалтын үнэлгээг дараах шалгууруудыг ашиглан явуулж байна. Үүнд:

1. Зорилго 2. гарах үр дүн 3. оролцогсдын жагсаалт (нэр, эрхлэх ажил, хаяг, утас) 4. сургалтын орчин: багтаамж, хүрэлцээ, тохь тух дулаан, гэрэл гэгээ,

самбар, үзүүлэх материал 5. тараах материал 6. оролцооны хэлбэр: харилцан ярилцлага, лекц, PRA, PLA 7. багш: анкет, заах арга, туршлага 8. Сургалтанд хамрагдагсдын бєглєсєн үнэлгээний хуудас

Мониторингийн явцад орон нутгийн ТББ-иудын байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг тодорхойлох, төслийн санал бичих чадавхийг дээшлүүлэх талаар хийсэн ажлын үр дүн БОШ төслийн жижиг төслийн уралдааныг ард иргэд, ТББ-иудын дунд зарлан, сайн төслүүдийг шалгаруулан хэрэгжүүлсэнээс хойш хөдөө орон нутгаас ирж байгаа төслийн саналуудыг уншиж үзэхэд ихэнхи нь төслийн санал анх удаа бичиж байгаа бөгөөд байгаль орчнытулгамдсан асуудлыг дэвшүүлэх, шийдвэрлэх талаар мэдлэг, мэдээлэл бага учир төслийн саналын чанар их муу байсан. Үүнд БОШ төслийн баг дүгнэлт хийж, орон нутагт мониторинг хийх явцдаа тухайн орон нутгийн төсөл бичих хүсэлтэй ТББ, ард иргэдийн дунд байгаль орчны жижиг төсөл бичих талаар богино хугацааны сургалт явуулж байхаар 2008 онд шийдвэрлэсэн юм. 2009 онд Дорнод, Говьсүмбэр, Булган, Завхан гэсэн 4 аймгийн БОАЖГ-уудтай зөвшөлцсөний үндсэн дээр сургалтыг явуулсан. Булган аймгийн төвд 2009 оны 7 сарын 17-нд аймгийн байгаль орчны ТББ-иудын төлөөлөл 42 хүнд, Завхан аймгийн Улиастай хотод тус аймгийн ард иргэд, ТББ-иудын төлөөлөл 38 хүнд, Дорнод аймгийн Чойбалсан хотод тус аймгийн ард иргэд, ТББ-иудын төлөөлөл 27 хүнд, Говьсүмбэр аймгийн Чойр хотод тус аймгийн ард иргэд, ТББ-иудын төлөөлөл 41 хүнд тус тус нэг өдрийн сургалтыг зохион явууллаа. Төслийн сургалтанд байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг хэрхэн тодорхойлох, төслийн үндэслэл, зорилгыг гаргах, үйл ажиллагаа, санхүүжилт, төслийн мөчлөгийн талаар үндсэн ойлголтууд, төслийн сайн санал бичих аргачилсан заавар өглөө. Сургалтын явцад байгаль орчны төсөл бичих гарын авлагыг оролцсон хүн бүрт тараан өгсөн. Сургалтыг мониторингийн багт орж ажилласан БОАЖЯ-ны ажилтнууд хамтран зохион байгуулсан бөгөөд байгаль орчны салбарт шинээр гарч буй хууль тогтоомжууд, яамны үйл ажиллагааны талаар танилцуулга хийж, асуултанд хариулж, ТББ, ард иргэдийн байгаль орчны менежментэнд оруулах хувь нэмрийн талаар саналаа хуваалцлаа.

10

Эдгээр сургалт арга хэмжээ нь орон нутгаас ирүүлж байгаа төслийн саналуудын чанарыг сайжруулах, орон нутгийн ард иргэдийн төслөөр дамжуулан байгалиа хамгаалах чадавхи, оролцоог сайжруулахад тодорхой хувь нэмэр болсон гэж үзэж байна. Төслүүдийг олон нийтэд танилцуулах, үр дүнг түгээн дэлгэрүүлэх талаар хийсэн ажил Уралдаанд шалгаруулалтанд шалгарсан төслүүдийн зорилго, хийхээр төлөвлөсөн ажил болон хэрэгжүүлэгч багийн талаарх мэдээллийг олон түмэнд хүргэх, мөн төслийн саналаа өгсөн боловч шалгараагүй бусад ТББ-иуд, иргэдэд танилцуулж, тэдний саналыг авах, төсөл хэрэгжүүлэгчдэд зөвлөгөө, саналыг өгүүлэх, мөн түүнчлэн төслийн эцсийн үр дүнг сонирхогч олон түмэнд танилцуулах, төслийн сайн үр дүнг түгээн дэлгэрүүлэх зорилгоор олон нийтэд таниулах төслийн нээлттэй өдөрлөгийг төслийг сонгон шалгаруулсаны дараа болон төслийг дууссан дараа жилд 2 удаа зохион явуулдаг билээ. Шалгарсан төслүүдийг танилцуулах нээлттэй өдөрлөгийг 2009 оны 4 сарын 13-ны өдөр Нээлттэй нийгэм форумын хурлын зааланд зохион байгуулсан бөгөөд 2009 онд шалгарсан 35 төсөл тус бүрээр самбар гаргаж, төслийн зорилго, үйл ажиллагаа, хүлээгдэж буй үр дүн, төсөл хэрэгжих газар, хамтран ажиллах талууд болон төсөл хэрэгжүүлэгчийн чадавхи, холбогдох туршлагын мэдээллийг зураг, үзүүлэн таниулах материалын хамт тавьж, сонирхсон иргэд, хүмүүст үзүүллээ. Нээлттэй өдөрлөгт мөн төслийн сонгон шалгаруулахад оролцсон шүүгчдийн бүрэлдэхүүн, сонгон шалгаруулахад ашигласан шалгуур үзүүлэлтүүд, шалгаруулах журмын талаарх мэдээллийг олон нийтэд зориулан тавьсан. Төслийн нээлттэй өдөрлөгт мэдээллийн хэрэгслийн төлөөллүүдийг урьсан бөгөөд Монгол ТВ болон мэдээллийн болон арилжааны 5-6 ТВ-үүдийн сурвалжлагчид, өдөр тутмын сониныхон ирж төслүүдийн багийнхантай ярилцлага хийж, мэдээллийг орон даяар түгээлээ. Хэрэгжихээр шалгарсан төслүүдийн мэдээллийг мөн олон түмэнд төвийн хоёр хэвлэлээр дамжуулан түгээсэн юм. Энэ нээлттэй өдөрлөгт 200 гаруй хүн оролцож мэдээлэл авлаа. Төслүүдийн хэрэгжсэн үр дүнг танилцуулах нээлттэй өдөрлөгийг 2009 оны 12 сарын 10-ны өдөр зохион байгуулсан бөгөөд мөн 35 төсөл тус бүрээр төслийн хэрэгжүүлсэн үр дүн, гарсан ном бүтээл, бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн гаргалаа. Энэ удаагийн өдөрлөгт бүх аймгийн байгаль орчин, аялал жуулчлалын газрын төслийн мониторинг хийхэд оролцсон дарга, мэргэжилтнүүд 21 хүнийг урьж энэ нээлттэй өдөрлөгт оролцуулсан бөгөөд нээлттэй өдөрлөгийн 2 дахь өдөр эдгээр бүрэлдэхүүнд төслийн дараагийн шатны шалгаруулалтын зар хүргэж, өөрсдийн аймгуудын ТББ-иуд, ард иргэдэд төсөл бичих талаар зааварчилга өгөх чиглэлээр сургалт явууллаа. Эдгээр өдөрлөг, сургалт нь БОШ төслийн жижиг төслийн хөтөлбөрийг ард иргэдэд таниулах, олон нийтийн байгаль орчны талаар мэдлэгийг дээшлүүлэх, жижиг төслийн хөтөлбөрийн уралдаант шалгаруулалтанд оролцож төсөл хэрэгжүүлэх замаар өөрсдийн оршин суугаа нутгийнхаа

11

байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн баялагийг зохистой ашиглахад шууд оролцох боломжуудыг бий болгож өгсөн чухал ач холбогдолтой арга хэмжээ боллоо. Эдгээр арга хэмжээг амжилттай зохион байгуулахад Нээлттэй нийгэм форум, Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам болон БОШ төслийн баг маш идэвхтэй оролцож, дэмжлэг үзүүлж ирсэн ба мониторингийн ажлыг амжилттай гүйцэтгэхэд туслалцаа үзүүлсэнд талархаж байгаагаа энэ дашрамд илэрхийлье.

Мониторингийн үр дүн Төслүүдийг ижил төстэй зорилго, үйл ажиллагааны чиглэл гарах үр дүнгээр нь багцлан төлөвлөлтийг сайжруулах, байгалийн нөөцийн зохистой менежмент, байгаль хамгаалахад иргэдийн оролцоо, орчны бохирдлыг бууруулах, бэлчээрийн менежмент, байгаль хамгаалагчдыг чадавхижуулах, ном гарын авлага гэсэн 7 бүлэгт хувааж тухайн бүлэгт багтсан төсөл тус бүрээр хэрэгжилтийн мониторингийн үр дүнг танилцуулж байна. Эдгээр 35 төслийн хэрэгжилтийн байдалд Төслийн мониторингийн баг газар дээр очиж мониторинг хийсэн бөгөөд, дунд шатны болон эцсийн тайлан, БОАЖГ-уудаас ирүүлсэн мониторингийн тайланг хамтатган төсөл бүрийн хэрэгжилтийн байдалд өгсөн дүгнэлтийг тайланд тусгалаа. Төслүүдийн мониторингийг хэрэгжиж байгаа газар нутгийн байдлаар 6 чиглэлээр хийсэн бөгөөд 41 өдрийн дотор 20 аймгийн 50 сумаар 11500 км зам туулан хийлээ. Төслийн мониторингийн багийн бүрэлдэхүүн, аялалын маршрутыг хүснэгт 1-д үзүүлэв. Хүснэгт 1. Мониторингийн багийн бүрэлдэхүүн, аялалын чиглэл Чиглэл Багийн бүрэлдэхүүн Мониторингод

хамрагдсан төслийн дугаар

Төвийн бүс I (Төв аймгийн сумд)

Н. Эрдэнэсайхан, мониторингийн зөвлөх, Б. Доржготов, БОАЖЯ-ны ахлах мэргэжилтэн Д. Галхүү, БОШ төслийн санхүүгийн ажилтан

75, 364, 254, 216

Төвийн бүс II (Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Орхон, Булган,Хөвсгөл, Архангай)

Н. Эрдэнэсайхан, мониторингийн зөвлөх, Б. Доржготов, БОАЖЯ-ны ахлах мэргэжилтэн, Д. Энэбиш, БОАЖЯ-ны ахлах мэргэжилтэн, Д. Галхүү, БОШ төслийн санхүүгийн ажилтан

25, 466, 166, 48,111

Баруун өмнөд бүс (Өмнөговь, Баянхонгор,

Н. Эрдэнэсайхан, мониторингийн зөвлөх,

49, 15, 294, 276

12

Өвөрхангай) Ш. Нэргүй, БОАЖЯ-ны ахлах мэргэжилтэн,

Баруун бүс (Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий, Завхан)

Н. Эрдэнэсайхан, мониторингийн зөвлөх, Д. Батаа, БОАЖЯ-ны газрын орлогч дарга, Д. Галхүү, БОШ төслийн санхүүгийн ажилтан

118, 297,335,521, 472, 413

Зүүн бүс (Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар, Говьсүмбэр)

Н. Эрдэнэсайхан, мониторингийн зөвлөх, Э. Баттулга, БОАЖЯ-ны газрын орлогч дарга, Д. Энхээ, БОШ төслийн зохицуулагч

10, 286, 365, 308,

Улаанбаатар хот дахь төслүүд

Дээрх бүх хүн 63, 170, 186, 187, 195, 360, 241, 314, 387, 409

Төслүүдийн хэрэгжилтийн явц байдал болон гарсан үр дүнд үндэслэн төслийн хэрэгжилт, төслийн ач холбогдол ба нөлөө, төслийн үр дүнгийн тогтвортой байдал гэсэн гурван шалгуур үзүүлэлтээр үнэлсэн юм (Хүснэгт 2). Эдгээр үзүүлэлтүүдийг хялбаршуулан 1-5 баллаар дүгнэсэн бөгөөд хамгийн бага оноо нь муу харин хамгийн өндөр оноо нь хамгийн сайн утгад нийцэж байгаа юм. Эдгээр гурван шалгуур үзүүлэлтүүдийн онооны нийлбэрээр гарсан дүнг үнэлгээ гэсэн хүснэгтэд бичлээ. Эдгээр оноог төслийн явцын тайлан, төслийн мониторингийн багийн төсөл хэрэгжсэн газар очиж, үр ашгийг хүртэгсэд, төслийн баг, орон нутгийн захиргаа бусад иргэдтэй уулзаж, хэрэгжилтийн байдалд өгсөн үнэлгээ, мониторингийн хорооноос мониторингийн багийн ажилтэй танилцаж, өгсөн дүн, аймгуудын БОАЖГ-уудаас төслийн явц, үр дүнтэй танилцаж ирүүлсэн тайлан болон төслийн эцсийн тайлан, үр дүнг танилцуулах олон нийтэд зориулсан нээлттэй өдөрлөгт тавьсан материал, илтгэл, гарсан бодит үр дүн зэрэг олон үнэлгээний дунджийг авч ашигласан. Энэхүү үнэлгээний хүснэгтээс үзэхэд, өөрийн зорилгыг маш сайн биелүүлж, хүлээгдсэн үр дүнг гаргасан 8 төсөл онц үнэлгээ авсан, 22 буюу ихэнх төсөл үүргээ сайн биелүүлсэн, нэг төсөл хангалттай, харин хоёр төсөл хангалтгүй гэсэн үнэлгээ тус тус авлаа. 2 төслийн үйл ажиллагаа хүндэтгэх шалтгааны улмаас эцсийн тайланг өгөөгүй байгаа бөгөөд 2010 оны эхний улиралд багтааж дуусгахаар тохирсон. Маш амжилттай хэрэгжиж, байгаль орчны менежментийг сайжруулахад чухал хувь нэмэр оруулж байгаа төслүүдээс нэрлэвэл, байгаль хамгаалагчийн сургалтын стандартыг боловсруулж, сургалтын байгууллагуудад байгаль хамгаалагч мэргэжлээр мөрдөх нэгдсэн хөтөлбөр шаардлага гаргаж баталгаажуулах зорилгоор Мэргэжлийн боловсрол, сургалтын зөвлөгөө өгөх төвийн хэрэгжүүлсэн төсөл, мөн 5 аймгийн байгаль хамгаалагч нарын чадавхийг сайжруулах 100 цагийн сургалт явуулсан

13

Дарханы ХАА-н сургуулийн багш нарын төсөл, Тарвага агнахыг хориглох БОАЖЯ-ны 2005 оны бодлогын хэрэгжилтэнд үнэлгээ өгч, дахин бодлогыг 2 жилээр сунгах үндэслэлийг боловсруулсан Тарвага хамгаалах нийгэмлэгийн төсөл, Амьдран суугаа нутгийнхаа нуурын усыг ширгэж, бохирдох, нуур тойрсон бэлчээрээ талхагдахаас хамгаалан, оршин суугаа ард иргэдийн хүчээр бүх нийтийг хамарсан ажлууд зохион байгуулж, олны хүч оломгүй гэдгийг сумынхаа ард иргэдэд бодитойгоор харуулсан Сэрүүн нуураа хамгаалья гэдэг иргэн Баатарын төсөл гэх мэт олон сайн төслүүд амжилттай хэрэгжиж сайхан үр дүн гаргалаа. Сүүлийн тааруухан үнэлгээ авсан төслүүдэд товч тайлбар өгье. Дархан Уул аймгийн Дархан сумын агаарын бохирдлыг бууруулах төсөл, хэдийгээр ард иргэд, албан байгууллага, үйлдвэрийн газруудаар бохирдлын шалтгааны судалгаа, ард иргэдийн дунд мэдээлэл өгөх, сурталчилах талаар олон ажил зохиосон боловч, бохирдлын үндсэн шалтгаануудыг бууруулах чиглэлээр хийсэн ажил үр дүн муутай, мэргэжлийн байгууллага, шинжээчдийн оролцоогүйгээр төслийг хэрэгжүүлж, мониторингийн багийн зөвлөмжийг дагаж мөрдөөгүйгээс төсөл бодит үр дүнд хүрсэнгүй. Баянхонгор аймгийн Баянхонгор хотын төвийн байрнуудын оршин суугчдын дунд хатуу хог хаягдлыг бууруулах ажил зохион байгуулах төсөл тухайн хэрэгжүүлэгчдийн чадавхиас шалтгаалан удааширч, хэрэгжилт үр дүн муутай болсон. Иймээс мониторингийн хорооны шийдвэрээр төслийн 2 дахь шатны хэрэгжилтэнд аймгийн БОАЖГ-аас хяналт тавьж, мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулан төслийн бодит үр дүн гаргах үйл ажиллагаа нэмж хэрэгжүүлэхийг үүрэг болгоод байна. Хэрэгжсэн 35 төслийн үр дүнг багцлан хэлбэл, 2009 оны жижиг төслөөр байгаль орчин, байгаль хамгаалах, экологийн сургалтын янз бүрийн түвшний (байгаль хамгаалагч, дунд, бага сургуулийн сурагчид, ард иргэд гэх мэт) 9 хөтөлбөр, сургалтын нэг стандарт, бүсийн тулгуур төв (аймгийн төвийн) хатуу хог хаягдлын жишиг мастер төлөвлөгөө, байгаль орчны тулгамдсан асуудлуудыг дэвшүүлсэн ТВ хөтөлбөр, бодлогын судалгаа зөвлөмж тус бүр нэг нэг боловсруулан гаргалаа. Экологийн кабинет 3 гурван суманд байгуулагдаж, сурталчилгааны самбар 25-г төсөл хэрэгжсэн аймаг сумдад байрлуулсан. Нийтдээ 15 төрлийн ном, хэвлэл, брошюр 17400 хувь хэвлэгдсэн, нийт 48000 хүн төслүүдээс зохион байгуулсан сургалтанд шууд хамрагдсан. Мөн төслүүдийн хүрээнд зохиосон олон нийтийн хэлэлцүүлэгт 3712 хүн оролцож санал бодлоо илэрхийлсэн, Улсын хэмжээнд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл ашиглан явуулсан байгаль орчны мэдээлэл, сурталчилгаа 1.3 сая хүнд хүрчээ. 29 000 гаруй тарьц суулгац, модыг төслийн үйл ажиллагааны хүрээнд тарьсан бөгөөд төслийн багт 262 хүн орж ажиллажээ. Төслийг хэрэгжүүлэх явцад ард иргэдийн дунд байгаль хамгаалах нөхөрлөл 9, төрийн бус байгууллага 2 шинээр байгуулагдсан байна. Төслүүдийн хэрэгжилтийн мэдээллийг сэдвийн дагуу төсөл тус бүрээр тайланд тусгалаа.

Хүснэгт 2. Төслүүдийн хэрэгжилтийн үнэлгээ

Төслийн дугаар

Төсөл хэрэгжүүлэгч Төслийн нэр Байршил төслийн хэрэгжилт

Ач холбогдол/нөлөө

тогтвортой байдал

Үнэлгээ

409

Мэргэжлийн боловсрол сургалтын зөвлөгөө өгөх төв

Байгаль хамгаалагчдын сургалтын иж бүрэн хөтөлбөр стандарт боловсруулах Улаанбаатар 5 5 5 Онц

413

Байгаль орчны үнэлгээ эрхлэгчдийн холбоо

Баруун бүсийн тулгуур төв-Улиастай, Ховд хотуудын хог хаягдлын мастер төлөвлөгөө боловсруулах

Ховд, Завхан, Улаанбаатар

5 5 4 Онц

75

Монголын байгаль орчныг хамгаалах оюутан залуучуудын холбоо

Хамтлаг нөхөрлөлүүдийн байгаль хамгаалах хөтөлбөр, менежментийн төлөвлөгөөг боловсруулах, сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх

Улаанбаатар, Төв, Архангай

4 4 4 Сайн

360

Аялал жуулчлалын боловсрол, сургалт, судалгааны төв

Орон нутгийн аялал жуулчлалын ногоон гэрчилгээжүүлэлт

Улаанбаатар 5 4 4 Сайн

254

Монголын Тарвага Хамгаалах Нийгэмлэг

Монгол Улсын тарвага хамгааллын өнөөгийн байдал, нөөцийг нутгийн иргэдэд тулгуурлан ашиглах, хамгаалах арга зам

Төв аймгийн сумд 5 5 4 Онц

276 Г.Дашчирэв Шахмал түлшний сургалт Баянхонгор аймгийн 6

сум 5 4 3 Сайн

335

Ж. Хумаажаа Алтайн өвөрговийн байгаль орчныг хамгаалахад сургууль иргэдийн оролцоог идэвхижүүлэх

Ховд аймгийн Булган, Үенч, Алтай сумын нутаг

5 4 4 Сайн

216

ШУТИС-Ой модны сургалт судалгааны хүрээлэн Ойн нөхөрлөлийн гарын авлага Төв аймгийн

Батсүмбэр сум 4 5 4 Сайн

166 Л. Энхжин "Манай нутаг" нээлттэй теле-хэлэлцүүлэг Эрдэнэт хот 5 4 3 Сайн

365

Б.Мөнхбаяр ахлагчтай баг

Хэнтий аймгийн ойн нөхөрлөлүүдийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх

Хэнтий аймгийн 8 сумын нутагт

5 4 4 Сайн

195

Боловсролын хамтын ажилгааны нийгэмлэг

Сонсголын бэрхшээлтэй залуучуудын экологын боловсрол


408

Ж.Билэгсайхан ахлагчтай баг

Иргэдийн нөхөрлөл, засаг захиргааны оролцоотойгоор тул загасыг үржлийн үед хамгаалах нь

Хөвсгөл аймгийн Галт, Архангай аймгийн Жаргалант сумдын нутаг

4 5 4 Сайн

15

472 Н. Хизатхан Ард иргэдийн оролцоотойгоор байгаль орчноо

хамгаалж гэмт хэргээс урдчилан сэргийлэх нь Баян-Өлгий аймаг 4 5 4 Сайн

49 МБОХолбооны Өмнөговь аймаг дахь салбар зөвлөл

Гэгээн Говь Өмнөговь аймаг 4 4 3 Сайн

286 Д.Бадамханд Нигүүслэл ба байгаль хамгаалал Хэнтий аймгийн

Дадал сумын нутагт 5 4 3 Сайн

15 Гэгээрэл, Хөгжил, Дэвшил төв

Түйн гол-бидний ирээдүй Баянхонгор аймгийн 5 сумын нутагт

5 4 3 Сайн

25 Хумбагай ахлагчтай баг Хараа голын хамгаалалт

Төв, Сэлэнгэ, Дархан-Уул, орхон аймаг, Хараа голын сав газар

4 4 3 Сайн

297

Б.Баатар ахлагчтай орон нутгийн иргэдийн хамтлаг

Сэрүүн нуурыг хамгаалах Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын нутагт

5 5 4 Онц

364

Б.Одсүрэн ахлагчтай судлаачдын баг

Туулын уснаас ундаалж болох уу

Төв аймгийн Алтанбулаг, Өндөрширээт, Лүн сумд

4 5 3 Сайн

111

Хөдөөгийн эмэгтэйчүүдийн хөгжлийг дэмжих сангийн Дархан уул аймгийн салбар зөвлөл

Цэвэр агаар-эрүүл орчин Дархан-Уул 2 2 1 Хангалтгүй

294 Ж.Баярмаа Хогтой тэмцэцгээе Баянхонгор аймаг,

Баянхонгор сум 3 4 2 хангалтгүй

48

Баянгол нөөцийн хөгжил ТББ Байгалийн бэлчээрийн менежмент Сэлэнгэ аймгийн

Баянгол сум 5 5 4 Онц

308

Ж.Даваабаатар ахлагчтай баг

Орон нутагт иргэдийн хамтын оролцоотойгоор газар ашиглалтын төлөвлөгөөний аргачлал

Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сум

4 5 3

Т өслийн гарын авлага хэвлэлтэнд

385

Иргэдийн экологийн боловсрол сан

Малчдад түншилсэн байгаль хамгаалал ба бэлчээрийн мониторинг

Жинст, Хархорин 4 4 -

Төслийн удирдагч өвчтэй учир хүлээгдэж байна

466 Б.Одончимэг ахлагчтай баг Байгаль хамгаалагчдын чадавхийг

сайжруулах нь

Сэлэнгэ, Дархан, Орхон, Булган, Хөвсгөл

5 5 5 Онц

521

Монголын байгаль орчныг хамгаалах холбооны Говь-Алтай дахь салбар зөвлөл

Байгаль хамгаалагчдын чадавхижуулах нь Говь-Алтай аймаг 3 4 3 Дунд

16

10

Дорнод Монголын Нутгийн Иргэдийн Байгаль Хамгаалах Холбоо

Малчдын нөхөрлөл байгуулахад зориулсан гарын авлага

Дорнод 5 5 4 Онц

63

Биосфера байгаль орчны зөвлөх компани

"Байгаль хамгаалагчийн лавлах" ном Улаанбаатар 4 5 3 Сайн

118

Б.Мижиддорж ахлагчтай судлаачдын баг

Говийн бүсийн байгаль хамгаалагчдын гарын авлага боловсруулах

Говийн бүсийн 7 аймаг

5 5 3 Сайн

170

Байгаль хамгаалахад туслах шүхэрчдийн холбоо

Ой хээрийн түймрээс урьдчилан сэргийлэх тэмцэх арга Улаанбаатар 4 3 3 Сайн

186 Д.Суран

Хилээр гарч буй байгалийн ургамал, түүний эд зүйлийг хянаж шинжлэх үлгэрчилсэн гарын авлага


187 Амин хорвоо ТББ Байгаль хамгаалагч сэтгүүл/Байгаль

хамгаалагчийн дэвтэр Улаанбаатар 4 4 3 Сайн

241

Ашигт ургамал сан ТББ Малчдын экологийн боловсрол, бэлчээр ашиглалт:иргэдийн нөхөрлөл хамтлагуудад зориулсан гарын авлага


387

У.Лигаа ахлагчтай эрдэмтэдийн баг

Иргэдийн нөхөрлөл хамтлагуудын экологийн боловсролыг дээшлүүлснээр ховор ургамлын нөөц баялгийг хамгаалах нь: Монгол орны ховор ургамлын зурагт лавлах


314 Я.Адъяа Бүс нутгийн байгаль хамгаалагчийн сургалтын

хөтөлбөр ба гарын авлага Улаанбаатар 5 5 4 Онц

СТАНДАРТ, МАСТЕР ТӨЛӨВЛӨГӨӨ, МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

18

Áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ñóðãàëòûí èæ á¿ðýí õºòºëáºð ñòàíäàðò áîëîâñðóóëàõ. (409) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: “Ìýðãýæëèéí Áîëîâñðîë, Ñóðãàëòûí Çºâëºãºº ºãºõ òºâ” ÒÁÁ Íèéò òºñºâ: 11700 $ Òºñëèéí çîðèëò: Áàéãàëü õàìãààëàã÷ ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûí ñóäàëãàà áîëîí àæèë ìýðãýæëèéí ä¿í øèíæèëãýýíä òóëãóóðëàñàí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, á¿ñ íóòãèéí ýêîñèñòåìèéí îíöëîãò íèéöñýí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ çàìààð áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä ìýðãýæèë îëãîõ, äàâòàí ñóðãàõ òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Áàéãàëü õàìãààëàã÷ ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûí ñóäàëãàà, ìýðãýæëèéí àæèë ¿¿ðãèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, ìýðãýæëèéí ò¿âøèí òîäîðõîéëîõ

• Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí ñòàíäàðò áîëîâñðóóëàõ • Áàéãàëü õàìãààëàã÷ ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë á¿ñ íóòãèéí ýêîñèñòåìèéí îíöëîãò

íèéöñýí ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿ä /4-èéã/ áîëîâñðóóëàõ

Төслийн үр дүн:

• Áàéãàëü õàìãààëàã÷ ìýðãýæëèéí àæèë ¿¿ðãèéí ä¿í øèíæèëãýýг БОАЖЯ-ны холбогдох албадтай хамтран 5 аймаг, УБ хотын 2 нийт 7 байгаль хамгаалагчийг оролцуулан хийсэн. Мýðãэæëèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ýçýìøâýë çîõèõ ìýäëýã, óð ÷àäâàð, õàíäëàãà çýðãèéã òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí.

• Áàéãàëü õàìãààëаã÷ ìýðãэæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí ñòàíäàðò áîëîâñðóóëàх мэргэжлийн багийг 21 тэргүүлэх эрдэмтдээс бүрдүүлэн áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí àãóóëãà, ¿íýëãýý, îð÷íû ñòàíäàðòûã òîãòîîсон.

• Байгаль орчны салбарын удирдах болон гүйцэтгэх ажилтнууд, олон улсын байгууллагуудын байгаль хамгаалах төслийн ажилтнууд зэрэг 40 хүнээс Áàéãàëü õàìãààëаã÷ ìýðãэæëèéí ажил үүргийн жагсаалт, хуваарь, ажлын байрны тодорхойлолтын талаар асуулга авч боловсруулсан.

• ÁÎÀÆß-òàé õàìòðàí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí á¿ðòãýëèéí ýëåêòðîí ìýäýýëëèéí ñàíã MS ACCESS ïðîãðàìì äýýð ñóóðèëàí áèé áîëãîñîí.

• Сургалтын стандартын агуулгад үндэслэн сургалтын хөтөлбөр боловсруулан хэвлэсэн.

• Сургалтын стандарт, хөтөлбөр тус бүр 200 хувийг хэвлэн холбогдох төрийн болон сургалтын байгууллагуудад тараагаад байна.

Дүгнэлт: Сургалтын стандартыг боловсруулан гаргаснаар байгаль хамгаалагч нарыг мэргэшүүлэх талаар сургалтын янз бүрийн түвшинд үйл ажиллагаа явуулдаг олон байгууллагуудын сургалтын агуулга, уялдаа холбоо сайжирч, нэгдсэн бодлогод зангидах нөхцлийг бий болгож байна. Энэхүү стандартыг бий болгосноор Ховд, Дорнод Сэлэнгэ, Говьсүмбэр аймгуудын мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн төвүүд, коллежууд байгаль хамгаалагч мэргэжлээр шинэ анги нээх хүсэлт гаргаад байгаа бөгөөд, заах багш, сургалт явуулах орчныг бүрдүүлснээр эдгээр сургалтын байгууллагууд БСШУЯ-ны зохих зөвшөөрөл авч мэргэжлийн байгаль хамгаалагч нарыг бэлтгэж эхлэх юм. Мэргэжлийн сургалтын тогтолцоог бий болгох, цаашид тогтвортой тогтолцоог ажиллуулахад БСШУЯ, БОАЖЯ хоорондын уялдаа холбоо, хамтын ажиллагаа бий болгоход энэ төслийн үр дүн чухал ач холбогдолтой болж байна.

19

Áàðóóí á¿ñèéí òóëãóóð òºâ-Óëèàñòàé, Õîâä õîòóóäûí õîã õàÿãäëûí ìàñòåð òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ (413) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Áàéãàëü îð÷íû ¿íýëãýý ýðõëýг÷дèéí õîëáîî Íèéò òºñºâ: 13150 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Áàðóóí á¿ñèéí òóëãóóð òºâ-Óëèàñòàé, Õîâä õîòóóäûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é îð÷èíä àìьäðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õîã õàÿãäëûã õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä õàëã¿éãýýð çàéëóóëàõ, ÿëãàí áîëîâñðóóëàõ çàìààð ò¿¿íèé õýìæýýã áóóðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä áàðóóí á¿ñèéí òóëãóóð òºâèéí õîã õàÿãäëûí çàãâàð “Ìàñòåð òºëºâëºãºº” áîëîâñðóóëàõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Áàðóóí á¿ñèéí òóëãóóð òºâ-Óëèàñòàé, Õîâä õîòóóäàä õîã õàÿãäàë, áîõèð óñ çàéëóóëàëòûí íýãäñýí ñóäàëãàà õèéõ

• Õîã õàÿãäëààñ ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ òàëààð ñàíàë áîëîâñðóуëàõ

• Õîã õàÿãäàë á¿õèé òàëáàéí õýìæýý, ýõ ¿¿ñâýð, á¿òýö, øèíæ ÷àíàðûã òîãòîîõ, øààðäëàãàòàé ãàçðóóäààñ óñ, õºðñíèé äýýæ àâ÷, øèíæèëãýý õèéëãýõ.

• Ìàñòåð òºëºâëºãººг судалгааны үндсэн дээр áîëîâñðóóëàõ, õîëáîãäîõ ãàçðóóäûí óäèðäëàãà, àæèëòíóóäûã îðîëöóóëàí óóëçàëò ÿðèëöëàãà, õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ, èðãýä, îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ

Төслийн үр дүн: Ховд, Улиастай хотуудын хатуу хог хаягдлын бүтэц, хэмжээ, эх үүсвэрийн судлагааг өмнө нь хийсэн судалгаан дээр тодотгон гаргасан. Хогийн төвлөрсөн цэгүүдэд байгаль орчны үнэлгээг хийсэн. Тухайн сумдын хог хаягдлыг цуглуулах, хадгалах, тээвэрлэх, зайлуулах тогтолцоог менежмент, эдийн засгийн үр ашиг, цаашдын тогтвортой ажиллагааны мэдээлэл цуглуулж, дүн шинжилгээг хийв. Үйлдвэрийн, эмнэлгийн гаралтай хог хаягдлын менежментийн өнөөгийн байдлын мэдээлэл цуглуулсан. Хог хаягдлыг ангилах, ялгах, дахин ашиглах боловсруулах талаар судалгаа хийсэн. Хог хаягдлыг дарж булшлах хүчин чадлыг тодорхойлох ажил хийгдэж байгаа. Мөн олон нийтийн дунд санал асуулгыг явуулсан. Завхан, Ховд аймгийн төвүүдийн хог хаягдлын төвлөрсөн цэг байгуулах ажлын барилга байгууламжийн нэгдсэн төсөвийг зохиож, төв суурингийн хатуу хог хаягдлын төвлөрсөн цэгт барих иж бүрэн байгууламжийн ерөнхий төлөвлөгөөний М1:100 зургийг гаргасан. Хог хаягдлын мастер төлөвлөгөөг орон нутгийн онцлогтой нь уялдуулан боловсруулж 2 аймгийн сумдын ИТХ -аар хэлэлцүүлж, засаг даргаар батлуулаад байна. Дүгнэлт: Төсөл амжилттай хэрэгжиж дууссан. Төслийн үр дүнд бүсийн төвүүдэд хэрэгжих хатуу хог хаягдлын менежментийн жишиг мастер төлөвлөгөө хүргэгдэж, хот суурин газрын бохирдлыг бууруулах эхлэлийг тавих нөхцөл бүрдсэн. Одоогийн байдлаар Ховд аймгийн Жаргалант сумын удирдлага төслөөс боловсруулсан мастер төлөвлөгөөг БН Солонгос улсын төлөөлөгчдөд танилцуулан хэрэгжүүлэх санхүүжилтын дэмжлэг авахаар тохиролцоонд хүрээд байгаа нь төслийн бодит үр дүн сайн болсныг харуулж байна. Мөн Завхан аймгийн Улиастай сумын хувьд ч мастер төлөвлөгөөний үндсэн дээр хатуу хог хаягдлын менежментийг явуулах үндсэн чиглэлүүд, хөрөнгө оруулалтын шаардлагатай хэмжээ, үндэслэл зэрэг бүх суурь мэдээллүүд бэлэн болсон бөгөөд төсвийн хөрөнгө болон бусад хөрөнгө оруулалтыг татах нөхцөл төслийн үр дүнд бүрдээд байна.

20

Òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû çóðàã

21

Õàìòëàã íºõºðëºë¿¿äèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºð, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ (75) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ îþóòàí çàëóó÷óóäûí õîëáîî Íèéò òºñºâ: 6000 $ Òºñëèéí çîðèëò: Õàìòëàã íºõºðëºë¿¿äýä áàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºð, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Төслийн сумдад байгуулагдсан нөхөрлөл, хамтлагуудын 60 гишүүдийг оролцуулан чадавхижуулах сургалтыг зохион явуулах

• Хамтлаг нөхөрлөлүүдийн Бàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºð, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº жишиг áîëîâñðóóëж, хэлэлцүүлэх

• Төлөвлөгөө хийх аргачлалын талаар гàðûí àâëàãà боловсруулан õýâëýõ Төслийн үр дүн: Төв аймгийн хээрийн бүсийн Лүн, ойт хээрийн бүсийн Баянчандмань сумдын 8 нөхөрлөл, хамтлагийн 60 хүнийг хамруулсан нөхөрлөлийн зорилго, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны тухай болон байгаль хамгаалах хөтөлбөр, менежментийн төлөвлөгөөний тухай сургалтыг 2 удаа зохион байгууллаа. Сургалтын дагуу аргачлал боловсруулж ажилласны үр дүнд нөхөрлөлүүдэд үйл ажиллагаагаа явуулахад тус дөхөм болох байгаль хамгаалах хөтөлбөр, нөхөрлөлийн менежментийн төлөвлөгөөг боловсруулан гаргасан. Эдгээр баримт бичгийг нөхөрлөлийн гишүүдэд ашиглуулахаар хялбаршуулсан гарын авлага боловсруулж нийт 500 хувь хэвлүүлж орон нутгийн нөхөрлөлүүдэд ашиглуулахаар тарааж өгсөн.

Дүгнэлт: Төслийн гүйцэтгэл сайн. Төслийн үйл ажиллагааны үр дүнд гарсан жишиг төлөвлөгөө нь орон нутагт шинээр байгуулагдаж байгаа нөхөрлөлүүдэд төлөвлөлтөө зөв хийх, тэргүүлэх ач холбогдолоо тогтоож, ажлаа зөв эхлэхэд чухал ач холбогдолтой боллоо гэж үзэж байна. Харин төслийн үр дүнд гарсан байгаль хамгаалах болон менежментийн төлөвлөгөөг цаашид улс орны өнцөг булан бүрт ажиллаж байгаа олон нөхөрлөлүүдэд хүргэхэд энэ хэвлэсэн тоо хүрэлцэхгүй байгаа бөгөөд, цаашид баяжуулан хангалттай хэвлэн түгээхэд БОАЖЯ болон орон нутгийн удирдлага дэмжлэг үзүүлэх нь зүйтэй байна.

22


Òºñëөөс гарсан хэвлэл

23

Îðîí íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íîãîîí ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýëò (360) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîëîâñðîë, ñóðãàëò, ñóäàëãààíû òºâ ÒÁÁ Íèéò òºñºâ: 8600 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Îëîí óëñûí ïðàêòèê òóðøëàãàä ¿íäýñëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýõ õºòºëáºðèéã Ìîíгîë óëñàä òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëàõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýëòèéí îëîí óëñûí áàéäàë, ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ

• Îðîí íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýëòèéí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ

• Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýëòèéí ñóðãàëò ÿâóóëàõ • Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû ãýð÷èëãýýæ¿¿ëýëòèéí ñóðãàã÷ áàãø,

øèíæýý÷èéí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ


• Гэрчилгээжүүлэлтийн талаар олон улсын байгууллагуудын хийж байгаа ажил, үр дүн, чиг хандлагын талаар судалгааг НҮББО хөтөлбөр (UNEP), Дэлхийн Аялал жуулчлалын байгууллага (WTO), Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF) зэрэг 10 гаруй байгууллагуудын мэдээлэл дээр үндэслэн хийсэн

• Ногоон гэрчилгээжүүлэлтийн хүрээнд БОАЖЯ, Монголын Аялал жуулчлалын холбоо, Монголын Зочид буудлуудын холбоо, А/Ж-ын тогтвортой хөгжлийн төв, А/Ж-ын багш судлаачдын холбоо зэрэг байгууллагуудтай холбоо тогтоож, гэрчилгээжүүлэлтийн зарчмыг Монгол орон даяар хэрэгжүүлэх талаар түншлэл бий болгоод байна.

• Îðîí íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû ãýð÷èëãýý ãàðûí àâëàãыг эхний хувилбараар боловсруулж холбогдох байгууллага, мэргэжилтнүүдээр хянуулан хэлэлцүүлсэн

• Гарын авлагыг 500 хувь хэвлүүлэн аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН, ТББ, сургалт, судалгааны болон төрийн бодлогын байгууллагуудад түгээсэн

Дүгнэлт: Төсөл төлөвлөлтийн дагуу сайн хэрэгжсэн. Төслийн үр дүнд аялал жуулчлалын бизнес эрхлэгчдийн дунд байгаль орчинд ээлтэй үйл ажиллагааг дэмжих санаачлага дэлгэрч сайн дураар өөрсдийн ажилдаа ногоон сертификатын зарчмыг авч ашиглах нөхцөл бүрдэж байна. Харин байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас энэ төслийн үр дүнг дэмжих бодлого гаргаж, судалгаа сургалтын байгууллага, хувийн хэвшлийн санал санаачлагыг дэмжин хамтран ажиллах нь төслийн үр дүнг тогтвортой байлгах их ач холбогдолтой. Монгол орны аялал жуулчлалын салбарт аялал жуулчлалаас байгаль орчинд учирч буй сөрөг нөлөөллүүдийг бууруулах, байгалийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах, аялал жуулчлалын салбарыг байгальд ээлтэй болгоход төслийн үр дүн чиглэгдэж байна.

24


25

БАЙГАЛИЙН НӨӨЦИЙН ЗОХИСТОЙ МЕНЕЖМЕНТ

26

Ìîíãîë óëñûí òàðâàãà õàìãààëëûí ºíººãèéí áàéäàë, öààøèä ò¿¿íèé íººöèéã íóòãèéí èðãýäýä òóëãóóðëàí òîãòâîðòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ àðãà çàì. (254) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Ìîíãîëûí òàðâàãà õàìãààëàõ íèéãýìëýã Íèéò òºñºâ: 14465 $ Òºñëèéí çîðèëò: Òàðâàãàíû íººöèéã õàìãààëàõ òàëààð òºðººñ àâ÷ õýðýãæ¿¿лж буй бодлогын ¿ð ä¿í áà òàðâàãàíû òîî òîëãîéä íºëººëæ áóé õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí ¿íýëãýý õèéæ бодлогын çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ, îäîîãèéí õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä òàðâàãàíû íººöèéí õàìãààëàõ, òîãòâîðòîé àøèãëàõ àñóóäëûã îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýõ îíîâ÷òîé çàãâàð áèé áîëãîõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Òàðâàãàíû òîîëëîãыг хүн амын нягшил, хөдөлгөөн ихтэй Төв аймгийн сумдад õèéæ, ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãààòàé õàðüöóóëàí ÇÃ-ààñ òàðâàãàíû íººöèéã õàìãàëàõ òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëж áóé àðãà õýìæýýíä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò õèéæ, çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ

• Òàðâàãàíû òîî òîëãîéä íºëººëæ áóé õ¿íèé øóóä ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäðóóëàõ, ¿íýëãýý õèéõ

• Íóòãèéí èðãýäýä òóëãóóðëàñàí òàðâàãàíû íººöèéã õàìãààëàõ, àøèãëàõ ìåíåæìåíòèéí îíîâ÷òîé çàãâàðûã áèé áîëãîõ


• Хээрийн судалгааны нэгдсэн арга зүйг өмнө нь хийсэн судалгаа, үр дүнгүүдтэй харьцуулан ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн судлаачидтай хамтран боловсруулж, тооллого хийх, нөөц үнэлэх аргачлалын хэлэлцүүлгийг Төв аймгийн Алтанбулаг суманд зохион байгуулсан.

• Òºâ àéìãèéí òàðâàãà á¿õèé Баяндэлгэр, Эрдэнэ, Баян, Аргалант, Баянцогт, Баянхангай, Алтанбулаг, Лүн зэрэг 8 ñóìäàä òàðõàö, íººöèéí ñóäàëãààг 4 судлаачийн бүрэлдэхүүнтэй баг 30 хоногийн хугацаанд õèéæ, үр дүнг áîëîâñðóóëсан.

• Тарваганы тоо толгойд нөлөөлж буй хүний хүчин зүйлүүдийг тогтоох зорилгоор эдгээр 8 сумдын 123 малчнаас 17 төрлийн асуулга авч, ард иргэдтэй тарвага хамгаалах талаар авч явуулах арга хэмжээний чиглэлүүдийг тогтоогоод байна.

• Нутгийн иргэдэд тулгуурласан тарваганы нөөцийг хамгаалах чиглэлээр Төв аймгийн Баяндэлгэр, Аргалант, Баянхангай сумдын тарваганы нөөцийг 6 нөхөрлөлд (2 нөхөрлөл шинээр байгуулсан) сумын захиргаатай гэрээ хийсний үндсэн дээр хариуцуулан өгсөн ба менежментийн төлөвлөгөө хийхэд дэмжлэг үзүүлсэн

Дүгнэлт: Төслийн хэрэгжилт 100%-тай, үйл ажиллагаа амжилттай явагдаж дууссан. Төслийн үр дүнд тарваганы нөөцийг хамгаалах, тарвага агнахыг хориглох БОАЖЯ-ны бодлогын хэрэгжилтэнд үнэлгээг өгч, зөвлөмжийг БОАЖЯ-ны холбогдох шийдвэр гаргачдад танилцуулсаны үр дүнд тарвага агнахыг хориглох хугацааг дахин 2 жилээр сунгасан сайдын тушаал гарч орон даяар хэрэгжиж эхлэсэн. Тарвагыг хамгаалах, тогтвортой ашиглахад нутгийн иргэдийг оролцуулсан загвар хамгааллын бүтэц төсөл хэрэгжсэн сумдад бий болсон нь цаашид бусад орон нутагт хуулбарлан хэрэгжүүлэх боломж бүрдэж байна.

27


Òºñëèéí íóòàã äýâñãýð äýõü òàðâàãàíû ïîïóëÿöèéí òàðõàëò 1990, 2000

28

Шахмал түлшний сургалт (276) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: иргэн Ã. Äàø÷èðýâ Íèéò òºñºâ: 1480 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Говийн модлог ургамал заг, тоорой, харганыг түлшинд хэрэглэх явдлыг бууруулах, түүнээс сэргийлэх болон цөлжилтийг сааруулах, хаягдал нүүрсний хог болон малын баасыг багасгах, өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх, хорт утааг багасгах зорилгоор Áàÿíõîíãîð àéìãèéí говийн бүсийн 6 сумын хэрэглэгчдэд шахмал түлшний хэрэглээг бий болгох, үйлдвэрлэл хөгжүүлэх сургалт зохион байгуулах ¯éë àæèëëàãàà:

• Сургалтын чиглэлүүд o Байгаль орчны бохирдлыг багасгах o Мод бутлаг ургамлын түлший хэрэглээг бууруулах o Шахмал түлшний үйлдвэрлэл эрхэлснээр өрхийн орлогыг

нэмэгдүүлж, ядуурлыг бууруулах боломж • Áàÿíõîíãîð àéìãèéí òºâ, Áàÿí-ªíäºð, Øèíýæèíñò, Áàÿíöàãààí, Áàÿíãîâü,

Áàÿíëèã ñóìäàä òóñ á¿ð 30-40 õ¿íèéã ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ Төслийн үр дүн: Хүний зохисгүй үйл ажиллагааны улмаас газрын доройтолд ихээхэн өртсөн Áàÿíõîíãîð àéìãèéí 6 сумын ард иргэдийн дунд мод бутлаг ургамлыг түлшинд хэрэглэх явдлыг бууруулах, нүүрсний хог, аргалыг холин шахмал түлш үйлдвэрлэн ард иргэдэд түлшний эх үүсвэр бий болгох чиглэлээр практик сургалтыг Баянхонгор сумын 30, Áàÿí-ªíäºð сумын 32, Øèíýæèíñò сумын 25, Áàÿíöàãààí сумын 25, Áàÿíãîâü сумын 32, Áàÿíëèã сумын 28 нийт 172 хүнд 2009 оны 4 5 саруудад 2 өдрийн сургалт зохион байгуулсан. Эдгээр сургалтанд ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿ä, àìüäðàëûí áàòàëãààæèõ ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé èðãýä, ºíäºð íàñòàí, ìàë÷ид болон шахмал түлш үйлдвэрлэх сонирхолтой ард иргэдийг õàìðóóëсан байна. Дүгнэлт: Төслийн хүрээнд хийгдсэн сургалтанд суусан иргэд айл өрхийн дунд түлшний өөр эх үүсвэртэй болох, нөөцийг илүү үр дүнтэй ашиглах талаар зохих мэдлэгтэй болжээ. Эхний мониторингиор сум бүрт 2-3 ажил хэрэгч хүн энэ чиглэлээр үйлдвэрлэл явуулахаар бэлтгэл хийж байлаа. Төслийн хугацаанд нийт 180 хүн сургалтанд хамрагдсан ба 2009 оны эцсээр 30 орчим өрх шахмал түлш хийсэн, 120 хүн түлш хийж сурсан байна. Төслийн сургалтын үр дүнгийн үзүүлэлт

№ Үзүүлэлт Баян лиг Баян

говь Баян цагаан

Баян-Өндөр

Баян хонгор

Нийт

1

Сургалтанд хамрагдсан хүний тоо

36 32 30 32 30 160

2 Түлш хийсэн өрх 7 6 6 6 5 30

3 Түлш хийж сурсан хүний тоо 28 24 24 24 20 120

29


30

БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАХАД ИРГЭДИЙН ОРОЛЦОО

31

Алтайн өвөр говийн бүс нутгийн байгаль орчныг хамгаалахад сургууль, иргэдийн оролцоог идэвхижүүлэх (335) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Æ. Õóìààæàà íàð Íèéò òºñºâ: 6807 $. Òºñëèéí çîðèëãî: Орон нутгийн игэдийн идэвхтэй сайн дурын оролцоонд түшиглэсэн байгаль орчныг хамгаалахад олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх, чадавхийг нь бэхжүүлэх. ¯éë àæèëëàãàà:

• Ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн сурагчдад явуулах экологийн боловсролын 56 цагийн хөтөлбөр боловсруулах

• Ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн сурагчдын дунд 56 цагийн экологийн боловсролын сургалт явуулах. (ахлах дунд ангийнханд 18 цаг, бага ангийнханд 18 цаг)

• Сургуульд Экологийн танхим байгуулж, сургалтын материалыг бэлтгэж өгөх • Орон нутгийн ард иргэдийн дунд явуулах экологийн боловсролын хөтөлбөр

боловсруулж, багуудад сургалт сурталчилгааг хийх • Сургуулийн Мод үржүүлэгийн талбайн хэмжээг 1 га-гаар томруулан

хашаажуулж жимс жимсгэний модны суулгацыг өөрсдийн хүчээр бэлтгэж ойн зурвас байгуулах

Төслийн ¿ð ä¿í: Ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн сурагчдад явуулах экологийн боловсролын 56 цагийн хөтөлбөрийг төслийн багт ажиллаж байгаа судлаачид, сургуулийн хими биологийн багш нарын хамт боловсруулж, сургалтын албанаар баталгаажуулсан. дунд сургуулийн 591 сурагчдад орон нутгийн байгаль орчин, байгалаа хамгаалах талаар 58 цагийн сургалтыг зохион явуулсан. Экологийн боловсролын хичээлийн хөтөлбөрийг хөрс, ус, агаар, амьтан, ургамал, ой мод, ТХГН, цөлжилт гэсэн асуулгаар бага дунд боловсролын сургалтын гарын авлагыг эмхэтгэн боловсруулж сургуулийн захиргаанд хүлээлгэн өгсөн. Сургуульд Экологийн танхим байгуулж тухайн бүс нутгийн 28 ургамлын зүйлын, хөхтөн амьтны, жигүүртны, хэвлээр явагчдын зэрэг 4 төрлийн зурагт самбар хийж танхимд өгчээ. байгаль хамгаалах сургалт сурталчилгааг явуулж байна. Сумын Далт, Бүрэнхайрхан, Баянсудал багуудын иргэдийн дунд байгаль хамгаалагч, идэвхтэн байгаль хамгаалгч, иргэдийн нөхөрлөл, хамтлаг байгуулах мэдлэгийг дээшлүүлэх сургалтыг 286 өрхийн 440 иргэдийг хамруулан зохион байгуулсан Сургуулийн мод үржүүлэгийн талбайг сунган 1 га-гаар томруулж, хайлаасны үр 0.04 га –д, чацарганы 150, хайлаасны 100 суулгацыг тарьсан бөгөөд амьдралт 90-95 хувьтай байна. Дүгнэлт: Төсөлд орон нутгийн иргэд, дунд сургуулийн сурагчдыг сайн хамруулсан. Булган сумын дунд сургууль экотанхимтай, эко хөтөлбөртэй, заах багштай, дадлага хийх туршилтын талбайтай боллоо. Булган сумын байгаль хамгаалах энэ төслөөс тус сумын нутгийн зөвлөл санаа авч нутгаасаа гарсан олон бизнес хүмүүсийг оролцуулсан нутгаа хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө хийж, 3 орчим тэрбум төгрөгийн санхүүгийн эх үүсвэртэй болж ажлаа эхлэсэн бөгөөд ард иргэдийн дунд байгалийн

32

тэнцвэрт байдлыг хадгалах хамгаалах ажлын эхлэлийг энэ төсөл тавьж өглөө гэж дүгнэж байна.


33

Îéí íºõºðëºëèéí ãàðûí àâëàãà (216) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: ØÓÒÈÑ- Îé ìîäíû ñóðãàëò, ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýí Íèéò òºñºâ: 5821 $ Òºñëèéí çîðèëò: Õºäºº îðîí íóòàãò ¿ð ä¿íòýé, õàìòðàí àæèëëàõ ÷àäâàðòàé, îéí íºõºðëºë, õàìòëàãèéí õàìòûí îðîëöîîíû ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Төв аймгийн Батсүмбэр, Эрдэнэ сумдын зарим íºõºðëºë, íóòãèéí èðãýäэд оéí íººöèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ òàëààð, áàéãàëü îð÷íû ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ

• Ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íд îðîëöîã÷ òàëóóäûí õàìòûí îðîëöîîòîéãîîð ýíãèéí îéëãîìæòîé ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ

• Ñîíãîñîí äýýæ òàëáàéä үлгэрчилсэн öýâýðëýãýý õèéõ • Îéä àð÷èëãàà õèéõ ñóðãàëò ÿâóóëàõ • Ìîä ¿ðæ¿¿ëýãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ • Îéí ÿâãàí çóðàãëàë õèéõ • Ìîäíû ¿ð ò¿¿æ áýëòãýõ

Төслийн ¿ð ä¿í: Төслийн төлөвлөгөөний дагуу Батсүмбэр сумын төвд тухайн орчмын 9 ойн нөхөрлөлийн 27 хүн оролцсон ойн менежментийн төлөвлөгөө, ойн арчилгааны огтлолт хийх талаар сургалт 4 сарын 23- 25-ны өдрүүдэд хийсэн. Нарийн Гацуурт дахь ШУТИС-ын полигон дээр мод үржүүлгийн газрын байгуулах тухай сургалтыг, суулгац тарих дадлага ажилтай хослуулан 5 сарын 6-10-ны өдрүүдэд 22 хүн оролцуулан зохион байгуулжээ. 5 сарын 25-30-ны өдрүүдэд Төв аймгийн Эрдэнэ сумын Сайн Овоо ойн нөхөрлөлийн 23 гишүүдэд дээрхи сургалтыг явуулсан. Эдгээр сургалтаар байгуулагдаж байгаа ойн нөхөрлөлүүдийн хариуцсан нутаг дэвсгэр дээр ойн менежментийг зохион байгуулах, ойн арчилгааг хийх, мод үржүүлгийн газар байгуулж, модны суулгац бэлтгэх, үүний тулд хөрс боловсруулах, ил талбайд үрээр тарьц, суулгац ургуулах ажлын технологи, дарааллын тухай мэдлэгийг давхардсан тоогоор нөхөрлөлийн 100 гаруй гишүүдэд олгожээ. Эрдэнэ сумын Сайн Овоо багийн нутагт 4 х 5 метрийн хэмжээний мод үржүүлгийн ил талбай байгуулж, 1 кг нарс, 0.5 кг чацаргана, 0.5 кг хайлаас, 50 гр агч, 50 гр долоогоно, 50 гр шинэс тус тус тарьсан. Нийт 7500 ш нарс, 1500 ш шинэс, 3000 ш чацаргана, голт бор 500 ш, агч 300 ширхэгийг тариад байна. Сургалтанд оролцсон нөхөрлөлийн гишүүдийн санал хүсэлт, тэдний хэрэгцээ, шаардлаганд үндэслэн ойн нөхөрлөлийн мэдлэгийг дээшлүүлэх гарын авлагыг боловсруулж, 450 хувь хэвлүүлэн бусад ойтой аймаг сумдын ойн нөхөрлүүдэд тарааж өглөө. Дүгнэлт: Төсөл төлөвлөгөөний дагуу сайн хэрэгжсэн. Төслийн үйл ажиллагаагаар энэ 2 сумын ойн нөхөрлөлүүдийн оéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ¿ð ò¿¿õ, äàãàëò áàÿëàãûã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ òалаар тодорхой мэдээлэлтэй болсон бөгөөд дадлага хийж мэдлэгээ баталгаажуулсан, мөн мод үржүүлгийн талбайтай болжээ. Нөхөрлөлүүдэд лавлах болох ãàðûí àâëàãà ãàðñíààð îéí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä модыг арчлах, нөхөн тарих мэдлэгтэй болж, îéä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã öàã õóãàöààíä õèéæ, îéí íººö, äàãàëäàõ áàÿëàãийг тогтвортой àøèãëàõ нөхцөл бүрдэж байна.

34

“Манай нутаг” нээлттэй форум. (166) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Ë. Ýíõæèí íàð Íèéò òºñºâ: 10000 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Орхон аймгийн байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг теле хэлэлцүүлгээр орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтэн, ард иргэдийн дунд хэлэлцүүлэн бүх нийтээрээ нутгийнхаа байгаль орчныг хамгаалах санаачлагыг өрнүүлэх, олон нийтийг байгаль хамгаалахад татан оролцуулах ¯éë àæèëëàãàà:

• Орхон аймгийн байгаль орчны тулгамдсан асуудлын талаар байгаль орчин, аялал жуулчлалын газартай хамтран жагсаалт гаргаж, цуврал нэвтрүүлгийн хөтөлбөр, хуваарийг боловсруулна

• Орхон аймгийн арилжааны Номин ТВ-тэй хамтран нэвтрүүлгийн төлөвлөгөө хийнэ.

• байгаль орчны тулгамдсан асуудлаар нэвтрүүлгийн зураг авалт, сурвалжлага, ярилцлага зохион байгуулж, монтаж хийх

• Асуудлын дагуу мэргэжлийн байгууллага шинжээчид ард иргэдийн төлөөлөл оролцсон хэлэлцүүлгийн нэвтрүүлгийг бэлтгэж цацах

• Нэвтрүүлгийн дагуу шууд утас ажиллуулж ард иргэдээс гарч байгаа санал хүсэлтийг авч холбогдох байгууллага, албан тушаалтнуудад уламжлан ажил хэрэг болгох

Төслийн ¿ð ä¿í: Аймгийн хэмжээнд байгаль орчны хамгийн тулгамдсан 17 сэдвээр нэвтрүүлэг хийхээр холбогдох газруудтай зөвшилцөж 4 сарын 26 –наас эхлэн хагас сард нэг удаа нэвтрүүлгийн зохион байгуулж эхэлжээ. Эхний 7 хоногт тухай асуудлаар газар дээр нь нөхцөл байдлыг тодруулсан сурвалжлага хийж, холбогдох албан тушаалтан, мэргэжлийн хүмүүс, нутгийн ард иргэдийн дүгнэлт санааг авч, хөтөлбөрөө бэлтгэдэг. Дараагийн 7 хоногт хэлэлцүүлэгт тухайн асуудлаар оролцох мэргэжлийн хүмүүс, албан тушаалтан болон ТББ иргэдэд урилга хүргэж, ярилцах сэдэвийг тохирч, бэлтгэл хийдэг. Хэлэлцүүлгийн явцад шууд утас ажиллуулж нэвтрүүлгийн үзэгчдээс санал бодлыг нь шууд авч тухайн асуудлын цар хүрээ, боломжит шийдлийг ярилцдаг байна. Эхний үе шатанд байгаль орчны тулгамдсан асуудал, ой хээрийн түймэр, ойн нөхөн сэргээлт, ус усны хэрэглээ, нөөц, бэлчээрийн талхагдал, байгалийн нөөц баялагийн ашиглалт, уул уурхай, хүрээлэн буй орчин, агаарын бохирдол, хог хаягдал зэрэг нийт 8 асуудлыг, хоёр дахь шатанд хог хаягдал, уур амьсгалын өөрчлөлт, амьдрах орчин, байгаль хамгаалах уламжлал, модны хулгай, нөөц баялагийн үнэлгээ, агаарын бохирдол, байгаль хамгаалахад иргэдийн оролцоо зэрэг 9 асуудлыг тус тус хэлэлцүүлж ард иргэдээс санал хүсэлтийг авч тодорхой шийдлүүд гаргажээ. Дүгнэлт: Төслийн нэвтрүүлэгт 65 орон нутгийн шийдвэр гаргагчид, мэргэжилтнүүд, шинжээчид оролцож, 100 гаруй иргэд холбогдох асуудлаар шууд утсаар асуулт тавьж, санал бодлоо илэрхийлжээ. Орон нутгийн статистик тоогоор 800 000 гаруй хүн төслийн цуврал хэлэлцүүлгийг үзэж, байгаль орчинтой холбогдсон орон нутагт тулгамдаж байгаа асуудал, шийдвэрлэх зам гарцын талаар тодорхой мэдлэг мэдээлэлтэй болсон байна. Хэдийгээр энэ цуврал нэвтрүүлгийн үр нөлөөг шууд тооцоход хэцүү боловч зарим сайн өөрчлөлт гарч эхэлсэн. Тухайлбал энэ нутагт ой хээрийн түймрийн тоо 2008 оныхтой харьцуулбал 2009 онд 40 хувиар буурчээ. Мөн хатуу хог хаягдлыг бууруулах талаар орон нутгийн удирдлага, иргэдтэй хамтран эзэнгүй хур хогийг зайлуулж, хог ачдаг машин тогтмол хуваариар ажиллаж эхэлсэн байна. Байгаль хамгаалах уламжлалыг сэргээх залуучуудад зааж сургах талаар настай хүмүүс хөгшид

35

санаачлага өрнүүлээд байна. Сумын удирдлага модны зах нээн ажиллуулж эхэлсэн нь модны хулгайг багасгахад сайн нөлөө үзүүлж эхэлсэн зэрэг олон эерэг өөрчлөлт гарчээ.


36

Õýíòèé àéìãèéí îéí íºõºðëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýõ, íàðñíû ¿ð òàðüöààð îéí íºõºí ñýðãýýëò õèéõ ñóðãàëò, ¿éëäâýðëýëèéí. (365) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Á. Ìºíõáàÿð ахлагчтай баг Íèéò òºñºâ: 7.995 $ Òºñëèéí çîðèëò: Îéí íººöèéã ç¿é çîõèñòîé õàìãààëàõ, àøèãëàõ, ýíý ñèñòåìèéí òîãòâîðòîé òýíöâýðòýé áàéäëûã õàäãàëàõ, íóòãèéí àðä èðãýäèéí ñàéí äóðûí îéí íºõºðëºë, õàìòëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëæ, ÷àäàâõæóóëàõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Õýíòèé àéìãèéí 8 ñóìäын îéí íºõºðëºë¿¿äèéí бүх ãèø¿¿äèéã õàìðóóëсан 8 удаагийн ñóðãàëòыг çîõèîí áàéãóóëàõ.

• Íàðñíû 1-3 íàñòàé òàðüö 100 ø, 4 íàñòàé ñóóëãàö 100 ø õ¿í á¿ðò ¿íý òºëáºðã¿é, ñóðãàëòàíä ºãñºí çààâðûí äàãóó àæèëëàõ, òàðüö ñóóëãàöûã íàéäâàðòàé óðãóóëæ, àð÷ëàõ òàëààð øààðäëàãà òàâèí, õàðèóöëàãà òîîöîõ ãýðýý õèéíý.

• Îéí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä ïðàêòèê ìýäëýã îëãîõ 7 хоногийн ñóðãàëòыг Хэнтий аймгийн Биндэр сумын Ойн аж ахуйд зохион байгуулж сургалтанд хамрагдсан íºõºðëºë á¿ðýýñ 1 òºëººëºã÷èéã õàìðóóëíà.

• Нөхөрлөлийн гишүүдэд шаардлагатай дэмжлэг, туслалцааг үзүүлэх мэдээллээр хангах

Төслийн ¿ð ä¿í: Хэнтий аймгийн ойтой 8 сумын нөхөрлөлүүдийн ойжуулах, тарьц тарих чадавхийг бэхжүүлэх зорилгоор сум бүрт 20-30 нөхөрлөлийн гишүүдийг оролцуулсан сургалтыг 4-5 сарын дунд хүртэлх хугацаанд зохион байгуулжээ. Нийт 158 нөхөрлөлийн гишүүд оролцсон. Сургалтанд хамрагдсан хүн бүрт нарсны тарьц суулгац тус бүр 100 ширхэгийг тарааж, суулгахад нь тусалжээ. Мод үржүүлэг, ойжуулалтын талаар А5- ын цаасны хэмжээтэй 36 хуудас бүхий гарын авлагыг хэвлүүлэн сургалтанд оролцогч бүрт тараан өгсөн. Нөхөрлөл бүрээс нэг төлөөлөгчийг практик дадлага хийлгэх сургалтыг Биндэр сумын ойн аж ахуй 2009 оны 5 сарын 26-ны өдөр 40 хүн оролцуулан зохион байгуулсан. Энэ сургалтаар ойжуулалтын ажлын технологи, дэс дараалал, модыг үрээр тарих, талбайн хөрс боловсруулах, жимс, жимсгэний мод тарих зэрэг сэдвээр дадлагын ажил хийлгэж, тодорхой мэдлэг дадал олгожээ. Сургалтыг явуулсаны дараа төслийн баг төслийн бүх сумдын нөхөрлөлүүдээр явж сургалтын мөрөөр хийж байгаа ажилтай нь танилцаж, шинээр байгуулсан мод үржүүлгийн талбайн зохион байгуулалт, үрээр үрсэлгээ, ойжуулалт хийх, боргоцой түүж үр бэлтгэх зэрэг технологит ажлуудад нь тусалж, зөвлөгөө өгч ажилласан сайн үр дүн үзүүлжээ Дүгнэлт: Төслийн үйл ажиллагаа 100 хувь хэрэгжсэн. Хэнтий аймгийн ой бүхий 8 сумын 45 орчим нөхөрлөлийн 160 гишүүд мод үржүүлгийн газар байгуулах, мод, тарьц суулгах, арчлах, үрээр боргоцой түүж, үр бэлтгэж боловсруулах, үрээр мод тарих талаар тодорхой ойлголт мэдлэгтэй дадлагатай болсон, төслийн сургалтын үр дүнд нь тус бүс нутагт ойг нөхөн сэргээх, цаашид ой ойн дагалт баялагийг зүй зохистой, урт хугацаанд ашиглах нөхцөл бүрдэж байна. Сургалтанд хамрагдсан нөхөрлөлүүдийн дунд мод бут тарих, хамтын сан байгуулж, арвижуулах, нөхөн тарилт хийх ажлын сонирхол их нэмэгдсэн байна. Харин ойн нөхөрлөлүүдийг шинээр байгуулахад сумдын удирдлага зарим тохиолдолд их хойрго хандаж, шийдвэр гаргахгүй цаг хугацаа их алдаж байгаа байдал ажиглагдаж байсан ба БОАЖЯ, Ойн газар аймаг сумдын удирдлагын ажлын гүйцэтгэлийг дүгнэхэд тодорхой шалгуур үзүүлэлт оруулах замаар нөхөрлөлүүдийг дэмжих шаардлагатай байна. Мөн ойн нөхөн сэргээлт хийж байгаа нөхөрлөлүүдэд үзүүлэх урамшуулалын тогтолцоог бий болгох нь ойжуулах, ойг нөхөн сэргээх, зөв менежмент хийхэд чухал хөшүүрэг болохоор байна.

37


38

Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé çàëóó÷óóäûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîë (195) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Áîëîâñðîëûí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã Íèéò òºñºâ: 10.540 $ Òºñëèéí çîðèëò: Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí ýêîëîãèéí ìýäëýã áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí дохионы хэлний òóñãàé õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ

• Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä ýêîëîãèéí áîëîâñðîë îëãîõ 4 óäààãèéí ñóðãàëòûã íèéò 120 çàëóó÷óóäàä äîõèîíû õýëýýð îëãîõ

• Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí òóñãàé ñóðãóóëüä ýêî ñóðãàëòûí òàíõèì áàéãóóëàõ

• Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí òóñãàé ñóðãóóëèéí îð÷èí òîéðíûã öýöýðëýãæ¿¿ëýí 30 ìîä, ñººã òàðüæ íîãîîí áàéãóóëàìæèéг ñóðãàëòûí äàäëàãàар áèé áîëãîõ

• Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë õ¿ì¿¿æëèéí òàëààð íýâòð¿¿ëã¿¿äýä äîõèîíû õýëýýð îð÷óóëãà õèéí òåëåâèçýýð öàöàõ

Төслийн ¿ð ä¿í: Экологийн боловсролын дохионы хэлний хөтөлбөрийг боловсруулах ажлын

төлөвлөгөөг гаргаж, багийн гишүүд 4-9 дүгээр ангиудын хөтөлбөрийг хуваарилан авч Хүн ба байгаль, хүн ба ургамал, хүн ба амьтан гэсэн сэдвүүдээр танхимын бус сургалтын хөтөлбөр болгон боловсруулсан ба сургалтанд ашиглах хэвлэмэл материалыг бас хамт нь хийлээ. Сурагчдад бие даах дасгалын ажлын дэвтэрийг сургалтын хөтөлбөртэй уялдуулан гаргаж хэвлэхэд бэлтгэлээ. Сургалтын хөтөлбөрийн дагуу Боловсрол Суваг телевизтэй хамтран 3 цуврал хичээлийг дохионы хэлээр бэлтгэж хот болон хөдөө орон нутагт байгаа сонсголын бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд зориулан нэвтрүүлсэн нь экологийн боловсрол олгох сургалтыг ижил хүртэх боломжийг олголоо. Сурагчдын дунд “Байгаль орчныг хамгаалахад бидний оролцоо” сэдэвт гар зургийн уралдаан зохион байгуулсан ба сонсголын бэрхшээлтэй хүүхдүүд идэвхтэй оролцож байгалиа хайрлан хамгаалах, зохистой хэрэглээг эзэмших талаар өөрсдийн хувь нэмрийг орууллаа. Сургалтыг явуулах таатай орчин бүрдүүлэх зорилгоор Сонсголын Бэрхшээлтэй Хүүхдийн Тусгай Сургууль /СБХТС/-ийн 3 давхарт “Эко танхим” байгуулж, уг танхимд 60 гаруй төрлийн тасалгааны ургамал, туулай, шувуу, усан оргилуур, цэцгийн тавиур, дэлхийн болон монгол улсын ан амьтны газрын зураг, үзүүлэнгийн тавиур болон бусад сургалтын материал үзүүлэнгүүдийг байрлуулаад байна.

Сонсголын бэрхшээлтэй хүүхдийн тусгай сургуулийн гадна талд 14 төрлийн 200 гаруй модны суулгацыг багш, сурагчдын оролцоотойгоор тарьц суулгасан бөгөөд амьдралын хувь 70% байна. Тус сургуулийн нийт багш, ажилчид, сурагчдын хүчээр сургууль, дотуур байрны орчныг зүлэгжүүлэх ажил хийгдсэн. Төслийн ажлын явц, сурагчдын сургуулиа ногоон болгож байгаа тухай нэвтрүүлгийг МТВ орон даяар нэвтрүүлж мэдээлсэн. Төслийн хүрээнд Экологийн гадаад, дотоод орчинг бүрдүүлэх зорилгоор худалдан авсан бүх материалуудыг Сонсголын Бэрхшээлтэй Хүүхдийн Тусгай Сургуультай хамтран ажиллах гэрээний дагуу тус сургуульд албан ёсоор тоо ширхэгээр хүлээлгэн Дүгнэлт: Төсөл сайн хэрэгжсэн бөгөөд сонсголын бэрхшээлтэй, хүүхэд, залуучууд дохионы хялбаршуулсан хэлний хөтөлбөрийн тусламжтайгаар байгаль орчны мэдлэгээ дээшлүүлж, өөрийн эко танхимтэй болж, мод тарих, орчноо тохижуулах хүсэлтэй сонирхолтой залуучуудын тоо нэмэгджээ. Мөн Боловсрол ТВ, Үндэсний ТВ зэрэг

39

мэдээллийн хэрэгслүүдээр төслийн талаар болон хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн байгаль хамгаалах талаар хийж буй ажил, оролцооны тухай болон дохионы хэл дээр бэлтгэсн байгаль хамгаалах цуврал нэвтрүүлгийн бэлтгэн явуулсан нь хот хөдөө орон нутагт байгаа сонсголын бэрхшээлтэй бусад хүүхэд залуучуудад мэдээлэл өгч, хүмүүжил, боловсролд зөв чиглэл, эерэгээр нөлөөлөх сайхан үйл ажиллагаа боллоо гэж дүгнэж байна.


40

Иргэдийн нөхөрлөл, засаг захиргааны хамтын оролцоотойгоор Тул загасыг үржлийн үед нь хамгаалах. (408) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Æ. Áèëýãñàéõàí íàðûí áàã Íèéò òºñºâ: 4860 $. Òºñëèéí çîðèëãî: Орон нутагт иргэдийн нөхөрлөлийг байгуулан тул загасын үржлийн нь үед хулгайн анчдаас хамгаалах. ¯éë àæèëëàãàà:

• Архангай аймгийн Жаргалант, Хөвсгөл аймгийн Галт сумын зааг Чулуут голын сав газрын орон нутгийн иргэдийн санаачлагын үндсэн дээр байгаль хамгаалах иргэдийн нөхөрлөл байгуулахад дэмжлэг үзүүлэх

• Байгаль орчин, усны сав газрыг хамгаалах, загас, усны амьтдыг хамгаалах талаар хууль эрхзүйн гарын авлага бэлтгэж, хэвлүүлэн тараах

• Нөхөрлөлийг үүсгэн байгуулах, зохион байгуулалтын нутгийн иргэдтэй уулзаж сурталчилгаа хийх, шаардлагатай бичиг баримтыг бүрдүүлэх, бүртгүүлэхэд багийн иргэдийн хурал, сумын захиргаатай хамтран ажиллах

• Байгаль хамгаалахад нөхөрлөлийг оролцуулах, экологийн талаар сургалтыг малчдын дунд зохион байгуулах

• Нөхөрлөлийн 14 гишүүнийг Тул загасны үржлийн үед 4 сарын турш голын эргээр харуул хамгаалалт хийлгэж, хулгайн анчдаас хамгаалуулах

Төслийн ¿ð ä¿í: Монголын улаан номд орсон агнахын хориглосон Тул загасыг үржлийн үед нь гардаг хулгайн анчдаас хамгаалах, цаашид байгалийн аялал жуулчлалыг спорт агнуурыг хөгжүүлэхэд иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, иргэдийн амьжиргааны эх үүсвэрийг Тул загасыг хамгаалснаар бий болгох зорилгоор Чулуут голын сав газар голын хоёр талд орших Архангай аймгийн Жаргалант, Хөвсгөл аймгийн Галт сумын иргэдийн дунд Эдгээр 2 сумын ИТХ-ын тогтоолоор 2 нөхөрлөл үүсгэн байгуулагдаад байна. Жаргалант сумын Хоолт багийн Бугат нөхөрлөл 30 хүнтэй, Галт сумын Хужирт багийн Хүрэмт нөхөрлөл мөн 15 өрхийн 32 гишүүнээс бүрдсэн, нийт 42 өрхийн 64 албан ёсны гишүүдтэй болжээ. Эдгээр нөхөрлөлийн гишүүдэд байгаль хамгаалах болон ан агнуурын хууль эрхзүйн заалтууд, зөрчилд авах арга хэмжээ, тул болон бусад загасны ерөнхий мэдэгдэхүүн, экологи, хамгаалах ач холбогдолын талаар сургалт явуулсан. Мөн нөхөрлөлийн гишүүдэд Тул загасны үржлийн үед болон агнуурын улирлын үед эргүүл, жижүүр хийх хуваарийг гарган, жижүүр хийх үед ашиглах ажлын дэвтэр, хууль эрхзүйн лавлахыг тараан өгчээ. Нөхөрлөлийн гишүүд ажил үүргийн дагуу голын эргээр байнга эргүүл хийж байна. Дүгнэлт: Нөхөрлөлүүдийн эргүүлийн үр дүнд Тул загасыг хулгайгаар агнах гэсэн 20 удаагийн зөрчлийг илрүүлэн таслан зогсоож, энэ ховор загасыг үржлийн үед нь хамгаалах ажлыг энэ хугацаанд амжилттай хийж гүйцэтгэлээ. Төсөл хэрэгжих хугацаанд гарсан зөрчлийн тоог өмнөх жилүүдэд гарч байсантай харьцуулахад 60 хувиар буурсан үзүүлэлт байгаа нь нутгийн ард иргэд, нөхөрлөлүүдэд байгалийн баялагийг ашиглуулан хамгаалуулах бодлого үр дүнтэй гэдгийг батлаж буй нэгэн үзүүлэлт болж байна. Нөхөрлөлүүд цаашид бусад баялагийг тухайлбал зэрлэг сонгиныг аймгаас, бусад нутгаас хүмүүс ирж зөвшөөрөлгүй, их хэмжээгээр нь түүхээс хамгаалах, байгалийн баялагаа байгалийн жамаар нь нөхөн сэргэх тэнцвэрийг нь алдагдуулахгүйгээр түүж ашиглах, амьжиргааны эх үүсвэр болгох зэрэг олон санаачлага гарган ажиллаж байгаа нь төслийн үр дүнг цаашид тогтвортой байлгах, бусад орон нутагт ижил төстэй үйл ажиллагаа бүхий иргэдийн санаачлага гарах сайхан нөхцөл бүрдэж байна.

41


42

Ард иргэдийн оролцоотойгоор байгалиа хамгаалж, байгаль орчны хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх (472) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Í. Õèçàòõàí íàð Íèéò òºñºâ: 5600 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Ард иргэдэдийн экологийн талаар мэдлэгийг дээшлүүлэх, төр засгийн зүгээс авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ хууль тогтоомжийн талаар мэдээлэл өгөх, тэдний байгальд хандах хандлага өөрчлөх, идэвхитэн байгаль хамгаалагчдыг бэлтгэх ¯éë àæèëëàãàà:

• Тухайн орчинд ажиллаж амьдарч байгаль орчноо хамгаалах хүсэлтэй, чадвартай 8 хүнийг баг бүрээс сонгон авч идэвхтэн байгаль хамгаалагч болгон бэлтгэх.

• Идэвхтэн байгаль хамгаалагч хүн бүрийг үнэмлэх, тэмдэг, ажлын багаж хэрэгслээр хангаж өгөх

• Байгаль орчны сургалт явуулах техник хэрэгслийг худалдан авах • Байгаль орчныг хамгаалах талаар багуудын 2000 гаруй иргэдэд сургалт

сурталчилгаа явуулах • Байгаль орчны хэрэг зөрчлөөс сэргийлэх сурталчилгааны самбарыг замын

дагуу 5 газарт байрлуулна.

Төслийн ¿ð ä¿í: Идэвхтэн байгаль (ИБХ) хамгаалагчаар 8 хүнийг сонгон шалгаруулж аван ДБХС-н Ховд аймгийн салбарын сургагч багш нар хууль эрхзүй, ажиглалт явуулах, хэрэг зөрчил илрүүлэх, мэдээлэх талаар сургалтууд явуулсан. Бүх ИБХ нарыг аймгийн ЗД-ын гарын үсэгтэй үнэмлэхтэй болгосон нь үйл байгаль хамгаалах үйл ажиллагааг явуулах эрхээр хангаж өгсөн. ИБХ тус бүрт 2 нүдний дуран, ИБХ-ын ялгах тэмдэг, хантааз, цүнх, ажиглалтын дэвтэр, гарын авлага, БО-ны хууль эрхзүйн эмхэтгэл зэргийг хүлээлгэн өгчээ. Мөн проектор, экран самбар, хувилах машин, ширээ 2, сандал 9-ыг тус тус авч ард иргэдийн дунд сургалт сурталчилгаанд ашиглаж байна. Сумын ард иргэдийн дунд 10 удаа сургалт сурталчилгааг зохион байгуулж 890 хүнийг хамруулжээ. Аймгийн казах хэлээр явагддаг олон нийтийн радиогоор байгаль хамгаалах нэвтрүүлэг 5 минутын 7 хоног бүрээр нийт 24 удаа нэвтрүүлсэн. Аймгийн Жана Өмир сэтгүүлд байгаль хамгаалах булан нээж нийтлэл гаргаж байгаа. Ховор ан байдаг газар болон зөрчил их гардаг газруудад 6 ширхэг ухуулах самбар зоож сурталчилгаа хийсэн, Сóìàíäаа àíõ óäàà îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîéãîîð Áóëãàí ãîëûí ýðãèéí äàãóó îëîí æèë õóðèìòëàãäñàí õîãèéã öýâýðëýõ àæëûã àõëàõ ñóðãóóëü, Ìºíõõàéðõàíû ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëæ 4 ìàøèí õîãèéã à÷èæ Áóëãàí ãîëûí ýðãèéã öýâýðëýñýí ба нийт 56 õ¿í àæèëëàñàí. Èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð 2009 îíû 06 ð ñàðûí 17 íооñ 11 ñàðûí 15 õ¿ðòýë 5 ñàðûí õóãàöààíä íèéò 148 óäàà ýðã¿¿ë хийсэн ба энэ хугацаанд íèéò 18 çºð÷èë èëð¿¿ëсýн. Эдгээр ãàðñàí çºð÷ëèéí 16 нь õóóëü áóñààð ìîä îãòëîëò 2 õóóëü áóñààð àëò îëáîðëîëò байлаа. Хууль зөрчсөн 10 хүнд арга хэмжээ авахуулж, орон нутгийн төсөвт 0.9 сая төгрөгийн орлого оруулжээ. Дүгнэлт: ИБХ нар төслийн хугацаанд тухайн суманд үйлдэгдсэн байгаль орчны 18 зөрчлийг газар дээр нь илрүүлж, таслан зогсоосон байна. Сумын иргэд ИБХ нартай хамтран ажилласнаар 2008 онд гарч байсан 39 хэрэг зөрчлийн тоог бараг хоёр дахин бууруулж сумын ард иргэдийн талархалыг хүлээжээ. Харин сумын байгаль орчны байцаагч илрүүлсэн зөрчлийн дагуу арга хэмжээг авахгүй хойрго хандсан, мөн сумын удирдлага нойтон модны зөвшөөрлийг хавтгайруулан олгож, хууль зөрчиж байгаа явдлуудыг зогсоож, иргэдийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлдэг болгох шаардлагатай. Төслийг хэрэгжүүлэгч нар үр дүнг тогтвортой байлгах, цаашид нутгийн иргэдийг байгаль

43

хамгаалахад татан оролцуулах зорилгоор Булган гол ТББ байгуулж гэрчилгээгээ аваад байна.


44

Ãýãýýí ãîâü (49) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: ÌÁÎÕîëáîîíû ñàëáàð Íèéò òºñºâ: 10030 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Ãîâüä ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àÿëàë æóóë÷ëàë, óóë óóðõàé, äýä á¿òýö, õàéãóóë ñóäàëãààíû ãýõ ìýò áàéãàëü îð÷íîî àøèãëàõ, ò¿¿íýýñ àøèã øèìèéã õ¿ðòýæ àìüäðàãñäààñ ººðñäºº áîëîí õàìòðàí áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëæ, òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæëûã äýìæèõ. ¯éë àæèëëàãàà: • Ãîâèéí áàéãàëü îð÷íû òàëààðõ èðãýä îëîí íèéòèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ, áàéãàëü

õàìãààëàõ øèéäâýð ãàðãàõàä òýäíèé îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, áàéãàëèéí áàÿëàãûã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð Äàëàíçàäãàä õîò, Сэврэй, Цогтцөций сумдад 3 óäàà òóñ á¿ð 2-3 õîíîãèéí ñóðãàëò, õýëýëö¿¿ëýã çоõèîí áàéãóóëíà.

• Áàéãàëü орчны доройтлыг бууруулах, байгаль õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí ухуулга сурталчилгаа, мэдээлэл түгээлтийг аймгийн төвийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болох телевиз радиогоор нэвтрүүлж ард иргэдэд хүргэнэ.

• Байгаль оð÷íû äîðîéòîë, цөлжилтийн ìîíèòîðèнãийг Áóëãàí, Áàÿíîâîî, Ãóðâàíòýñ, Ìàíäàë îâîî, Íîìãîí, Õàíáîãä, Õàíõîíãîð, Öîãòöýöèé çýðýã ñóìäûí íóòàã äýâñãýðò байгаа аялал жуулчлалын бааз, уул уурхайн ашиглалтын талбайд хийж ñóìûí óäèðäëàãà ìàë÷èä èðãýäèéí õýñãèéí õàìò îëíû îðîëöîîãîîð ãàçàð äýýð íü ñóäëàõ, шалтгааныг тогтоож, доройтлыг бууруулах зөвлөмж гаргах

• Байгаль орчны чиглэлээр ажилладаг төрийн байгууллагуудын уялдаа холбоо, хамтын ажиллагааг сайжруулах, төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажиллах нөхцлийг бүрдүүлэх

Төслийн ¿ð ä¿í: Алтанговь ТВ, Говийн долгион бүсийн радиогоор төслийн үйл ажиллагаа болон байгаль хамгаалах сэдвээр нэвтрүүлгийг 2 удаа, Өмнөговь аймгийн байгаль орчны тулгамдсан асуудлын цуврал нэвтрүүлгийг улс даяар 5 удаа давтан нэвтрүүлсэний дүнд 500’000 орчим хүнд мэдээлэл хүргэсэн. Орчны доройтлоос хамгаалах, байгалийн нөөцийг зүй зохистой ашиглах талаар сургалт, хэлэлцүүлгийг төлөвлөгөөний дагуу Өмнөговь аймгийн бүх сумдыг оролцуулан 3 бүс болгон Äàëàíçàäãàä, Сэврэй, Цогтцөций сумдад зохион байгуулсан ба 104 албан хаагч, ард иргэд, ТББ-иудын төлөөлөл оролцлоо. Мөн аялал жуулчлал, уул уурхайн компаниудаар нөөц баялагийн ашиглалтанд холбогдох төрийн байгууллагуудын хамт үзлэг хийж, албан тушаалтнууд болон байгалийн баялагын ашиглалтаас газрын доройтол үүсч нутгийн иргэдэд сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа зогсоох, хамтран ажиллах талаар зөвлөмж өгсөн. Үзлэгийн дагуу авах арга хэмжээг тусгасан ªìíºãîâü àéìãèéí ÈÒÕ-ûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëûí 111 (Áàéãàëü îð÷íû òàëààð àâàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé), 112 (Ýõ ãîâü òºâ áàéãóóëàõûã äýìæèõ òóõàé)-ð òîãòîîëóóäыг гаргуулан мөрдүүлж эхэлсэн. Дүгнэлт: Төслийн гол үр дүн нь ард иргэд, ААН, төрийн байгууллагуудад байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг мэдээлж, доройтлыг бууруулахад хамтран ажиллах арга замуудыг хэлэлцүүлэг, зөвшилцлийн аргаар тодорхойлж, аймгийн нутгийн удирдах ёсны байгууллагаар шийдвэр гаргуулсан зэрэг олон ажлаар тодорхойлогдож байна. Өмнөговь аймагт уул уурхайн хөгжил эрчимжэхийн хирээр байгаль орчны доройтол ихэссэн тулгамдсан асуудал болж буй бөгөөд төслийн сургалт сурталчилгааны идэвхтэй үйл ажиллагааны үр дүнд тус аймгийн ард иргэдийн байгаль орчны өнөөгийн төлөв байдлын тухай мэдээлэл сайжирч байгалийн нөөц баялагийг ашиглагчдад олон нийтийн хяналт, тавих шаардлага төслийн хэрэгжилтийн үр дүнд тодорхой хэмжээгээр өндөрссөн гэж үзэж байна.

45


46

Íèã¿¿ëñýë áà áàéãàëü õàìãààëàë. (286) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Ä. Áàäàìõàíä íàð Íèéò òºñºâ: 2575 $ Òºñëèéí çîðèëò: Ñóìûí èðãýä áîëîí á¿ñ íóòãèéí èðãýäèéí áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàëò àðãàä ñóðàëöóóëàõ áîëîí áàéãàëü îð÷íû ýðñäëèéã áàãàñãàõ ñóðãàëòûí çàãâàð, á¿òýö áèé áîëãîõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Хэнтий аймгийн Дадал сумын ªíäºð íàñòàí, õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí á¿õ íàñíûõàíä “Áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàëò àðãàä ñóðàëöàõ íü”, “Ãàçàð ýõ äóíäàðøã¿é”, “Óðãàìàë, îé õàìãààëàõ õóóëü”, “Óñ-÷àíäìàíü ýðäýíý”, “Ãàçàð íóòãàà ýðõýìëýí äýýäýëäýã Ìîíãîë ¸ñ çàíøèë”, “Áàéãàëü õàìãààëàõ Ìîíãîë óõààí”, “Àãààðûí òóõàé” ñóðãàëòóóäыг зохион байгуулна

• Áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàëò ìýäëýã îëãîõ 40 öàãèéí, 22 óäààãèéí ñóðãàëòàíä 1460 õ¿íèéã õàìðóóëàõ

• Ìýðãýæëèéí óõóóëàã÷ ëåêòîðûн 8 хүн бүхий багийг бүрдүүлж багуудаар явуулж сурталчилгаа хийлгэнэ

• Áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéãàà ÒÁÁ áîëîí íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí çºâëºë áàéãóóëж төслийн үйл ажиллагаатай уялдуулах

• Òºñëèéí ìýäýýëëèéí òºâ àæèëëóóëàõ • Áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéí ìýäýýëëèéí òºâèéã ãàðûí àâëàãààð õàíãàõ

Төслийн ¿ð ä¿í: Төслийн ажиллах оффис гаргаж, мэдээлэл, сургалт сурталчилгааны материалыг бэлтгэж, нутгийн иргэдэд мэдээлэл өгч ажилласан. Төслийн багт Нийгмийн бодлогын түшмэл, байгаль хамгаалагч, ДБХС-ын төлөөлөгч зэргийг оруулан төслийн ажлыг сумаас дэмжих бүлэг идэвхтэй ажиллав. Байгаль хамгаалах уламжлалт арга ухааны тухай сургалтын материалыг өөрсдөд байгаа мэдээлэл, ном гарын авлагад үндэслэн бэлтгэсэн бөгөөд сургуулийн 4-9 –р ангийн 260 сурагчдийг сургалтанд хамруулсан. Байгаль хамгаалах өсвөрийн бүлгэм байгуулахад дэмжлэг үзүүлсэн. Мөн сумын бүх багуудаар явж ухуулга хийсэн 24 удаагийн 42 цагийн сургалт сурталчлгаанд хүн амын 70% буюу 1486 иргэд хамрагдлаа. 297 хуудас тараах материал бэлтгэж тараасан. Мөн 2 х 3 м-н ухуулгын 2 самбарыг сумын төвийн хүн их явдаг газруудад байрлуулсан. Байгаль хамгаалах уламжлалт аргыг түгээн дэлгэрүүлэх 8 ухуулагчийг сонгон сургалтын материалаар ханган ажиллуулсан.

Дүгнэлт: Төслийн баг сургалт сурталчилгааны ажлыг уйгагүй хийж сумын хүн амын ихэнх хэсэгт хүрч ажиллажээ. Байгаль хамгаалах ардын уламжлалыг сэргээх талаар санаачлага гарган ажиллаж байгаад нутгийн настайчууд, иргэд баярлаж, үйл ажиллагааг нь их дэмжиж байгаа нь ажиглагдсан. Байгаль орчны мэдээлэл сурталчилгааг уламжлалт арга ухаан, орчин үеийн арга хэрэгсэлтэй хослуулан ард иргэдийн дунд байнга зохион явуулах нь орон нутгийн байгалийн тэнцвэрт байдлыг хадгалахад чухал хувь нэмэртэй гэдэг нь төсөлд хамрагдсан хүмүүсийн сэтгэл зүй, хандлагад байгаль орчноо хамгаалах, хайрлах талаар гарч буй өөрчлөлт, сайн нөлөөнөөс харагдаж байна.

47


48

УС, ХӨРС АГААРЫН БОХИРДЛЫГ БАГАСГАХ

49

Ò¿éí ãîë áèäíèé èðýýä¿é (15) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Ãýãýýðýë, õºãæèë, äýâøèë òºâ Íèéò òºñºâ: 3168 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Óíàãàí ýð¿¿ë îð÷èíä, õààíà ÷ áàéõã¿é öýâýð àðèóí îðîí çàéä àìàð ò¿âøèí àìüäðàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Баянхонгор аймгийн Түйн голын сав газар байдаг Баянхонгор, Эрдэнэцогт, Өлзийт, Жинст, Богд 5 сумын ард иргэдийн дунд голын бохирдлыг багасгах, усны нөөцийг хамгаалах, байгалийн нөөц баялагыг зүй зохистой ашиглах сургалт сурталчилгааг зохион байгуулах

• Îðîí íóòàãò байгаль хамгаалах чиглэлийн ñóðãàã÷ áàãø íàðыг томилон бэлтгэж сумдын сургуулиудад байгаль орчны сургалт сурталчилгаа, бохирдлын хяналт шалгалтыг явуулах

• Ò¿éí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ñóì á¿ðèéí нутаг дэвсгэрт голын хөндийг цэвэрлэх хуваарийг гаргаж сумдын захиргаа ард иргэдтэй хамтран цэвэрлэнэ

Төслийн ¿ð ä¿í: Òºñëèéã çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé 19 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã áàéãóóëæ, Баянхонгор аймгийн 5 сумдад 5-7 хүнтэй төслийн багийг сумдын ЗД-тай тохирон томилон ажиллуулсан. Òºñëèéí эхний ñóðãàëòûã 2009 îíû 05 äóãààð ñàðûí 7-8-íä Áàÿíõîíãîð ñóìàíä çîõèîí áàéãóóëæ, 60 ãàðóé õ¿íèéã îðîëöóóëæ, ýêîëîãèéí áîëîâñðîëîîð öóâðàë õè÷ýýë çààñàí áàéíà. Àéìãèéí Áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ãàçðûí àðãàç¿é÷иä, аëáàí áóñ ñóðãàëòûí òºâèéí àðãà ç¿é÷äèéí òºñëèéí ажилд õàìðуулàí àæèëëуулсан ба ñóðãàëòûã ñóì á¿ðò çîõèîí áàéãóóëæ, ÿâóóëûí çºâëºí òóñëàõ áàãèéã àæèëëóóëàí óñíû áîõèðäîë, ýêî õ¿÷èí ç¿éë, õîã õàÿãäëûí õîð óðøèã, àãààð áîëîí õºðñíèé áîõèðäîëò, Ò¿éí ãîëûí áîõèðäîëòûí òºëºâ çýðýã ñýäâ¿¿äýýð ñåìèíàð õèéæýý. Төслийн ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын сургалтанд 5 сумын 42381 сурагчид хамрагдсан. Сургууль цэцэрлэгийн дэргэд эко мэдээллийн булан байгуулж, сургалтын хөтөлбөр, гарын авлага мэдээллээр хангаж өгсөн. Òºñºëä õàìðàãäñàí ñóìäàä гадаргын óñíû òîîëëîãûí çîõèîí áàéãóóëж, усны хомсдол бохирдлын зэргийг тогтоосон. Ñóì á¿ðò голын усыг бохирдлоос хамгаалах ýêî-õºäºëãººíò ýðã¿¿ëèéã ñàðä 1 óäàà ãàðãàн ажиллуулж, îðîí íóòãèéí õýâëýë, òåëåâèçýýð ñóðòàë÷èëàх ажлыг тогтмол хийсэн нь хулгайгаар хогоо хаях явдлыг бууруулахад чухал нөлөөтэй болсон. Аймгийн төвийн ТВ-р голын бохирдлыг бууруулах цуврал нэвтрүүлгийн хийж, 150 ширхэг брошюр хийж тараасан. Дүгнэлт: Төслийн 5 суманд сургалт сурталчилгаа сайн хийгдсэн бөгөөд эдгээр сумдын удирдлага, ард иргэд сайн оролцсон. Хэдийгээр төсөв багатай ч үйл ажиллагаагаараа сургалтын байгууллагын багш, зааварлагч нарыг сайн татан оролцуулж ЕБС, цэцэрлэгийн сурагч, хүмүүжигч нарт байгаль хамгаалах талаар мэдээллийг олгож, хөтөлбөр, гарын авлага материалаар хангасан нь хүүхдийн байгаль хамгаалах мэдлэгийг дээшлүүлэхэд ач холбогдолтой болсон. Мөн Түйн голын дагуу ард иргэдийг идэвхтэй оролцуулан цэвэрлэгээ хийж, эко эргүүл гарган ажилласан нь сумдын ард иргэдийн талархалыг хүлээжээ. Төслийн үйл ажиллагааны дагуу дээрх сумдын нутаг Түйн голын орчим мэдэгдэхүйц цэвэрхэн болсон нь ажиглагдаж байв. Ялангуяа Богд сумын удирдлага маш сайн хамтран ажиллаж байсныг дурьдах нь зүйтэй.

50


51

Хараа голын хамгаалалт (25) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Ä. Õóìáàãàé ахлагчтай баг Íèéò òºñºâ: 6177 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Хараа голын сав газарт нутаглагсад, төрийн болон ТББ-ын анхаарлыг нэгтгэн Хараа голыг хамгаалах сэтгэлгээг хэвшүүлж, ай сав дахь 30 гаруй сургуулиудын хичээлийн хөтөлбөрт “Хараа голын хамгаалалт” сэдэв оруулах ¯éë àæèëëàãàà:

• Хараа голын урсац, усны түвшин, бохирдлын талаар судалгааны материал, мэдээлэл цуглуулж боловсруулан голын сав газрыг хамгаалах үйл ажиллагааны чиглэлийг тогтооно

• Голын бохирдлыг бууруулах талаар иргэдийн дунд сургалт, сурталчилгааг явуулна

• Хараа голын дагуу орших суурин газруудын 33 дунд сургуулийн хөтөлбөрт Хараа голыг хамгаалах, бохирдлыг бууруулахад сурагчдын оролцуулах талаар тусгайлан хичээлийн хөтөлбөр боловсруулан оруулж, сурагчдад сургагч багшаар дамжуулан хичээл заана

• Голын сав газраар амрагч зугаалагч нар олноор цуглардаг газраар сурталчилгааг хийж, бохирдлыг бууруулах арга хэмжээг зохион байгуулна

Төслийн ¿ð ä¿í: Хараа голын дагуу Дархан, Хонгор, Баруунхараа, Зүүнхараа, Хэрх, Салхит, Батсүмбэр, Жаргалант суурингуудын оршин суугчдад 17 удаа Голын бохирдлыг бууруулах, эргийн экологийг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах талаар сурталчилгаа зохион байгуулж, 700 хүнийг хамруулсан ба 1300 зөвлөмж, зураг, ухуулах хуудас тараажээ. Хараа голыг хамгаалах чиглэлээр нутгийн иргэдийн 4 нөхөрлөл байгуулагдан ажиллаж эхэллээ. Төслийн хүрээнд орон нутгийн удирдлагуудтай үйл ажиллагаагаа уялдуулан төлөвлөгөө гарган ажилласан нь ажлын давхардлыг багасгах, үр дүн, гарах нөлөөг сайжруулахад чухал ач холбогдолтой болов. Голын дагуу 13 сурталчилгааны самбарыг босгон, хулгайд алдахаас сэргийлж, төрийн болон ТББ –иудад хүлээлгэн өглөө. Сурталчилгааг голын эргийн дагуу амрагчдын дунд чанга яригч, ухуулан таниулах материал ашиглан явуулж байгаа юм байна. Дарханы ДБС ТВ-р нэвтрүүлэг 2 удаа тус бүр 4 давталттай явуулж үзэгч хүн амын 20% буюу 15000 хүнд төслийн үйл ажиллагаа хүрсэн гэж тооцож байна. Мөн Дархан Уул аймгийн боловсролын газрын сургалтын хөтөлбөрт Хараа голыг хамгаалах талаар тусгай хичээл оруулж баталгаажуулсан ба 32 сургуулийн хими биологийн багш нарыг сургагч багшаар бэлтгэн сургуулийн сурагчдын дунд хичээл заалгуулж, баримтжуулжээ. Дүгнэлт: Төслийн сургалт сурталчилгаа голын дагуух оршин суугчдад болон сургуулийн сурагчдад хүртээмжтэй байв. Хүн ам нягт шигүү суудаг Хараа голын сав газрын орчим нутгийн иргэдийн цэвэрлэгээ, олон нийтийн хяналтын үр дүнд харьцангүй цэвэр болж, орон нутгийн удирдлага, байгаль орчны байцаагч, байгаль хамгаалагч нар анхаарал тавьж ажиллаж эхэлж байна. Хараа голыг хамгаалах талаар голын дагуух сум тус бүрийн онцлогийг тусгасан зөвлөмж, саналыг боловсруулж дээрх 6 сумын Засаг дарга, ИТХын дарга, байгаль хамгаалагч нарт гардуулан өгсөн нь төрийн байгууллагуудын ажилд тус дэм болж байна. Байгалийн нөөц баялагийг өөрийн хяналтанд авч байгаа нөхөрлөлүүдийн тоо ихсэж, бүх нийтийн хяналт бий болж байгаа тодорхой эзэнтэй, оршин суугчидтай газруудад сайн нөлөө гарч байна. Гэхдээ энд төслийн оролцоогүйгээр төрийн

52

байгууллагууд, ТББ-иудын гар нийлсэн хамтын ажиллагаа бага байгаа бөгөөд төрийн байгууллагын удирдан манлайлах үүрэг дутагдагдаж байна.


53

Сэрүүн нуурыг хамгаалах төсөл (297) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Á. Áààòàð ахлагчтай баг Íèéò òºñºâ: 1867 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Өндөр уулын бүсэд орших мөстлөгийн гаралтай, цэнгэг уст нуурыг ширгэх аюулаас хамгаалж, усны түвшинг нэмэгдүүлэх, орчны хог хаягдлыг цэвэрлэх, бэлчээр нутгийг усгүйдлээс хамгаалах. ¯éë àæèëëàãàà:

• Хэцүү сайрын голыг 20м уртааш далангаар хагас боож, Сэрүүн нуурлуу ус урсгаж, усны түвшин сав хэмжээнд нь нэмэгдүүлнэ

• Ус урсгах 5 км суваг шуудууг, засаж цэвэрлэнэ • Нуур орчны хог хаягдыг цэвэрлэж, цэвэршүүлнэ • Сэрүүн нуур орчноо хамгаалах түр постыг тэнд зусдаг өрх бүрээс графикаар

гаргуулан ажиллуулж, ухуулга сурталчилгаа хийх • Нуурын эргэн тойронд суурь сууриар зуны халуунд мал ирж услан хэвтүүлж

шээлгэн удаан хугацаагаар байлгадаг явдлыг 50 хувиар бууруулах • Байгаль орчны хууль тогтоомж бэлчээр нутаг хуваарьтай ашиглах дүрэм,

журам зөрчигсөдөд хариуцлага тооцуулах Төслийн ¿ð ä¿í: Тухайн нуурын орчим зусдаг Баян Өлгий аймгийн Булган, Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумдын 70 гаруй айлыг нуурын эргэн тойрон 45 хоног буухыг хориглосон шийдвэр гаргуулсан бөгөөд энэ хугацаанд харуул гарган ажиллуулжээ. Нутгийн иргэдийг оролцуулан Хэцүү сайрын үерийн улмаас гулдирал нь өөрчлөгдсөн голын урсгалыг засаж, далан гарган нуур руу урсгаж нуурын түвшинг нэмэгдүүлсэн байна. Нуур руу урсах усны сувгийг Хужирт багийн иргэдийн оролцоотойгоор засаж сэлбэсэн. Мөн Сэрүүн нуурын орчмын нутгийн 62 иргэдийг оролцуулан 2 өдрийн турш ажиллаж хог хаягдал, малын сэг зэмээс бүрэн цэвэрлэсэн байна. Байгаль хамгаалах талаар сурталчилгааг айл өрхүүдээр явуулж сурталчилгааны самбарыг 2 газар байрлуулсан байлаа. Дүгнэлт: Хэдийгээр төсөл богино хугацаанд хэрэгжсэн ч хамтын оролцооны үрээр нуурын усны түвшин эрс нэмэгдэж, ургамлын гарц сайжирсан ба гарсан үр дүн нь тухайн нутгийн иргэдэд их урам өгсөн. Төслийн үйл ажиллагаагаар орон нутгийн бүх иргэдийг бэлчээрээ сэргээх, усны эх үүсвэрийг хамгаалахад ажилд жигд оролцуулж чадсанаар нутгийн иргэд хамтын хөдөлмөрийн дүнд богино хугацаанд нутгийнхаа байгалийн тэнцвэрт байдлыг хадгалж, сэргээсэндээ их урам зоригтой байлаа. Цаашид жил бүр айл өрх бүр сайн зохион байгуулалттайгаар бэлчээр нутгаа хуваарьтай ашиглаж, доройтсон бэлчээрээ сэлгээж, усаа ариг гамтай ашиглаж хэвшихээр сумын удирдлага, малчид иргэд тохиролцоод байгаа нь төсөл хэрэгжсэний ач холбогдлыг өндөр болгож байна

54


55

Òóóëûí óñíààñ óíäààëæ áîëîõ óó, áîëèõ óó? (364) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Á. Îäñ¿ðýí íàð Íèéò òºñºâ: 8255 $ Òºñëèéí çîðèëò: Туул голын Улаанбаатар хотоос их бохирдсон урсгал уснаас ундны усаа авч хэрэглэж буй Төв аймгийн 3 сумын голын дагуу амьдрах хүн амын эрүүл, аюулгүй амьдрах эрхийг хангах үүднээс голын усыг бохирдуулагчид авах арга хэмжээ, тавих хяналтыг чангатгах, орон нутгийн мэргэжилтнүүдийн бохирдлыг хянах мониторинг хийх чадавхийг бэхжүүлэх, ард иргэдийн байгаль орчин, эрүүл ахуйн хууль эрхзүйн мэдлэгийг сайжруулж, эрхийнхээ төлөө бохирдуулагчтай хийх тэмцэлд оролцуулах замаар төр, иргэд, ААН-ийн хамтын хяналт, идэвхитэй ажиллагааны үр дүнд Туул голын усны бохирдлыг бууруулах. ¯éë àæèëëàãàà:

• Голын дагуу амьдрах ард иргэдийн дунд усны бохирдлыг багасгах практик арга хэмжээний талаар судалгааны үр дүн болон сургалтын агуулгыг багтаасан тараах материал бэлтгэн, сумдын сургалтыг зохион байгуулна.

• ИТХ болон байгаль орчны болон эрүүл ахуйн хяналтын албад, байцаагч нарт танилцуулж, бохирдлын эх үүсвэр дээр нь бууруулах талаар авах арга хэмжээний стратегийг дээрх байгууллагууд болон орон нутгийн ард иргэд, ТББ-дын оролцоотойгоор боловсруулан гаргана.

• Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага ИТХ болон сумын ЗДТГ, сумын ахмадын зөвлөл, эмэгтэйчүүдийн хороо, голын дагуу амьдрах иргэдийн хамтарсан мэдэгдэл, ус бохирдол, бохирдуулсны нөхөн төлбөрийн тухай шаардлагыг холбогдох байгууллагууд албан тушаалтнуудад хүргүүлж бохирдлыг бууруулах арга хэмжээг авахуулна

Төслийн ¿ð ä¿í: Төслийн үйл ажиллагааны дагуу голын усны бохирдлын түвшний өмнөх судалгааны мэдээлэл материалуудын үндсэн дээр усны бохирдлын улирлын хөдлөл зүйг гаргаж бохирдуулагч бүрээр түвшинг усны стандартын хэмжээтэй харьцуулан гаргасан. Голын усны бохирдол, бохирдуулагчийн эх үүсвэрийн талаар сургалтын материалыг бэлтгэж тараасан. Туул голын дагуух нутагладаг дээрх 3 сумдын 150 ãàðóé иргэдэд 3 удаагийн сургалт, хэлэлцүүлэг явуулсан. Туул голын дагуух Төв аймгийн Алтанбулаг, Өндөрширээт, Лүн сумдын удирдах албан тушаалтнууд, ТББ, ард иргэдийн төлөөлөл 120 гаруй хүнд химийн найрлага, чанарын өөрчлөлт, бохирдолтой усыг шууд хэрэглэснээр гарах хор уршгийн талаар мэдээлэл өгч ойлгуулан, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхээ хамгаалах талаар эрхзүйн мэдлэг олгосон байна. Голын хамгийн их бохирдолттой хэсэг болох Алтанбулаг сумын 2, 3 р багийн 70 иргэд төслийн үйл ажиллагааг дэмжин, цаашид байгаль хамгаалах, усны бохирдлыг бууруулахад хүчээ нэгтгэх зорилгоор “Баянсонгинот” ТББ- ыг төсөл хэрэгжих хугацаанд байгуулан ажиллаж байна. Дүгнэлт: УБ хотоос доош Туул голын дагуу амьдрах Төв аймгийн Алтанбулаг, Өндөрширээт, Лүн сумдын малчид, ард иргэд голын усны бохирдлын талаар бодитой мэдээлэлтэй, бохирдлыг үүсгэгчдээс эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхээ хамгаалах талаар мэдээлэлтэй эрхзүйн мэдлэгтэй болсон бөгөөд бохирдлыг бууруулах талаар ажилладаг төрийн байгууллагууд болон бохирдлыг үүсгэгч ААН байгууллагуудад шаардлага хүргүүлж идэвхтэй тэмцэл явуулжээ. Төслийн үйл ажиллагааны хүрээнд идэвхжсэн иргэдийн төлөөллүүдийн шахалт шаардлага болон Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын шаардлагын дагуу Туул голын бохирдлын гол эх үүсвэр болох үйлдвэрлэлийн хаягдал усыг цэвэрлэх Харгиа байгууламжийн үйл ажиллагааг зогсоож, менежментийг нь төрийн мэдэлд шилжүүлэх, цэвэрлэгээний тоног төхөөрөмж, технологийг эрс шинэчлэх ажил эхлээд байна.

56


57

Цэвэр агаар-эрүүл орчин (111) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Õºäººãèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæëèéã äýìæèõ Íèéò òºñºâ: 9984 $ Òºñëèéí çîðèëãî: ЗГ-аас хэрэгжүүлж байгаа Агаар хамгаалах үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд Дархан-Уул аймгийн агаарын бохирдлыг бууруулах арга замуудыг тогтоох ¯éë àæèëëàãàà: • Дархан хотын агаарын бохирдлыг эх үүсвэрүүд, нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг

тогтоох • Эх үүсвэр бүрээр нарийвчилсан судалгаа гаргаж, бууруулах арга замын

шийдлүүдийг гаргах • Агаарын бохирдлын талаар хэлэлцүүлгийг ТВ, ФM радиогоор нэвтрүүлж, ард

иргэдийн санал бодлыг авах • үйлдвэрийн газруудын төлөөлөл, орчны эрүүл ахуй, нийгмийн, байгаль орчны

ажилтнуудыг оролцуулан дугуй ширээний ярилцлагыг зохион байгуулж бохирдлыг бууруулах шийдлүүдийг хэлэлцүүлэх

• Орчны бохирдлыг бууруулах талаар сургалтыг ард иргэдийн дунд зохион байгуулах

Төслийн ¿ð ä¿í: Агаарын бохирдлын түвшний талаарх тандалт судлагааг Дархан хотын 1000 гаруй иргэдийг хамруулан зохион байгуулж, агаарын бохирдлоос хүн амд үзүүлж буй сөрөг нөлөөллүүдийг тогтоож, бохирдлын эх үүсвэрүүдээс ялгарах хэмжээг бууруулах тодорхой арга замын зөвлөмжийг боловсруулсан. Гэр хороолол, автомашин, үйлдвэрийн дүүргээс ялгарах утааг бууруулах талаар ТВ хэлэлцүүлэг, дугуй ширээний ярилцлагыг тус тус зохион байгуулж 60 гаруй хүнийг оролцуулсан. Төслийн хүрээнд орчны бохирдлыг бууруулах сургалтыг 3 удаа зохион байгуулж 270 хүн хамруулсан ба байгаль хамгаалах сайн дурын идэвхтэн 120 хүн бэлтгэжээ. Дүгнэлт: Төслийн үйл ажиллагаа хэдийгээр биелэсэн ч агаарын бохирдлыг бууруулахад бодитой хувь нэмэр бага бөгөөд төслийн баг энэ чиглэлээр өмнөх туршлага бага байсан нь үүнд нөлөөлсөн гэж үзэж байна. Хэдийгээр мониторингийн явцад төслийн гүйцэтгэлийг сайжруулах талаар тодорхой зөвлөмж өгсөн хэдий ч тавьсан зорилго нь хэт том болон үйл ажиллагааны уялдаа бага, мэргэшсэн шинжээчдийн оролцоо бага учир төсөл бодитой үр дүнд хүрээгүй гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Гэхдээ төслийн баг хэрэгжүүлэх явцдаа хүчин чармайлт гаргаж ажилласан нь тухай ТББ-ийн байгаль орчны менежментийн чадавхийг бага ч боловч ахиулсан гэж үзэж байна. Энэ нь нөгөө талаар НЕМО төслийн багт тухайн төслийн саналыг дэмжихдээ ижил төстэй ажлын туршлагыг сайн шалгаж үзэх хэрэгтэй гэсэн сургамж болж байна.

58

Хогтой тэмцэцгээе (294) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Æ. Áàÿðмàà Íèéò òºñºâ: 4997 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Баянхонгор сумын хатуу хог хаягдлын хэмжээг багасгах, хөрс усыг хамгаалахад хувь нэмрээ оруулах. ¯éë àæèëëàãàà:

• Нутгийн иргэдэд хатуу хог хаягдлыг багасгах, дахин боловсруулах, ээх үүсвэр дээр нь ангилах талаар сургалт, сурталчилгаа зохион байгуулах

• Оршин суугчдаас хог хаягдлын асуудлыг шийдвэрлэх талаар санал асуулга авах

• Орон сууцанд оршин суугчид хог хаягдлаа ангилан ялгаж, хог хаягдлыг аюулгүй тээвэрлэх, гараас машинл ачдаг тогтолцоог бүрдүүлэх ажлыг эхлүүлэх

• Сургуулийн сурагчдын дунд идэвхжүүлэгчдийн бүлэг байгуулж, эх эцэгтээ, хөршийнхөндөө сурталчилах замаар хатуу хог хаягдлыг багасгахад нөлөөлөх

• Хогийн ангилан ялгаж хаях, цуглуулах тээвэрлэх ажиллагааг эдийн засгийн үр ашигтайявуулах үндсийг бүрдүүлэх

Төслийн ¿ð ä¿í: Áàÿíõîíãîð ñóìûí îðîí ñóóöàíä îðøèí ñóóã÷äàä “Õîã ¿íýòýé þó ?” çºâëºìæèéã õýâë¿¿ëýí 850 ºðõºä ò¿ãýýñýí áàéíà. Баянхонгор сумын орон сууцны хорооллын 30 орон сууцанд суух 850 өрхөөс өдөр бүр гарах хатуу хогийг Баянхонгор сумын ТҮК тээвэрлүүлдэг туршилтын горимд шилжүүлсэн. Өмнө нь 10 хоногт нэг удаа тээвэрлүүлдэг байсан. Гялгар уут, ясыг хог хаягдлаас ялган авч дахин ашиглах гэрээг тус аймгийн Ганмөнхжин ХХК-тай байгуулсан. 1 дүгээр сургуулийн биологийн сонгоны ангийн 38 хүүхдийг хамруулан Эко бүлэг байгуулж 12 цагийн сургалтанд хамруулан орон сууцны хорооллын оршин суугчдыг идэвхижүүлэх ажлыг эхлүүлсэн зэрэг ажлуудыг зохион байгуулаад байлаа. Сóìûí 1-ð áàãèéí àæèëã¿é 20 èðãýíèéã îðîëöóóëàí áàãèéí íèéòèéí ýçýìøëèéí íóòàã äýñãýðò õóðèìòëàãäñàí õîãèéã öýâýðëýõ, õîã èõòýé ãàçðóóäàä àìüäàð÷ áóé èðãýäýä óõóóëãà ñóðòà÷èëãààíû àæèë õèéëãýñýí. Áàÿíõîíãîð ñóìûí “Íîìóí äàëàé” öîãöîëáîð ñóðãóóëüä ÝÊÎ êëóá áàéãóóëàí íèéò 64 á¿ëãèéí 2074 ñóðàã÷äàä “Õîãã¿é îð÷èíä àìüäàðöãààÿ”ñýäýâò ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëñàí. Дүгнэлт: Төслийн хэрэгжилт бодитой дуусаагүй байгаа төсөл. Сурталчилгаа, сургалтыг мэргэжлийн хүмүүсийн оролцоогүй зохион байгуулсан, энэ чиглэлээр ажлын туршлага, дадлага бага учир төслийн хэрэгжилт тааруухан явагдсан. Төсөл хэрэгжүүлэгч нь биеийн эрүүл мэндийн улмаас төслийг хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон тул Баянхонгор аймгийн БОАЖГ-ын санаачлага оролцоотойгоор төслийн үйл ажиллагааг үр дүнтэй болгон дуусгахаар ажиллаж байна. Төслийн мониторингийн баг төслийн ажлыг бодитой үр дүнд хүргэх талаар тодорхой зөвлөмж өгсөн. Мөн төслийн үр дүнг тооцох шалгуур үзүүлэлтүүдийг гаргаж төслийн эцсийн үр дүнг тооцохоор тохиролцоод байна. Төслийн саналыг судлахад сайн бичигдсэн боловч бодит хэрэгжүүлэлт дээр нь мэдлэг туршлага төсөл санаачлагчаас дутсан бөгөөд НЕМО төслийн баг үүнээс сургамж авч төслийн эхний шалгаруулалт явагдсаны дараа төсөл хэрэгжүүлэгч нарын мэдээллийг орон нутгаас нь авч байж төслийн шалгаруулалтын эцсийн шийдвэрийг гаргаж байхаар зохицуулалтыг мөрдөж эхлээд байна.

59

БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТ

60

Байгалийн бэлчээрийн менежмент (48) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Áàÿíãîë íººцèéí õºãæèë ТББ Íèéò òºñºâ: 14860 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Цөлжилтийг бууруулах, орон нутгийн төрийн байгууллага, малчидтай хамтран байгалийн бэлчээрийн тогтвортой менежмент боловсруулж саальчдын амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх. ¯éë àæèëëàãàà:

• Бэлчээрийн тогтвортой ашиглах 48 цагийн сургалтыг Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Хараа, Гонир багуудийн 252 малчин өрх бүрээс төлөөллийг оруулан зохион байгуулах. Мэдлэгийг тестээр шалгана.

• Бэлчээр ашиглалтын талаар хялбаршуулсан гарын авлагыг боловсруулан малчдад тарааж өгөх

• Бэлчээрийн талбайд хуримтлагдсан хог, чулууг түүж, уул уурхайн өрөмдсөн, ухсан нүхүүдийг битүүлэх замаар бэлчээрийн чанарыг сайжруулах арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх

• Бэлчээрийн ашиглалтыг хянах мониторингийн 20 х 40 метрийн хэмжээтэй 2 талбайг багуудын бэлчээрийн талбайд байгуулж, бэлчээрийн төлөв байдлыг малчид өөрсдөө хянана

• сумын захиргаатай зөвшилцсөний үндсэн дээр бэлчээрийг 252 малчин өрхөд гэрээгээр эзэмшүүлэх ажлыг эхлүүлнэ

Төслийн ¿ð ä¿í: Бýë÷ýýð, õàäëàí, òýæýýëèéí ìåíåæìåíò ñýäâ¿¿äýýð сургалтыг Õàðàà, Ãîíèð áàãóóäûí 376 ìàë÷èí, 45 èðãýí, íèéò 421 õ¿íä ХААИС-ийн бэлчээрийн мэргэжлийн багш заасан. Бэлчээрийн хялбаршуулсан гарын авлагыг боловсруулж 2 багийн бүх малчдад тараан өгсөн. Áàÿíãîë ñóìûí õàäëàí áýë÷ýýðèéí 13000 ãà òàëáàéã äàâõàðäñàí òîîãîîð 595 õ¿í 34 ºäºð àæèëëàí ýíãèéí àðãààð (áóóöààð áîðäîõ, òºðºë á¿ðèéí õîã, ÷óëóóã ò¿¿õ ã.ì) ñàéæðóóëàëò õèéñýí áà òàëáàéä 574 òí áóóö öàöàæ, 160 òí ÷óëóó, 99 òí õîã õàÿãäëûã öýâýðëýñýí. Áýë÷ýýðò õÿíàëò ¿íýëãýý õèéæ, ìåíåæìåíòèéí çºâ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õàøèæ õàìãààëñàí áóþó õàìãààëààã¿é áýë÷ýýðèéí òàëáàéí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, ãà-ûí óðãàöûã òîäîðõîéëîí õàðüöóóëæ ¿çýõ çîðèëãîîð 20ì õ 540ì õàðüöààòàé õàøàà 2-ûã áàðüñàí. Сумын захиргаатай малчдад хадлангийн газрыг эзэмшүүлэх талаар зөвшилцөл хийж 950 га газрыг гэрээ байгуулан эзэмшүүлээд байна. Дүгнэлт: Төслийн гүйцэтгэл сайн. Хэдийгээр газар тариалан мал аж ахуй хослосон, хүн амын нягтшил ихтэй, нутаг дэвсгэр бага боловч төсөл хэрэгжүүлсэн нутагт уулзсан малчид бэлчээрийн талаар сайн мэдлэгтэй, бэлчээрээ хуваарьтай, сэлгэн ашигладаг, бэлчээрийн төлөв байдлыг их анхаардаг нь ажиглагдаж байв. Энэ сумтай харьцуулахад бэлчээрийн талбай ихтэй сумдад малчид бэлчээрийн чанарт анхаарахаасаа малдаа илүү анхаарал тавьдаг,тиймээс ч бэлчээр нь талхагдал ихтэй байдаг. Харин төсөл хэрэгжсэнээр Баянгол сумын малчид бэлчээрийн хүрэлцээ, чанарт их анхаарал тавьж, сайжруулах талаар эзэн ёсоор хандах хандлага тогтсоноор бэлчээр нь хэмжээ бага ч гэсэн чанартай байлаа.

61


62

Îðîí íóòàãò èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ øèíý àðãà÷èëàë áîëîâñðóóëæ íýâòð¿¿ëýõ (308) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Æ. Äàâààòàð àõëàã÷òàé “Çºâëºõ áàã” Íèéò òºñºâ: 13500 $ Òºñëèéí çîðèëò: Íóòàã óñíû ìàë÷èí ºðõ¿¿äèéí ãàçðûí íººöèéí õàìòûí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõ ìýäëýã îéëãîëòûã ñàéæðóóëàõ çàìààð òýäíèéã íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã õàìò îëîí áîëîõîä íü àðãà ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áóñàä òàëóóäòàé íýã ò¿âøèíä õàìòðàí àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áîëãîæ, ãàçðûí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ, ýåðýãýýð íºëººëºõ ÷àäàâõèòàé áîëãîõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Ãàçðûí õàìòûí îðîëöîîòîé òºëºâëºëò õèéõ àðãà ç¿éг боловсруулна • Ñóìûí çàõèðãààíû óäèðäëàãà, àæèëòíóóä, ìàë÷äûí á¿ëãèéí àõëàã÷ áîëîí

ãèø¿¿äýä аргазүйн дагуу ãàçðûí íººöèéí õàìòûí ìåíåæìåíòèéí ñóðãàëò õèéõ • Ñóìàíä 5 ãàçàðò ìàë÷èäòàé óóëçàëò, ñóðãàëò õèéæ ìàë÷äûí á¿ëýã íºõºðëºë

áàéãóóëæ, õàìòûí òºëºâëºëò õèéõ, õàìò îëíûã óäèðäàõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä òóñëàõ

• Ãàçðûí õàìòûí îðîëöîîòîé òºëºâëºëòийг õýðýãæ¿¿ëýõ ñóðãàëòûã á¿ëãèéí ãèø¿¿ä, ñóìûí áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷, ãàçðûí äààìàë õîëáîãäîõ àæèëòíóóäûã îðîëöóóëàí çîõèîõ

• Ìàë÷äûí á¿ëýãò òóëãóóðëàñàí ãàçðûí õàìòûí ìåíåæìåíòèéí çàãâàð áèé áîëãîõ õºãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ çºâëºãºº ºãºõ, äàäëàãàæóóëàõ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ

Төслийн ¿ð ä¿í: Сумын бүх багуудад хамтын оролцоотой газар ашиглалтын төлөвлөгөөг хийх бэлтгэл ажил болгож, газар ашиглалтын зураглалыг шинэчлэн гаргасан. Бүх багуудын малчдын өвөлжөө, хаваржаа, худаг, уст цэг, бэлчээр ашиглалтын зургийг шинэчлэн хийсэн. Ñóìын Засаг даргын тамгын газрын ажилтнууд, ãàçðûí äààìàë, багийн удирдлага, ХАА-н түшмэл, малчид зэрэг 65 õ¿íийг хамруулсан иргэдийн оролцоотой газар ашиглалтын төлөвлөгөөний сургалт, хэлэлцүүлгийг төслийн хугацаанд 4 удаа зохион байгуулсан. Õºäººãèéí ìàë÷äûí äóíä 5 ãàçàðò хамтын оролцооны àðãàар 3 удаагийн óóëçàëòыг çîõèîí áàéãóóлсан, үүний дүнд малчны нэг á¿ëýã байгуулагдаад байна. Иргэдийн оролцоотой газар ашиглалтын төлөвлөгөөг хийх хялбаршуулсан аргазүй, гарын авлагын материалыг боловсруулж, хэвлүүлэхэд бэлэн болсон. Газрын харилцаа, геодез, зурагзүйн газрын даргын зөвлөлийн хурлаар 2010 оны 1 дүгээр улиралд багтаан хэлэлцүүлж, баталсан хувилбарыг 500 хувь хэвлэн аймаг, сумдад тараахаар төлөвлөөд байна. Дүгнэлт: Òөслийн үйл ажиллагаа явагдаж дуусч байна. Иргэдийн оролцоотой газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг мэргэжлийн зөвлөлөөр хэлэлцүүлэн, хэвлүүлэх ажил тодорхой шалтгаанаар хугацаа хоцорч буй боловч дуусгахаар бэлтгэсэн. Төслийн үр дүнд сумын түвшинд малчид, малчдын бүлгүүдэд бэлчээр хуваарьтай эзэмшүүлэх асуудлыг газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөтэй уялдан шийдсэн хувилбар гарч байна. Энэхүү төлөвлөгөө, хялбаршуулсан гарын авлага Монгол улсын аймаг сумдын хэмжээнд газрын нөөц баялагийн төлөвлөлт, ашиглалтыг сайжруулах, бэлчээрийг эзэнтэй болгож, газрын доройтлыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой болно.

63


64

Ìàë÷äàä ò¿øèãëýñýí áàéãàëü õàìãààëàë áà áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíã (385) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Èðãýäèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîë ñàí Íèéò òºñºâ: 10667 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Ìàë÷äàä ò¿øèãëýñýí áýë÷ýýðèéí ¿íýëãýý õèéõ àæëûã íóòãèéí èðãýä, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààòàé õàìòðàí ýõë¿¿ëæ, áýë÷ýýðèéí çºâ çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã ÿâóóëàõ àðãûã òóðøèæ ¿çýõ, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí òîîëëîãûã ýíãèéí àðãààð õèéæ á¿ðòãýõ, õàìãààëàõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã малчид ñàаëь÷èä, îðîí íóòãèéí èðãýäýä îëãîõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Óðãàìëûí íºìðºã, ç¿éëèéí á¿ðäýë, ç¿éëèéí äàâòàìæ, óðãàìëûí ìîðôîëîãè, õàëöãàé ãàçàð, õºðñíèé õýâ øèíæ, ãàçðûí íàëóó çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä äýýð òóëãóóðëàæ Ìîíãîëûí íºõöºëä òîõèðñîí бэлчээрийн мониторингийн àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàõ.

• Áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã ãàðãàõ, ¿ð ä¿íãýý ìàë÷èäòàé õàìòðàí õýëýëöýõ, ¿ð ä¿íã íýãòãýõ óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ

• ªâñºí òýæýýëòýí àìüòàí, øóâóóä, ýìèéí óðãàìàë çýðýã áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí òîîëëîãûã õèéõ ìàë÷äàä òîõèðñîí àðãûã áîëîâñðóóëàõ

• Áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíã õèéæ ñóðàõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé, öààøèä áóñàä íóòãèéí ìàë÷äàä çààæ ñóðãàõ ÷àäâàðòàé íèéò 12 çàëóó ìàë÷èíã ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ

Төслийн ¿ð ä¿í: 2009 оны 6 сарын 12-17 нд Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын Шанх багт 20 малчныг оролцуулсан бэлчээрийн доройтлыг танин мэдэх арга, ургамлын зүйлийг таних, бэлчээрийн ургамлын бүрхэцийг тодорхойлох аргуудыг танхимын, хээрийн нөхцөлд зохион байгуулсан. Бэлчээрийн үнэлгээ хийх сургагч багшийн сургалтанд тус багийн 3 малчныг сургалтанд хамруулсан. Баянхонгор аймгийн Жинст суманд 2009 оны 6 сарын 21-31-ны өдрүүдэд төслийн баг ажиллаж оролцооны аргад үндэслэсэн сургалтыг 34 хүн оролцуулан зохион байгуулсан байна. Тухайн сумаас байгаль орчны хяналтын байцаагч зэрэг 3 хүнийг Бэлчээрийн үнэлгээ хийх сургагч багшийн сургалтанд хамруулж мэдлэг олгосон. Төслийн сумдын малчид, шийдвэр гаргачидтай бэлчээрийн төлөв байдлын үнэлгээний үр дүнгээр ярилцлага хийсэн бөгөөд бэлчээрийн талбайд байх биологийн төрөл зүйлийн тооллого хийх малчдад тохирсон аргыг боловсруулж дуусч байна. Дүгнэлт: Төсөл төлөвлөгөөний дагуу хэрэгжиж дуусч байна. Төслийн удирдагчийн биеийн эрүүл мэндийн улмаас төслийн тайлан гаргах ажил удаашралтай байна. Төслийн эцсийн дүнд мàë÷äàä òîõèðñîí, õýðýãëýõýä äºõºì áýë÷ýýðèéí төлөв áàéäëûã ¿íýëýõ àðãà ç¿é гарах ба мàë÷èäòàé õàìòðàí 2 ñóìûí ºâºë çóíû òóñ òóñ 4 áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäëûã äýýðõ àðãà ç¿éí äàãóó ¿íýëãýý õèéæ ¿ð ä¿íã õàìòäàà ãàðãàñàí áàéíà. Ñóì òóñ á¿ð 3 çàëóó ìàë÷èíã áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíã õèéõýä ñóðãàæ öààøèä ñóðãàã÷-ìàë÷èí болгосон байх юм.

65


66

БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАГЧДЫГ ЧАДАВХИЖУУЛАХ

67

Байгаль хамгаалагчдын чадавхийг сайжруулах төсөл (466) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Á. Îäîí÷èìýã ахлагчтай баг Íèéò òºñºâ: 12049$ Òºñëèéí çîðèëãî: Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Орхон, Булган аймгуудын байгаль хамгаалагчдын чадавхийг дээшлүүлэх ¯éë àæèëëàãàà:

o Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Орхон, Булган аймгуудын байгаль хамгаалалгчдын чадавхийг дээшлүүлэх онол, дадлага, талбайн сургалтын 100 цагийн хөтөлбөр боловсруулах

o Сургалтын хөтөлбөрийг Дарханы ХААИС-ын сургалт аргазүйн зөвлөлөөр хэлэлцүүлэн батлуулна

o Ойт хээрийн бүсийн экосистемийн тухай мэдлэг олгох байгаль хамгаалагчдын гарын авлага боловсруулах, хэвлэх

o 4 аймгийн 97 байгаль хамгаалагчдад 100 цагийн сургалт зохион байгуулах

Төслийн ¿ð ä¿í: Байгаль хамгаалагчдын 100 цагийн сургалтын хөтөлбөр, боловсруулж, Дарханы ХААИС-ын сургалт аргазүйн зөвлөлөөр хэлэлцүүлэн батлуулжээ. Хөтөлбөр олон шаардлагатай онол дадлагын хичээлүүдийг багтаасан сайн хөтөлбөр болжээ. Булган аймгийн 12 сумын байгаль хамгаалагч 30 хүнийг сургах сургалт төлөвлөгөөнд заасан сэдэв, төлөвлөгөөний дагуу явагдаж байлаа. Сургалтын материал, үзэг, дэвтрээр хангагдсан. ЛСД дэлгэц, бусад сургалтын орчин сайн байв. Байгаль хамгаалагчдын мэдлэгийн түвшнийг сургалтын өмнө, хойно нь шалгаж сургалтын өгөөжийг тогтоох тестыг боловсруулан ашиглаж байгаа нь талархууштай, цаашид түгээн дэлгэрүүлэх ёстой арга хэмжээ болжээ. Дархан Уул аймагт 6 сарын 12-19 ны хооронд 49 хүн хамруулсан сургалт зохиогдсон. Төлөвлөгөөгөөр 97 хүн хамруулах ёстой боловч аймгийн төвд сургалт явуулах үед хүмүүст байрны зардал олгохгүй гэсэн боловч хүмүүсийг бүрэн хамруулахын тулд зайдуу газар байрлуулсанаас зардал хэтэрсэн тул нийт 77 байгаль хамгаалагч нарт сургалт явуулсан байна. Нийт 200 ширхэг гарын авлага хэвлүүлсэн. Сургалтын үер сурагч бүрт тарааж өгсөн. Гарын авлагыг хэвлүүлэхийн өмнө Мониторингийн зөвлөхөөр хянуулсан. Мэдээлэл их агуулсан сайн гарын авлага болсон. Сургалт явагдсанаас нэг сарын дараа сургалтын мөрөөр хийж байгаа ажлыг сургагч багш нар дүгнэж, сургалтын үр дүнг тооцсон Дүгнэлт: Төслийн үйл ажиллагаа маш сайн явагдсан. Сургалт явуулж байгаа мэргэжлийн түвшин өндөр, бэлтгэл сайтай байсныг тэмдэглэх нь зүйтэй. Сургалтын чанар үр дүнд сургалтанд хамрагдсан байгаль хамгаалагч нар өндөр үнэлгээ өгсөн. Цаашид энэ баг сургалтын чиглэлээр төсөл сайн хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой.

68


69

Байгаль хамгаалагчдыг чадавхижуулах нь (521) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Ìîíãîëûí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õîëáîîíû Говь-Алтай аймгийн ñàëáàð Íèéò òºñºâ: 4789 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Бүс нутгийн онцлогт тохирсон гарын авлагатай болсноор идэвхтэн байгаль хамгаалагчдын экологийн боловсрол дээшлүүлэх, байгаль хамгаалах, байгалийн баялагийг зүй зохистой ашиглах, нөхөн сэргээхэд тодорхой нөлөө үзүүлнэ. ¯éë àæèëëàãàà:

o Говь-Алтай аймгийн төвд байгаль хамгаалагчдын хууль эрхзүй, байгаль орчны ажиглалт, хяналт шинжилгээг явуулах талаар мэдлэгийг дээшлүүлэх зорилгоор 18 сумын байгаль хамгаалагч нарт 2 өдрийн сургалт семинар зохион байгуулах.

o Аймгийн 18 сумын идэвхтэн байгаль хамгаалагч 38 хүнийг байгаль хамгаалах чиглэлээр ажил үүргээ гүйцэтгэх мэдлэг олгох сургалтыг зохион байгуулах

o Идэвхтэн байгаль хамгаалагчдын урамшууллын санг бий болгож иргэдийн байгаль хамгаалах сүлжээг зохион байгуулах

o Сургалтын дараа сумдын байгаль хамгаалагч, идэвхтэн байгаль хамгаалагч нарын ажлын гүйцэтгэлд мониторинг хийж сургалтын үр өгөөжийг тооцно

Төслийн ¿ð ä¿í: Төслийн эхний сургалтыг аймгийн бүх байгаль хамгаалагч нарт 5 сарын эхээр хийхээр төлөвлөсөн. БОАЖЯ-наас 2009 оныг байгаль хамгаалагчийн жил болгон зарласантай холбогдуулан бүх аймгуудын байгаль хамгаалагч нарт сургалт явуулахтай төслийн энэ сургалт давхацсан учир яамны холбогдох хүмүүстэй ярилцсаны үндсэн дээр эдгээр 2 сургалтыг хамтруулан хийхээр болсон. Сургалтанд хамрагдах хүний тоог 150 болгосон бөгөөд 20 байгаль хамгаалагчаас гадна байгаль орчны хяналтын бүх байцаагч, аймгийн цагдаагийн хэлтэс, онцгой байдлын газар, тагнуулын хэлтсийн холбогдох ажилтнууд, аймгийн мэргэжлийн хяналтын газар, ус цаг уур орчны шинжилгээний газрын инженер, техникчид зэрэг хүмүүс сургалтанд оролцсон байна. Энэ сургалт семинарт БОАЖ-ийн сайд Гансүх болон яамны газрын дарга, орлогч мэргэжилтнүүд мөн оролцож аймгийн хэмжээнд байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх, хууль бус ашигт малтмал олборлолт, хулгайн анг таслан зогсоох талаар ярилцаж холбогдох зөвлөмжүүдийг гаргасан. Төслийн дараагийн шатны сургалт 18 сумын 40 идэвхтэн байгаль хамгаалагчийг оролцуулан зохион байгуулсан бөгөөд гарын авлагыг сурагчдын тоогоор бэлтгэн сургалтын үед ашиглуулсан. Дүгнэлт: Төслийн дунд хугацаанд төлөвлөлт сул, тайлан хангалтгүй зэрэг зарим алдаа гарсан бөгөөд төслийн зарим үйл ажиллагааг тодотгож төлөвлөн мониторингийн хороогоор хэлэлцүүлж төслийн багт ажлыг сайжруулах зөвлөмж өгч ажилласан. Төслийн 2 дахь шатны сургалтыг төслийн баг сайн хэрэгжүүлсэн. Говь Алтай аймгийн хэмжээнд ашигт малтмал, уул уурхайтай холбоотой байгаль орчны зөрчил их хэмжээгээр гарч байгаа энэ үед байгаль хамгаалагчид болон идэвхтэн байгаль хамгаалагч нарын мэдлэг чадавхийг нь дээшлүүлж, хамтран ажиллах, ажлын уялдаа бэхжүүлж өгч байгаа нь тухайн бүс нутгийн байгаль хамгаалах ажилд бодитой хувь нэмэр болж байна.

70

ГАРЫН АВЛАГА

71

Ìàë÷äûí íºõºðëºë áàéãóóëàõàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà (10) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Äîðíîä Ìîíãîëûí íóòãèéí èðãýäèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîî ÒÁÁ Íèéò òºñºâ: 5900 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Íºõºðëºëä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã õºíãºâ÷èëñºí çàãâàð á¿õèé ãàðûí àâëàãà боловсруулан хэвлэж түгээх Үйл ажиллагаа:

o Íºõºðëºëä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã õºíãºâ÷èëñºí çàãâàð á¿õèé ãàðûí àâëàãà боловсруулна

o Гарын авлагыг 3500 ø õýâë¿¿ëýн á¿õ àéìàã, ñóìûí íîìûí ñàí, á¿õ àéìàã ñóìûí ÈÒÕ-ûí äàðãà, ÇÄ, àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà, ñóìûí ÁÎÕÓÁàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷, áàãèéí ÇÄ íàð áîëîí áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëèéí íºõºðëºëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýäýã ÒÁÁ-óóäàä òàðààõ.

Төслийн ¿ð ä¿í: Нөхөрлөл байгуулахад зориулсан гарын авлагыг 8 бүлэг, 6 хавсралтын хүрээнд эхний хувилбараар боловсруулсан. Гарын авлагыг боловсруулахдаа 20 гаруй малчдын бүлэг, нөхөрлөлийн саналыг тусгасны үндсэн дээр гаргасан. Эхний хувилбарыг Нөхөрлөлийн чиглэлээр ажилладаг төрийн болон ТББ, олон улсын байгууллага, судлаачид, идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж буй нөхөрлөл, бүлгийн хүмүүсээр уншуулж саналыг авсан. Нийт 3500 хувь хэвлэн б¿õ àéìàã ñóìûí íîìûí ñàí, á¿õ àéìàã ñóìûí ÈÒÕ-ûí äàðãà, ÇÄ, àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà, ñóìûí ÁÎÕÓÁàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷, áàãèéí çàñàã äàðãà íàð áîëîí áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëèéí íºõºðëºëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýäýã ÒÁÁ-óóäад өдөр тутмын ажилдаа лавлах болгон хэрэглэхээр тарааж өгөөд байна. Дүгнэлт: Төсөл хэрэгжсэний үр дүнд малчны нºõºðëºë áàéãóóëàõад шаардагдах баримт бичгийг боловсруулах, мэдээллийг бүрдүүлэхэд дэмжлэг болох гарын авлага боловсруулагдсан бөгөөд бүх аймаг сум, багуудад хүртээмжтэйгээр тараагдлаа. Гарын авлага нь нөхөрлөл байгуулах хүсэл сонирхолтой ард иргэд, малчдад тус дэм болж, олон нөхөрлөл үүсэн гарч байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах хамгаалах үйлсэд чухал хувь нэмэр оруулах тааламжтай нөхцөл үүсэх болно.

72

Ãàðûí àâëàãà

73

Áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ëàâëàõ íîì (63) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Áàéãàëü îð÷íû çºâëºõ Áèîñôåðà Íèéò òºñºâ: 9180 $ Òºñëèéí çîðèëò: Áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã ¿ð àøèãòàé ìýäýýëëýýð õàíãàõ çàìààð òýäíèé àæëûí ýöñèéí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä òîéì ñóäàëãàà, øèíæèëãýý õèéæ áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí õàðèóöàõ àæëûã õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ

• Òîäîðõîéëñîí àæëûí õ¿ðýýíä ëàâëàõàä îðîõ шаардлагатай íîðì, ñòàíäàðò, ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ò¿¿âýð õèéõ

• Байгаль хамгаалагчдын лавлах номын эхний хувилбарыг гарган салбарын шинжээчдээр хэлэлцүүлэн эцсийн хувилбараар хэвлүүлэн тараах

Төслийн ¿ð ä¿í: Төслийн багийн гишүүдийн хэлэлцүүлгээр ном бичих төлөвлөгөөг боловсруулж, гүйцэтгэгч нарт хуваарилан өгсөн. Лавлах номын хэрэгцээ шаардлагын судалгааг 3 аймгийн 154 байгаль хамгаалагч нарын дунд хийж, саналыг нь нэгтгэн номын агуулгад тусгаад байна. Дүгнэлт: Номын эхний хувилбарыг гаргаж Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамны хүмүүс болон бусад байгаль хамгаалагч, судлаачдаар хянуулж, хэлэлцүүлсэн. Нийт 1000 хувь хэвлэж, бүх аймгуудын БОАЖГ-даар дамжуулан байгаль хамгаалагч нарт тарааж, гарын үсэг авсан. Байгаль хамгаалагчийн лавлахыг ашигласнаар байгаль хамгаалагчид өºðèéíõºº õàðèóöñàí íóòàã äýâñãýð äýõ áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºëèéã áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ìýðãýæèë àðãà ç¿éí óäèðäëàãààð õàíãàõ, Áàéãàëèéí îáüåêò äàõü ºäºð òóòìûí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, Áàéãàëü õàìãààëàõ óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã áîäèò ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí ÿâóóëàõ, Îéã íºõºí ñýðãýýõ, îéæóóëàõ, áóëàã øàíäûí ýõèéã õàìãààëàõ, ñýðãýýõ çýðýã íºõºí ñýðãýýëòèéí àæëûã îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ боломжтой болж байна.

74


75

“Øèíý çóóíû áàéãàëü õàìãààëàã÷” Ãîâèéí á¿ñèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëæ ò¿ãýýõ (118) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Á. Ìèæèääîðæ ахлагчтай баг Íèéò òºñºâ: 5970 $ Òºñëèéí çîðèëãî: Ãîâèéí á¿ñèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëæ, ò¿ãýýõ ¯éë àæèëëàãàà:

• Òºñëèéí áàãèéí àíõíû óóëçàëò, ñåìèíàð • Ãàðûí àâëàãûí ìàòåðèàëûã áýëòãýõ • Áàãèéí ãèø¿¿äèéí 2 äàõü óóëçàëò çºâëºëãººí • Ãàðûí àâëàãûã áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä ò¿ãýýõ, õîëáîãäîõ ñóðãàëò

ÿâóóëàõ

Төслийн ¿ð ä¿í: Говийн бүсийн байгаль хамгаалагчийн гарын авлага Номын материал цуглуулж байгаа явц байдал, одоогийн байдлаар гарын авлагын урьдчилсан агуулгатай танилцаж, төслийн багийн зарим гишүүдтэй уулзаж ярилцлаа. Гарын авлага боловсруулах шаардлагатай материал цуглуулахын өмнө Говийн бүсийн болон ТХГН-ын байгаль хамгаалагч нартай уулзаж тэдний эрэлт хэрэгцээг судалжээ. Мөн БОАЖЯ-ны газар хэлтсүүд, Биологийн хүрээлэн, МУИС зэрэг төрийн захиргаа, судалгааны хүрээлэн, их сургуулийн холбогдох хүмүүсээс агуулгын талаар санал асуулга авчээ. Мөн ижил төстэй өмнө нь гарсан гарын авлагын зохиогч нар, БХ нарт сургалт явуулдаг, явуулж буй хүмүүстэй уулзаж санал солилцжээ. Дүгнэлт: Төслийн судалгаа, мэдээлэл цуглуулалт хийгдсэн, гарын авлага боловсруулсан. Хэдийгээр төслийн хугацааг 7 сар гэхэд дуусахаар төлөвлөсөн ч боловсруулах явцад бусдаар хэлэлцүүлэх, санал авах зайлшгүй шаардлагыг харгалзан 11 сар хүртэл төслийн үйл ажиллагаа, санхүүжилтийн хүрээнд сунган хэрэгжүүлсэн. Байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг олон улсын байгууллагууд, ТББ болон судлаачид зэрэг 40 гаруй хүн оролцсон Улаанбаатар хотод 9-р сард зохион байгуулагдсан хэлэлцүүлэгт энэ номын эхний хувилбарыг хянуулж, зохих нэмэлтүүдийг оруулан 500 хувь хэвлэсэн.

Үð ä¿í: Ìонгол орны говийн бүс нутагт áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã 200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàã÷, óëñûí õýìæýýíèé 500 îð÷èì áàéãàëü õàìãààëàã÷èä íýãäñýí íýã ãàðûí àâëàãàòàé áîëæ, çààâàë ñóð÷ ýçýìøèõ ìýäëýã äàäëàãûí íýãäñýí ñòàíäàðòòàé áîëîõ бөгөөд байгаль хамгаалах ажлын чанар сайжирна.

76


77

“Îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òýìöýõ àðãà” íîìûã õýâë¿¿ëæ ñóðòàë÷èëàõ (170) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä òóñäàõ ø¿õýð÷äèéí õîëáîî Íèéò òºñºâ: 7000 $ Òºñëèéí çîðèëò: Áàéãàëü ýêîëîãèéí õîõèðëûã áóóðóóëàõ áàéãàëü õàìãààëàã÷, èðãýäèéí íºõºðëºë, õîðøîîäûí õ¿÷ýýð ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñóðãèéëýõ, òýìöýõ àæëûã øèíý øàòàíä ãàðãàõ, ò¿éìðýýñ ñýðãèéëýõ òàëààð õèéõ àæëûí àðãà÷èëàë ýçýìø¿¿ëýõ, ò¿ìðèéã óíòðààõ ¿å øàò òåõíîëîãè àæèëëàãààã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé áîëîâñðóóëæ íýâòð¿¿ëýõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Номын хэрэгцээ шаардлагыг ойн бүсэд байгуулагдсан нөхөрлөлүүдийн гишүүдын дунд асуулгаар тодорхойлно

• Íîìын эхийг боловсруулж эхний хувилбарыг холбогдох мэргэжлийн хүмүүсээр хянуулан саналыг тусгана.

• Номын эцсийн хувилбарыг 1000 хувь хэвлүүлэн ойн бүсийн áàéãàëü õàìãààëàã÷ид íºõºðëºë¿¿äýä òàðààíà.

Төслийн ¿ð ä¿í: Төслийн баг хэрэгцээ шаардлага, номын агуулгын талаар нөхөрлөлүүдийн дунд судалгааг хийж, агуулгыг гарган номын эхний хувилбарыг гаргасан. Үүний дагуу ой хээрийн түймрийн мэргэжилтнүүд болон ойн агентлагийн холбогдох хүмүүсээр хянуулж зохих өөрчлөлтийг хийсэн ба өмнө нь гарсан ижил төстэй номыг харьцуулан, нэмэлт шаардлагатай мэдээллийг тусган эцсийн байдлаар 1000 хувь хэвлээд байна. Одоогийн байдлаар нөхөрлөлүүдэд хуваарилах тараах ажлыг хийж байна. Дүгнэлт: Төслийн үйл ажиллагаа сайн явагдсан. Îé õýýðèéí ò¿éìýð ãàðäàã Çàâõàí, Õºâñãºë, àðõàíãàé, Ñýëýíãý, Õýíòèé, Äîðíîä, Òºâ àéìàã íèéñëýëèéí íîãîîí á¿ñýä áàéãàëü õàìãààëàã÷ 269, èðãýäèéí íºõºðëºë, õàìòëàãóóäûí ãèø¿¿ä 307 õ¿í àæèëëàæ áàéíà. Ýäãýýð áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä òàðààí ºã÷, ìºðä¿¿ëýí àæèëëóóëñíààð ой хээрийн түймрээс учрах хохирлын хэмжээг бууруулах, цаашид ойн түймрийн эрсдэлийг бууруулахад хувь нэмэр болно

78


79

Õèëýýð ãàð÷ áóé áàéãàëèéí óðãàìàë, ò¿¿íèé эä ç¿éëèéã õÿíàæ øèíýжëýõ ¿ëãýð÷èëñýí ãàðûí àâëàãà (186) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Ä. Ñóðàí ахлагчтай баг Íèéò òºñºâ: 9170 $ Òºñëèéí çîðèëò: Óíàãàí áàéãàëüä óðãàñàí ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ áàéãàëèéí óðãàìëûí ò¿¿õèé ýäèéã çºâ òàíüæ òîäîðîõîéëîõ ÿâäàë íь áàéãàëèéí ÷óõàë ¿íýò íººöºä õÿíàëò òàâèõ áîäèò áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. ¯éë àæèëëàãàà:

• Îðîí íóòàã, õèë, ãààëèéí ãàçðààñ ýêñïîðòîîð áîëîí áóñàä çîðèóëàëòààð ò¿¿æ áýëòãýæ áàéãàà óðãàìàë, ò¿¿õèé ýäèéí ñóäàëãààã àâíà.

• Òóõàéí ò¿¿õèé ýä ÿìàð òºðºë ç¿éëèéí óðãàìàë áîëîõ, àëü õèð õîâîð òºðºë ç¿éë áîëîõ, áèîëîãè-ýêîëîãèéí îíöëîãèéã ñóäàëæ òîãòîîíî.

• Àøèãëàëòàíä ºðòºæ áàéãàà óðãàìàë, ò¿¿íèé ýд, õýñãèéã òàíèõ ºíãºò ãýðýë çóðàãò ¿ëãýð÷èëñýí ãàðûí àâëàãà áýëòãýõ

• Õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, ÁÎÀÆß-íààñ ñàíàë ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãàõ

Төслийн ¿ð ä¿í: Гаалийн ерөнхий газрын шугамаар хууль бусаар хил давуулахыг оролдсон ургамлын түүхий эдийн судалгааг хийсэн: Өмнөд хилээр чихэр өвс, цагаан улаан гоёо, зарим зүйлийн зээргэнэ, хар өвс, хусны онгол мөөг, туруу мөөг зэрэг ургамлын зүйлүүд ихэвчлэн байна. Харин хойд хилээр барагшин, дэрэвгэр жиргэрүү, эгэл бавран ойм гаргахыг оролддог. Төв аймгийн Эрдэнэ, Алтанбулаг, Батсүмбэр, Баянчандмань, Сэлэнгийн Баруунхараа, Зүүнхараа, Шарын гол, Шаамар, Хушаат сумдаас ихэвчлэн ховор ургамлыг түүн бэлтгэдэгийг тогтоосон. Төслийн хүрээнд 14 төрлийн ургамал, 1 зүйлийн эрдэсийг хилээр гарч байгааг тогтоогоод байна. Хөдөө орон нутагт 30 хоног ажиллаж мэдээллийг цуглуулсан. Гарын авлагын эхний хувилбарыг 9 сард гаргаж хэлэлцүүлэн, нэмэлт өөрчлөлтийг тусган 1000 хувь хэвлүүлж холбогдох байгууллагуудад тараалаа. Дүгнэлт: Төслийн ажил сайн явагдсан. Төслийн хүрээнд боловсруулан гаргах гарын авлага нь мýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ õîë õèëèéí áîîìò, ãààëü õºäººãèéí áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ íàð ýêñïîðò áîëîí îðîí íóòàãò “õàð çàõûí ìýäýýëëýýð ò¿¿æ áýëòãýñýí” óðãàìëóóäûã çºâ ÿëãàí òàíèõад лавлах байдлаар ашиглагдах бөгөөд óëìààð áàéãàëèéí àøèãò óðãàìëûí íººöèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, хамгаалах, áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõàä чухал ач холбогдолтой.

80


81

Áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí äýâòýð (187) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Àìèí õîðâîî ÒÁÁ Íèéò òºñºâ: 3000 $+960$ Òºñëèéí çîðèëго: Байгаль хамгаалагч хариуцсан нутаг дэвсгэртээ ард иргэдийн байгаль орчинтойгоо хэрхэн харьцаж байгаа, байгалийн нөөц баялагийг хэрхэн ашиглаж байгаад ажиглалт, хяналт хийх, ан амьтны нүүдэл, хөдлөл, ургамалийн зүйлийн бүрдэл гарц, цаг агаар, уур амьсгалын үзэгдлүүдийг ажиглан тэмдэглэхэд шаардлагатай байгаль хамгаалагчийн байгаль орчны ажиглалт судалгааны дэвтэрийг боловсруулах гаргах ¯éë àæèëëàãàà:

• Áàéãàëü õàìãààëàã÷äààñ ìýäýýëëèéí õýðýãöýýíèé ñóäàëãàà àâàõ • Судалгааны үндсэн дээр ажиглалтын дэвтэрийн эхийг боловсруулах • Áàéãàëü õàìãààëàã÷ийн ажиглалтын дэвтэрийг 2000 ширхэг õýâëýí

ãàðãàæ îðîí íóòãèéí болон òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä õ¿ðãýõ.

Дүгнэлт: Орон нутгийн байгаль хамгаалагчдийн хэрэгцээ шаардлага болон БОАЖЯ-наас байгаль хамгаалагчийн ажлын байранд тавьж байгаа шаардлаганд тохируулан Байгаль хамгаалагчийн ажлын дэвтэр, байгаль орчны ажиглалт судалгааны дэвтэр гэсэн 2 төрлийн дэвтэрийн загварыг гаргаж БОАЖЯ-ны холбогдох мэргэжилтнүүдээр хянуулж 2000 ширхэг дэвтэрийг хэвлүүлэн Яамнаас 2009 оныг байгаль хамгаалагч нарын жил болгон зарласантай холбогдуулан аймаг бүрт зохион байгуулсан бүх байгаль хамгаалагч нарын сургалтын үер тараан өгч ашиглуулж байна. Төслийн үр дүнд байгаль хамгаалагч нар ажиглалт, судалгаа, хяналт шинжилгээг явуулахад нэгдсэн стандарт дэвтэр ашиглан тэмдэглэл хөтөлдөг болж байгаа бөгөөд байгаль орчны хяналт шинжилгээний ажлын үр дүнг сайжруулахад чухал ач холбогдолтой болж байна. Харин байгаль хамгаалагч нарын ажлын гүйцэтгэлийг дүгнэхэд дэвтэр хөтлөлтийн байдал, дэвтэрийн мэдээллээр мэдээллийн сан үүсгэж байгаа эсэхийг үндэслэж байх нь тухайн хамгаалалтанд байгаа орон нутгийн тухай цэгц мэдээлэлтэй болох, байгалийн нөөцийн тооллого, болзошгүй хэрэг зөрчлөөс сэргийлэх зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Цаашид БОАЖЯ энэ дэвтэрийг байнга хэвлүүлэн байгаль хамгаалагч нарын хэрэгцээнд тогтмол өгч хэвшүүлэх шаардлагатай бөгөөд төлөвлөлт, төсөвтөө тусгаж хэрэгжүүлж байх нь зүйтэй.

82


83

Ìàë÷äûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîë, áýë÷ýýð àøèãëàëò (èðãýäèéí íºõºðëºë õàìòëàãóóäàä çîðèóлñàí ãàðûí àâëàãà) (241) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: Àøèãò óðãàìàë ñàí ÒÁÁ Íèéò òºñºâ: 5865 $ Òºñëèéí çîðèëò: Ìàë÷äàä áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí íººö, àðâè, òºðºë, ç¿éë, äààö, òàëõàãäàë, áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë, áýë÷ýýðèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã õºðñ, óðãàìëààð íü ¿íýëýõ çýðýã ýêîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëòóóäûã õÿëáàðøóóëñàí áàéäëààð îëãîõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• МААЭШХ, Áýë÷ýýðèéí чиглэлээр хэрэгжсэн òºñëүүдèéí ¿ð ä¿íг судлах

• Холбогдох ном хэвлэлийн судалгаа хийх, мэдээллийг татаж авах • Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí àðâè, óðãàìëûí óðãàëò, íºõºí ñýðãýëòèéí

áàéäàë, äààö, íººö, òàëõëàãäàë, äîðîéòñîí áýë÷ýýðèéã õºðñ, óðãàìëûí òºðõººð ¿íýëýõ àðãà ç¿éã ìàë÷äàä çîðèóëàí õÿëáàðøóóëñàí õýëáýðýýð òàéëáàðëàõ ãàðûí àâëàãын эхний хувилбарыг боловсруулах

• Мэргэжлийн хүмүүс, шинжээчид, малчдын бүлгийнхнээр хэлэлцүүлж санал авах

• Эцсийн хувилбарыг гарган 1000 ширхэг хэвлэн малчдын бүлгүүдэд тараах

Төслийн ¿ð ä¿í: Бэлчээрийн чиглэлийн бүх байгууллагуудын судлаачид, олон улсын төслүүд, малчдын бүлгийнхэнтэй уулзаж, малчдын экологийн боловсрол, бэлчээр ашиглалтын гарын авлагад оруулах сэдэв, санал бодлыг тусган авч эхний хувилбарыг боловсруулсан. Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, МУИС, Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн ургамал, МАА, бэлчээрийн чиглэлээр ажилладаг эрдэмтдээр эхний хувилбарыг хянуулсан бөгөөд шаардлагатай нэмэлтийг оруулсан хэвлүүлж, аймгуудын БОАЖГ-даар дамжуулан малчдад тарааж өглөө. Дүгнэлт: Төслийн хэрэгжилт сайн. Ìàë÷äàä ýêîëîãèéí ñóóðü îéëãóóëòóóäûã ýçýìø¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí óðãàö, íººö, äààö çýðãèéã òîäîðõîéëîõ õÿëáàð àðãà÷èëàëòàé áîëох бөгөөд бэлчээрийг зохистой ашиглахад тус дөхөм болно

84


85

“Èðãýäèéí íºõºðëºë õàìòëàãóóäûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ õîâîð óðãàìëûí íººö áàÿëàãèéã õàìãààëàõ íü -Ìîíãîë îðíû õîâîð óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ” (387) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: У.Лигаа ахлагчтай эрдэмтдийн баг Íèéò òºñºâ: 13000 $ Òºñëèéí çîðèëò: Ìîíãîë îðíû õîâîð óðãàìëûã òàíèõ çóðàãò ãàðûí àâëàãûã áàéãàëü îð÷íû ÒÁÁ-óóä, íºõºðëºë õàìòëàãóóä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, õèë ãààëèéí õÿíàëòûí àæèëòíóóäûí õýðýãöýýä çîðèóëàí áîëîâñðóóëæ õýâë¿¿ëýõ. 1000 õóâü ¯éë àæèëëàãàà:

• Ëàâëàõàä îðîõ óðãàìëûí ç¿éëèéí íýðèéí æàãñààëò ãàðãàæ ç¿éë òóñ á¿ðèéã áè÷èõ çàãâàð á¿òýýõ

• Ëàâëàõàä îðîõ óðãàìëûí ç¿éë òóñ á¿ðèéí õîëáîãäîх ìàòåðèàëûí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, õýýðèéí ñóäàëãàà õèéõ áîëîâñðóóëàõ

• Ëàâëàõàä îðîõ óðãàìàë òóñ á¿ðèéí îéëëîãî ¿éëäýõ, áè÷èãëýë õèéõ • Íîì õýâëýëýýñ çóðãèéí õîëáîãäîõ ìàòåðèàë àâàõ, çóðàã çóðóóëàõ • Лавлахын эхний хувилбарыг гаргаж, холбогдох байгууллага,

мэргэжилтнүүдээс саналыг авч эцэслэн хэвлэх • Нийт 1000 õóâü хэвлэх бөгөөд ÁÎÀÆß 600 ø, Áàéãàëü îð÷íû ÒÁÁ-óóä

300 ø, ÓÌÕÃ-ûí õèëèéí ìýðãэæëèéí àëáàíä 50 ø, ÓÃÅÃ-ûí õýðýãöýýíä 50 ø тус тус тарааж өгнө.

Төслийн ¿ð ä¿í: Дүгнэлт: Төслийн үйл ажиллагаа төлөвлөгөөний дагуу сайн явагдаж дууссан. Төслийн багийн хуваарийн дагуу номыг тараасан. Төслийн үр дүнд бàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð õÿçãààðëàãäìàë, òàðõàö, íººö áàãàòàé, óñòàæ áîëçîøã¿é áàéãàà õîâîð óðãàìëóóäûí äýëãýðýíã¿é áè÷èãëýë á¿õèé àíõíû “Ìîíãîë îðíû õîâîð óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ” áèé áîëíî. Ìîíãîë îðíû õîâîð àøèãò óðãàìëûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëò ñàéæèð÷, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ áîëîí îëîí óëñûí êîíâåíöèîð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã õýðýãæèíý. Õèë, ãààëü ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àæèëòíóóä õîâîð óðãàìëûã òàíèõ áýëýí ãàðûí àâëàãà ìàòåðèàëòàé áîëæ ò¿¿íä òàâèõ õÿíàëò, õàìãààëàëò ñàéæèðíà. Òóõàéí îðîí íóòàãòàà áàéãàà õîâîð óðãàìëóóäàà òàíüæ ìýääýã áîëñíîîð õîâîð óðãàìëûã õàìãààëàõ ¿éëñýä îðîí íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû ÒÁÁ-ûí îðîëöîî íýìýãäýæ ñàíàà÷ëàãàòàé àæèëëàäàã áîëíî.

86


87

Á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áà ãàðûí àâëàãà (314) Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷: ß. Àäúÿà Íèéò òºñºâ: 11400 $ Òºñëèéí çîðèëò: Á¿ñ íóòãèéí îíöëîãûã òóñãàñàí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãûã øèíýýð áîëîâñðóóëàõ. ¯éë àæèëëàãàà:

• Ñóäàëãàà õèéõ ìýäýý áàðèìò öóãëóóëàõ • Áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã á¿ñ íóòãèéí îíöëîãûã

òóñãàñàí 3 õóâèëáàðààð áîëîâñðóóëæ, õýâë¿¿ëýõ • Áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ãàðûí àâëàãûã 3 õóâèëáàðààð áîëîâñðóóëæ,

2400 хувь õýâë¿¿ëýõ

Төслийн ¿ð ä¿í: Хөтөлбөр боловсруулахтай холбогдсон судалгааны ажил дуусч, мэдээллийг цуглуулж, харьцуулах судалгаа хийгдсэн. Хөтөлбөрийг боловсруулахдаа БОАЖЯ-ны Улсын тусгай хамгаалалттай газрын хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, байгаль хамгаалагчдын мэдлэг чадварыг дээшлүүлэх сургалтын хөтөлбөрийг үндэслэл болгон авсан. Сургалтын хөтөлбөрийн эхний хувилбар гарсан. 80 цагийн багтаамжтай, 14 хоногийн хугацааны түр сургалт зохион байгуулахад мөрдөхөөр тооцож хөтөлбөр хийгдсэн. Хөтөлбөрийг боловсруулахад МУИС, МУБИС, ХААИС-ийн байгалийн нөхцөл, нөөц баялагийн хамгаалалын чиглэлийн мэргэжилтэн багш нарын дунд хэлэлцүүлж саналыг нь тусгасан. Хөтөлбөрийн хүрээнд гарын авлагыг боловсруулах ажил дууссан ба гарсан хувилбаруудыг мэргэжлийн байгууллага, судлаачдаар хянан уншуулжь зохих өөрчлөлтүүдийг хийн хэвлэн гаргасан. Дүгнэлт: Төслийн хэрэгжилт сайн явагдсан. Төслийн дагуу байгаль хамгаалагчдын сургалтын хөтөлбөр, Байгаль хамгаалал, байгаль орчны эрхзүйн асуудал, Экологи гэсэн нэртэй 3 тусдаа ном 2400 хувиар хэвлүүлсэн бөгөөд хуваарийн дагуу номуудыг тараагаад байна. Төслийн үр дүнд б¿õ á¿ñ íóòãóóäàä àæèëëàæ áóé áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ýçýìøâýë çîõèõ ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, ìýäëýã, äàäëàãà, ÷àäâàðûí ¿íäñýí àãóóëãûã òîäîðõîéëñîí ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã бий áîëлоо. Ýäãýýð õºòºëáºð¿¿äèéí äàãóó ñóðãàëò ÿâóóëñíààð ìýðãýøñýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã áýëòãýõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Áàéãàëü, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí òàëààðõ ¿íäñýí ìýäëýã, òóõàéí á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü, öàã óóðûí îíöëîãûã òóñãàñàí ãàðûí àâëàãà íèéòëýãäñíýýð áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ¿éë àæèëëàãààãàà ìýäëýãò ñóóðèëàí ÿâóóëàõàä òóñ äºõºì áîëíî.Áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíä ÷àíàðûí àõèö äýâøèë ãàðíà.

88


89

ТӨСӨЛ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЯВЦАД ГАРСАН СУРГАМЖ Төслийн багийн чадавхийн талаар нэмэлт мэдээллийг орон нутгаас авч байх. Төсөл хэрэгжүүлэх явцад Дархан Уул аймгийн Дархан хотын агаарын бохирдолыг бууруулах “Цэвэр агаар- Эрүүл орчин”, Баянхонгор аймгийн Баянхонгор сумын хатуу хог хаягдлыг бууруулах “Хогтой тэмцэе” зэрэг төслүүдийг хэрэгжүүлэх багуудын мэдлэг чадвар, өмнөх туршлага их дутагдалтай байсан учир үндсэн зорилгоо биелүүлэхэд их хүндрэл гарч байсан ба Мониторингийн баг болон орон нутгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газрын хяналт, дэмжлэг их шаардагдаж байлаа. Төслийн сайн саналыг бичиж ирүүлсэн хэдий ч ажлыг гүйцэтгэх тал дээр туршлага байхгүй учир төсөлд бэрхшээл их тулгарсан. Иймд дараагийн хөтөлбөрт эхний шатанд шалгарсан төслийн багийн бүрэлдэхүүн, мэргэжлийн ур чадвар, хийж гүйцэтгэсэн ижил төстэй ажлын туршлагын талаарх нэмэлт мэдээллийн аймгиудын БОАЖГ-аар дамжуулан авч үзсэний дараа төслүүдийг сонгон шалгаруулсан тухай мэдээллийг олон нийтэд танилцуулж байх нь дахин ийм алдаа гаргахаас сэргийлнэ. Төслийн хэрэгжилтэд аймгуудын БОАЖГ хяналт шинжилгээг хийж төслийн хэрэгжилтийг хянах, зөвлөгөө дэмжлэг үзүүлэх, үр дүнг тооцон хүлээж авах чадавхи сул байсан нь тэдний ирүүлсэн тайлангаас харагдсан бөгөөд орон нутгийн энэ чиглэлээрх чадавхийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Жижиг төслийн хөтөлбөрт ирүүлж байгаа төслийн саналын тоо жил ирэх тутам нэмэгдэж байна. Төслийн гарч байгаа үр дүн нэмэгдэхийн хирээр ард иргэд, ТББ-иуд, иргэний нийгмийн дунд нэр хүнд нь өсөж, жил бүр ирүүлж байгаа саналын тоо улам нэмэгдэж байна. Гэтэл 2009 онд ирүүлсэн төслийн саналын тоог шалгаруулсан төсөлтэй харьцуулбал 6 хувь буюу 35 төсөл л шалгарч санхүүжилт авсан бөгөөд сайн төсөл хийсэн боловч энэ босгонд багтаагүй олон төслийн санал санхүүжилт хүрэхгүй үлдээд байгаа бөгөөд, зарим байгууллага, хувь хүн НЕМО төсөл эхлэсэн цагаас хойш 2-4 удаа оролцоод шалгарахгүй байгаад гомдол гаргах явдал нэмэгдэж байна. Хэдийгээр төслийг санхүүжүүлэх дээд хязгаарыг багасгаж 15 000 ам доллар болгосон боловч төслийн саналын тоо улам нэмэгдсээр байна. Иймээс байгаль орчны тулгамдсан асуудлын талаар төслийн санал бичиж, хэрэгжүүлэх хүсэлтэй иргэд, ТББ-иудын бүх хүсэлтийн багаар тооцоход 10 хувийн саналыг авч санхүүжүүлэх, эдгээр иргэдийн урмыг дэмжихийн тулд энэхүү жижиг төслийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх шаардлага тулгарч байгаа билээ.

90

НЕМО төсөлд ирүүлсэн жижиг төслийн саналын тооны өсөлт

0100200300400500600700

2006 I 2006 II 2008 2009 2010

хөтөлбөр хэрэгжсэн жилүүд

төслийн саналы

н тоо

ЖИЖИГ ТӨСЛИЙН ХӨТӨЛБӨРИЙН ДАРААГИЙН ШАТЫГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ Төсөл хэрэгжих аймгуудын жижиг төслүүдэд мониторинг хийх чадавхийг бий болгох, сайжруулах талаар сургалт хийх, гарын авлагаар хангах нь төслүүдийн үр дүнд сайнаар нөлөөлнө. Иймд БОАЖЯ-тай зөвшилцсөний үндсэн дээр энэ чиглэлийн сургалтыг яамны 2010 оны төлөвлөгөөнд оруулах шаардлагатай. Харин сургалтын зардлыг энд хаанаас гаргахыг тодотгох нь зүйтэй Байгаль орчны жижиг төсөл бичих 2006 онд боловсруулсан гарын авлагын агуулгыг өмнөх жилүүдэд хэрэгжүүлсэн төслүүдийн зорилго, агуулга, үр дүн, сургамж, алдаа оноог оруулан баяжуулж, сумдуудад хүрэлцээтэйгээр түгээх нь байгаль орчныг хамгаалахад ард иргэдийг төслөөр дамжуулан оролцуулах, тэдний идэвхийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой арга хэмжээ болно Жижиг төслүүдийг шалгаруулах хороонд ажиллах бүрэлдэхүүнд төслийн саналыг бодитойгоор үнэлэх, үүнд шалгуур үзүүлэлтүүдийг ашиглах талаар сургалт, зааварчилгаа, материалаар хангаж өгөх нь төслүүдийг оновчтой сонгон авахад их хувь нэмэр оруулна БОАЖЯ-наас хөдөө орон нутагт хэрэгжүүлэх, эсвэл хэрэгжүүлж буй хөтөлбөр, төсөл, үйл ажиллагааг жил бүрийн зарлах жижиг төслүүдийн сэдэвтэй уялдуулж өгөх нь яамны бодлогыг орон нутгийн байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг шууд шийдвэрлэхтэй холбох чухал холбоос болж өгөх бөгөөд, яамны хөтөлбөр болон жижиг төслийн хэрэгжилтийн мониторингийг хамтруулан хийх нь зардал хөрөнгийг хэмнэлттэй ашиглах, бодлогын хэрэгжилтэнд байнга хяналт тавих механизм бүрдэх юм.

91

ХАВСРАЛТ 1. ЖИЖИГ ТӨСЛИЙН ҮР ДҮНГ ОЛОН НИЙТЭД ТАНИЛЦУУЛАХ НЭЭЛТТЭЙ ӨДӨРЛӨГИЙН ХӨТӨЛБӨР

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ØÈÍÝ×ËÝË ÒªÑËÈÉÍ ÒÝÒÃÝËÃÈÉÍ ÆÈÆÈÃ ÒªÑË¯¯ÄÈÉÍ ¯Ð Ä¯ÍÃ ОЛОН НИЙТЭД ÒÀÍÈËÖÓÓËÀÕ ÍÝÝËÒÒÝÉ ªÄªÐËªÃÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

Байршил: ННФ-ын хурлын заал Явагдах хугацаа: 2008 оны 12 сарын 10 –ны өдөр Үргэлжлэх хугацаа: 10.00- 18.00 цагийн хооронд- 8 цаг 9.30 - 10.00 – Íýýëòòýé ºäºðëºãò îðîëöîã÷äûí á¿ðòãýë 10.00-10.15- Íýýëòèéí àæèëëàãàà

o Ч. Жаргалсайхан, Áàéãàëü îð÷íû øèíý÷ëýë òºñëèéí үндэсний захирал, Áàéãàëü îð÷íû äýä ñàéä

o Аршад Саид, Äýëõèéí áàíêны суурин төлөөлөгч o Халбэрцма, Нидерландын Элчин сайдын яамны атташе

10.15 – 10.45 Төслүүдийн үр дүнгийн самбаруудыг үзэх Төслүүдийн үр дүнгийн илтгэл, хэлэлцүүлэг Чиглүүлэгч: Н. Эрдэнэсайхан

10.45 - 11.00 Áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ñóðãàëòûí èæ á¿ðýí õºòºëáºð ñòàíäàðò áîëîâñðóóëàõ. (409)

11.00- 11.15 Õàìòëàã íºõºðëºë¿¿äèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºð, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ (75) 11.15- 11.30 Ìîíãîë óëñûí òàðâàãà õàìãààëëûí ºíººãèéí áàéäàë, öààøèä ò¿¿íèé íººöèéã íóòãèéí èðãýäýä òóëãóóðëàí òîãòâîðòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ àðãà çàì. (254) 11.30 – 11.45 Алтайн өвөр говийн бүс нутгийн байгаль орчныг хамгаалахад сургууль, иргэдийн оролцоог идэвхижүүлэх (335) 11.45 – 12.00 Îéí íºõºðëºëèéí ãàðûí àâëàãà (216) 12.00- 12.15 Õýíòèé àéìãèéí îéí íºõºðëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýõ, íàðñíû ¿ð òàðüöààð îéí íºõºí ñýðãýýëò õèéõ ñóðãàëò, ¿éëäâýðëýëèéí төсөл (365) 12.15- 12.30 Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé çàëóó÷óóäûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîë (195) 12.30- 12.45 Ард иргэдийн оролцоотойгоор байгалиа хамгаалж, байгаль орчны хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх (472) 12.45 – 14.00 Үдийн цай / Төслүүдийн үр дүнгийн самбар үзэх 14.00 – 14.15 Ãýãýýí ãîâü (49)

92

14.30 – 14.45 Ò¿éí ãîë áèäíèé èðýýä¿é (15) 14.45 – 15.00 Хараа голын хамгаалалт (25) 15.00 – 15.15 Байгалийн бэлчээрийн менежмент (48) 15.15 - 15.30 Îðîí íóòàãò èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ øèíý àðãà÷èëàë áîëîâñðóóëæ íýâòð¿¿ëýõ (308) 15.30- 15.45 Ìàë÷äàä ò¿øèãëýñýí áàéãàëü õàìãààëàë áà áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíã (385) 15.45 – 16.00 Байгаль хамгаалагчдын чадавхийг сайжруулах төсөл (466) 16.00 – 16.15 Цайны завсарлага 16.15 – 16.30 Ìàë÷äûí íºõºðëºë áàéãóóëàõàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà (10) 16.30 – 16.45 “Èðãýäèéí íºõºðëºë õàìòëàãóóäûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ õîâîð óðãàìëûí íººö áàÿëàãèéã õàìãààëàõ íü -Ìîíãîë îðíû õîâîð óðãàìëûí çóðàãò ëàâëàõ” (387) 16.45 – 17.00 Á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áà ãàðûí àâëàãà (314) 17.00 – 17.15 Шахмал түлшний сургалт (276) 17.15 – 18.15 Хэлэлцүүлэг/асуулт хариулт/ дараа жил хэрэгжүүлэх төслүүдийн сэдвүүдийн санал 18.15 Хэлэлцүүлгийн хаалт

Documents

ТӨГСГӨЛИЙН ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН 2009siteresources.worldbank.org/INTEAPREGTOPENVIRONM… · · 2011-01-18боловсролын чиглэлээр